Авлиё Оловуддин ковчин. Романдан парча

Анвар Шукуров
                Жамолиддин Эгамбердиев
Сузбоши урнида
Мен бугун сизларга гузорлик Ж.Эгамбердиевнинг «Авлиё Оловуддин ковчин» номли асаридан бир парчани хавола этмокчиман. Жамолиддин Авлиё Оловуддин ковчиннинг авлоди хисобланади.
Асар 2001 йилдан бошлаб битила бошланган. Гузорлик тарихчи олим Абдукаюм Жураевнинг мадади асосида компьютерга кучирилган. Романнинг бошланиши жуда гайритабиий холатда бошланган.
Жамолиддин уша пайтда ун туккиз ёшда эди. Мустакиллик байрами куни Жамолиддин дустлари билан бироз «байрам» килиб уйига келаётган булади.
Уйи якинидаги Чакалок мозор номли кабристон ёнида махалладошлари кучада шанбалик килишаётган булади. Улар Жамолиддинга шанбаликда иштирок этишни таклиф килишади. У таклифни рад этади, лекин кабристон атрофида арраланган каттагина дарахтни унга беришларини сурайди. «Дарахтни кутара олсанг, у сеники»-дейишади махалладагилар. Жамолиддин дарахтни елкасига ортиб уйига олиб келади.
Буни курган отаси «нимага бировнинг дарахтини олиб келдинг? Жойига олиб бориб куй»-дейди. «Ота, мен буни кишда утин килиш учун олиб келдим, махалладагилар рози булишди»-дейди ва ичкарига кириб кетади.
Жамолиддин ярим тунда бехосдан уйгониб кетади. Шунда уй бурчагидан оппок яктак кийган бир кари чол келиб «нега менинг мулкимни, хаккини туламасдан келтирдинг»-деб сурайди. Кариянинг айтган мулки уша дарахт экан. Жамолиддин кариянинг таклифини рад этади. Шунда кария унинг буйнидан бугади. Нафаси кайтган Жамолиддин дарахтни уз жойига олиб бориб куйишга ваъда бериб кутилади.
Эртаси куни кеча узи олиб келган дарахтни кутара олмайди. Лекин ваъдани бажариши шартлиги юзасидан уни болта билан чопиб, утин холида кабристонга келтириб куяди.
Тунда фария яна келади. Маълум булишича, кариянинг исми Оловуддин булиб, у киши Жамолиддиннинг узок аждоди экан. Улар бирмунча вакт гаплашиб утирадилар. Албатта, Жамолиддин уз турмушидан гапириб беради.
–Сенга илм керакми ёки пулми? – сурайди Оловуддин бобо.
–Пул,-дейди Оловуддин.
Ундай булса, мана бу ерни казийсан,-дейди Оловуддин бобо ва ховлининг бир жойини курсатади.
Эртаси куни Жамолиддин иштиёк билан айтилган ерни турт метр чукурликда казади. Аммо, хеч нарса чикмайди.
Кечкурун Оловуддин бобо намоён булиб, ундан сурайди:
–Хазина чикмадими?
–Чикмади,-дейди жахли чикиб Жамолиддин.
Оловуддин бобо уни ховлининг бошка жойини ковлашга кундиради. Жамолиддин иккинчи жойни ковлайди. Яна хеч нарса чикмайди.
Бобо ва узок авлод уртасидаги бу тажриба икки ойча давом этади. Бу пайтда Жамоллиддин уз ховлисининг киркка якин жойини ковлайди. Самарасиз. Шу орада Жамолиддин килаётган ишлари бутун кишлокка овоза булиб калака хам булади.
Охирги куни Оловуддин бобо Жамолиддинни куча томондаги жойни курсатиб, «хазина шу ерда»,-дейди.
Жамоллидин «кучани ковламайман» деб туриб олади. Оловуддин бобо ундан тахдидона сурайди:
–Сенга хазина керакми, илм керакми?
Икковидан бирини танламаса узига кийин булишини сезган Жамолиддин:
–Илм,-дейди.
Шундай килиб Оловуддин бобо Жамолиддин 1550 йиллардаги вокеалар тафсилотларига олиб кетади. Жамолиддин бобоси билан утмишга сайр килар экан, курган, эшитган вокеаларини когозга тушира бошлайди. Хозирги кунда Оловуддин бобо хакида 800 бетлик кулёзма тайёр.
Мен ушбу кулёзмани укиш баробарида уни тахрир килишни ният килдим ва унинг жанрини Роман дея атадим. Бу роман Авлиё Оловуддин ковчин хазратлари хакида булиб, роман у кишининг дунёга келишидан олдин бошланиб, хаётларининг охирги кунига кадар булиб утган вокеаларни камраб олади.
Тугрисини айтаман, бундай вокеаларга бой асарни биринчи куришим. Бу роман узбек адабиётида муносиб урин олади деган умиддаман.
Романнинг кисмларини Андроидбоокс портали оркали эълон килиш ниятимиз бор. Менинг максадим Жамолиддинни моддий томондан куллаб, уни моддий карамликдан холи килиш ва бошка янада кизикарли асарларни ёзишига шароит яратиш.
Куйидаь романдан бир парча эътиборингизга хавола этилади.

    
1582 йил Гузор... Шундай кунларнинг бирида, кундузи, пешин ва аср намози уртасида Оловуддин одамларга сув таркатиб юрганида, узокдан бир карвон куринди. Карвон тобора якинлашиб келаверди. Шу пайт Шахобиддин бобо рухлари келдилар-да, Оловуддинни огохлантирди:
–Болам, мана шу карвондан хам, унинг одамларидан  хам кузингни узма. Бу карвонни Бойсун углони Сунатилла мерган исмли  бешафкат, конхур, берахм, бир аламзада бошкариб келяпти. У хам сенга ухшаб етим усган. Унга мерганликни Худо берган, истаган нарсасини кузини юмиб уриб туширади. Аввалига нишонга яхшилиб карайди, кейин ерга караб мулжалга отади. Лекин сен куркма, у сенга зиён етказа олмайди. Мен ёнингдаман.
Тахминан унтача отга уланган аравадан олдинрокда ок от минган урта буйли, орик, соч-соколи  чала окарган, совук юзли Суннатилла мерган келар эди. Оловуддин уларнинг йулига чикиб салом берди ва мергандан: «йул булсин, ака?» - деб суради.
Суннатилла унга савол беришга жазм этган ёш болага хайрон булиб каради ва деди:
–Сени нима ишинг бор биз билан? Сен узи кимсан?
Оловуддин:
–Мен  Оловуддин сокийман, рухшуносман, табибман, чупонман, бир ярим мингдан ортик майда молим,  юздан ортик кора молим, жами унта отим ва туяларим бор, - деди.
Оловуддиннинг гапидан мерганнинг хайрати ошди ва унга деди:
–Агар чупон булсанг молинг кани, бу ерда нима килиб утирибсан?».
Оловуддин:
– Бу ерда одамларга сув таркатяпман,-деди.
Мерган: 
–Ундай булса бизларга сув бер, ичайлик, ёнимизда сувимиз бор, лекин хали узок юрамиз, сув керак булади»,-деди.
Оловуддин уларнинг чанкоги босилгунча сув берди-да, сунг Мерганга караб, болаларча чин кунгилдан, бироз кулимсираб:
–Мен сизни яхши биламан, сиз конхур Суннатилла мергансиз, бирон бир нарсани нишонга олиб, кузингизни юмиб, камонингиз билан уриб туширасиз. Кунига битта карвонни талаб, битта одам улдирмасангиз, узингизни мерган каторига кушмайсиз»,- деди.
Мерган бу гапга хайрон булмади, чунки бола хакикатни айтаётганди, ёши каттарок киши булгандами, хозир калласини сапчадай узиб ташларди, лекин бола-бола-да, кизик, бу соддадил болага ким бу гапни айтиши мумкинлигини билмокчи булди, у Оловуддиндан айёрона суради:
–Болам, мен хакимда сенга ким маълумот берди, айт-чи?
Оловуддина:
–Бу сир, айтолмайман,-деди.
Бу гапдан Мерганнинг жахли чикди, у отдан тушиб, унинг жиловини хизматкорига бериб, узи Оловуддиннинг кулларидан ушлаганча:
– Болам айтчи, ёшинг нечада?” деб суради.
Оловуддин:
– Ёшим туккизда. Ота-онам  йук, сизга ухшаб мен хам етимман,-деди.
       – Болам, менинг етимликдан катта булганимни каердан биласан?            
           Оловуддин «бу сирниям айтолмайман»,-деди.
Суннатилла мерганнинг жахли чикиб, ёнидан килични олиб, Оловуддинга удагайлаганча:
– Агар саволимга жавоб бермасанг, сени улдираман! - деб бакирди.
 Оловуддин эса пинагини хам бузмай, мерганга деди:
– Мерган булсангиз мен курсатган нарсани уринг, кейин мен сизнинг мерганлигингизга ишонардим,- деди.
Суннатилла мерган юзидан нур ёгилиб турган боланинг амрига кандай итоат этганини билмай, ёнидан камонини олди ва уни уклаб, дарахт учида турган каргага бир караб олиб, сунг кузини юмди-да, узи ерга караб, камондан ук узди.
Тепада турган карга камондан шиддат билан отилган ук зарбидан дарахт тепасидаги шохга кадалиб колди. Мерган шунга ухшаш турли  нарсаларни мулжалга олиб, кузини юмиб ёки чапга караб, такрор-такрор уриб курсатди ва болага «койил колдингми?» деган маънода каради.
Оловуддин эса мерганга караб дуога кул очди ва деди:
–Омин,  Оллохим илохим умрингизни узун, ризкингизни бутун, тану жонингизни саломат килсин, орзу-хавасларингиз руёбга чиксин, мерганлигингиз янада зиёда булсин, Худойим шу дунёда Сизга инсоф-иймон берсин, кам булманг.
Бу сузларни эшитган мерганнинг тепа сочи тикка булди ва хизматкорига караб бакирди:
–Бу болани отимнинг устига миндир, уни улдираман!
Хизматкор хеч кандай каршилик килмаётган Оловуддинни кутариб отнинг устига миндирди.
Отга мингач Оловуддин мерганга караб беписандлик билан деди:
–Мен сизга куш эмасман, теккизолмайсиз!
Мерган: «хали, шундайми, теккизолмайман? Хозир курасан, тирранча!» - деди ва кулидаги камонни уклаб, кузини юмиб, Сокийга карата отди.
Тугри учиб бораётган камон уки Сокийнинг ёнидан четлаб утиб кетди.
Оловуддин эса, болаларча «мерган ака! кузингизни юммай отаверинг, барибир теккизолмайсиз!»,-дебди.
Бу гаплардан жазавага тушган Мерган бироз каловланди. Чунки, хаётида биринчи бор бундай муваффакиятсизликка дуч келаётганди. Яна тагин уз навкарлари олдида. Бундан катта шармандагарчилик булиши мумкинми?
У тезда узини босиб олди ва бор кучини бир унг кулига жойлаб каттик ишонч билан Оловуддинни охирги бор тирик кураётганлигига иймон келтириб кузини юммасдан, мулжални тугри олиб, камондан кетма-кетига ун беш-йигирматача ук узди.
Аммо, отилган укларнинг биронтаси хам от устида каккайиб утирган Оловуддинга тегмади!!!
Нега бундай булаётганига хайрон булган Мерган синаш учун бошка нарсани мулжаллаб ук отди.  Чумчукни кулатди, деворда юрган калтакесакни котириб куйди, дарахт шохидаги олмани туширди.
Кейин,  яна от устида турган Сокийга карата битта ук узди. Бу ук хам тегмади.
«Болани пастга тушир!»-буюрди хизматкорига.
Хизматкор Оловуддинни отдан пастга тушириб, узи нишонга айланиб колмаслиги учун кочиб колди.
Мерган ерда тик турган Оловуддинга карата яна бир неча марта ук узди, бу уклар хам мулжалга тегмади.
Бу гаройиб томошани куришга юзга якин одам тупланиб колганди. Оломон ичидан кари бир киши, мерганга юзланиб, деди:
–Огир булинг мерган, бу кароматли бола, узингизни босинг.
Бу гапдан сунг, мерган ерга утириб, бир оз жахлидан тушди. Оловуддин хам Мерганнинг ёнига келиб утирди.
Колган одамлар хам бу ишдан хайрон булиб, сал нарида туда булиб утирдилар.
Нихоят мерган жахлидан тушди ва Оловуддинга караб, деди:
– Сиз узи кимсиз?
Оловуддин:
– Мен хужа авлодидан булмасамда, одамлар мени «Хужа Оловуддин» дейишади. Истасангиз нега ундай дейишларини исботлайман.
– Курсатингчи,- деди Мерган.
– Одамларга айтинг доира булишсин,-деди Оловуддин.
Мерган хизматкорига одамларни доира шаклида йигишни буюрди. Топширик бажарилгач Оловуддин кулидаги кузанинг ичидаги сувни тукиб ташлаб, унга ярим пиёла сув солди ва куза огзини ерга каратди, кузадан сув тушмади.
Оловуддин куза ичида бошка сув йуклигини хаммага курсатди. Кейин ярим пиёла сувни кузага солиб, узи нарига бориб: «Каранглар»,- деди. Йигилганлар кузага каради, Оловуддин  куллари билан куза сув солаётгандек харакат килиб турди. Куза сувга тулиб, сув кузадан тошиб чикди. Сунгра кузани кулига олиб, тепага кутариб, огзини ерга эгди. Кузадаги сув ерга тушмасидан йук булиб кетаверди. Муъжизага гувох булган юзга якин киши Оловуддинга ихлос килмокчи булдилар, лекин Суннатилла мергандан куркиб, уз хохишларини билдирмай турдилар.
Бу кароматни курган Суннатилла мерган:
–Углим мен хам Худога юракдан ишонаман, хаётим давомида шу кунга кадар жуда куп гунохлар килдим. Шунинг учун хам Худо менга  жаннатни раво курмайди, деб ноумидлик билан кон тукаман, карокчиликдан бошка иш килмаяпман. Худо инсоф бергунча уз ишимни давом эттиравераман. Худо сизга инсоф берсин болам, бизга рухсат беринг, биз Бухорога мерганлар мусобакасида катнашиш учун келаяпмиз, етиб боришимиз керак, - деди.
Оловуддин:
– Мерган ака, куёш ботай деб колди, кечаси юрманглар, менинг уйимда бир кеча мехмон булинглар, сахарлаб йулга чикасизлар,-дея уларни уйига таклиф килди.
– Бу таклифга Мерган рози булди ва йигитларни олиб, бу кеча Сокий хужрасига мехмондорчик килиш учун бордилар. Мехмонлар ичкарига кадам куйиб, ховлига кириб, у ёк бу ёкка карадилар. Ховли кичкина, куримсиз эди. Сокий уларнинг кулига сув куйиб: «Ичкарига киринглар» деб илтифот билан хужрага таклиф килди. Мехмонлар ичкарига кириб, эски кигиз устига утиришди
          Мерган Сокийдан суради:
– Бу ховлида Сиздан бошка яна ким бор?
– Бу уйда мендан бошка хеч ким йук, мен Бухорода тугилганман. Бир ёшимда отам, уч ёшимда онам вафот этдилар. Отамнинг шогирди Кенжа амаким мени Бухородан Гузорга олиб келдилар. Беш ёшимда Кенжа амаким хам вафот этди. Шундан буён мол бокиб, эл хизматида булиб юрибман, деб бошидан утган вокеаларни бирин-кетин сузлаб берди.
Утирганлар навкарлар ва мерган Оловуддиннинг аччик кисматини эшитиб, калбларида унга нисбатан рахм-шафкат туйдилар. Хамма жим булиб колди.
 Шунда Шахобиддин бобо рухлари келиб, Оловуддинга:
–Болам яна бир муъжиза курсат, Аллохдан дастурхонинг учун ноз-неъмат сура,- деди.
Олвуддин кулларини дуога очиб, деди:
-–Аллохим, гойибдан бизларга ризк ато этгин, - дея дуо килди.
 Колганлар хам дафъатан кулларини дуога очиб, юзларига фотиха тортдилар.
Оловуддин хам мехмонлар хам хозир нима булишини билмасдилар.   Шу пайт кутилмаганда Худонинг хохиши ва кудрати билан буйра устида хар хил ноз-неъматлар пайдо булди. Йигирма чогли одам яна бир бор Оловуддиннинг Худога якин инсон эканлигининг гувох булдилар.
Суннатилла мерган Оловуддинга караб, деди:
–Хаммаси Худодан, менга хам мерганликни  Худо берган. Сиздан илтимос, ковчиннинг конхур угли Суннатилла мерган ва йигитларим хакига дуо килинг, биз кетамиз.
Оловуддин кулларини дуога очиб:
–Йулингиз бехатар булсин, умрингиз узок булсин, нимаики яхши ниятларинг булса, барчаси руёбга чиксин. Худо инсоф берсин, икки дунёда хам кам булманглар,- деб дуо килди.
Шу пайт Шахобиддин бобо рухлари келиб:
–Болам буларга дуо бердинг, энди уларни кузатиб юбор,-деди.
Оловуддин уларнинг кетишига изн беришдан аввал Суннатилла мерган ва унинг йигирма нафар навкарига караб:
–Мана бу ноз-неъматларни олинглар, мен розиман. Худо бу нарсаларни сизларга лойик курди, мархамат,- деди.
Мерган ва унинг одамлари таклифни рад этмай, ноз-неъматларни олиб, хуржунларига солдилар ва йулга чикдилар.
 Сокий мехмонларни кузатгач, уз хужрасига келиб, хунграб йиглаб юборди. У: « Эй Аллохим, етим бандангни шундай мукаррам кунларга етказганингга шукур», дея йиглади.