ИЗЫВАТЕ ОНЬЫКУВА
Алексей Петров
Ойлымаш
Мемнан кундемысе Лажвел ял гыч В;дыр Семонын илышыштыже теле кыдалне вучыдымо кугу ойго лийын кудалтыш. Шуко жап черле кийде, й;ратыме ватыже трукышто колен колтыш. Пелашыжым уло ял дене тойышт. Ынде В;дыр Семонын чыла ;шанже лучко ийыш вончышо Клави ;дыржылан гына кодо.
Ватыжын колымо деч вара Семон, ;дырж; семынак, ятыр жап путырак ш;лыкан кошто. Ойгырымыжо дене чылт кан*гешт пытыш. Шкеже эре шонкала: «Умбакыже кузе илаш? Мом ышташ?» Вет ондакше сурт к;ргыс; паша ватыжын вачыштыже кечен. А ынде? К; ушкалжым л;шта, шорык-с;снам, лудо-комбым к; ончаш т;н*алеш? Тулеч посна чыла сурт сомыл лачак тудын да н;рг; ;дыржын тупыш возеш.
Колхоз пашаш миен толешат, кас мучко Семон сурт-пече к;ргыштыж; п;рдеш. Но мом куча, эре шот лекде кодеш. Тошкешт-тошкешт ярнымыж дене кушан шинчын, тушанак нералтен колта. Й;ра эше Клавиже чыла пашаланат вашке тунем шуо, ачажым эркын-эркын алмашташ т;н*але.
Ынде, тылзе-кокыт эртымеке, В;дыр Семон пошкудыж декат миен толаш жапым муэш. Но ондаксе семынак чонжылан путырак йокрок. Теве тунамат Семон сурт к;ргыс; вольык сомылкам пытарен, кас кочкыш шотеш кырт-карт пурльо да шке уремыштыштак илыше Вачи Миклай дек миен пурыш. Миклай уло Лажвеллан эн йылмызе айдеме: мутшо дене кийше тоямат шогалтен кертеш, пылымат кава гыч волта. Тыгодымак шоякшат, чоялыкшат кумытлан сита. Вачи Миклайын т;рл; нерген чиялтыл ойлымыжым кум кече кочде колыштат гынат, от ярне. Уло ял калык пала: Миклайын сонар сомылышто моло деч утыжымак шотшо уке гынат, шкенжым ты кундемыште эн тале сонарзылан шотла. Кушко гына ок кай - вач;мбакше эре пычалым сакалтал ошкылеш. Тунаметат, Семонын миен пурымыж годым, Вачи Миклай чодыра гыч п;ртылын веле улмаш. Толмекыже, изиш шолтымо аракам подылын. Иктаж пошкудыжын толын пурымыжым вученак, сонар гыч кондымо, ний дене йолыштымо сузыжым л;мынак п;рт покшеке колтен. Тудыжо ынде теве тын*ге-тун*ге салтакла коштеш.
Саде сонар костенеч дене пашаже тыге лийын улмаш: Вачи Миклай чодыраште сусыр сузым ужылден шуктен. Пий гай ноен пытымешкыже поктен куржталын, но содыки кучен кертын. Кок шулдыржо йымач ний дене кылден, м;н*гыж п;ртылшыла л;мынак урем мучко в;ден ошкылын, пуйто уло яллан ойлен: ончыза теве, могай мый мастар улам! Шкеже тыгодым он*жымат тагына гай кадыртен, адакше, ала-молан дыр, тошкалмыж еда шуэ ;рыш мучашыжым п;тыркален. Чынак, пошкудыжо-влак т;рзашкак вуйыштым чыкен, тыгай с;ретым ;рын онченыт. А уремыште модын куржталше йоча-влак тунамак почешыже поч семын шуйненыт. Шке п;ртш; дек шумыж годым Вачи Миклай сап гай кучымо нийжым суртшо могырыш шупшылын: сузыжат, умылышо семын, капка велышкыже ошкыл пурен.
- Теве ужыда, - кидшым шаралтенак пелештен колтен Вачи Миклай, - тиде сузат хорошо знает мой ворота.
Тыгак шол, палыме ма, палыдыме, кеч-могай ен* ончылнат Вачи Миклай шкенжым эн ушанлан, эн талылан шотлен, кертеш ма, уке ма, марий манмыла, эре рушла чокияш т;чен. Тиде ганат, толын пурышо Семоным ш;рын ончалын, кугешнышыла йодо:
- О-о, сусед пришол. Как живем, можим?
- Илымыже-можо… - кугун ш;лалтен колта В;дыр Семон.
- Не дышать, а ватым заводить надо!
- Пеш тыге дыр да… Шотлан толшыжым муаш й;с; шол.
- Чихать веле, дирунда! Мый, брат, своя сторонан чыла йын*га ватым как пять пальцев знаем. Могань тылат надо, тугайым бе¬ри. Вот иди в Шопке-Сола. Ила тушто Выльыпиха.
- К;-;, к; манат?
- Кунам тылат кутырат, надо ушам слу¬шать, Семон! Мый никак не можим терпеть, когда коклаш пурет. Слушай! Манамыс, живет Шопке-Солаште Выльып вате. Правде, есть один дочь от Выльыпа. Выльып-то год три назад умер. Мыйын шонымаште, Выльыпиха тылат как раз – пеш стоящий баба!
- Шопке-Солажым пеш палем. Куштырак вара п;ртш;?
- Как деревня зайдешь, шопке воротам пройдешь, правый рука второй дом. Маленький п;рт, приметный, без капка…
Тыге пошкудыж ден кутыркален шинчылтмыж деч вара жап кужунат ыш эрте, саде Вачи Миклайын тулартымыж почешак В;дыр Семон тагына гай Такинам суртышкыжо конден пуртыш. Такина дене пырля Клави тан*ашак Тарля ;дыржат тольо. Изыватын изи-лопка да к;тырем кап-кылже керек лийже, чонжак вет чылт вувер гай улмаш. Адакше пешак його ;дырамаш лийын. Лучко ийым эрталтыше ;дыржат шкеж дечат йолагай. Тидлан к;рак дыр Шопке-Солаште нунын ни в;ташт, ни мончашт лийын огыл. Улшо ик левашыштымат пулан й;лалтен пытареныт улмаш.
Семонын изыватым пуртымекыжат Клавин суртк;рг; пашаже ыш шагалем. Но ;дыр чыла чытен, кен*ежым эше колхоз пашаштат тыршен. А изывате ;дыр ни колхоз пашаш коштын огыл, ни сурт сомылкам ыштен огыл, эре т;рлен гына шинчен, марлан каяшыже эре вургемым веле поген.
Аваже уке лийме деч вара вич ий почела Клави сурт па¬шам маска гай ыштен: кургымат чыла тудак ямдылен, ачаж дене пырля чодырашке пу ямдылашат коштын. Тылеч посна школ деч вара ушкал фермыште дояркылан пашам ышташ т;н*алын. Но ;дыр лунчырген огыл, м;н*гешла, мотор чурийвылышым, кап-кылым, йытыралыкым чумырен. Ик кечын тудым ончаш Шер;мбал ял гыч Петю тольо. Клави гаяк пашалан аяр качымарий. Тылзе чоло гыч изирак с;ан дене Клавим марлан шынден нан*гайыш. Тунам изывате ава лийше Такинат, п;йжым пурын, кузыклан кулап межан явыгыше шорыкым пыштен колтыш.
Пел ий гыч Тарлянат марлан каяш черетше шуо. Тудым Й;лед;р могыр ик изирак ял гыч кадыр йолан Тымапий нан*гайыш. Аваже тунам, кок ушкалымак кучен огына сен*е манын, кузык шотеш Клавин презе гычак ончен-куштымо тунажым пуэн колтыш.
Тыге ик пел ий жапыште В;дыр Семон ден извате Такина кок вен*ан оньыкува-оньыкугыза лийын шогальыч. Семон кок вен*ыж денат ик семынак келшен гын, Такина когыньыштым кок семын ончен. Кугыватын ;дыржым й;ратыдыме семынак, тудо вигак Петюлан ш;мдым; лие. Толын гын Петю ватыж м;н*гыш, шинчалтыме ковшта деч моло чесым ужын огыл. Лачак Тымапий вен*ыжым гына Такина изин-кугун койын сийлен. Извен*ын унала толмыж годым тудын ;стембал он*ажат чес дене л;н*ген. Ш;рашан мелна кышылет, коя пучымышет, салмамунет, торык когыльет, моло т;рл; чесет тамле пуш дене ;пшеныт. Чапле да чесле чес коклаште кужу ш;йж; дене чырыкан ара¬ка кленчат эреак койышланен. Тымапий аракажым тудо пеш й;рата, сандене лу мен*ге кутышым шотлыде, ч;чкыдынак оньыкуваж деке толеден. Толмекше, кок-кум кече денат й;ын киен, тольык В;дыр Семонлан гына суртк;рг; пашаште пеш шуэн полшен.
Икана Шернурысо шошымпазар гыч пырля йолын п;ртылшыштла, кок вен*ыжат В;дыр Семон дек унала пураш лийыч. Оньыкува вен*ыже-шамычлан парен*гым шолтен шындыш. Вара изирак мушкындо кугыт пелтыме ;йым пыштен, п;чкедыме шоганым ешарен, шун к;мыжеш парен*гым вараш т;н*але.
Петю тыгодым Тымапий семын чарка почеш чаркам ыш н;лт;, шып гына Такинан койышыжым т;ткынак эскерен шинчылте. «Мо, шайтан, - шона шке семынже. - Ўйжым пел могырышто гына варас».
Теве Такина шокшо парен*ге к;мыжым ;стембаке конден шындышат, к;штым; семын пелештыш:
- Изывен*ым, тыйже к;ргышкырак пурен шич. Кугу вен*ым - ;стел т;р гыч...
- Мый к;ргышкырак пурен шинчам гынат, нимат огыл, мыланем эре й;ра, -ышталын, Петю ;стелт;рыш тарваныш.
Изывен*ылан, Тымапийлан, т;реш шинчаш перныш. Такина тыгодым чылт пудешталтшаш гай йошкарген шогале. Петюлан путырак сырымыж дене нигуш пурашат ;р;. Лачак п;рт мучко нимом умылдымыла-палыдымыла, тыр-тор тошкыштеш, тидым-тудым руалткала, мом ку¬ча – чылажат кидше гыч тунамак пурен кая.
Петюлан чаплын ямдылыме сий логалын, садлан ;ян парен*гым тамлен-тамлен кочкеш, эсогыл теве умша кок могырымжо ;й корнат чолгыжалтыш. А Тымапий умшаш налме парен*гыжым нигузеак нелын ок керт, кугу совлаж дене ш;калаш т;ча - парен*ге падраш м;н*геш веле лектеш. Кукшо парен*гым изин-кугун кочкаш толашышыжла, тудыжо логарешыже изиш гына ыш шич. Пич кайышаш гай кокыраш пиже.
- Ой, Тымапий вен*ым, ой Юманше, - Такина изывен*ыж пелен миен шогале, тупшо гыч тоштын-тоштдеак пералтыш. – Мыйжак йон*ылыш ыштышым шол, мыйжак титакан улам ынде…
Тымапий тарай гай йошкарген пытен, тугакак пич кайышашла кокырен толаша: кукшылогарыш кайыше кукшо парен*ге падырашым пешак п;ргал лукнеже. Петю изывен*ын толашымыжым ончен шинчыш-шинчышат, кугу копаж дене ныл-вич гана «кроп! кроп!» тупшым мушкындыл нале. Тунамак Тымапий пич каен кокырымым чарныш, кугун ш;лалтен колтыш да пура коркам н;лтале.
- Теве, тыге пераш к;леш ыле, оньыкувай! – Такинам ончен, пелештыш кугывен*е.
- Мыйже чаманышым шол, изывен*ым вет, шкемын гаяк, - ыштале Такина.
- Меже вара Клави дене, коеш, шкендын огынал аман? – тура йодо Петю.
- Клавиже вет кугыватын ;дыр, тугеже, тыят…
Петю умбакыже Такиналан ойлен пытараш ыш пу, оньыкугызажым ;стел коклашке ;жаш т;н*але. Тудыжо ;жмылан кыдеж шен*геч лектын, кугывен*ыж пелен толылдал шогале.
- Шич мыйын пелен, оньыкугызай, - л;мынак й;кым кугемден пелештыш Чопой, - а Такина оньыкува изывен*ыж пелен шоген, кукшо парен*гым пурлалын, чечас мемнам сийлаш т;н*алеш. Ме утыжым кугешныше огынал, ;ян парен*гымат кочкын кертына, тыге вет, оньыкугызай?
В;дыр Семон, тыге дыр, маншыла, кугурак вен*ыжым шыргыжал ончале. А Петю т;н*алме мутшым пен*гыдын умбакыже шуйыш:
- Ончыкыжым тиде п;ртышт; ынде эре тыге лияш т;н*алеш. Тый, изывате оньыкува, мотри, оньыкугызам эше иктаж-мо семын обижаяш пижат гын, мый вашке толын шуам, шкендымат ;дырет пелен изывен*ыч дек поктен колтем. Тудо ок пурто гын, м;н*геш Шопке-Солашкет намиен ястарем. Тошто изи п;ртетше але чылтак ш;йын пытен огыл чай? Мотри, оньыкува, кугывен*ычын мутшым ит мондо…
1966 ий.