Крытыка твораў Міхася ЮЖЫКА
(Сабраў у адзін файл крытычныя артыкулы пра мяне з прамінулага жыцця, калі яшчэ друкаваўся ў папяровых выданнях, а пісаць на мяне артыкулы не было забаронена начальствам абодвух літаратарскіх саюзаў.)
Марыя Верціхоўская (Маладосць, №2, 2009 г.)
Лесвіца ў горад, які яны засялілі, або уваскрэсенне Лазара
Спроба прачытання твораў М. Южыка «Лесвіца» і «Горад, які яны засялілі» ў кантэксце іншых твораў найноўшай літаратуры.
Конечно, главное - пронизанность писателя собственной идеей. Если ее нет - незачем и браться. Но ее одной бывает недостаточно, как взаимной любви бывает недостаточно для счастливого брака.
Писателем движет надежда - на понимание, на вступление в диалог. Если он не слышит этого диалога, его надежда не то чтобы умирает, но становится беспочвенной.
(Костюков Л. Система раздельного чтения.
«Новый мир», 2007, № 7).
Чалавеку - пра яго ж самога
Публіка нагадвае распешчанае дзіця. Яна расчаравана, калі не знаходзіць у тэксце ідэй, сугучных яе ўласным; знайшоўшы іх - не задаволена ўдвая: дзеля чаго марнаваць час на тое, што і так даўно вядома?
Ну што, у рэшце рэшт, новага пра чалавека, гэта значыць, пра кожнага з нас, сказаў нам Міхась Южык раманам «Лесвіца» («Полымя», 2007, №8-10)?
Што чалавек нецярпімы, недаравальны, што бачыць сучок у воку брата, а ў сваім бервяна не заўважае; агрэсіўны, помслівы, зайздрослівы, амбіцыйны, пажадлівы, разбэшчаны, неўтаймоўны ў сваіх нізкіх страсцях - мярзотны, адным словам?
Што мярзоту сваю рэалізуе найперш на тых, «хто ў яго перад вачыма», на родных і блізкіх?
Што жыве без Бога, абмінаючы і царкву, і старажытныя палацы, а паруецца з сябе падобнымі без вянчання - Божага дабраславення?
Што ад «грамадзянскіх» мужоў і жонак нараджаюцца «грамадзянскія» дзеці?
Што перад тым, як чалавека зваліць «інфаркт сэрца», ён стокроць, незаўважна для сябе, на нагах, пераносіць «інфаркт душы»?
Што адкінуў дараваную Богам Лесвіцу Жыцця і змайстраваў сабе такую, якая вядзе ў бездань - да пагібелі?
Што не зважае ні на якія папярэджанні, не заўважае ніякіх знакаў бяды, што пасылаюцца яму і Небам і зямлёй?
Што ні яго, ні яго нізкія страсці не ўтаймуюць ніякія «трыбуналы», у тым ліку і сямейныя?
Нездарма ж фразеалагізм «як абухам па галаве» страчвае ў творы вобразнасць і матэрыялізуецца ў канкрэтнай сітуацыі: «Дзякуй Богу, хоць не забіў сябе абухам <…> Да таго ж знікла злосць на Жыгоцкага. Ці надоўга?»
Да ўсяго эфект распазнавальнасці чытачу прыемных эмоцый не дадае: нішто так не крыўдзіць і не абражае, як праўда.
У творы няма «станоўчага героя» ў звыклым разуменні слова. Усіх герояў аб'ядноўвае адно, вызначальнае пачуццё, прычым на ўзроўні страсці, - нянавісць. А яна - першая прыкмета змярцвення душы. Па вялікім рахунку, раман «Лесвіца» пра тое, што любоў да смерці мацнейшая за ўсё. Паколькі людзі - істоты безразважныя, шалёныя. Яны прыраўнялі сябе да Бога, замахнуўшыся на Ягонае «Аз воздам».
Па лесвіцы да... смерці
Прысутнасць відавочнай паўтаральнасці ў рамане бянтэжыць: ці кантралюе сам пісьменнік арыгінальнасць матэрыялу? З раздзела ў раздзел - апісанне «руху» па «лесвіцы, якая ў падвал апускаецца», і вібрацыя аднаго і таго ж пачуцця - нянавісці. Мяняюцца толькі яе аб'екты: цешча, жонка, дачка, сын, брат, былы аднакурснік, а цяпер «грамадзянскі» зяць... А рэдкія прасветліны ў свядомасці і душы Багаткі тут жа зацягваюцца, як хмарамі сонца, клопатам пра тую ж бульбу, якую трэба ратаваць ад каларадскага жука, а сябе - ад невыноснай спёкі...
Аднак. Патэнт на мастацкасць твора забяспечваецца манерай нестаронняга (а таму без усялякага маралізавання і дыдактыкі) аповеду з украпанымі ў яго дзённікавымі нататкамі галоўнага героя і снамі-сімваламі. быццам аператар са скрытай камерай цікуе за сваімі «ахвярамі», а потым выдае гледачу здабытую хроніку без каментару. І вынік таго «цікавання» - сатыра. Прычым тая сатыра, якая цесна пераплятаецца з супрацьлеглай эмоцыяй - трагедыяй. Здавалася б, спалучэнне неспалучальнага. Але яшчэ Дастаеўскі пісаў: «Но разве в сатире не должно быть трагедии? Напротив, в подкладке сатиры всегда должна быть трагедия. Трагедия и сатира - две сестры и идут рядом, и имя им обеим, вместе взятым: правда».
Сатырычны гратэск Южыка абумоўлены трагічным успрыманнем нашага жыцця, якому пагражае бездухоўнасць. У творы ўсё ж ёсць адзін станоўчы герой. Гэта - аўтар. Бо яго адмаўленне натхняецца калі не пачуццём любові, то пачуццём бязмернай трывогі, сораму і болю за тых, хто змайстраваў сабе лесвіцу да смерці.
Крылаты выраз «Лесвіца жыцця» азначае духоўную эвалюцыю чалавека. Узыходжанне па ёй магчыма толькі ў выніку працы душы, самай цяжкай, але і самай дастойнай чалавека перамогі над самім сабой, над тым заганным, што ёсць у яго душы.
Паводле хрысціянскага веравучэння, вяршыняй Лесвіцы, што вядзе да жыцця вечнага, з'яўляецца не чалавечая, а Боская любоў да людзей. Сутнасць яе сфармулявана ў Нагорнай пропаведзі Ісуса Хрыста: «Вы чулі, што сказана: «любі бліжняга твайго і ненавідзь ворага твайго» (Левіт, 19:18). А Я кажу вам: «любіце ворагаў вашых, дабраслоўце праклёншчыкаў вашых, рабіце дабро ненавіснікам вашым і маліцеся за крыўдзіцеляў і ганіцеляў вашых, і будзьце сынамі Айца вашага нябеснага <…> Бо, калі вы будзеце любіць тых, хто вас любіць, дык якая вам узнагарода?» (Евангелле ад Матфея, 5:43-45,46).
Пісьменнікам засведчана апошняя прыступка лесвіцы, якая «ў падвал апускаецца», - нянавісць. Герой Южыка апантаны нянавісцю не толькі да ворага, якому зайздросціць яшчэ са студэнцтва, але і да бліжняга свайго. Вусцішна такое ўсведамляць нават ненавісніку. І таму ён пакуе сваю мярзоту ў прыгожую абгортку: матывуе, дакладней, апраўдвае свае ўчынкі... любоўю і клопатам пра сямейнікаў, жаданнем засцерагчы іх ад бяды. А заадно і аднавіць парушаную справядлівасць і традыцыі. «Санітар грамадства» гатовы, аднак, пайсці на кампраміс, калі яго закляты вораг і амаральны ва ўсіх адносінах Жыгоцкі пабярэцца шлюбам з яго дачкой.
Узаемнасць існуе: усе, пра каго так дбае Багатка, «клапоцяцца» і пра яго. Сямейнікі ўчыняюць яму «трыбунал», пазбавіўшы падсуднага права і магчымасці сказаць апошняе слова. Прысуд няўмольны - у вар'ятню на «прымусовае лячэнне». Жонка спрабуе нагадаць, што яны «жылі нармальна, не горш, чым абсалютная большасць беларускіх сем'яў <…> Так, мы, канешне, сварыліся, узнікалі непаразуменні, але я гатова паклясціся, што муж ніколі не ўзнімаў на мяне руку. Не, жылі мы нармальна... Аднак трэба прызнаць, што тры гады таму сапраўды ўзніклі праблемы. І віной усяму, - павысіла голас Вера Генадзьеўна, - гэтая праклятая лесвіца, якая нібы размежавала нашу сям'ю». Жонка таксама вытлумачвае паводзіны Багаткі нейкім псіхічным адхіленнем, але не адразу згаджаецца падпісаць заяву, сіліцца нешта ўразумець. Сваё маўчанне матывуе тым, што «проста задумалася». Рэпліка дачкі набывае ў творы знакавае і адначасна сатырычнае гучанне: «Ну як жа так, мам! Тут - вырашаецца такое пытанне, а ты задумалася...» Не задумаліся і не адумаліся. Прысуд бацьку і мужу вынеслі, але прывесці да выканання не паспелі: Багатка памёр. «Прычынай раптоўнага скону [паказала ўскрыццё] называўся вялікі інфаркт, указвалася, што стан сардэчна-сасудзістай сістэмы памерлага знаходзіўся ў жахлівым стане»...
Выснову пра «жахлівы стан» духоўнай «сістэмы» ўсіх чыннікаў аповеду ў «Лесвіцы» належыць рабіць чытачу.
Духоўны прарыў
Паміж раманам «Лесвіца» і аповесцю «Горад, які яны засялілі» («Маладосць», 2007, №10) шмат агульнага; па сутнасці, гэта дыпціх. Аднак у «Горадзе...» пісьменнік здолеў, паўтарыўшы сказанае, не паўтарыцца, а дасягнуць такога ўзроўню абагульнення і ўмоўнасці, якімі, бы скразняком, зрушваюцца рэчы з іх звыклых месцаў і ствараюцца абсалютна новыя сэнсавыя зоны. Яго ўжо нашмат менш хвалюе знешняя абалонка рэальнасці. Пісьменнік у «Горадзе...» ужо не цікуе за сваім героем, а здзяйсняе спробу рашаць толькі тую задачу, якую за яго не можа рашыць ніхто. Бо толькі літаратура можа выконваць функцыю душазнаўства.
Чытачу прапануецца анамнез душы чалавека. М. Южык вылучае з хаосу жыцця і факусіруе толькі ўнутраны свет і духоўны вопыт героя, толькі жыццё душы. У тым сэнсе, што ўсе падзеі і рэчы, перш чым атрымаць права на прысутнасць у яго аповесці, павінны былі прайсці праз душу героя. Больш за тое, пісьменнік адважваецца ступіць у тую запамежнасць, дзе містычна здзяйсняецца сустрэча чалавека з Богам...
Вельмі рызыкоўны крок. Хаця б таму, што на яго наважыцца мае пра той, хто адчувае і мае ў сабе сілы на духоўны прарыў, а не на банальнае фантазіраванне, гульню ўяўленняў, прыдумванне вобразаў і рэалій іншабыцця. Геданістычны ж матыў містыка-сімвалічнага плана аповеду пра тагасвецце - гэта яшчэ і святатацтва. Каб не ўпасці ў яго, аднаго пісьменніцкага таленту, мабыць, недастаткова. Патрэбна нешта большае...
Аповесць «Горад...» - твор парабалічны, ад першага і да апошняга радка. Французскі мысліцель мінулага стагоддзя Ралан Барт у кнізе «Смерць аўтара» пісаў, што большасць раманаў «даводзіцца распутваць, але расшыфроўваць няма чаго». Аповесць М. Южыка - такі твор, у якім распутваць нічога не трэба, а вось «расшыфроўваць» даводзіцца многае. І дэшыфравальшчыкам належыць стаць чытачу. Р. Барт слушна даводзіў: «Кніга складваецца не тады, калі напісана, а толькі калі прачытана».Менавіта чытач і ёсць тая прастора, у якой канчаткова завяршаецца акт пісьма.
«Горад...» - твор-загадка і патрабуе ад чытача разгадкі - працы душы «при включенном разуме». І герой у сваім пасланні да жывых (а такая форма аповесці) піша, што «здагадвацца не шкодна і нават карысна, бо магчымасць разважаць - немалы дарунак Усявышняга».
У «Горадзе...» мудрасць схавана, паводле законаў прытчы, «як золата ў пяску, як ядро ў арэху, як сіла ў каштоўным камені» (Ф. Скарына). Гэта сатыру, акрамя смеху, вызначае яшчэ і алегорыя - адназначны троп. Алегорыя немінуча, як бы ні ўпарціўся аўтар, скіроўвае яго на маралізаванне, павучальную пропаведзь: зразумей, чытач, напісанае так і ніяк інакш.
Прытчу ж вызначаюць сітуацыя выбару і сімвал як шматзначны троп. Прытча - звязная і займальная гісторыя, скрозь якую прасвечваюць многія сэнсавыя ўзроўні.
У мудрай прытчы галоўнае дзеянне адбываецца ў душы чалавека і ў яго ўзаемінах з блізкімі, а сцэнічнай пляцоўкай можа быць любая. Згадаем тут старазапаветную прытчу цара Саламона пра дзвюх жанчын, якія змагаліся за дзіця. Вось і атрымліваецца, што прытча звернута яшчэ і да кожнага з нас. Ёсць тэксты, якія правакуюць нават самага выбітнага аналітыка на прачытанне іх як занатаванай канкрэтнай жыццёвай гісторыі, на ўспрыманне «вобразаў» як рэальных асоб. Такія тэксты фактамі мастацтва не з'яўляюцца. Хутчэй за ўсё гэта плён графаманства ці рэалізацыя прагматычных матываў, пра што даводзіць і герой аповесці «Горад...»: «Яны пісаліся пад уплывам славалюбства, дзеля грошай, з жаданнем пераплюнуць калег па пяры». Пафас «Горада...» і сіла яго выяўлення сведчаць пра іншую аўтарскую матывацыю.
«Эх, позна, позна... І так рана, рана...»
Такія апошнія перад сконам словы Ваські Шкетава, героя лынькоўскага апавядання «Над Бугам». Грамадзянская вайна адабрала ў Ваські магчымасць змяніць нешта ў сваім, такім кароткім і такім бязладным, жыцці.
Без вайны гіне і сёння шмат маладых. Сёння наогул многія жыццёвыя працэсы, асабліва гендэрныя, і ўсё, што з імі звязана, нагадваюць мігценне кінакадраў у паскораным рэжыме. Дзеці і падлеткі заўчасна становяцца дарослымі: «Ростам за 170 сантыметраў, з непамерна для яе ўзросту развітымі формамі, Інка ніяк не выдавала на дзевяцікласніцу... Сустрэўшы Воўкаву ўпершыню ў незнаёмай кампаніі, вы, мусіць, далі б ёй гадоў 25. Абсалютна недзіцячы твар, неверагодная ўпэўненасць у сабе, бясспрэчнае ўсведамленне сваёй пекнаты, нават нейкая вопытнасць...»
І прадукт «сучаснай акселерацыі», і горкія дзеці апантана кідаюцца ў вір дарослага жыцця, красуючы празмернай дасведчанасцю пра самае непрыгляднае ў інтымных адносінах людзей. Стаўшы дарослымі, учарашнія горкія дзеці заўчасна старэюць, даўно страціўшы і цноту, і дзіцячую непасрэднасць - той «здаровы наіў», які доўга дапамагае не старэць душой. Дзевяцікласніцы воўкавы наогул гатовыя «свецкія львіцы робскага дзесятка», што тусуюцца з марцэвічамі-прохаравымі, імітуючы «куршавелі» нават у правінцыйных гарадках, іграючы ролі сваіх куміраў тыпу ксеніісабчакаўскіх.
Крылатымі дантаўскімі радкамі «Свой жизни путь пройдя до середины, / Я очутился в сумрачном лесу» прынята вызначыць крызіс так званага сярэдняга ўзросту. Герой «Горада...» настаўнік Хрыбоціч «очутился в сумрачном лесу», не прайшоўшы свой шлях і да сярэдзіны.
Калі лічыць сярэдзінай 35-гадовы ўзрост, то восем гадоў, якіх да яго не хапае ў Хрыбоціча, вельмі шмат значаць. Іх пры адсутнасці вайны і невылечнай хваробы можна з поўным правам назваць перыядам для карт-бланшу кожнага дзецюка. Прыкладна столькі ж гадоў аддзяляюць Хрыбоціча і ад папярэдняга перыяду, які некалі Барадулін вызначыў так:
Гады чысціні і надзеі!
Гады парывання і мрой!
Калі яшчэ дзень маладзее
І зорам смяецца настрой...
Але такі перыяд жыцця быў у барадулінскага пакалення. На добры лад такі ж павінен быць і ў сённяшняга. Але яго няма, ён сцёрты - «няма таго, што раньш было»! З дзяцінства - адразу ў дарослае жыццё, а з яго - у нябыт. Дарэчы, менавіта пра такі «рух» маладых і па такой жа «лесвіцы» і аповесць таленавітага расійскага празаіка (яму ўсяго 24 гады!) Ігара Савельева «Гнать, держать, терпеть и видеть» («Новый мир», 2007, №1).
...Напярэдадні Дня Перамогі два таварышы Алег, Мікіта і сяброўка Алега Ева паехалі на заходнія могілкі ў Ладыгіна («Ладыгино» в языке горожан - однозначный её [смерти] синоним…»), паехалі, каб праведаць Касцярына (Косцю), якога прывезлі ў Ладыгіна паўгода таму. Вырашылі завезці Касцярыну гітару. Грошай на новую не было, давялося Алегу паахвяраваць сваёй, «калекцыйнай», «рарытэтнай»: «другу, попавшему в такую ситуацыю, отказать нельзя уже ни в чем». Затаварыліся гарэлкай - памянуць сябра. Памянулі так, што засталіся з ім у Ладыгіне навек...
Дарэчы, фінал аповесці адкрыты і сімвалічны. Чытач, які хоча спадзявацца, што юнакі і дзяўчына ўсё ж вырваліся з палону тагасвецця, знойдзе ў тэксце пацверджанне сваёй надзеі. Той, хто ўразумеў адваротнае, знойдзе яму доказаў не менш: да жыцця не вярнуўся ніхто, а ўжо Ева - дакладна.
Па сутнасці, зместам кароценькай пранізлівай аповесці таленавітага празаіка і стала апісанне «пераходу» герояў у ладыгінскі «рэжымны аб'ект», а таксама яго законаў, паводле якіх і «жывуць» ладыгінскія «жыхары».
Межы рэальнасці, трызны і містыкі настолькі размытыя, што цяжка адрозніць адно ад аднаго. Мадэль тагасвецця створана І. Савельевым паводле народных уяўленняў: там - усё тое, што і ў нас... І там людзі працягваюць займацца тым, што вызначала іх сутнасць тут. Там нават самагонку прадаюць тым, каму прывезенай не хапіла... «Бухалава» і ўсё, што з гэтым звязана, - вось асноўны занятак маладых і на гэтым, і на тым свеце, на ладыгінскім «рэжымным аб'екце». А Косця «расказвае» Еве, што нават без гітары напісаў чатыры песні... Яшчэ яны ломяць грунт - да знямогі, ды крыві на руках, капаюць магілы, наводзяць «парадак», бо назаўтра запланаваны (!) вялікі заезд новых «жыхароў»: «А вообще-то хорошо, что вы приехали. Нам рабочие руки сейчас ой как нужны. День Победы на носу… Сколько нужно всего… Предписание города… Работнички-то у меня еще те. Ага. Старичье. Поможете? Починить чего, убрать…»
Героі Савельева «поездку к Костярину в Ладыгино планировали давно, дождались зелени и тепла относительного, дождались когда государство пристыкует к Первомаю все дни, какие «плохо лежат», и предложит народу очередной запойно-огородный сезон. Это было как наваждение: млея от смелости, прибавлять и прибавлять выходных чуть ли не к каждому празднику».
Прыстыкаваных да Першамая ажно дзевяці (знакавая лічба!) дзён дастаткова, каб папоўніць рэжымны аб'ект» свежымі маладымі сіламі... Вусцішна. Дзевяці дзён дастаткова, каб і прывезці ў Ладыгіна новых «жыхароў», і як след адзначыць «пярэбары». А ўжо адзначаць падзеі, прычым любыя, мы ўмеем з размахам.
Калі ж ёсць адпаведнае «предписание города», які пастаўляе Ладыгіну «жыхароў», а сама дзяржава клапоціцца, каб тое «предписание» выконвалася, калі «паездка ў Ладыгіна» плануецца маладымі даўно, то дзень смерці абавязкова адбудзецца і стане яе трыумфам.
Аповесць І. Савельева выконвае функцыю вечавага звону, а чатыры рознаспрагальныя дзеясловы, вынесеныя ў загаловак, выступаюць у ролі загаднага ладу. І звернуты гэты загад да кожнага. І кожны вырашае для сябе сам, каго ці што належыць гнаць ці трымаць, а што - цярпець і бачыць...
Тайны апраметнай
У прытчавай філасофскай аповесці М. Южыка «Горад...» шмат агульнага са згаданай аповесцю І. Савельева, аднак у яе іншы пафас і адпаведна іншыя сродкі яго выяўлення. У прыватнасці, іншая мадэль тагасвецця.
Адзін з герояў парабалічнага рамана П. Крусанава «Амерыканская дзірка» гаворыць, што «тайны преисподней охраняются от человека так же бдительно, как и тайны неба. Они открываются постепенно - по мере того, как люди перестают быть людьми» («Октябрь», 2005, №№ 8,9).
Галоўнае, аднак, пра апраметную сказана. У Евангеллі засведчана, што для ўсіх, хто перастаў быць чалавекам, «там будзе плач і скрыгат зубоўны». Самім Госпадам такое азначэнне апраметнай, акрамя многіх іншых, паўтараецца ажно сем разоў (Евангелле ад Матфея, 8:12; 13:42, 50; 22:13; 24:51; 25:30, Евангелле ад Лукі, 13:28).
Герой «Горада...», паводле яго ўласнага прызнання, таксама перастаў быць чалавекам, пра што сведчаць і знешнія праявы: «заскавытаў як бяздомны сабака», «налізаўся за паўгадзіны да свінячага стану». А вусцішнасць «скрыгату зубоўнага» зведаў яшчэ на гэтым свеце: «Я ўзненавідзеў іх [Воўкаву і Марцэвіча] да зубоўнага скрыгату. Страшныя, непадуладныя аналізу пачуцці выклікалі яны ўва мне». Не менш «страшнымі пачуццямі» апантаны Хрыбоціч да... роднай сястры: «мы з сястрой былі яшчэ тымі антаганістамі». Ён пакутуе ад таго ж пачуцця, ад якога пакутаваў Каін, - з тых часоў змен да лепшага ў чалавеку не адбылося. Згадаем, што і маці Элен Курагінай «постоянно мучилась завистью к своей дочери». Княгіня зайздросціла неўтаймоўнаму юру і блуду дачкі і таму, як тая беспакарана рэалізуе свае «таленты». Воляй аўтара, як памятаем, пакаранне ўсё ж адбылося - усяму свой час. Няма на свеце таго, чаму ці каму б чалавек не пазайздросціў. Зайздрасць асляпляе і спапяляе найперш розум, кропля за кропляй знішчаючы радасць жыцця і разуменне таго, што дадзена і яму, зайздросніку. Біблія папярэджвае, што зайздроснік - жывы труп, непахаваны нябожчык. Ён згубіў сваю душу неўтаймоўным жаданнем зла ўсім, каму дадзена, што яму дадзена ў меншай колькасці, і сам выпраменьвае толькі зло.
Усяму, што дадзена сястры, зайздросціць Хрыбоціч. Але асабліва пакутліва, як зазначыў Леў Талстой, «когда предмет зависти самый близкий сердцу». Зайздрасць сублімуецца ў крыўду: сястра «ўкрала яго мару» - жыве там, дзе марыў жыць ён, і «раскашуецца пад сонцам Андалусіі». Ён таксам мроіў пра жыццё ў трапічнай краіне ля мора і «нават месца сабе ўпадабаў» - Сіцылія...
Я-героя М. Южыка літаральна «ломіць ад нянавісці» да вучняў, ад «дзікай злосці і нянавісці да ўсяго свету» і найперш - да месцічаў з іх мацюкамі, да «местачковай памыйніцы», у якой ён, «чалавек высокага інтэлекту», не збіраецца атабарвацца, а будзе нарэшце «жыць так, як заслугоўвае».
Па прызнанні я-героя, «злапомслівасць з'яўляецца адной з самых [яго] непрывабных якасцей». І рэалізуецца яго помслівасць не толькі на вучнях, месцічах, сяброўцы, «харошым чалавеку» («І хоць разумеў, што лепшую жонку ў гэтай глушэчы наўрад ці знайду, чамусьці наважыў якраз-такі з ёй нізашто не ажэньвацца»), але і на бацьках.
У той самы, памежны для героя, дзень у яго бацькі якраз быў дзень нараджэння. Віншавання ад сына ён так і не дачакаўся, хаця той шчыра намерваўся павіншаваць, «але нешта па-д'ябальску з'едлівае і няўлоўнае шапнула мне [Хрыбоцічу] ў вуха: «Дулю я табе пазваню!» - і змоўкла».Тэлефанаванне бацькам Хрыбоціч адклаў на вечар...
Але вечарам адбылося тое, што паклала «вялізную прорву» паміж ім і светам, які Хрыбоціч так люта ненавідзеў. Там, куды ён патрапіў, «тэлефон злавесна маўчаў»: «Чаму пачалі ў ім з'яўляцца прывычныя гудкі, але не ўдаецца ні да каго дазваніцца? Я, напэўна, тысячу разоў спрабаваў набраць мінскі нумар бацькоў. Спрацоўвала міжгародняя «васьмёрка», потым з'яўляліся доўгія гудкі. Ды на іх ніколі не адгукаліся».
У пошуках свайго дома
Назва аповесці «Горад, які яны засялілі» ўяўляе сабой моўную загадку - перыфразу. У кантэксце сэнс яе - тагасвецце. Восем з чатырнаццаці раздзелаў твора - пра «жыццё» маладога настаўніка беларускай мовы ў тагасвецці.
Аповед вядзецца ад асобы я-героя, які, па яго ўласным прызнанні, «сапраўды атрымаў тое, што заслужыў». Як у прытчы, герой аповесці - безыменны. Імені пазбаўлены, акрамя насельнікаў тагасвецця, яшчэ і бацькі, сястра, нават каханая героя («мая дзяўчына», «сяброўка»).
І толькі аднойчы згадваецца прозвішча героя - Хрыбоціч. Згадваецца ў сувязі з бойкай, якую ўчыніў настаўнік у адказ на тое, што калега, фізрук Пецька, пасмяяўся з яго прапановы: «Далібог, нават не ўспомню зараз, што я такое там прапаноўваў, аднак выразна памятаю, як пасля ягонай рэплікі: «Чарговая муць!» - кроў кінулася мне ў галаву, я ўскочыў, імгненна адолеў трохметровую адлегласць і ўчапіўся ў яго світэр <…> Я ўжо пачаў быў яго соўгаць і трэсці, як громападобны голас нашай дырэктаркі Раісы Янаўны ацверазіў мяне вокамгненна <…> А таму я, пачуўшы скаланальнае: «Хрыбоціч! Назад!» - адразу ж абмяк, адпусціў Пецькаў пінжак і адступіў, баязліва мармычучы прабачэнні».
Памежнай сітуацыяй, якая папярэднічала «пераходу» Хрыбоціча ў тагасвецце, стала сварка з «сяброўкай». Сваркі фактычна не атрымалася: «Я няспынна яе прыніжаў, абражаў і ледзьве не мацюкаўся. А яна стаяла, апусціўшы рукі ўздоўж цела. Маленькая, худзенькая ў параўнанні са мной, бамбізам, які падскокваў на месцы, уздымаў рукі ўгору, размахваў імі. Яна з усё той жа іранічнай грэблівасцю пазірала мне ў твар. <…> Сваркі не атрымалася, а яна пайшла ад мяне бясспрэчнаю пераможцай».
«Заскавытаў, як бяздомны сабака», «у першай жа забягалаўцы налізаўся за паўгадзіны да свінячага стану», потым вобмацкам брыў ад шынка да шынка, нешта з кімсьці не падзяліў, кагосьці ўдарыў, хтосьці штурхнуў яго... Правалы ў памяці... Забыццё... Пагоня... Апошняе, што помніць Хрыбоціч, - настойлівыя пошукі свайго дома...
«Абуджэнне аказалася цяжкім» - так пачынаецца сёмы раздзел. «Абуджэнне» зведае і чытач. Бадай, толькі ў сярэдзіне сёмага раздзела ён апомніцца: яму ж была абяцана «фантастычная аповесць», а ён, забыўшыся на ўсе ўмоўнасці жанру, углядаўся ў партрэт героя, рэальнага, жывога, і... пазнаваў у ім сябе таксама.
Парадокс Хрыбоціча
Міхась Южык распрануў свайго героя (ды што там «распрануў»!) - «злупіў з яго скуру» так, як у найноўшай літаратуры не асмеліўся зрабіць, бадай, ніхто. У гэтым радзе - толькі феномен Рамана Сенчына, якога адзін з крытыкаў назваў Смердзяковым, «который вдруг почувствовал в себе литературное дарование». «Распрананне» Сенчыным сваіх герояў выключнае: ён надзяляе іх не толькі ўласнымі пачуццямі, думкамі, як тое належыць пісьменніку, але і ахвяруе для іх уласным імем, імем па бацьку, прозвішчам і ўсімі іншымі адзнакамі сваёй біяграфіі, нават - справай, якой займаецца.
Згадаем тут толькі адзін дыялог з аповесці «Вперед и вверх на севших батарейках» («Новый мир», 2004, №4). Герой (Раман Сенчын) кажа сваёй сяброўцы, што нарэшце здыме «однокомнатку» і яны зажывуць, як усе нармальныя людзі. У дужках зазначым, што прыкладна такая ж тэма ўзаемін магла быць і паміж Хрыбоцічам і яго «сяброўкай».
«- Не снимешь ты ничего.
- Почему?
- Потому что ты, Сенчин, чмо. К сожалению…
- За оскорбление можешь и схлопотать…
- Понимаешь, «чмо» - это не оскорбление, это просто такой тип людей. По-моему. Ты вот к нему стопроцентно относишься.
- Я - пишу.
- А-ай, пишешь. Фигню ты пишешь, Сенчин. Нет, может, и есть у тебя талант, но у тебя же все одинаково. Все - дерьмо. Бухают, блюют, никто ничем не занимается, а если вдруг и работают, то обязательно работа хуже тюрьмы…»
Талент у Сенчына бясспрэчны, прычым унікальны, дакладней, унікальная форма яго выяўлення, пра што сведчаць нават згаданыя вышэй адзнакі. Але праўда яго, як зноў жа даводзіць яшчэ адзін цытаваны Сенчыным крытык, - банальная: «весь мир - дерьмо. Выхода нет, нет даже света в тоннеле, он давно пропал. Одна темная ночь без конца и без края».
М. Южык стварыў свайго героя чалавекам таксама дастаткова «маральна апушчаным», які «сапраўды атрымаў тое, што заслужыў». Южык, як і Савельеў, таксама паказаў (прычым быццам мімаходзь, праз дэталі, а таму асабліва пераканальна) многія небяспечныя выявы нашага жыцця. Да прыкладу, хаця б такую: «Дый, па вялікім рахунку, што за жыццё чакала б нас тут, на дваццаці квадратных метрах, на нашу вартую жалю зарплату? А за свой катушок я, між іншым, выкладваю палову заробленага. На астатняе не выжыць і аднаму... А таму без усялякага сораму атрымоўваю ад бацькоў харчовую дапамогу - пасылкі, якія два разы на месяц прыходзяць з Мінска...» Гэта як, нармальна?..
Пісьменнік стварыў партрэт «героя нашага часу», глянуўшы на які, - кожны пазнае і сябе. Аднак парадокс пісьменніка Южыка ў тым, што, напісаўшы пра смерць, ён здолеў сказаць пра любоў да жыцця і пра яго найвялікшую каштоўнасць. Па вялікім рахунку, Южык здзейсніў спробу вырашыць стратэгічную задачу літаратуры: «заставить любить жизнь в бесчисленных, никогда не истощимых всех ее проявлениях» (Л. Толстой).
Было б надта спрошчаным разуменне задумы пісьменніка ў «выпростванні» героя тагасвеццем (гарбатага выпрастае магіла, а ўпартага - дубіна, як у народзе кажуць) і ў наданні яму паўнамоцтваў расказаць нам, «як жывецца на тым свеце», каб не спяшаліся заўчасна туды патрапіць.
Удумліваму, чуйнаму і відушчаму чытачу ўжо ў бязлітасна-шчырым аповедзе Хрыбоціча пра яго жыццё «да таго, як...» адкрыецца такая субстанцыя душы героя, якае дае яму права нават павучаць і папярэджваць. Зрэшты, сам Хрыбоціч называе сваё «пасланне» сентэнцыямі і спадзяецца «быць прачытаным», а жыць - доўга.
Пачаць з сябе
У аповесці «Горад...» відавочныя евангельскія рэмінісцэнцыі на самых розных узроўнях: ад матываў, высноў («Тут усе ўжо за ўсё заплацілі», - адкажа афіцыянт «Карунка» на спробы Хрыбоціча разлічыцца за вячэру ў «рэстаране») да інтэрпрэтацыі некаторых сюжэтных момантаў. Згадаем тут евангельскую прытчу пра багацея і жабрака Лазара, якія памерлі ў адзін дзень. Першага пахавалі, а другога анёлы ўзнеслі на ўлонне Аўраамава. У пякельных пакутах узвёў багацей свае вочы і ўбачыў Лазара. І загаласіў, просячы Аўраама злітавацца і паслаць да яго Лазара, каб той змачыў яму язык, бо пакутуе ў полымі. Аўраам жа адказаў, што гэта немагчыма: «Паміж намі і вамі - вялізная прорва, і тыя, што хочуць перайсці адсюль да вас, не могуць, гэтаксама і адтуль да нас не пераходзяць» (Евангелле ад Лукі, 16:31).
Багацей узмаліўся, каб паслаў Аўраам Лазара ў дом бацькі яго, бо там засталіся пяць братоў, няхай папярэдзіць іх, каб пакаяліся і не прыйшлі яны ў гэтае месца пакут. Аўраам жа адказаў, што ў іх ёсць Маісей і прарокі - няхай слухаюць іх. А «калі Маісея і прарокаў не слухаюцца, дык, калі хто з мёртвых уваскрэс, не павераць (Евангелле ад Лукі, 16:31).
У аповесці відавочная аўтарская канцэпцыя духоўнага адраджэння і ролі ў ім школы, настаўніка, найперш настаўніка роднай мовы, а таксама творцы, пісьменніка як духоўнікаў нацыі, яе прарокаў і Маісеяў. Яны - Хрыбоцічы нацыі. Аўтар шчыра верыць, што гэта магчыма, што настаўнік і творца справяцца з гэтай роляй. Пры адной умове. Калі пачнуць адраджэнне з... сябе.
Законы Вечнасці і законы «Рэжымнага аб'екта»
Другая частка аповесці «давит на ум непосильными вопросами» (так Дастаеўскі пісаў пра творчасць Гогаля). На многія пытанні Хрыбоціч, якому многае адкрылася, не можа даць адназначнага адказу. Да прыкладу, на такое: «Чаму поначы ў нашым доме гарыць, акрамя майго, толькі адно акно, калі памірала тут не так і мала людзей? <…> Мяркую, сюды патрапілі далёка не ўсе, хто сканаў, для кожнага прадугледжаны свой горад - той, які заслужыў».
А якія законы і парадкі ў тых «гарадах», якіх заслужылі іншыя?
Магчыма, «здагадацца» дапаможа чытачу яшчэ адна асацыяцыя ўсё з той жа аповесцю І. Савельева «Гнать…»
Над насельнікамі ладыгінскага «рэжымнага аб'екта», як дамоклаў меч, вісіць пагроза быць... выгнанымі з гэтага «месца»: «Костярин с большой неохотой разъяснил здешние порядки. Как только человека забывают «на большой земле», его выселяют из поселка. Что называется - «на выход с вещами» Куда?.. Неизвестно, да и знать не особенно хочется.
Чтобы разрядить обстановку (пацаны стояли подавленные), Костя с фальшивым хохотком ввернул шутку из кино: «А у нас текучка! Ой, как страшна у нас текучка!» - но никто не засмеялся, и пришлось, обратно надев серьезность, успокаивать: молодым-то как раз нечего бояться, их помнят до-олго… По-настоящему Костя волнуется только за Кузьмича. Кому он нужен, что там, что здесь. Дети позабыли… А вот с бабой Машей как раз все в порядке. С убийствами [бабу Машу забіў сякерай унук, каб завалодаць яе кватэрай] вообще особая «фишка». Ведь пока виновный отбывает наказание, о человеке, получается, помнят, да?..
И поспешил свернуть эту тему - не самую веселую».
У горадзе, які заслужыў Хрыбоціч, таксама свае «парадкі». Да прыкладу, у ім рэалізаваны закон, пра які ўсім нагадаў яшчэ Аляксандр Македонскі. Ён, паводле міфа, перад сконам распарадзіўся падрыхтаваць для яго труну з прасвідраванымі ў баках дзіркамі і, як памрэ, прасунуць у іх яго рукі. Каб, калі панясуць яго хаваць, усе бачылі, што ён, заваяваўшы гэты свет, на той ідзе з пустымі рукамі. Туды ніхто нічога не панясе, бо там кожнаму падрыхтавана строга яго месца, за якое таксама ўжо заплачана. Гэта тут за лепшае месца, стол, крэсла людзі гатовы біцца да смерці. Там- «наведвальнікі «Карунка» маюць строга фіксаваныя месцы і ніколі не займаюць не толькі чужы столік, але і чужое крэсла».
Істотна адрозніваецца, так бы мовіць, «ментальнасць» ладыгінскіх «жыхароў» ад «ментальнасці» гараджан, сярод якіх «жыве» Хрыбоціч. Першыя жывуць тымі ж страсцямі, што і «да таго, як...» Яны кахаюць, раўнуюць, сапернічаюць, б'юцца, пакутуюць, хвалююцца, нават стаяць перад выбарам, зведваюць, як дамашні камп'ютэр, перагрузку - «перегрузку мозгов и давления». Сябры вырашылі: «бежать надо с кладбища». Але Косця... заўпарціўся. Па-першае, таму што калі і атрымаецца вырвацца, калі і дабяруцца да горада, то «там… все как раньше: тусовки, музыка…» Але ж там і - жыццё! «Черт, ладно! Была не была!» Косця паставіў адну ўмову: Кузьміча ўзяць з сабой: «Было бы нечестно бросить старика здесь одного. Ребята слегка озадачились…» Калі ж канчаткова вызначыліся з уцёкамі, то «общая нервная радость, взвинченность так и носилась в воздухе, а новоиспеченный граф Монте-Кристо и вовсе улыбался во все маслянистое лицо, сидел буквально обалдевший от счастья. Светился и лоснился. Теперь он [Косця] просто не мог говорить ни о чем, кроме как о побеге». Так на ладыгінскім «рэжымным аб'екце» праявіліся, як на фотастужцы, «позади мертвых душ - души живые» (так Герцэн пісаў пра паэму Гогаля), што патрапілі ў тагасвецце і бясчассе.
Горад жа, які заслужыў Хрыбоціч, «ажывае ўночы». Але начныя жыхары, гэтыя «агідныя, нячулыя манекены», пазбаўлены ўсялякіх страсцей. Імі «не праяўлялася ніякіх пачуццяў. Ні добрых, ні злых, ні сумных, ні радасных». Да іх, абыякавых, ні дастукацца, ні дакрычацца немагчыма. А ў «Карунку» Хрыбоцічаву прагу жывых узаемін успрынялі як ненармальнасць. Горад непахаваных нябожчыкаў: «Тут, напэўна, не паміраюць у нашым, зямным сэнсе. Ці, можа, проста не хаваюць нікога?».
У горадзе мёртвых толькі адзіная істота праяўляла да Хрыбоціча ўвагу і цікавасць, сачыла за ім, гадзінамі цікавала за яго акном. Гэта адзіная жывая душа ў горадзе мёртвых, бо нават яго «законы» не ўтаймавалі пакут малечы. «Што хацела ад мяне тое няшчаснае дзіця? Цікаўнасць, нуда або нешта значна важнейшае змушала яго гадзінамі глядзець на маё акно?» Чаму ж тады яно ўцякала ад яго як ад чумнога, а калі Хрыбоціч усё-такі нагнаў малечу, то яна глядзела на яго мутнымі, поўнымі жаху вачыма?
Што ж адбылося? Сустрэча бацькі з сынам, пра нараджэнне якога Хрыбоціч не ведаў, бо патрапіў у тагасвецце і бясчассе? Вобраз дзіцяці набывае ў творы знакавае і сімвалічнае значэнне, а выснова я-героя, што «мы не ў змозе памагчы адно аднаму ў гэтым горадзе, усё трэба было рабіць значна раней - на зямлі», - сімвалічнае гучанне.
Лесвіцы жыцця Хрыбоціча
Свайго акорднага гучання южыкаўскі аповед дасягае ў сярэдзіне 14-га раздзела і завяршаецца словамі: «Мне лёгка ад гэтай Кнігі, адно з ёю я разумею, што і сярод мёртвых камяніц... я ўсё ж такі не адзін. Бо гучыць Ягонае слова». Згаданы фрагмент - адзіны публіцыстычны момант у парабалічнай аповесці М. Южыка.
Чым можна апраўдаць прысутнасць публіцыстыкі, а яшчэ горш - маралізавання ў мастацкім творы? Мяркую, што пафасам твора, пісьменніцкім імкненнем дастукацца і дакрычацца да ўсіх, чые душы ў крызісным стане. Зрэшты, у пісьменніка на тое ёсць усе паўнамоцтвы, бо сказана: «У іх [людзей] ёсць Маісей і прарокі - няхай слухаюць іх». А яшчэ, безумоўна, логікай і парадоксіяй вобраза, праз які найперш і рэалізуецца пісьменніцкая канцэпцыя, - тым, што ў літаратуразнаўстве прынята называць псіхалагізмам.
Заслуга пісьменніка Южыка не ў тым, што ён, засведчыўшы змярцвенне душы, папярэдзіў пра небяспеку бездухоўнасці (для большасці гэта ўжо аксіёма). Нашмат важней засведчыць духоўны вопыт уваскрэсення душы, умовы яе ўратавання, «зафіксаваць» рух чалавека па Лесвіцы Жыцця. Пісьменнік Южык здзейсніў такую спробу, а пра яе выніковасць - меркаваць чытачу.
Хрыбоціч сфакусіраваў у сваім «пасланні» да жывых толькі тое, за што атрымаў заслужанае і належнае. Герой бязлітасны да сябе: расказаўшы толькі негатыўнае, сорамнае, цалкам адмовіўся ад самаапраўдання, якое немінуча вывела б на рытарычнае «за што?!» Паводле хрысціянскай веры, самаапраўданне і пытанне «за што?» - адзін з вялікіх грахоў. «Сумленне, што алібі пэўна сцвярджае, / тым самым на гібель сябе асуджае» (А. Вярцінскі).
Зняўшы ўсялякую рыторыку з актуальнага пытання, герой Южыка цвёрда вызначыў для сябе: «сапраўды атрымаў тое, што заслужыў». Усведамленне сваёй «заслугі» стала для Хрыбоціча першай прыступкай Лесвіцы Жыцця («думаю доўга жыць»).
Наступная прыступка я-героем адзначана так: «У апошнія тыдні я пачынаю набываць адносны спакой. Змірэнне, пакора, і як вынік - усведамленне свайго месца ў Сусвеце становяцца мне памочнікамі».
Яшчэ вышэй - усведамленне нарэшце і таго, што дадзена і яму, Хрыбоцічу, чаго ён раней, аслеплены зайздрасцю, не цаніў: «Аднак для чагосьці ж мне дадзены нядрэмны і турботлівы розум (выдзелена мною), дадзены пальцы рук...»
Ва ўсведамленні Хрыбоціча, працаваць - адзіны спосаб рэалізаваць дадзенае Богам: «Трэба спяшацца...»
Пра тое, што пісьменнік узвёў свайго героя на вяршыню Лесвіцы жыцця, сведчаць не толькі одум і запозненае прызнанне Хрыбоціча: «Усе тыя, з кім я канфліктаваў у жыцці, здаваліся мне цяпер лепшымі людзьмі на зямлі. Як многа б аддаў я, каб зноўку з імі сустрэцца». Пасланне Хрыбоціча - сведчанне не чалавечай, а Боскай любові да людзей.
За што Гасподзь уваскрэсіў Лазара
Чытач-скептык, адрынуўшы ўсе жанравыя ўмоўнасці, не праміне сказаць: «Каб той розум спераду, што ў мужыка ззаду». Па-руску кажучы, «задний ум хорош, да никуда не гож». У тагасвецці, маўляў, усё магчыма, але малапераканальна. А ў жыцці чалавеку лягчэй і прасцей ісці па лесвіцы, «якая ў падвал апускаецца». Ці ж магчыма такому грэшніку, як Хрыбоціч, не там, а тут і цяпер уздымацца па Лесвіцы Жыцця?
Чытачу вельмі важна ў тэксце і падтэксце (а ён у «Горадзе...» глыбінны) знайсці адказ на тое пытанне, на якое нават Хрыбоціч з яго «нядрэмным і турботлівым роздумам» так і не знайшоў адказу: «Чаму поначы ў нашым доме гарыць, акрамя майго, толькі адно акно, калі памірала тут не так і мала людзей?» А сапраўды, за якія такія заслугі Хрыбоцічу было даравана «святло ў акне»? У аповесці і гэты вобраз набывае сімвалічнае значэнне. А між тым не толькі ў апісанні тагасвецця, а ўжо ў першых шасці раздзелах мноства дэталяў, якія сведчаць, што і «святло ў акне» ён таксама заслужыў. Каб гэта ўразумець, чытачу належыць правесці «расследаванне» - папрацаваць душой «при включенном разуме»… І зноў звернемся да Евангелля, пра аўтараў якога, Хрыбоціч-пісьменнік зазначыў, «што Сам Гасподзь вадзіў іх рукой».
У Евангеллі ад Іаана апавядаецца яшчэ пра аднаго Лазара, не прытчавага персанажа, пра якога людзям расказаў Гасподзь, а рэальнага чалавека, гістарычную асобу. Лазар - брат міраносіц Марфы і Марыі: «Ісус жа любіў Марфу, і сястру яе, і Лазара» (11:5). Госпаду паведамілі, што Лазар памёр, і Ён пайшоў у Іудзею, дзе Яго ўжо шукалі, каб пабіць камянямі. «Ісус, прыйшоўшы, знайшоў, што ён ужо чатыры дні ў магільным склепе» (11:17). Сястра памерлага, Марфа, кажа Яму: Госпадзе! Ужо смярдзіць, бо ён ужо чатыры дні ў магільным склепе. Ісус кажа ёй: ці не сказаў Я табе, што калі будзеш вераваць, убачыш славу Божую?» (11:39-40) .
У Евангеллі засведчана шмат цудаў Госпада: ачышчаў пракажоных, ацаляў невылечных, уваскрашаў мёртвых. Большасць з тых, на кім Гасподзь праявіў «славу Божую», ішлі да Яго са свету, і Ён бачыў іх упершыню. А вось Лазара Гасподзь не толькі ведаў, але і любіў...
Згадаем, што трагічная паэзія, якой яшчэ не ведала сусветная літаратура і якой і з'яўляецца раман Дастаеўскага «Злачынства і пакаранне», напоўнена евангельскімі матывамі, а матывам уваскрэсення Лазара вызначана канцэптуальнасць і пафас шэдэўра.
У аповесці М. Южыка няма, як у рамане Дастаеўскага, прамога ўказання на евангельскі тэкст пра ўваскрэсенне Лазара, аднак рэмінісцэнтнасць менавіта гэтага моманту і вобраза ў творы відавочная. Як відавочна і тое, што ў аповесці па-мастацку пераканальна засведчана перадумова духоўнага ўваскрэсення героя. Настолькі пераканальна, што верыцца ў магчымасць адраджэння героя ва ўмовах гэтага свету, а не тагасвецця...
Для аргументацыі такой высновы зноў звернемся да аповесці І. Савельева «Гнать…», бо часам толькі параўнальны аналіз і дазваляе пранікнуць у глыбіні падтэксту.
Трагедыйнасць і твора, і яго ўспрымання ўзмацняецца тым, што савельеўскія героі - людзі без... справы. Чытач так і не ўразумее, чым жа канкрэтна, апроч таго, што пастаянна «бухают», яны займаюцца. Чаго не скажаш пра южыкаўскага героя: Хрыбоціч не злоўжываў. Пісьменнік дакладна заўважыў і пераканальна давёў, што нават для такіх, як Хрыбоціч, часам дастаткова і аднаго з'яўлення «змія», каб той адразу скруціў і запраторыў у нябыт...
А савельеўскія героі - хто яны ўвогуле? Студэнты? Згадаем, што Касцярын заўпарціўся вяртацца туды, дзе паўторыцца «всё как раньше: тусовки, музыка…» Дадамо: і ўсё, што з гэтым звязана, уключаючы і смерць. Дарэчы, чытач так і не даведаўся, што ўсё-такі здарылася, чаму Косця «попал в такую ситуацию» - на «рэжымны аб'ект». Хоць і так усё зразумела: і там было ўсё тое, што тут, на «аб'екце».
У Хрыбоціча - ёсць справа. А па тым, як ён апантана ёй служыць, як даражыць ёю і баіцца яе страціць, ёсць усе падставы меркаваць, што справа - любімая. А ўжо тое, што ён займаецца менавіта сваёй справай, - дакладна. Першыя яго думкі пасля «абуджэння» - пра ўрокі, на якія спазніўся: «Сказаць, што мне стала страшна - гэта не сказаць нічога. Мяне апанавала нейкая тупая і безвыходная роспач».
Страх страціць працу, за якую можна годна ці шыкоўна жыць, - зразумее кожны. Але чаму ж так баіцца Хрыбоціч, калі за яе і выжыць немагчыма? Хутчэй за ўсё таму, што для яго праца - гэта справа, якой ён служыць, не шкадуючы сябе. А такія непазбежна робяць шмат памылак.
Хрыбоціч высільваецца, каб змяніць свет і людзей да лепшага, што, безумоўна, змяніла б да лепшага і яго самога. Аднак марнасць высілкаў, адсутнасць сітуацыі поспеху заганяюць яго ў тупік - у глыбокую дэпрэсію.
Вучоныя прагназуюць, што ў хуткім часе дэпрэсія па колькасці захварэлых выйдзе на першае месца, апярэдзіўшы нават сардэчныя і анкалагічныя захворванні. Заадно папярэджваюць, што навука не вынайшла лекаў ад дэпрэсіі. Антыдэпрэсанты і транквілізатары яшчэ больш заганяюць праблему ў тупік і пагражаюць не менш жахлівымі наступствамі. Так, медыцына, хоць і адносна, авалодала сакрэтамі лекавання храма для душы (г. зн. цела), але саму душу ратаваць не можа.
У яго ёсць усе магчымасці, каб, махнуўшы на ўсё рукой, з'ехаць да бацькоў у Мінск, куды праўдамі і няпраўдамі пруцца ўсе, хто толькі можа, як чэхаўскія героі - у Маскву. Аднак Хрыбоціч працягвае даваць урокі, правяраць сшыткі «сваіх бесталковых вучняў» і нават, не шкадуючы сябе, «мянтуліць» іх бацькоў. А ўжо тых ой як ёсць за што «мянтуліць»! Толькі мала хто гэта робіць - сабе даражэй. Прасцей жыць як страусы... Не такі Хрыбоціч!
І хоць у сваім «пасланні» да жывых ён піша, што не можа нават успомніць, «што я такое там прапанаваў», жывыя «ўспомніць» павінны. Рэакцыя «фізрука Пецькі» на прапановы Хрыбоціча дае ўсе падставы беспамылкова вызначыць, што ў Пецькавым асяродку лічыцца «чарговай муццю». Што для Хрыбоцічаў важнае, прыярытэтнае, што імі ўсведамляецца як выратавальнае і святое - для Пецькаў «чарговая муць». Хрыбоціч тут жа, на сходцы, «імгненна адолеў трохметровую адлегласць», каб пастаяць не за сябе, а за тое, з чаго насмяяліся...
Хрыбоціч яшчэ на гэтым свеце сустракаўся і нават працаваў сярод «нячулых манекенаў», да якіх ні дастукацца, ні дакрычацца было немагчыма. Не ў тагасвецці, а тут парыванні душы і яго шчыраванне ўспрымаліся «манекенамі» як ненармальнасць.
Гора праз «нядрэмны і турботлівы розум»
Хрыбоціча не любяць калегі, яго ігнаруюць. Ну, пра трагедыю Чацкага і пра «горе от ума» сказана даўно і вычарпальна. Хто ж гэта любіць разумнейшага ад сябе, ды яшчэ калі ў таго «нядрэмны і турботлівы розум»? Прасцей аб'явіць яго вар'ятам ці ў лепшым выпадку паставіцца як да юродзівага: няхай сабе плявузгае.
Хрыбоціч «спрачаўся з любое нагоды, пярэчыў завучам, лез у сварку з настаўнікамі...» Няцяжка здагадацца (а менавіта гэтага жадае чытачу Хрыбоціч-пісьменнік!), што малады настаўнік патрабаваў ад калег «дробязі» - такога, як у яго самога, стаўлення да справы. Нездарма ж Хрыбоціч ніколі не пярэчыў толькі аднаму чалавеку - Раісе Янаўне. І зусім не таму, што яна «дырэктарка». «Жалезная ж воля яе, непахіснасць у выкананні прынятых рашэнняў» - вось тое, што здольнае «вокамгненна ацверазіць» нават няўрымслівага Хрыбоціча. І тое зноў жа зразумела: паважаць, па-сапраўднаму ацаніць чалавека справы можа толькі чалавек справы. Усе астатнія ў лепшым выпадку будуць яго, надзеленага ўладай, панічна баяцца і ціха ненавідзець. Хрыбоціч памыляецца ў адным: Раісы Янаўны ён не «смяротна баяўся», а ён яе паважаў. «Смяротна баяўся» ён толькі аднаго - страціць справу, якой шчыра і аддана служыў. І разумеў, што кара за «насілле да вучня» і «брыдкаслоўе» можа прыйсці да яго праз Раісу Янаўну.
Дарэчы, менавіта пагарда Марцэвіча да «загаду дырэктаркі Раісы Янаўны» не курыць у школе, нават у туалеце, і стала той кропляй, якая справакавала Хрыбоціча на «непедагагічны ўчынак»: «У тыя хвіліны я сабой не валодаў...»
Для Хрыбоціча ёсць аўтарытэты, на якія ён не толькі спасылацца, але якія і безразважна, палка абараняе.
Хрыбоціч лічыць, што вучні ненавідзелі яго і «родную мову данельга», але баяліся яго сілы і помслівасці. Цалкам пагадзіцца з гэтым нельга. На сілу і помслівасць такія, як Марцэвіч са «сваім статкам», адказалі б «узаемнасцю». Было ў Хрыбоцічу і бачылася яго вучнямі нешта іншае, што стрымлівала марцэвічаў і ўздзейнічала на іх прыкладна так, як уздзейнічала на самога Хрыбоціча тая ж Раіса Янаўна: «За ўвесь час нашага няроўнага дужання ён [Марцэвіч] так і не прамовіў ні слова». А мог бы! Магчыма, усё праз тыя ж, ужо Хрыбоцічавы, «волю і непахіснасць у выкананні прынятых рашэнняў» як найважнейшыя складнікі стаўлення да справы, якой служыш?
Хрыбоціч сцвярджае, што ён «сапраўды быў заняты праверкай сшыткаў сваіх бесталковых вучняў і пастаяннай вайной з імі на ўроках і па-за іх». У відушчага чытача, аднак, дастаткова фактаў, каб удакладніць: не з імі, а за іх. Ці не з гэтай прычыны Раіса Янаўна церпіць такога канфліктнага настаўніка, «выструньвае» яго і Пецьку, не шкадуе часу на «паўгадзінны прачуханец»? Была б на тое воля Раісы Янаўны, настаўнікі даўно выслабанілі б сябе ад Хрыбоціча, каб не бударажыў калектыў, не бянтэжыў усіх сваёй апантанасцю...
Нельга не адзначыць, што вобраз Раісы Янаўны - бадай ці не самая вялікая пісьменніцкая ўдача. Эпізадычны вобраз створаны выключна штрыхамі, дэталямі і прыёмамі ўспрымання яго іншымі персанажамі, а такая каларытная постаць сапраўднага кіраўніка, інтэлігента ў высокім сэнсе слова! Даўно ў нашай літаратуры не было вобраза настаўніка такой мастацкай сілы. Шчаслівыя тыя рупліўцы хрыбоцічы, на чыім шляху сустрэлася асоба, роўная Раісе Янаўне... Хрыбоціч сваю абранасць усведамляе, таму так даражыць сваім апекуном-«дырэктаркай».
Катарсіс
У савельеўскіх герояў, акрамя годнай, як у Хрыбоціча справы, няма яшчэ і таго, што магло б іх застрашыць, утаймаваць, спыніць. Для іх увогуле не існуе сілы, якая б магла іх «держать», а «терпеть и «видеть» яны не здольныя. Згадаем, як Алег угаворвае Косцю адважыцца на ўцёкі з Ладыгіна: «Мы же «безбашенные» - помнишь, как нам та девчонка с Утчи сказала? - и вообще… Ну, вспомни, вспомни, сколько мы всяких фокусов делали и что думали когда-то: ах, что нам за это будет?.. Это же драйв, понимаешь? Плевать, понимают или нет! Попробовать надо - живем-то один раз!..»
У Хрыбоціча ёсць сіла, якая яго стрымлівае. «Дарэчы, дагэтуль не разумею, чаму я ніводнага разу не ўдарыў сястру. Што мяне стрымлівала? Боязь, што яна паскардзіцца і мяне адлупцуюць? Магчыма <…> Так, я быў найпаршывейшы баязлівец, і сястра гэта ведала».
Пра страх як адно з дамінуючых сваіх пачуццяў, побач з помслівасцю і зайздрасцю, настойліва даводзіць Хрыбоціч і называе сябе «найпаршывейшым баязліўцам». Так, Хрыбоціч баяўся бацькавай кары, бо гэта прыніжала яго годнасць; баяўся страціць справу, якой аддана служыў; зведаў «смяротныя дрыготкі» і «боль ад фактычнага разрыву з сяброўкай»; зведаў вусцішнасць нябыту. Урэшце, ён баіцца страціць павагу і давер да яго Раісы Янаўны - чалавека, які яго разумее, а таму церпіць і «выструньванне», накіроўвае Хрыбоцічаву апантанасць у патрэбнае рэчышча. Так, чалавек заўжды баіцца страціць тое, чым даражыць. Усе пералічаныя прадметы страху Хрыбоціча вызначаюць каштоўнасныя арыенціры яго як Асобы і яе сутнасць.
Да ўсяго страх - ахоўная рэакцыя арганізма. Адсутнасць страху - сведчанне мізэрнага інстынкту самазахавання і першая прыкмета «безбашенных». Савельеўскія героі шмат «всяких фокусов делали», нават не думаючы «ах что нам за это будет?» У выніку - Ладыгіна. Часам толькі страхам і магчыма спыніць бег да прорвы. Вельмі важна, каб побач з «безбашенными» быў той, хто здольны «ўладарным, гучным і застрашлівым вокрыкам «Назад!» ацверазіць іх вокамгненна».
Хрыбоціч - «не безбашенный». Калі ж выверыць яго савельеўскай формулай «гнать, держать, терпеть и видеть», то «да таго, як...», безумоўна, не ставала трох першых складнікаў. Але ён надзелены здольнасцю «видеть», беспамылкова распазнаваць дабро і зло і не блытаць адно з другім.
Аповесць М. Южыка - прыклад эмацыянальнай самаахвярнасці і таго, што «и писатели чувствовать умеют». Такія творы чытаць і цяжка, і лёгка. Цяжка - таму што даводзіцца ўбіраць у сабе чужыя пакуты і боль, лёгка - таму што не вычытваеш «канцэпцыю», а засвойваеш яе праз атмасферу. І ўжо не аўтару і яго герою належыць пранізлівая і строгая мелодыя, а чытачу. Толькі ён з гэтага часу захавальнік сэнсу жыцця Хрыбоціча, сэнсу адзінай у сваім родзе чалавечай гісторыі. Эфект, які называецца катарсісам.
Замест пасляслоўя
Ёсць кнігі, якія належыць прачытаць у свой час, сваю пару - потым будзе позна.
Аксіёмай стала выснова экзістэнцыяліста Альберта Камю, што «ні свет, ні асобнага чалавека перайначыць немагчыма». З гэтым лёгка пагадзіцца, а галоўнае - зручна: не трэба браць на сябе адказнасць, высільвацца, варта толькі спаслацца на подзвіг Сізіфа. Ці перайначылі свет шэдэўры Талстога, Дастаеўскага, Коласа, Быкава?..
І ўсё ж... У дзвюх перадачах «Умники и умницы» пераканальна даводзілася, як добрая кніга, прачытаная ў пару, здольная паўплываць на галоўны выбар чалавека, па сутнасці, вызначыць яго лёс. Знакаміты на ўвесь свет хірург Давыдаў расказаў, што ў падлеткавым узросце і ў юнацтве ён быў самым «безбашенным», якога, апроч боксу, мала што і цікавіла. Якім ён быў, найперш сведчаць бабуліны малітвы. Тая маліла Госпада, каб толькі ўнука не забілі і не пасадзілі ў турму. Выпадкова юнаку, у родзе якога не было лекараў, трапілася кніга Ю. Германа «Дело, которому ты служишь». Пасля яе Давыдаў прачытаў усю трылогію. Яна і змяніла ўсё ў яго жыцці. Пра гэтую ж кнігу як вызначальную ў лёсе і выбары прафесіі брата расказала і тэлевядучая А. Малышава.
Наіўна было б спадзявацца, што гэтаксама паўплывае любая іншая добрая на ўсіх, хто яе прачытае. Мабыць. нават сустрэча чытача з галоўнай яго кнігай усё ж не бывае выпадковай. Аднак калі з тысячы ці сотні тысяч, хто прачытае добрую кнігу, толькі адзін акажацца пад яе ўплывам ці ўратуецца ёю, - ёсць сэнс зрабіць усё магчымае, каб сустрэча з такой кнігай адбылася.
Мы не можам пагадзіцца з Хрыбоцічам, што «кожны павінен навучыцца распазнаваць святло самастойна». Ён супярэчыць сам сабе: дзеля чаго ж тады ён спяшаецца напісаць пра «тагасвецце» і спадзяецца «быць прачытаным»?
Сёння на моладзь «праз экранныя прамяні льюцца патокі людскога блуду і подласці. Льюцца, нейкім вычварным чынам адфільтраваныя ад усяго добрага, што ўперамешку са злым таксама пасылаецца ў тых тэлепромнях». А яшчэ ні слова не сказана пра іншыя «спакусы» тагасвецця - наркаманію, сатанізм, гульняманію... І правільна. Тое - ва ўсіх «пад рукой». Моладзі перакрыты амаль усе шлюзы, праз якія магла б ісці інфармацыя пра элементарныя нормы і асновы бяспекі жыцця. Адпаведны школьны прадмет сітуацыі не ратуе.
Перапрашаю за банальнасць і пошласць, але сучасныя дзяўчаты не ведаюць нават, што не трэба насіць, як Хрыбоціч яе называе, «шлюхаўскую вопратку». Наадварот, усе тэлеканалы, усе «цынічна-прыдуркаватыя шоу» (так назвала гэтую з'яву В. Кадзетава) пераконваюць іх, што мэта жыцця - «сексапільнасць» і ўсё, што з ёю звязана, што з яе вынікае. Сёння ўсе СМІ даводзяць, што такая мэта дасягаецца хутчэй увогуле без усякай вопраткі. Сучасныя пекныя дзяўчаты разлічваюць толькі на выключэнне кшталту «раскашавацца пад сонцам Андалусіі, лётаць на аўто з адкрытым верхам... і дэманстраваць сваё цялеснае хараство». Правілаў такія, з дазволу сказаць, паненкі ўвогуле не «чытаюць». Сонцам свеціць ім залатая клетка, а пра тое, як будуць з яе выбірацца і ці выберуцца ўвогуле, зусім не думаюць.
Сёння моладзі, як свежае паветра, патрэбны творы, здольныя скаланальным «Назад!» спыніць яе шалёны бег да прорвы - да «вялікай дэпрэсіі». Спачатку спыніць. Не менш патрэбны і творы, здольныя загадаць: «Гнать! Держать! Терпеть! И - видеть» Прычым загадаць не толькі моладзі: калі ў тагасвецце трапляюць нават такія, як Хрыбоціч, то ў тым не толькі іх віна... Хрыбоцічам і «жалезным» дырэктаркам тыпу Раісы Янаўны патрэбна падтрымка на дзяржаўным узроўні.
Яшчэ і сёння пад уражаннем пачутай гісторыі. Студэнт педуніверсітэта ўжо ў час педпрактыкі прадэманстраваў свой настаўніцкі талент і належную дасведчанасць у прадмеце, які выкладаў. Пры развітанні з практыкантам дырэктарка (мабыць, такая як Раіса Янаўна) задала прагматычнае пытанне: ці прыйдзе студэнт пасля універсітэта ў школу? І пачула адказ: «А хто будзе карміць маю сям'ю, якую мне належыць займець у недалёкім будучым?» І што сказаць на гэта супраць? Ці не па той жа самай прычыне Хрыбоціч, якому дадзена было ўбачыць у сваёй сяброўцы яшчэ і «харошага чалавека», «чамусьці наважыўся якраз-такі з ёй нізашто не ажэньвацца?» Хрыбоцічу было ясна: «яна хоча за мяне замуж» - «харошы чалавек» пазнаў такога ж. Парадокс Хрыбоцічага чамусьці азначае толькі адно: асудзіць «харошага чалавека» на жыццё з сабой, такім праблемным, - тое самае, што ўдарыць нямоглага старога, пакрыўдзіць дзіця...
Дарэчы, у аповесці І. Савельева пераканальна паказана, што атрымаецца, калі пацягнуць за сабой у свае праблемы яшчэ і «харошага чалавека». А Ева (імя якое!) якраз такім чалавекам і была. І Алег, як і Хрыбоціч, таксама гэта разумеў і бачыў. Аднак адбылося тое, што адбылося... Дый інакш і быць не магло. Бо тое абумоўлена не воляй аўтара, а логікай і законамі жыцця.
І мы таксама спадзяёмся, што здзейсненыя намі «анатоміі» душы і даследаванне гісторыі жыцця Хрыбоціча ва унісон пісьменніцкаму анамнезу дапамогуць і настаўніку данесці твор М. Южыка да моладзі. Наладзіць прачытанне, абмеркаванне (дыспуты, дэбаты - у якой заўгодна форме), але папярэдне грунтоўна падрыхтаваць такое абмеркаванне. Зрабіць усё магчымае, каб сказанае пісьменнікам пра тое, чым уратуемся, было пачута маладымі. Бо нават экзістэнцыяліст А. Камю перакрывае сваю ж выснову пра немагчымасць перайначыць свет ці асобнага чалавека такой: «Аднак усё роўна трэба добра рабіць сваю справу. Рабіць так, як калі б быў упэўнены, што перайначым і свет, і асобнага чалавека».
Леанід Галубовіч
Жывое дрэва
(“ЛіМ” 4 студзеня 2002 г.)
“Не маючы ўпэўненасці, што нехта, апрача самых блізкіх мне людзей, прачытае гэтыя нататкі (якія інакш і назваць немагчыма), жадаю толькі аднаго: прывесці цяжар думак у больш-менш зграбную форму, магчыма, разабрацца ў сабе самім. Спадзяюся, гэта палегчыць мой стан. Адразу папярэджу, што нататкі гэтыя не будуць мець прывычнай пабудовы літаратурнага твора - са сваёй фабулай, завязкай, развязкай, абавязковымі любоўнымі пакутамі і іншым. Распачынаючы іх, я нават не ведаю, чаго збіраюся дамагчыся. Тым болей што не маю дастатковага вопыту. Моцнае толькі жаданне - жаданне падзяліцца пачуццямі, якія апаноўваюць мяне не першы год...”
Гэта ўрывак з аповеду “Мёртвае дрэва” Міхася Южыка, адзінага тэксту, адмыслова перакладзенага аўтарам з рускай мовы для яго першай беларускамоўнай кніжкі з аднайменным назовам. І першай празаічнай кніжкі, зазначу, бо вершаваная ў яго ўжо была. Да таго ж аўтар меў гонар неаднойчы друкавацца на старонках часопіса “Крыніца”, а таксама “ЛіМа” ды іншых выданняў. Таму пра дэбют гаварыць не выпадае, як і суд чыніць і выстаўляць яшчэ параўнальна маладому аўтару “гамбургскі рахунак”. Тым больш што творы, сабраныя ў гэтай даволі гожа выдадзенай кніжцы, а гэта дзесяць аповедаў і адна аповесць, даюць падставы сур'ёзна паразважаць пра творчасць неардынарнага літаратара нашым “майстрам крытычнага цэху”. Ёсць пра што, як на мой розум... А то надта ж яны засядзеліся ў глыбокім тыле сучаснага літаратурнага працэсу. Прызначаныя быць у авангардзе творчых сіл, самі па сабе апынуліся ў іх ар'ергардзе... Але гэта - так, у дадатак да крытычнага, аднак некрыўдлівага слоўца, якога сёння бракуе, асабліва маладым літаратарам...
Не буду засяроджвацца на біяграфіі, хіба што ўскосна абазначу пераважна недастатковую “жывую кантактнасць” аўтара з нашым светам увогуле з прычын ад яго не залежных. Хоць мудры і праз вакно бачыць свет шырэй, чым дурань са страхі. Нездарма ж народная послаўка да сёння ходзіць; злазь з даху, не псуй гонты... А вельмі хто злезе! Не тое што сам, дык яго і ўсёй эСБэПэшнай грамадой не згоніш...
Нашаму ж аўтару пакуль дастаткова свету ў сваім акне. Больш таго, падчас хочацца ім і з людзьмі падзяліцца. Таму Міхась Южык працуе актыўна і самавіта. І ўжо “гразіцца” раманам пра нашае з вамі жыццё. Добра было б, каб па меры магчымасці пісьменніцкая арганізацыя “падставіла яму плячо”. Не ў матэрыяльным сэнсе перш за ўсё, а ў маральным і творчым. На мой погляд, адзінае, што бракуе яму, - гэта жыццёвага “актыўнага” вопыту. Большасць яго мастацкіх тэкстаў з'яўляюцца плёнам шчымлівых успамінаў і летуценняў з часу “актыўнага раўнадзенства святла і цемры”... Маладосці і сталасці...
Як творца Міхась Южык даволі тонкі і дасціпны псіхолаг, знаўца чалавечай натуры. Менавіта праз іх духоўнае выяўленне вызначае ён сутнасны стан зямных рэчаў, з'яў, дзей, і людскога грамадства...
Безумоўна, не бездакорна, не бясспрэчна, не беспамылкова, бо - суб'ектыўна. І не дзіўна, што галоўныя героі яго аповедаў - гэта рамантыкі “перабудовы” і бескампрамісныя барацьбіты з кансерватыўным ладам застарэлых догмаў...
Мажліва, у нечым я памыляюся і не дагаворваю нешта, і не так трактую, як спадзяваўся аўтар... Так часта здараецца ў тых, хто піша пра іншых, таму не буду настойваць на адваротным, а, як кожны “справядлівы суддзя”, дам яшчэ аўтару наастатку слова ў сваё апраўданне.
“Вы пытаеце, дзе мяжа паміж чорным і белым? Дзе тая мяжа?! Не, вы мяне ні пра што не пытаеце. Гэта я, звар'яцелы пісака, няўмела намагаюся скласці будыніну з фанабэрыстых постацяў і цьмяных меркаванняў. Падмурак будынку - вера адных і нявер'е іншых, а камянямі, так, акурат крывымі, вуглаватымі каменьчыкамі з'яўляюцца ўсё тыя ж супрацьлегласці. Яны не існуюць адзін без аднаго, складваюцца парамі і падпіраюцца трэцім, чацвёртым, пятым. Што значыць дабрабыт без ліха альбо баязлівасць без смеласці, нянавісць без любасці і іншае, і іншае?.. І ладзіцца будынак, імя якому - рэчаіснасць, і разбураецца ён кожны раз, бо адзін з ніжніх камянёў быў падабраны няўдала ці няправільна састыкаваны з паплечнікам... Як развальваўся ён безліч разоў за гісторыю чалавецтва. Але ўсё ж - вось вам аповед, у якім, па меншай меры, палова праўды, калі ўжо надумаліся мне давярацца”.
“Наша Ніва”
Мiхась Южык. Мёртвае дрэва: апавяданьнi, аповесьць. - Менск: УП “Палёт душы”, 2001. - 264 с.
Вольга Гурло
Прозу Мiхася Южыка, сабраную ў гэтай кнiзе, можна ахарактарызаваць праз наступную трыяду: хрысьцiянская мараль, псыхалягiзм, простасьць. У выданьнi сем апавяданьняў i адна аповесьць - з рознымi героямi й праблемамi, не зьвязанымi мiжсобку падзеямi. Аднак кнiга не ўспрымаецца як выпадковы зьвяз празаiчных зацемаў аўтара, бо ўсе творы аб'яднаныя пэўнай звышыдэяй, якую можна акрэсьлiць як шлях герояў да сябе, да ўнутранай свабоды i чысьцiнi праз боль, страты, сутыкненьне зь несправядлiвасьцю. Амаль кожнае апавяданьне сканчаецца маральнай сэнтэнцыяй, роздумам героя або аўтара пра сэнс жыцьця. Пры гэтым моцна адчуваецца аўтарская шчырасьць i ўпэўненасьць у тым, што ён кажа. Узрушвае аповесьць “Чую цябе” - гiсторыя каханьня ў кантэксьце жыцьця беларускага студэнцтва канца 80-х мінулага стагодзьдзя. Чымсьцi нагадвае Караткевiчаву “Ў сьнягах драмае вясна”, хаця ўсiм былым студэнтам падасца хутчэй напамiнам пра ўласныя прыгоды i хваляваньнi. Кніга напiсаная проста. Чытачу-гурману, выхаванаму на творах Джойса, Картасара або Павiча, ня будзе хапаць у ёй гульнi, стварэньня iншых рэальнасьцяў, складаных сынтаксычных пабудоваў. Калі ў пачатку ХХІ ст. пытаньне, пра што расказаць, яшчэ можа быць больш важным за праблему, як гэта зрабiць, свайго ўдзячнага чытача, якi з задавальненьнем перажыве з героямi iх праблемы i лёсы, кнiжка Мiхася Южыка знойдзе.
Юрый Гарбачоў
Перакулены час
(“ЛіМ” 7 лютага 2003 года)
Менавіта такая назва змяніла рабочую (“Восень у горадзе”) у рамане Міхася Южыка. Раман выйшаў напрыканцы мінулага года ў выдавецтве “Тэхнапрынт”.
Бадай, кожны з літаратараў з цягам гасу спрабуе асэнсаваць уласны лёс праз прызму падзей, што адбыліся ў перыяд станаўлення сваёй асобы. Міхасю дасталіся не самыя спрыяльныя часіны.
Азірнёмся назад, шаноўныя, паспрабуйма дэталёва ўспомніць гады перабудовы! Цяжка, вельмі цяжка... Лёсавызначальныя падзеі адбываліся штодзённа, нават непрадузятыя прагнозы спрэс не збываліся. А мы, закладнікі “перакуленага” часу, глядзелі наперад, шукаючы вачыма святло ў канцы тунеля. Гады напружанага чакання не адклаліся ў памяці. Пакуль было цёмна, час сапраўды перакуліўся. Але ёсць такая ўласцівасць чалавечай свядомасці: левае можа ўспрымацца правым, правае - левым, верх можа стаць нізам, а ніз - верхам.
...Галоўны герой рамана Васіль Сурмач, паэт-пачатковец, - тыповы прадстаўнік сваёй зямлі. Ён як паэт узрос у пераломныя, скрутныя для беларускай нацыі часіны. Яго цяжка назваць станоўчым ці адмоўным героем, бо звычайна ў чалавека самаацэнка завышаная, а людзі ўспрымаюцца па іхніх учынках. У Васіля няма блізкіх па духу людзей, але ёсць людзі, якія яму такімі здаюцца. І гэта таксама хаця і не самая станоўчая, але тыповая рыса творчых (або тых, хто такімі сябе лічыць) людзей.
Раман насычаны падзеямі, калізіямі і дыялогамі, напісаны жывой беларускай мовай, да якой Южык вярнуўся адносна нядаўна і якую пераасэнсаваў і засвоіў не толькі на дастаткова высокім узроўні, але і з усімі яе асаблівасцямі. Праўда, неадназначным падаецца ўжыванне героямі рамана беларускіх прыказак, прымавак, прыслоўяў, якія аўтар шчодрай рукой раскідаў па старонках рамана.
Пэўную цікавасць выклікаюць аўтарскія разважанні, што пераклікаюцца з думкамі галоўнага героя. І спрэчнасць некаторых думак кампенсуецца іх вобразнасцю і аргументаванасцю. (“Людзі цяпер не смяюцца і нават не ўсміхаюцца. Яны засяроджаныя, быццам занураныя ў сябе і таму непрыветлівыя, суровыя. Не раз разважаў Сурмач над асаблівасцямі характару сваіх землякоў і прыйшоў да цвёрдай высновы, што менавіта клімат, а дакладней - рэзкая змена надворных умоў на працягу года робіць асноўны ўплыў на менталітэт тутэйшага люду. Змушаныя пастаянна змагацца за выжыванне - з маразамі, аблажнымі дажджамі, неўрадлівымі землямі, - беларусы вонкава не вельмі вясёлы народ. Чалавек, які без дай прычыны рагоча на вуліцы ці ўсміхаецца ў краме, міжволі выклікае ў беларусаў падазрэнне, калі не раздражненне наогул. Так паводзяць сябе іншаземцы. Гэтыя беласнежныя зубы, добразычлівыя румяныя твары, парывістыя жэсты амерыканцаў, італьянцаў, французаў аніяк не ўпісваюцца ў нашу сціплую расліннасць, стандартныя немудрагелістыя будыніны, нячыстыя вуліцы ды бязбожна цесны грамадскі транспарт. Шчыра смяяцца беларус можа адно з прычыны легкадумнай маладосці, альбо на добрым падпітку, калі навакольны свет паўстае ў радасна скажоных алкаголем фарбах...”)
Бясспрэчны талент М. Южыка праглядаецца ў аб'ёмна выпісаных карцінах навакольнага асяроддзя, побыту, у драматычных дыялогах. Ён здолеў спалучыць сучасную і традыцыйную манеру пісьма.
Аўтару рамана “Перакулены час” нейкім чынам удалося выхапіць пэўны прамежак таго, не надта помнага часу і адлюстраваць яго дэталёва і больш-менш аб'ектыўна. Няма сумневу, што пакаленне сённяшніх 30-40-гадовых літаратараў яшчэ не раз звернецца да праблематыкі той пары і спробы асэнсавання таго перыяду нашага жыцця. Міхась Южык свой камень у агульны падмурак паклаў.
Лада Алейнік
Лімаўскія агляды:
14 верасня 2007 г.
Часопіс ["Полымя"] пачаў друкаванне рамана Міхася Южыка “Лесвіца”. Сюжэт дэманструе спецыфіку ўзаемаадносінаў у адной, асобна ўзятай сучаснай сям'і. Цэнтральны персанаж, вакол якога разгортваюцца падзеі, - бацька, Павел Алегавіч Багатка, які апынаецца з астатнімі сямейнікамі, так бы мовіць, па розныя бакі барыкадаў. Жонка, цешча, дачка і сын робяцца яму фактычнымі ворагамі. Галоўны герой не мае ў жыцці асаблівых дасягненняў, не заняў высокай прыступкі на сацыяльнай лесвіцы. Тых знаёмцаў, якім удалося лепш уладкавацца. Багатка асуджае, лічыць прыстасаванцамі і прайдзісветамі. Самым вялікім “галаўным” болем героя з'яўляецца яго даўні сябар-аднагодка Жыгоцкі. Разам вучыліся, разам пачыналі працоўны шлях, аднак Багатка заўжды быў “на задворках жыцця”, а Жыгоцкі займаў усё вышэйшыя пасады, зрабіўся, урэшце, заможным бізнесменам. Але галоўнае, - да былога сябра сышла дачка Багаткі, жыве з ім у “грамадзянскім шлюбе”... Сын гэтаксама не радуе бацьку - замест таго, каб “стаяць ля станка”, ён “падпрацоўваў у трэцеразрадным рок-гурце”, пісаў аранжыроўкі песень, якія нагадвалі апраметны кашмар”. Жыццё галоўнага героя незаўважна ператварылася ў пекла... Назва твора сімвалічная. Лесвіца злучае дзве кватэры, якія праз абмен сем'я займела ў адным доме і, прабіўшы столь, аб'яднала ў адну. Стромкая лесвіца ў пэўным сэнсе аддзяляе Багатку ад астатніх, робіцца перашкодай паміж ім і іншымі сямейнікамі. Лесвіца - гэта, несумненна, і жыццёвы шлях, духоўны рост чалавека, эвалюцыя светапогляду. Думаецца, аўтар твора мае на мэце выкрыццё паршапрычын, што зрабілі героя глыбока няшчасным чалавекам. Бытавая глеба служыць у рамане сродкам адлюстравання праблем чалавечай асобы, духоўнай індывідуальнасці. Верагодна, у наступных раздзелах высветліцца, дзе згубілася шчасце Багаткі...
12 кастрычніка 2007 г.
Перыпетыі рамана Міхася Южыка “Лесвіца” (працяг, пачатак у №8) разгортваюцца менавіта на бытавой глебе. У жыцці разгалінаванай сям'і, пра якую вядзецца гаворка ў сюжэце, шмат розных праблем, міжасабовыя адносіны тут вельмі складаныя. Галоўны герой, галава сям'і Павел Багатка, спрабуе вырашыць праблемы “радыкальна” - пагрозамі, абразамі, скандаламі, нават шантажам. Але, зразумела, такія дзеянні нічога не выпраўляюць, адно паглыбляюць расколіну паміж бацькамі і дзецьмі, жонкай, цешчай. Знерваваны Багатка паступова псуе адносіны не толькі з уласнымі сямейнікамі, але і з братам, сястрой, пляменніцай... Канфлікт няўхільна разрастаецца. Адметна, што ніводзін з персанажаў не выклікае асаблівай сімпатыі. Пісьменнік быццам бы падкрэслівае, што людзі не бываюць абсалютна “станоўчымі” ці канчаткова “адмоўнымі”, у кожнага - свае погляды на рэчы, свае жыццёвыя перакананні і прыярытэты... Інакш кажучы, гаворка ідзе не пра дрэнных людзей, а пра заганнае ў чалавечай прыродзе. Сацыяльна-бытавое і маральна-этычнае суіснуюць у творы як непадзельнае адзінства, таму з'явы і факты рэчаіснасці, эмацыянальныя рэакцыі персанажаў, іх канфлікты і непаразуменні выглядаюць вельмі рэалістычна. У рамане аўтар сутыкае два погляды на чалавека, імкнецца выявіць унутраныя супярэчнасці, уласцівыя чалавечай асобе...
(У гэтым нумары газеты ўважлівы крытык упарта называе майго Багатку Багацькам, відаць, таму, што за сучаснымі тэкстамі яму заўжды мрояцца класічныя прататыпы, у дадзеным выпадку - быкаўскі Пятрок Багацька са “Знаку бяды”, не іначай! - М.Ю.)
9 лістапада 2007 г.
Раман Міхася Южыка “Лесвіца” (заканчэнне; пачатак у №8, 9, 2007 г.) па многіх прыкметах выглядае як рымейк па матывах “Раскіданага гнязда” Янкі Купалы, хаця спецыяльных маркіровак (як, напрыклад, у творах Сяргея Кавалёва ці Пятра Васючэнкі), прамых адсылаў да арыгінальнага твора ў тэксце няма. Паралелі тут выяўляюцца на ўзроўні асацыяцый, рэмінісцэнцый, заснаваных на падабенстве ідэйна-мастацкай сімволікі вобразаў. У цэнтры абодвух твораў - трагедыя асобнай сям'і, у кожным - тыповая для свайго часу. І класічнай п'есе, і ў сучасным рамане вонкавыя і ўнутраныя канфлікты выяўляюцца праз сутыкненне розных думак і поглядаў на жыццё, на лёс, супярэчнасці інтымна-асабістага характару непасрэдна звязваюцца з супярэчнасцямі грамадскімі... Героі “Лесвіцы”, як і героі “Раскіданага гнязда”, прагнуць шчасця, аднак кожны з іх разумее яго па-свойму, імкнецца да рэалізацыі свайго жыццёвага ідэалу. Некаторыя героі рамана яўна маюць прататыпаў у п'есе Купалы... Так, напрыклад, дачка Паўла Багаткі Тамара, спакушаная багатым бізнесоўцам Жыгоцкім, у многім прыпадабняецца да Купалавай Зоські, спакушанай панічом; сын Юрась - музыка-самавучка, так званы рок-гуртовец, выдаецца вычварна-гратэскавай копіяй Данілкі; Маці Вера Генадзеўна нагадвае Марылю; сам Павел Багатка, які ў фінале твора памірае ад інфаркту, міжволі ідэтныфікуецца з гаротным Лявонам Зяблікам... Міхась Южык ілюструе сучасныя праблемы, “новае” разуменне шчасця і “асалодаў” жыцця, таму ў рамане знайшлі адлюстраванне і іншыя аспекты жыцця соцыуму (тут і наркаманія, і нетрадыцыйныя сексуальныя ўцехі і інш.)... Увогуле адметнасць творчай манеры пісьменніка бачыцца ў дыялектычным узаемадзеянні аўтарскай асобы з часам, у самім іранічным пафасе рамана.
9 лістапада 2007 г. ("Маладосць", №10)
Жанр фантастыкі, як вядома, прынята залічваць у забаўляльныя, аднак аповесць Міхая Южыка “Горад, якія яны засялілі” вылучаецца выключнай інтэлектуальна-філасофскай насычанасцю і своеасаблівай сімвалічнай двухсэнсоўнасцю. Увогуле твор выглядае жанрава-разняволеным, незалежным ад агульнапрынятых літаратурных канонаў і клішэ. У сюжэце нязмушана спалучаюцца рэалістычнае і ўмоўна-мсітычнае, спецыфічная відовішчнасць выдатна высвечвае “падсвечвае” ідэйны змест твора. Разам з героем (які напачатку выклікае грэблівасць і агіду, а ў фінале - нечаканае шчырае спачуванне) чытач перажывае на працягу чытання аповесці шырокі дыяпазон эмоцый - ад безвыходнасці і адчаю да ўраўнаважанага аптымізму. Інфернальная сімволіка твора, безумоўна, можа мець разнастайныя інтэрпрэтацыі... Відовішча “змярцвелага горада” выклікае найперш асацыяцыю з пакутлівым адчуваннем адзіноты, роспачныя намаганні персанажа вырвуцца за межы “мёртвай прасторы” нагадваюць спробу “ўцёкаў ад самога сябе”... Але, як кожны неардынарны мастацкі твор, гэтая аповесць здольная атрымаць у чытачоў адрозныя ацэнкі і сэнсавыя ідэнтыфікацыі.
Марыя ВЕРЦІХОЎСКАЯ
“Святло этыкі ў тумане эстэтыкі” - Нататкі прастадушнага чытача
пра раман М. Южыка і аповесць Ф. Конева
Два - пра адно
Напрыканцы мінулага года часопісы “Полымя” і “Нёман” апублікавалі два аднатэмныя творы (пра сучаснасць): раман М. Южыка “Леапард на балконе” і аповесць Ф. Конева “Туман” адпаведна
Абодва творы лёгка чытаюцца: тэксты шчыльныя, галоўныя героі заяўлены адразу, калізіі вымалёўваюцца на першых жа старонках. Галоўныя героі рамана і аповесці - амаль равеснікі: героям Южыка - да трыццаці, героям Конева - крыху за трыццаць, а Еўдакіі няма і трыццаці. У абодвух творах - да банальнасці простыя калізіі.
Так герой М. Южыка пасля адпачынку на Браслаўскіх азёрах аканчальна вызначыўся, што далей так жыць нельга. Сужыцелька Ксеня Шпачык хоць і надаецца для сексуальных кульбітаў у ложку, але для запланаванага Пятром Мігулем жыцця адпаведна бацькаваму сцэнарыю - не прыдатная.
Герой заклапочаны казытлівай праблемай, як прыстойна адпрэчыць адпрацаваную партнёрку. Вузел развязваўся надзіва лёгка, можна сказаць, сам сабою. Аднак, “атрымаўшы свабоду і магчымасць уладкоўваць свае асабістыя справы, ён атрымаў прыкрае нездавальненне і эмацыянальную пустату”. Мігуля “не мог змірыцца з тым, што яна яго кінула, а не ён яе <…> Пятро ўспамінаў свае колішнія адносіны з жанчынамі і не мог прыгадаць, каб яго вось так груба і проста адпрэчвалі. Ён пакідаў і крыўдзіў сваіх ранейшых каханак. Як сапраўдны мужык, герой, пераможца…”
Далей аўтар заінтрыгоўвае чытача абяцаннем паказаць, як “праз некаторы час таемная сіла разбурэння пацягнула яго (героя) на нелагічныя, неапраўданыя, нейкія вычварныя ўчынкі”.
Абяцанае спраўдзіў. Другая палова рамана - менавіта пра “нелагічныя, неапраўданыя, нейкія вычварныя ўчынкі”. Акурат такія, на якія толькі і здольны вычварэнцы і пачвары. Аўтарскі прысуд свайму герою вычарпальны. Адэкватным будзе і чытацкае ўспрыманне Homo мярзотуса.
Падпольны чалавек жыве і будзе жыць
Прастадушнаму чытачу, аднак, будзе няўцям: дзеля чаго аўтару спатрэбілася гарадзіць высокі плот з чатырох устаўных містыка-фантастычных дапушчэнняў, змест якіх вынесены ажно ў загаловак рамана? Урэшце, якая роля ў сюжэце загадкавага вобраза Сяргея Страмца і ўсіх рэбусаў, з ім звязаных?
Мяркую, што М. Южык прапанаваў чытачу сучасны варыянт “падпольнага чалавека”, адкрытага і выкрытага яшчэ Дастаеўскім.
Добра ведаючы пра хваравітае стаўленне і бурную рэакцыю большасці літаратараў на “выкрыцці” іх у рымейкаванні, перадусім патлумачу. Па-першае, нават калі зрабіць дапушчэнне, што ў южыкаўскім рамане і ёсць элементы рымейка, то рымейк як форма перакадзіроўкі класікі сёння настолькі легалізаваўся, што “абвінавачанні” за яго не ёсць культурнай свядомасцю. У нас ужо ёсць аўтары, якія менавіта на рымейках зрабілі сабе імя, а іх творы ўключаны ў школьную праграму. Да прыкладу, творы С.Кавалёва.
Забягаючы наперад, зазначу, што і аповесць Ф. Конева “Туман” мэтавая варыяцыя класічных сюжэтаў, вобразаў і калізій. І тое аўтарам не камуфлюецца, а наадварот - дэкларуецца і напаўняецца новым, актуальным зместам. Перакадзіроўка класікі, аглядка на класічныя ўзоры “працуюць” не толькі на ідэю, але, не пабаюся сказаць, на канцэпцыю аповесці.
Па-другое, хоць “падпольны чалавек” і “выкрыты” Дастаеўскім, але ім жа не знішчаны гэты Homo мярзотус. Падпольны чалавек - вечны і шматаблічны, хаця сутнасць яго не змянілася і, баюся, не зменіцца ніколі. Ён дастасоўваецца да ўсіх часоў і добра”накладаецца” на сучасныя рэаліі. Як дарэчы, гогалеўскія Кіфа Мокіевіч, дурань-“філосаф”, і яго сынок Мокій Кіфавіч, “припертень”, ад якога “никому нет покоя”. Практычна не змяніліся тыпы характараў гэтых несмяротных вобразаў у носьбітаў зла - конеўскіх персанажаў Мокію і Хомічу. Аглядка на класічны ўзор, як бачым, відавочная: нават імя аднаму з гэтай парачкі не зменена. І ўсё ж мярзоту сучасных Мокіяў не параўнаць з мярзотай іх класічных “узораў”. Гогалеўскія Кіфа Мокіевіч і Мокій Кіфавіч, як памятаем, думалі “не о том, чтобы не делать дурного, а о том, чтобы только не говорили, что они делают дурное”. Сучасныя ж Мокіі і Хомічы зусім не абцяжарваюць сябе хваляваннем пра тое, што пра іх гавораць іншыя. Бязмежныя ў сваім цынізме і жорсткасці, такія праз усё і ўсіх пераступяць, каб ім “чай пить всегда”.
Святлана памысліла вырвацца з палону Мокія і заяўляе прыстаўленаму ім дэтэктыву, што Мокій быў у яе жыцці, але больш не будзе. Шчакулін не прымінуў паправіць палонную: “Мокий был, Мокий есть, Мокий будет”. У кантэксце аповесці словы набываюць сімвалічны сэнс.
І справа тут зусім не ў тым, што сучасныя літаратары “рэанімуюць” і “эксплуатуюць” класічныя вобразы ці нават сюжэты. А справа ў тым, дзеля якой такой “высокай мэты” тое робяць.
Мышаня, раздзьмутае да памераў леапарда
Знакамітая дылема падпольнага чалавека Дастаеўскага “Свету ли провалиться или вот мне чаю не пить? Я скажу, что свету провалиться, а чтоб мне чай всегда пить”.
Аналагічная дылема і ў южыкаўскага Мігулі-Страмца (так аўтар рэалізуе тэму двойніцтва, раздваення асобы і яе дэградацыі).
Калі чалавеку дадзены “адпаведныя органы”, што “без палавога партнёра яны сэнсу не маюць”, то “органы гэтыя патрабуюць спатолі, як страўнік ежы”, - пастуліруе дысертант Мігуля. “Але што цяпер - узарваць зямны шар, пагасіць сонца, засіліцца?” - туруе яму яго двайнік Страмец. І ставіць вырашэнне праблемы на трывала выбудаваны падмурак: “Грэх - гэта спосаб выжывання ў навакольнай памыйніцы”.
Лагічна, што на такім падмурку лёгка адназначна вырашаць дылему на карысць чаю. Як ні круці - “мне чай всегда пить”. Далей змест рамана - пра “чаяванне” сучаснага “падпольнага чалавека”. Пераказ, безумоўна, выключаецца: які герой - такія яго і ўчынкі, такія і іх наступствы. І тут аўтар логікі свайго вобраза не парушыў.
Галоўны герой аповесці Ф. Конева настаўнік Малышаў са скрухай і болем гаворыць Стахаву, што “даже в отвратительных героях классиков мерзость человечна <…> Мерзость можно объяснить. А все, что можно объяснить, можно поправить. А сегодняшнее зло я не понимаю. Оно возникает вдруг, без причин…”
Зразумела, выказанае Малышавым меркаванне можна паважаць. Але можна і аспрэчыць. Аднак мы не пра тое. А пра тое, што значную частку тэксту рамана М. Южык аддаў на вытлумачэнне “сегодняшнего зла”. Прычым зрабіў гэта па-майстэрску.
У “Слоўніку антычнасці” (артыкул “Безобразное”) чытаем: “В античной эстетике безобразное вызывает отвращение. Мастерски и точно отраженное в искусстве, безобразное вызывает эстетическое удовлетворение”. Ліншім будзе тлумачыць, што такі ж эфект майстэрскага адлюстравання выродлівага мае месца не толькі ў антычнай эстэтыцы.
Эстэтызацыя вычварнага дасягаецца аўтарам не толькі праз лёгкасць выкладу, дакладнасць выпісаных рэалій (да прыкладу, блуду, развалу сям'і, філасофіі падвойнага жыцця, бязмежнага цынізму, жорсткасці). І тое зразумела. У эпоху, калі даўно зацёрты і скампраметаваны такія паняцці як сумленне, абавязак, адказнасць, цнота, самаахвярнасць, не месца гераічнаму эпасу. Аўтар прапануе нам сучасную “Батрахоміямахію” - вайну мышэй і жабаў. Па сутнасці, герой рамана - нуль без палачкі, мышаня, якое раздзьмулася да памераў леапарда. З падобнымі да сябе ён і ваюе.
Як мышаня ратавала чалавецтва
“Падпольны чалавек” не толькі мярзотны. Ён небяспечны тым, што заўжды камуфлюе сваю неспатольную патрэбу “чай пить всегда” “вялікай ідэяй”. Прычым ідэяй актуальнай.
Так мышаня-вычварэнец з “Леапарда…” апантана ідэяй уратавання “паўночна-заходняга чалавецтва”. Ні больш, ні менш. І пачаў Мігуля з канстатацыі бясспрэчнага: “Цяпер паўночна-заходняя цывілізацыя перажывае дэмаграфічную катастрофу” і апынулася “на мяжы вымірання”. Сякеру знайшоў пад лаўкай: “забарона на публічную сексуальнасць прывяла да рэзкага зніжэння нараджальнасці”.
Гора-дысертант упэўнены, што “сітуацыя, дзякуючы актыўнай прапагандзе голага цела і вольнага кахання, пачне выпраўляцца” і “выпраўленне гэтае абавязкова здзейсніцца”.
Мігуля прагне паўдзельнічаць у выратаванні чалавецтва і заяўляе, што найперш “мусіць перагледзець некаторыя пастулаты нашай цывілізацыі”, бо людскія законы “высмактаны з пальца, тысячу разоў мяняюцца і зыначваюцца”.
На шляху да “вялікай мэты” ёсць перашкоды і ворагі, гэта - мараль і рэлігія. Удалы і хітры ход - даць агульнага ворага, аб'ект усеагульнай нянавісці. Адпрэчыўшы “ворагаў” (“голас здаровага сэнсу павінен вяршэнстваваць над рэлігіяй і маральнымі законамі”), зручней “чаяваць”. Мігуля аб'яўляе “любы палавы акт свяшчэнным”, бо той “вядзе да працягу жыцця”. Свяшчэнны і той, калі “даводзіцца дзейнічаць гвалтам”. Ён упэўнены, што чалавецтва “будзе вымушана перагледзець сваё стаўленне да палавога акта, сцёршы межы паміж гвалтам і добрай воляй…”
Мышаня, пасягнуўшы на зыначванне людскіх законаў, за адно імгненне зменшыла “паўночна-заходняе чалавецтва” адразу на дзве душы…
Т. Куварына ў інтэрв'ю з М. Чаргінцом зазначыла: “…И слишком мало пчёлок, которые бы <…> возвышали прекрасное, а не занимались эстетизацией безобразного, душевно уродливого и антисоциального”1.
Пагаджаючыся з інтэрв'юерам, М. Чаргінец вылучыў некалькі прычын існуючай праблемы. Адна з вылучаных рэспандэнтам наступная: “Писатель и интересен тем, что размышляет о бытии, отражает его многообразие через зеркало своей души”2.
Паляванне на норму
Галоўны пафас сваёй творчасці Ф. Дастаеўскі выявіў праз аднаго са сваіх любімых герояў: “Я не хачу і не магу верыць, каб зло было нармальным станам людзей”, “людзі могуць быць прыгожымі і шчаслівымі”.
Фёдарам Коневым здзейснена спроба “патлумачыць” і эстэтызаваць норму, на пагарду да якой даўно захварэла чалавецтва.
Перадусім згадаем аксіёму: не толькі эстэтызаваць, але пісаць пра норму цяжка. Нашмат цяжэй, чым па-майстэрску патлумачваць мярзоту.
Даўно і не намі заўважана: там, дзе норма, дзе збольшага ўсё дабрачынна (да прыкладу, муж і жонка жывуць у згодзе, жывуць з працы рук, гадуюць дзяцей), - там мастаку няма чаго рабіць. Аднак усімі заўважана, што менавіта на норму пасягаюць, яе пляжаць і нават крыжуць. Ці проста палююць, каб улучыўшы зручны момант, напусціць туману, выкарыстаць норму - “чтоб чай пить всегда”.
Да банальнасці простая гісторыя. Жыў сабе ў правінцыйным гарадку “маленький”, “природный человек” трыццаці двух гадоў ад роду - звычайны настаўнік літаратуры Малышаў Юрый Аляксеевіч. Пра такіх гумарыст сказаў бы: “Любит жизнь и художественную литературу”. А насамрэч так яно і было.
Жыў - не тужыў: у добрай згодзе са светам, сабою і сваёй Еўдакіяй, “тургеневской девушкой” - “до чего же не нынешняя!” Неяк у парыве пяшчоты любасна назваў сваёй Пульхерыяй Іванаўнай. І мякка патлумачыў: “Была такая трогательная супружеская пара. Читала Гоголя?” - “Они, конечно, никакие не герои, но зато счастливы были вместе. Им друг с другом хорошо было. А что еще надо?” - спакойна адказала Еўдакія.
Такіх, як Малышаў, што збераглі ў нашых умовах шчырасць і непасрэднасць адносінаў да ўсяго жывога, называюць прасцякамі. Яны - не шызікі, а прасцякі, гэткія ідыёты нашага часу. На такіх, па сутнасці, свет трымаецца і пра такіх - усе вялікія кнігі. Вядома, пры ўмове, калі нехта ці нешта зрушвае іх са звыклага месца і прымушае паблукаць у тумане. Па вялікім рахнку, аповесць Ф. Конева - пра зрушаных і змушаных паблукаць у тумане. Кожны - па сваёй прычыне.
Цікава - пра пытанні вечныя
Ф. Конеў умее зразумела расказаць гісторыю, не множачы нават самых вытанчаных метафар да ўзроўню, калі яны ўжо перастаюць растварацца ў тэксце і выпадаюць у асадак.
Канкрэтнай з'яве надаецца значэнне сімвала, які “працуе” на ідэю і канцэпцыю аповесці, а не замарочвае чытача невытлумачальнымі рэбусамі: “Здание столичного аэропорта, казалось, медленно плыло в пространстве, как многопалубный океанский лайнер, сверкая огнями. На самом деле полз туман, клочковатый, густой и серый <…> По причине затянувшейся нелетной погоды в зале ожидания поневоле и от полного безделья сошлись четверо людей разного возраста в согласную компанию…”
На першай жа старонцы акрэслены хранатоп (потым ён будзе рассунуты да адпаведных задуме межаў), заяўлены асноўныя персанажы і галоўны герой. Малышаў час ад часу выходзіў з вакзала, каб пабыць аднаму са сваімі невясёлымі думкамі, але “не находил для себя успокоительного ответа на один и тот же вопрос - зачем он здесь?”
Дастаткова, каб злавіць чытача на кручок і пазнаёміць яго з асноўнымі фігурантамі. Аднак пісьменнік не паслабляе дынамікі сюжэта, не запавольвае дзеяння, а паскорвае яго, інтрыгуе чытача, дадаючы да “согласной компании” яшчэ аднаго персанажа - “странного человека”: “Одежда на нём говорила о крайней бедности”, а ў руках трымаў букет, “который по нынешним временам стоил немалых денег”.
Інтрыга ўзмацняецца тым, што аднаму з “согласной компании” - мардастаму Шчакуліну, прыватнаму дэтэктыву - падалося, што гэтага “странного типа” ён раней сустракаў: “Но когда и где?” Знакамітага ж артыста з умоўным імем “Сяргей Сяргеевіч” “просто разбирало любопытство, кто же та женщина, которую он встречает”.
Прынцып неабходнасці і дастатковасці
Чытач ужо пачынае здагадвацца, што выпадак, сітуацыя туману, нялётнага надвор'я, звёў зусім невыпадковых людзей. Звёў, каб запатрабаваць ад усіх невыпадковых адказаў на выпадковыя пытанні…
Фёдар Конеў - кінадраматург. І аповесць яго не проста драматургічная, а, так бы мовіць, “кінадраматургічная”. Вобразы - бачныя, а дыялогі выпісаны па формуле, “выведзенай” Рэкемчуком. У. Бярэзін, які вучыўся на семінары Рэкемчука ў Літінстытуце, згадвае такі яго ўрок маладым літаратарам: “Вопрос одного персонажа к другому: “У тебя есть спички?” - имеет право на существование, только если действие рассказа происходит в пороховом погребе”. І ў дыялогах Ф. Конева - ніводнай “сцёбнай” фразы, ніводнага лішняга пытання ці прахаднога адказу.
У аповесці шмат дыскусійных філасофскіх дыялогаў пра шчасце, сэнс жыцця, душу чалавека, свабоду выбару, карацей - “про жизнь и про любовь”. А чытаюцца яны не проста цікава, а з “прымеркай” на сябе: - а што гэта кніга, канкрэтны эпізод - для мяне, для мяне?..
Мова твора, заўважыць чытач, стылізавана пад мову класікі Залатога века, а мова герояў - індывідуалізавана і выяўляе іх сутнасць. Параўнаем рэакцыю і ўспрыманне трыма героямі аднаго факта - жыццёвай калізіі Стахава.
Дэтэктыў Шчакулін інтэрпрэтуе яе так: “Этот человек бросил под ноги смазливой бабе своё положение, власть, карьеру… С охраной ездил. Большим тузом был. И все под ноги. А она его - под зад. Вот так!”
А вось так Святлана пераказвае Малышаву гісторыю “странного человека” (у якой, дарэчы, сама адыграла мярзотную ролю): “Большим начальником был, рукой не достать. Потом, запутался с одной женщиной. У них что-то было раньше, Мокий говорил. Вроде как у нас с тобой. Нет, не совсем. Она вроде любила его, а он - нет. Потом расстались. Она вышла за человека старше себя, обеспеченного. А тут опять встретила Стахова. Ну, как я тебя. Только теперь он влюбился, а она… Ну, чего ей бросать мужа? От добра добра не ищут. В общем, взаимности не получилось. Он полностью отошел от дел, и вижу, - совершенно опустился, несчастный”.
Малышаў не пагадзіўся, што Стахаў “опустился”: “Да и несчастным не назвал бы”. Аднак не стаў тлумачыць полюснасць свайго ўспрымання - не зразумее ўсё роўна. А самому Стахаву выявіў яго так: “Вы пострадали из-за женщины. Простите <…> Я почему-то тут же вспомнил Фёдора Протасова из “Живого трупа” Толстого”.
Пра банальныя ісціны і рэліктавага настаўніка
Упершыню прачытала твор пра сучаснасць, у якім рэмінісцэнтнасць (ды яшчэ такая канцэнтраваная!) не раздражняла, не правакавала паганенькага жадання паразумніцца і “схапіць” аўтара за руку, што прысабечыў чужое і выдае за сваё. Лічыла, што калі рымейк, то апрыёры - трэш і кітч. Паўтаруся: шматкроць “прысвоенае” аўтарам дэкларуецца і тым самым “легалізуецца” Але і гэта не галоўнае.
Аўтар даказаў сваю самадастатковасць і ўменне выбудоўваць арыгінальны сюжэт. Прастадушнаму ж чытачу, які не чытаў літаратуру Залатога века ці помніць яе на ўзроўні “Татьяна влюбилась в Онегина. Онегин ее не любил. Потом Онегин влюбился в Татьяну. Однако запоздал. “Она другому отдана” (так Стахаў успамінае сюжэт твора, які яго настаўнік ведаў на памяць), - такому чытачу аповесць будзе ўсё роўна цікавай. А калі і западозрыць “плагіят”, то, не выключана, пажадае зверыць з арыгіналам. У любым выпадку - у накладзе не будзе.
Аўтар здзяйсняе адчайную спробу, калі не “рэанімаваць”, то нагадаць чытачу банальныя ісціны, якія праз сваю банальнасць не перастаюць імі быць: “Хотя чего уж так набрасываться на старые истины? Может быть, вся неустроенность жизни и произошла от того, что отвергли их, а новых не нашли, потому что их в человеческой природе нет”. Даўно ў нашай літаратуры не было такога напружанага стаўлення да вечных пытанняў.
Аўтар да наіўнасці шчыра верыць, што актуалізаваць зацёртыя і забытыя ісціны дапамагла б добрая кніга. І добры настаўнік як пасрэднік паміж ёю і людскімі душамі. Ён настальгуе па рэліктавым настаўніку, які “всего “Онегина” знал (бы) наизусть”.
Мне пашчасціла ведаць такога Настаўніка. І нават год папрацаваць з Нарштэйн Пашай Саламонаўнай, але наша шчырае сяброўства даўжыцца амаль 40 гадоў. Маяком для мяне яна была і застаецца. Тэкставай прасторы артыкула не хапіла б, каб выказаць маё захапленне і павагу да гэтага Чалавека.
У аповесці ажно два вобразы настаўніка рускай літаратуры - галоўны герой Малышаў і эпізадычны, “закадравы” - Мікалай Сямёнавіч. Другі пададзены праз успаміны Стахава. І міжволі падумаеш, што настаўнік тады адбыўся, калі і праз гады вучні будуць згадваць яго сентэнцыі, пастулаты, цытаваць іх. І прастадушны, і кваліфікаваны чытач аднолькава пераканаюцца, што вучань Мікалая Сямёнавіча не толькі згадвае і шматкроць цытуе свайго настаўніка. Сам таго не ўсведамляючы, Стахаў у лёсавызначальныя моманты кіруецца яго пастулатамі.
Даўно няма Мікалая Сямёнавіча, аднак выйсце Стахава з туману асветлена і памяццю пра яго, і яго сентэнцыямі.
Літаратурацэнтрызм і Дон Кіхоты
Мікалай Сямёнавіч апантаны, перапрашаю за штамп, ідэяй літаратурацэнтрызму. Стахаў успамінае яго словы: “Готов пойти на крест, только бы молодёжь читала книги”.
Зробім тут невялічкае адступленне, каб пасведчыць, што такія, як настаўнік Стахава, Дон Кіхоты, на шчасце, не перавяліся. Рэліктавыя яны, але ўсё ж ёсць сярод нас.
Сёння, калі праблемным стала само існаванне прадмета “Літаратура” ў школьным раскладзе, калі (і тое не фантастыка і не страшылка!) праз якія 3 - 5 гадоў ён увогуле знікне ў школе, прафесар А. І. Бельскі за свае сродкі выдае кніжку з сімвалічна-наіўнай назвай - “Літаратурацэнтрызм”. Чым не Дон Кіхот? І пад яе вокладкай руплівец беларушчыны Бельскі якраз і сабраў напісаныя ім жа нарысы пра такіх, як Мікалай Сямёнавіч, Дон Кіхотаў сучаснасці. Адзін з нарысаў-разваг пра падручнікі па беларускай літаратуры так і называецца: “Літаратура можа змяніць свет да лепшага”. Каб жа так!
Скептыкам і цынікам спляжыць такі пастулат прасцей простага. Яно і дапраўды: сексуальна заклапочаны вычварэнец пасля канцэрта класічнай музыкі можа адразу накіравацца “на чаяванне”. Каб рэалізоўваць праз гвалт “вялікую ідэю” ўратавання “паўночна-заходняга чалавецтва”. Іншую пачвару ў гісторыі Раскольнікава зацікавіць толькі тое, як той “укакошыў працэнтшчыцу”, а потым замятаў сляды. І не задумаецца нават, што як толькі сам памысліць пабачыць “леапарда на балконе”, усюдыісны Парфірый Пятровіч ужо пачне за ім цікаваць. І абавязкова скажа сваё слова…
Па вялікім рахунку, аповесць Ф. Конева і пра тое яшчэ, што добрая кніга запатрабавана толькі нормай. На пытанне Малышава: “Вы замечали у русского интеллигента привычку всегда искать сравнение из литературы?” - Стахаў адказаў: “Прежде замечал, теперь нет <…> Теперь классику не читают. Ни Пушкина, ни Гоголя…”
Без высакароднай звычкі “искать сравнение из литературы” не бывае інтэлігента. Такая звычка магла б змяніць свет чалавека да лепшага.
У эпоху дэсакралізацыі і “змяркання літаратуры”, у сітуацыі праблематычнага існавання нават адпаведнага школьнага прадмета запатрабаваныя ўжо не Дон Кіхоты, а, так бы мовіць, масавы гераізм інтэлігенцыі, хаця б галіновай. І, безумоўна, саміх творцаў.
Формула пацалаваных Богам
Пра тое, што не ўсё так добра і ў гэтым “каралеўстве”, сігналіць і Ф. Конеў вобразам двайніка безыменнага знакамітага артыста - Сяргея Сяргеевіча. Вялікі артыст выконвае на сцэне ролі несмяротных класічных герояў, а ў жыцці паводзіць сябе як мярзотнік. Чым не яшчэ адзін варыянт “падпольнага чалавека”? І Сяргей Сяргеевіч скарыстоўвае сваё знешняе падабенства да двухаблічнага скамароха, каб яго правучыць, а заадно ратаваць прэстыж творчай прафесіі, які праз такіх “геніяў” ужо сапраўды ніжэй за плінтус. Аднак марна высільваўся: “Вот он даёт интервью, а я от скорби стону. Вижу, не понял он моего урока, Выставляется, умничает, а видно же, что мелок и глуп. Коль тебя судьба одарила талантом, будь скромней скромных, потому что благодарен должен быть <…> Однажды мне подумалось - а как бы я себя вёл с людьми, если бы дар-то Божий мне достался <…> И вот до чего додумался: что я не его двойник в обычном понятии, а изгнанная им за ненадобностью душа. Эта мысль возвышала меня, я старался во всём и даже наедине быть добрым, хорошо думать о людях, сострадать им и любить <…> Люди доверялись мне, делились со своими болями, хотели быть понятыми…”
Пайшоў Сяргей Сяргеевіч за свайго двайніка да людзей, каб “сострадать им и любить”. Такой, паводле Ф. Конева, формулай павінен кіравацца той, хто надзелены Божым дарам.
М. Чаргінец ва ўжо згаданым інтэрв'ю даводзіць, што творца павінен ісці ў народ, больш кантактаваць са сваім чытачом. Мяркую, што выбраннікі Божыя да такой парады паставяцца скептычна. “Одна, но пламенная страсть” - пісаць, пісаць і пісаць! А хто напісанае чытацьме?
Сучасны чалавек на rendez-vous
Шматлікія аглядкі на класічныя ўзоры ў аповесці “Туман” арганічныя і матываваныя: галоўны герой - настаўнік літаратуры. У лепшых традыцыях сусветнай класікі - заяўляць героя як чалавека справы і праз стаўленне да яе выяўляць сутнаснае.
Хранатоп аповесці не дазваляе чытачу пабачыць героя ў справе. Аднак Малышаў згадвае сваіх вучняў, пакутуе і дакарае сябе, што не раз быў “вынужден говорить правильные слова, тогда как сама жизнь неправильная <…> в какой-то момент понял, что он никудышный учитель, даже вредный, со своими литературными понятиями, если его ученик Мальков убил собственного деда…” Ужо год мінуў з той трагедыі, а Малышаў, як зазначыў Стахаў, “всё не отойдёт”.
Герой Ф. Конева вывяраецца тым, чым вывяралі класікі сваіх герояў - найперш стаўленнем да справы і жанчыны.
Чытачу прапануецца сучасная версія, так бы мовіць, “русского человека на randevu”.
Сур'ёзным выпрабаваннем для Малышава стала “выпадковая” сустрэча з колішняй каханай - Святланай, з якой яшчэ ў студэнцкія гады жыў гэтак званым грамадзянскім шлюбам.
Жыццёвую калізію Святланы Шчакулін вызначыў так: “Жадная щука соблазнилась на яркую блесну и оказалась на леске - как ни трепыхайся, а воли не видать”.
Ва унісон гэтаму і аўтарскае параўнанне з лісой, “по дурости попавшей в капкан <…> самой не выбраться из ловушки, воли не хватит перегрызть собственную лапу”.
Сама Святлана лічыла, што патрапіла ў жорны, “которые не останавливаются, и надо крутиться, вертеться, вилять и юлить, чтобы мукой не стать”.
Сустрэчу з Малышавым успрыняла як шанс вызваліцца ад Мокія і зрабіла ўсё, каб не ўпусціць яго, - цераз усіх пераступіла, нікога не пашкадавала: “Важно было заронить в сердце нерешительного Малышева чувство долга, а уж всходы будут, потому что почва-то больно благодатная…” Рэалізаваць напісаны сцэнарый вызвалення з капкана перашкодзіў, як лічыць Святлана, туман.
Туман не перашкодзіў, а паставіў перад неабходнасцю зрабіць выбар. Спалучыць, як планавалася, і каханне, і багацце - не атрымалася. І Святлана зноў паўтарае ранейшы выбар, так і не скарыстаўшы шанс не стаць мукой: “Выбор простой - или ты с ним, но нищая, или со мной, очень богатая. Считаю до трех”. З прапанаванага Мокіем Святлана выбрала адпаведнае логіцы заяўленага вобраза. Стахаў так патлумачыў разгубленаму Малышаву ўсё, што здарылася: “Нельзя рыбу спасать от щуки, вытащив ее из воды. Агапова вернулась в свою среду. И вашей вины нет”. Тут Стахаў меў рацыю, аднак ён не ведаў пра галоўную “віну” Малышава…
Туман развеяўся… Для адных герояў ён сапраўды быццам пранік з-пад зямлі: “В аду же день и ночь кипят котлы, клубами извергая густой пар. Куда ж ему деваться, пару, когда своды котельных низкие? Это ж не храмы”.
Для другіх - “ниспосланный с небес” дапамог развязаць вузлы, “расставить все точки и запятые”. Малышаву - адказаць на пастаўленае самому сабе пытанне, дзеля чаго ён патрапіў у гэты туман. Дапамог адчуць чужы і далёкі боль, які апёк сорамам: “В эти минуты Малышев уже понял и признал, что соблазнился… взял грех на душу… позарился на чужие деньги, чтобы ловчее и удобнее устроить свою жизнь<…> Одновременно ему стало ясно, от чего Евдокия так легко и вроде безболезненно отпустила его <…> Малышев согласился ехать в Питер ради своей выгоды. Вот она - голая истина. Остальное - ложь.
Боже милый, как же стыдно бывает за себя!”
Прайсці праз туман
Раней Малышаў не раз паўтараў: “Надо жить честно. Жить по совести”. І шчыра верыў, што адпавядае такому простаму пастулату Нормы. Да сітуацыі туману насамрэч так і было.
Туман правёў Малышава праз самае цяжкае для любой Нормы выпрабаванне - выпрабаванне спакусамі: “Гора таму, праз каго прыходзяць спакусы”, - папярэджваецца ў Евангеллі. Але гора і таму, праз каго яны праходзяць. Малышаў пераканаўся, што ў сітуацыі туману найцяжэй за ўсё адпавядаць якраз пастуляванай ім норме, - і “соблазнился… взял грех на душу…”
Туман, “ниспосланый с небес”, “обжег его стыдом”, ачысціў пакаяннем, дапамог вяртанню “блуднага сына”. У кантэксце твора і вяртанне Малышава, як і выхад з туману, набывае сімвалічны сэнс, а не проста адпавядае канонам меладрамы. Туман паставіў кожнага на яго месца.
І Стахаў пасля доўгага блукання ў тумане, адчуў, “как просыпается застоявшийся разум… как зреет и крепнет отважная уверенность, что всё в этой жизни будет по плечу емц, Дмитрию Евгеньевичу”. А галоўнае - ён пераканаўся (і Малышаў яму ў тым дапамог), што “ждет она (Татьяна) от него поступка”.
Усё, што адбылося “ў тумане”, уразіла нават Шчакуліна: “Вспыхнул вдохновением… готовый бороться за правду и справедливость”. Адпрэчыў тыя парыванні Стахаў, бо добра ведаў натуру шчакуліных. Падобна “леапарду”, такія проста сцішыліся, каб зрабіць чарговы скачок да сваёй мэты і рэалізаваць “вялікую ідэю”. А па вялікім рахунку, такім важна толькі “чай пить всегда”.
У кожнага будзе сваё прачытанне аповесці Ф. Конева. Для мяне яна - пра тое, без чаго “нарушается гармония и человеческая природа становится уродливой”.
Не выключана, што “Туман” Ф. Конева будзе “разганяцца” трасірнымі кулямі выбітных крытыкаў. Не бяды! Крытыка заўжды другасная. На ўспрыманне такога, як я, прастадушнага чытача, яна не паўплывае. А па сённяшнім часе прастадушнае чытанне добрай кнігі дарагога варта.
1 Чергинец Н. “Я писал то, что пропустил через своё сердце…” // Нёман, 2010, № 12. С. 196.
2 Тамсама.
Ціхан Чарнякевіч «Кніга пра Любоў» («ЛіМ», 2008 г., №19)
Такой прозы не хапае.
Якой? Без выштукаў і фанабэрыі, без рэмінісцэнцый і алюзій, без гэтага дакучнага комплексу непаўнавартасці: «трэба пісаць не горш за...», «трэба быць арыгінальным, але гэта немагчыма, бо ўсё ўжо напісана і...».
Шмат хто з пісьменнікаў сёння забываецца на тое, што ў цэнтры, у сарцавіне творчасці знаходзіцца Любоў. І чым больш ты любіш ці прагнеш любові, тым лепш пішаш, малюеш, ствараеш музыку...
Пра гэта і шмат пра што яшчэ нагадвае новы раман Міхася Южыка «Марыянеткі і лялькаводы», які выйшаў нядаўна ў «Мастацкай літаратуры» (серыя «Дэбют»).
Міхаіл Юр'евіч Сотнікаў (Міхась Южык) - з таго, апошняга «савецкага» пакалення, якое сфармавалася ў часы «перабудовы», бачыла, як падаюць каменныя волаты. У 1991-м Міхаілу Сотнікаву было 22 гады. Змянялася самая форма існавання, а разам з ёй змяняліся і людзі. У Савецкага чалавека, «гаспадара свету і сусвету», проста выбілі з-пад ног глебу.
Ці пісаў тады Міхаіл Сотнікаў? Не ведаю. Малаверагодна. Але прамінуць «бум адраджэння» ён не мог. У віры тады былі ўсе. Хлынуў паток раней «немагчымых» выданняў: адзіная і непадзельная газетная «праўда» на вачах драбілася, дзялілася, нібы клетка ў спрыяльных умовах. Неверагоднае мноства меркаванняў падштурхоўвала да думкі, што адзінай для ўсіх ісціны - няма. То быў час, як пішуць журналісты і кепскія крытыкі, крушэння старых і паўставання новых ідэалаў. Тады ж адбылося крушэнне ў жыцці Міхаіла Сотнікава: трагедыя назаўжды прыкавала яго да інваліднай каляскі. Так з'явіўся пісьменнік Міхась Южык. На сённяшні дзень ён - аўтар некалькіх раманаў, аповесцей, цыкла апавяданняў, а таксама зборніка вершаў.
На жаль, маё знаёмства з творчасцю Южыка адбылося толькі цяпер, калі я прачытаў раман «Марыянеткі і лялькаводы». Прозвішча, праўда, сустракаў на старонках «Маладосці» і «Полымя», але... Мы сёння вельмі мала чытаем адно аднаго, трэба сказаць. Падборку вершаў яшчэ агораем, а раман ці аповесць - не заўсёды. Аблудная лянота з-за перанасычанасці інфармацыяй: чалавек ужо не прымае буйнафарматныя тэксты, думка скарачаецца да памеру «эсэмэскі»... Праўда, выплывае з памяці маленькая, на калонку, маладосцеўская рэцэнзія Южыка на кнігу А. Асташонка «Жоўты колер белага снегу». Памятаю, як апаліў мяне гэты кароценькі тэкст: было відаць, што піша прафесіянал, для якога сам працэс пісьма - святарнае дзейства.
Што да рамана: аўтар не раскрывае месца і час, мастацкі хранатоп. Але кожнаму зразумела, што ўсё адбываецца ў Мінску недзе на сутыку тысячагоддзяў. Паводле пазнакі напрыканцы, кніга пісалася ў 2002-2003 гг. Шкада, што раман не пабачыў свет яшчэ ў 2003-м, адразу па напісанні. Усё ж такі сёе-тое губляецца ў часе, прыходзяць новыя рэаліі. Але Южык мэтанакіравана змяншае іх колькасць, ён імкнецца раскрываць чалавека, а яго ніякія рэаліі не змяняюць: страсці праз усе часы - адны і тыя ж.
Аповед вядзецца нібы збоку, аўтар ні з кім сябе не атаясамлівае. Пачынаецца ж усё ў адным з гарадскіх тэатраў. Маладога, непрытульнага акцёра Сяргея Пугача «разбірае» дырэктар Бабаеўскі. Потым перад намі праносіцца жыццёвы шлях Бабаеўскага, пасля - ягонай палюбоўніцы Танькі Зарэмбы, пасля - сяброўкі Пугача Людкі Дробаш, і так два дзесяткі персанажаў, іх шляхі-дарогі, поўныя пошукаў шчасця, мільгаюць перад вокам пільнага апавядальніка, нібы вузельчыкі ў тканіне, вынікаючы адно з аднаго, чапляючыся адно за аднаго. Часам гаворка пра герояў ператвараецца ў мікранавелы. Цэнтрам, кропкай судакранання з усімі персанажамі з'яўляецца Сяргей Пугач, пра якога мы, як ні парадаксальна, амаль нічога не ведаем, акрамя ўспрымання яго іншымі людзьмі. Але гэтыя ўспрыманні «на паверку» аказваюцца несапраўднымі, бо Пугач (ад комплексаў незаўважнага акцёра ці паводле нейкай сваёй мэты) маскіруецца пад іншых людзей, перад усімі героямі ён паўстае ў розных абліччах, грае нечую ролю, адно што не ў тэатры, а ў рэальным жыцці. Так ён самавыяўляецца, пражывае адразу дзесяць жыццяў за дзень. Сяргей Пугач - як Дон Кіхот Post-часу, ён уваходзіць у жыццё чужога чалавека і, часцяком, прымае тую форму, якая «тут і цяпер» патрэбная менавіта гэтаму чалавеку. Як Робін Гуд, угач перамагае бандытаў і надзяляе дабротамі ўбогіх. Яго «пашпартнага» ведаюць толькі тэатр, бацька - мастак Леанід Нілыч і бацькаў сябар Валерый Адынец.
Тым не менш, тут мы маем справу не з раманам характараў, а з раманам ідэй. Кожны з герояў - увасоблены, уцялеснены пошук шчасця; апелюючы да назвы рамана, можна сказаць, што персанаж - нібы марыянетка ў руках лялькавода-аўтара. У той жа час марыянетка гэтая - правадзейны герой п'ёсы «Жыццё, у якой грае сваю, непаўторную, адзінкавую ролю. Я так падрабязна тлумачу, бо не хачу, каб патэнцыйныя чытачы кнігі вырашылі, што Южык зладзіў у рамане нейкія гульні-скокі. Зусім не. У наяўнасці толькі «матыў» ці, хутчэй, «ідэя» гульні; рэчаіснасць жа застаецца праўдзівай - размаітай, неахопнай, складанай. Мікрасвет «марыянеткі» не парушае агульнай карціны Мінска пачатку 2000-х гадоў.
Як вядома, большасць людзей не рэфлексуе на тэму сутнасці жыцця і смерці, на тэму красы, прызначэння мастацтва, уратавання чалавецтва і г.д. Гэта прэрагатыва інтэлігентаў. Класічнымі прадстаўнікамі гэтай слаўнай кагорты ў рамане з'яўляюцца Леанід Нілыч Пугач (заможны мастак) і яго сябар Валерый Адынец (інжынер). Дыялог адбываецца пераважна паміж імі, прычым узнікае гэты дыялог паміж устаўнымі мікранавеламі «прыгодаў Сяргея». Круціцца ён вакол аднаго і таго ж: што робіцца з грамадствам і як гэтаму супрацьстаяць. Абодва суразмоўцы сыходзяцца на неабходнасці хрысціянскага стрыжня ў чалавечай душы, ды толькі Леанід Нілыч, бадай што, адно дэкляруе сваю прылучанасць да ідэалу, а заўсёды вясёлы Валерый Адынец спавядае яго ўсёй сваёй істотай (яго брат-блізнюк доўгія гады памірае псіхічнай лякарні). Дыялогі Пугача-старэйшага і Валерыя Адынца часам нагадваюць познія раманы Дастаеўскага (і як радасна ўсведамляць, што ёсць яшчэ празаікі, якія арыентуюцца на Фёдара Міхайлавіча, а на не псеўдамастацкую літаратуру, імя якой - легіён)...
Разам з тым, калі чытаеш, адчуваецца пэўная «камернасць» напісанага. Тут вельмі многа аўтара, яго выпакутаваных сам-насам думак. Я б азначыў жанр гэтага твора як «філасофскі раман». Шмат якія разважанні, праўда, падаюцца наіўнымі; напрыклад, пра тое, што нашаму грамадству, у рэшце рэшт, стане блага ад несупыннага тэлевізійнага dance macabre. І яно, маўляў, вернецца да спрадвечных хрысціянскіх ідэалаў і каштоўнасцей, прыйдзе іншы час. Хочацца адказаць словамі Панчанкі: «Не, Іван Дамінікавіч, ужо не настане!» Цяпер ужо ясна: працэсы, што пачаліся напрыканцы 1980-х - незваротныя. Ускосным чынам пра гэта сведчыць і канчатковы раманны лёс Дон Кіхота Сяргея Пугача...
Але раскрываць сюжэт у рэцэнзіі - справа няўдзячная. Няхай людзі самі возьмуць і пачытаюць гэтую кнігу дабротнай, вельмі беларускай прозы. У ёй - кадр з нашага жыцця, ён як быццам на пэўны час трапіў у аб'ектыў, і быццё паплыло далей, марыянеткі ж, «засыпаныя нафталінам», засталіся ў куфрах. Але на нейкае імгненне мы, магчыма, усвядомілі нешта важнае, мікракосм аднаго тэатра стаў макракосмам Тэатра ў шэкспіраўскім сэнсе, гэта значыць. і часткай нас саміх.
Магчыма, і мы самі на нейкі момант сталі бліжэй адзін да аднаго.
Ганна Керэль. «Лялькі. Тэатр. Жыццё» («ЛіМ», 2008 г., №34)
Той, хто сочыць за творчасцю Міхася Южыка, пэўна ведае яго кнігі «Перакулены час», «Мёртвае дрэва». А цяпер з'явілася навінка - раман «Марыянеткі і лялькаводы», выдадзены як дэбютны ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» ў 2008 годзе.
Раман распавядае пра драмтэатр «Кіцеж» і яго акцёраў. У творы ўводзяцца шматлікія сюжэтныя лініі, якія, здаецца, не перасякаюцца, але паступова аўтар будуе адносіны паміж героямі, зводзячы і разводзячы іх шляхі-дарогі.
Тэатральныя перапетыі выходзяць за межы падмосткаў на сапраўдную сцэну жыцця.
...Сучвасны Мінск, сучасныя людзі, сучасныя праблемы... Малады акцёр Сяргей Пугач, амбіцыйны, незадаволены сабой, з'едлівы, блукае, не знаходзячы правільнай і яснай дарогі, скардзіцца сучаснае на жыццё, «асноўны прынцып якога - чалавек чалавеку воўк». Сяргей хоча «проста жыць» і «ставіць сабе планкі самыя высокія ды іх пераскокваць». Але, як кажа яго бацька, - вядомы мастак, «апусціўшы планку, лягчэй жыць» і заўважае: «можа, і ты не Міронаў»? Сяргей жа нікога не хоча слухаць, робіць усё насуперак, жадаючы быць самім па сабе, у той жа час жывучы за бацькавы грошы.
Паралельна Міхась Южык падае гісторыі іншых герояў рамана, паказваючы, як кожны з іх залежыць ад кагосьці і той жа час кіруе кімсьці сам. Праз жаночыя лёсы, мужчынскія ўчынкі нязменна прасочваецца гарачае і палкае, знішчальнае і ўсёспапяляльнае каханне. Яно кіруе, ім карыстаюцца, яно знікае і нараджаецца. А калі дадаць сюды яшчэ і акцёрскія інтрыгі, падманы, атрымоўваецца сапраўдны гарадскі раман.
Малады акцёр становіцца лялькай, марыянеткай. Ён не можа вызначыць галоўную мэту свайго жыцця і разрываецца пад цяжарам сваіх думак. Ён думае пра людзей з пагардай, але «насамрэч яму важна, надзвычай важна было пачуць іхнія апладысменты, убачыць слёзы, пакуты душэўныя. Ён іграў для іх. Ён іграў з імі».
Раман, магчыма, спадабаецца тым, хто цікавіцца лёсам акцёраў, іх жыццём, хто сам сутыкаўся з тэатральным побытам. Сюжэт не складаны, плаўны і наводзіць на думкі пра тое, што вялікі тэатр жыцця не дае шанцу перайграць усё нанова, у ім няма рэпетыцый. Трэба своечасова гэта зразумець і не іграць, а жыць.
Кожны знойдзе нешта сваё ў «Марыянетках і лялькаводах» і, магчыма, прымерае на сябе вобраз або ўвішнага празорлівага лялькавода, або пакутлівай бязвольнай марыянеткі. Хто мы ў жыцці: лялькі ці вызначальнікі свайго лёсу? Вось і падумаем пасля прачытання рамана.
Сяргей Грышкевіч «ПА-ЗА ЛЮДЗЬМІ І ЧАСАМ, альбо КРЫХУ АБ ШТУЧНАЙ ФАНТАСТЫЦЫ» (“ЛіМ” , 2008 г., №5)
З цікавасцю сачу за беларускай прозай у галіне фантастыкі. У гэтым плане ўвагу прыцягвае творчасць Міхася Южыка. Пісьменнік без перабольшання сцвердзіўся як цікавы аўтар. Сведчаннем гэтага з'яўляюцца яго аповесці і раманы, якія рэгулярна змяшчаюцца на старонках часопісаў «Полымя» і «Маладосць». Проза М.Южыка прываблівае белетрызаваным зместам, тонкай псіхалогіяй, ідэйным пошукам - тым, што складае чытэльнасць любога мастацкага тэксту. Сярод твораў апошняга часу хацелася б спыніцца на фантастычнай аповесці пісьменніка «Горад, які яны засялілі», апублікаванай у № 10 часопіса «Маладосць» за 2007 год.
Жанр твора можна ўспрымаць умоўна, паколькі сёння да яго адносяць усё, што не адпавядае рэальнасці ў звыклым (зямным) вымярэнні і адпаведным тлумачэнням з боку фізічных законаў матэрыяльнага свету. Агульнавядома: фантазія здольнага пісьменніка здольная завесці ў такія непралазныя гушчары паралельных вымярэнняў і філасофска-псіхалагічных росшукаў, аспрэчыць якія, як і пацвердзіць, немагчыма пры ўсім жаданні. У падобнай сітуацыі ад аўтара патрабуецца вялікая ўважлівасць, каб не заблытацца ва ўласных лабірынтах штучнага іншасвету, змадэляванага па асабістым сцэнарыі. Інакш ідэальны чытач будзе (у лепшым выпадку) усміхацца з прафесійнай некампетэнтнасці пісьменніка-фантаста. Ці атрымалася М.Южыку звесці канцы з канцамі ў сваёй выдуманай гісторыі? Паглядзім.
Аповед у творы вядзецца ад першай асобы, што падкупляе яўнай шчырасцю аўтара. Галоўны персанаж аповесці - настаўнік роднай мовы і літаратуры, жыхар стандартнага райцэнтра з дзесяцітысячным насельніцтвам і адпаведным правінцыйна-мяшчанскім кліматам. Больш за тое - гэта тыповы мізантроп з паталагічнай саманезадаволенасцю, які верыць у месійнасць уласнай персоны сярод шэрага натоўпу безаблічных гома сапіенсаў. М.Южык не ідэалізуе свайго «паддоследнага». Псіхалагічны партрэт персанажа-чалавеканенавісніка атрымаўся досыць пераканаўчым, што сведчыць пра адпаведнае майстэрства аўтара.
Настаўнік здзейсніў антыпедагагічны ўчынак: трохі пакалашмаціў у школьным туалеце вучня, паводзіны якога раздражнялі непрыхаваным хамствам і маральнай разбэшчанасцю. Бывае. Сучасныя падлеткі падарвуць нават спрактыкаваную нервовую сістэму. Настаўніку не падабаецца не столькі тое, што вучань курыць і карыстаецца павышанай папулярнасцю ў дзяўчат, колькі яго непавага да роднай мовы. Пасля непрыгожага ўчынку ў персанажа прачынаецца сумленне і пачынаюцца «раскольнікаўскія» хваравітыя пакуты на тэму «каб ніхто не даведаўся».
Дваццацісямігадовы мужчына ненавідзіць цэлы свет: работу, якая не дазваляе сцвердзіцца-самарэалізавацца як геніяльнаму літаратару; сястру, здолеўшую выдатна ўладкаваць жыццё ў замежнай краіне; горад, дзе вымушаны жыць і трываць штодзённыя сустрэчы з абмежаваным правінцыйным людам... Псіхалагічныя перажыванні падобнага кшталту завядуць у быційны тупік любога чалавека. Не выратоўвае мужчыну нават дзяўчына, з якой ён прынцыпова падтрымлівае выключна пасцельныя зносіны, адкідваючы думкі пра стварэнне сям'і як мага далей. І сапраўды: навошта патэнцыяльнаму генію банальная непатрэбшчына? Ён вышэй за грэшную бытавуху, звыклую шызабудзённасць, спрадвечны ход неўміручага часу... Ён па-за людзьмі і па-за часам. Так урэшце і атрымалася.
Пасварыўшыся з-за ўласнага глупства з дзяўчынай ды заглушаючы антыпедагагічны ўчынак, персанаж напіваецца да бяспамяцтва. А ранкам прачынаецца і са здзіўленнем высвятляе, што застаецца ў ненавісным райцэнтры адзін. Астатнія жыхары бясследна знікаюць. Электрычнасць адсутнічае, вада таксама, тэлефон не працуе... На дварэ - вечна пахмурны лістападаўскі дзень з невыносным пахам прэлай лістоты... Словам, апакаліпсіс лакальнага маштабу.
Вырвацца з горада чалавеку не ўдаецца: стрымлівае нейкая сіла. У крамах і кафэ - пуста. Як жыць? Куды ўсе падзеліся? Сітуацыя займальная. Персанаж твора ў паніцы.
Неўзабаве аказваецца, што кожную ноч горад ажывае: запальваюцца вулічныя ліхтары, вокны суседніх дамоў, працуюць крамы, з'яўляюцца людзі-здані... На жаль, наладзіць з імі кантакт чалавеку не ўдаецца. Яго бясплатна кормяць у рэстаране, даюць харчовыя прадукты... Жыві - і радуйся! А хочацца плакаць... І так штодзень...
Паводле аўтарскай задумы, «для кожнага прадугледжаны свой горад - той, які заслужыў». У нашым выпадку - гэта шараговы райцэнтр, дзе жыццё персанажа нагадвае ссылку (прычым вечную) за непрыгожыя ўчынкі. Але для такога жорсткага здзеку з чалавека, вымушанага блукаць па бясчассі, аўтару варта было б падабраць больш прадуманую і лагічную аргументацыю, якой яўна бракуе. Хіба мала ходзіць па зямлі мізантропаў, падобных да персанажа аповесці? У чым ягоная выключнасць? Ён не маньяк, не забойца, не аферыст і нават не чыноўнік-прайдзісвет, па якіх плача турма... Гэта чалавек з абвостраным адчуваннем людскога грэхападзення, душэўным разладам ды неспатольнай прагай нешта змяніць у сваім беспрасветна-манатонным існаванні, няхай і за кошт іншых. Персанаж не быў гатовы да непрадбачаных наступстваў, падрыхтаваных рокам, а верагодней - аўтарскай задумай, якая дзеля сцвярджэння маральна-дыдактычных банальнасцей адправіла яго ў іншасвет, дзе пануе тая ж трагічная раз'яднанасць паміж людзьмі, што і на зямлі.
М.Южык пайшоў па лініі найменшага супраціву: замест таго, каб нешта тлумачыць дапытліваму чытачу, пісьменнік штучна перамясціў персанажа з адной рэальнасці ў іншую. Узнікае заканамернае пытанне: якім чынам гэта адбылося? Механізм пераходу ў іншыя вымярэнні не выпісаны, ён проста адсутнічае. Сёння ты тут, а заўтра можаш быць ужо там. Для гэтага дастаткова пасварыцца з цэлым светам і ў бескампрамісным запале адправіцца ў безнадзейную вандроўку за прывіднай марай. Загадкавая ісціна патанае яшчэ ў большай загадкавасці. «Мы не ў змозе памагчы адно аднаму ў гэтым горадзе, усё трэба было рабіць значна раней - на зямлі», - горка канстатуе пісьменнік-»пастыр» вуснамі персанажа. Што канкрэтна рабіць, застаецца толькі здагадвацца. Напэўна, любіць адзін аднаго... Карацей кажучы, жыць па біблейскіх запаветах. А калі не атрымліваецца, шыбуй, калі ласка, у горад зацятых мізантропаў і невылечных адзінотнікаў. Больш за тое, успрымай пакаранне адэкватна ўласнай грахоўнасці, г.зн. змірыся і не наракай на лёс. Ад заслужанага не ўцячэш. Падобная трактоўка ў духу дагматычна-кананічных пропаведзей спараджае адвечную палеміку наконт чалавечай прысутнасці і задачы на зямлі. Персанажа аповесці не варта асуджаць за яго «ўпадніцкую» жыццёвую філасофію без адрыву ад знешніх абставін, з якімі даволі часта вымушаны весці барацьбу, церпячы паразу за паразай.
Я спадзяваўся, што М.Южык закончыць твор больш нестандартна. Лягчэй за ўсё пакінуць чалавека ў выклятым горадзе, чым прыдумаць арыгінальную развязку, нават без налёту фантастычнага штукарства. Няпэўная канцоўка, дакладней яе адсутнасць, «змазвае» агулам увесь твор, нягледзячы на тое, што аўтар прапануе кожнаму прадоўжыць яго па-свойму. Персанаж застаецца ў халоднай кватэры сам-насам з пішучай машынкай, каб занатоўваць асабістае жыццё ў мастацкай форме, спадзеючыся «быць прачытаным». Гэта адзіная надзея, якую пакінуў чалавеку аўтар. Хаця няма нічога страшнейшага, як бясконца пісаць у стол. Да чаго ўрэшце давядзе падобная сізіфава праца - невядома. Спісанне грахоў - працэдура пакуль нявытлумачаная і не пацверджаная дакументальна.
Тым не менш, не зважаючы на штучныя мастацкія прыёмы для перадачы задумы, М.Южык з'яўляецца даволі перспектыўным беларускім празаікам, ідучы ў шэрагу з Ю.Станкевічам, А.Казловым, Г.Аўласенкам, У.Сцяпанам etc, якія належаць да генерацыі таго літаратурнага пакалення, якому ўласцівы абвострана роздумны пошук у вырашэнні праблем сучаснага свету праз прызму традыцыі і наватарства, а таксама ўласнага жыццёвага вопыту эпохі непрадказальнай глабалізацыі. Найперш у духоўнай сферы, дзе пачынае дзейнічаць новая псіхалагічная мадэль чалавечых паводзін.
Юрый Гарбачоў (Юрась Нераток), “Полымя” (№9, 2008 г.)
МАЙСТЭРСТВА СТВАРАЦЬ ЛЮДЗЕЙ З МАРЫЯНЕТАК
Зусім нядаўна, у лютым 2008 года ў серыі “Дэбют” выйшла кніга прозы “Марыянеткі і лялькаводы” досыць вядомага празаіка і крытыка Міхася Южыка, якую “Мастацкая літаратура” выдала якраз да дня нараджэння аўтара.
На жаль (пра што ўжо гаварылася) ёсць пэўная колькасць аўтараў, якая не “ўпісваецца” ў існуючыя серыі: у дэбютныя - па літаратурным і жыццёвым досведзе, у ганаровыя - з-за адсутнасці дэклараваных заслуг перад беларускай літаратурай. І можна зразумець складаны выбар выдавецтва: або даць матэрыял недылетанцкага ўзроўню, або акрыліць некага з пачаткоўцаў.
Зрэшты, лепей пра саму кнігу, бо часам здаецца, што колькасць енкаў і скавытанняў (як занурана-адчайных, так і кар'ерна-правакацыйных) пра заняпад або адсутнасць беларускай літаратуры перавышае аб'ем канструктыўнай крытыкі, якая дае шанс абагульніць працэс і вызначыць пэўныя плыні і адзначыць асобных творцаў.
Назву кнізе даў аднайменны раман, што і складае яе мастацкую частку. Як пазначана ў анатацыі да “Марыянетак і лялькаводаў”: у творы “…У сатырычнай форме паказана жыццё маладога акцёра, які робіцца марыянеткай уласных страсцей і нерэалізаваных творчых амбіцый”.
Сапраўды Сяргей Пугач, як кожны нармальны творчы чалавек, не задаволены тым узроўнем, на якім яму даводзіцца працаваць у спектаклях тэатра “Кіцеж”, а першыя ролі ў іншых тэатрах яму, як гаворыцца, не прапануюць. Адразу пазначу, што даць такую назву тэатру мог толькі пісьменнік, бо падобныя назвы (“Тытанік”, “Пампеі” і г. д.) у рэальнасці заўжды адкідваюцца як лёсавызначальныя. Такім чынам, Міхась Южык з першых радкоў пазначае сябе ў якасці галоўнага лялькавода.
Аднак у самім рамане дзейнічае іншы лялькавод, і яго асоба можа стацца сюрпрызам вопытнаму чытачу.
Хацелася б адзначыць, што марыянеткі-героі Южыка значна перасягае першакрынічныя аналагі: яны не толькі робяць пэўныя рухі і вымаўляюць адпаведныя сітуацыі словы, а і жывуць. І кожны мае сваю чалавечую душу з яе клопатамі і памкненнямі. Пісьменнік здольны апавядаць так, што на ягонай “сцэне” амаль няма другасных роляў: усе або задзейнічаны ў нязвыклых гранічных сітуацыях, або самаідэнтыфікуюцца ў рэзкіх бескампрамісных выказваннях.
Сама сюжэтная кампазіцыя твора не з'яўляецца празрыстай. Аўтар разумее гэта, і таму асобныя адгалінаванні, якім пасля належыць злучыцца, выкананы аб'емна і дынамічна. Тут і непаўнацэнны флірт рэжысёра Аркадзя Бабаеўскага з прымай Таццянай Зарэмба, і спрэчкі бацькі Сяргея, Леаніда Нілыча з сябрам Валерыем Адынцом, і більярдныя жарсці ў рэстаране “Ветразь”… Кожная з сюжэтных ліній, нават хутчэй “вузлоў”, па насычанасці і экспрэсіі магла б развіцца ў абсалютна асобны твор, магчыма, нават такі ж па аб'ёме, як “Марыянеткі і лялькаводы”. Перашкодзіла аўтарскае “самазацуглянне”: высокая патрабавальнасць да радка напісанага і павага да радка надрукаванага або выдадзенага.
Аднак вернемся да твора. Злучаюцца гэтыя вузлы-лініі-адгалінаванні напрыканцы рамана “Марыянеткі і лялькаводы”. Ускосна высвятляецца, што акцёрскія амбіцыі ў самых розных жыццёвых ролях Сяргей Пугач рэалізаваў (і даволі паспяхова!) на людзях. Праўда, ні адну з іх толкам не здолеў давесці да канца: ні ў адносінах з бацькам, ні ва ўласным каханні, ні ў дапамозе адзінокай старой Яніне Пятроўне… Высветлілася, што акцёрскі поспех як прызнанне або як грошы - не галоўнае для Сяргея. А галоўнага - няма ўвогуле…
Раман прамарынаваны песімізмам, аднак у лёсах герояў можна заўважыць вызначальныя перыяды, калі ламаліся прывычныя ўяўленні і жыццёвыя прынцыпы, а новыя не былі створаны. А калі звярнуць увагу на год напісання (2002-2003), то можна зразумець, што менавіта ў гэтыя часіны, часіны няпэўнасці, сталеў будучы акцёр. Не было з чаго зрабіць пазітыўную жыццёвую філасофію-базу…
І такая жорсткая прывязка да часу - сутнасць праўдзівасці рамана, паказчык майстэрства пісьменніка. Толькі падаецца, што аўтарская пазіцыя павінна быць вышэй за апатычны нігілізм.
Хацелася б абазначыць яшчэ адну лінію рамана, якая на першы погляд не ўпісваецца ў агульную канцэпцыю, аднак выразна праведзена аўтарам: Валерыя Адынца і ягонага хворага брата-блізнюка Алега. Менавіта толькі сюды не даходзіць неўтаймаваны акцёр Сяргей Пугач. Тут ролю лялькавода выконвае сам пісьменнік. Лінія гэтая падаецца воссю, вакол якой накручаны сюжэт. Менавіта для яе Южык непасрэдна прымяніў эпіграф, што абагульняе ўвесь раман. Хоць гэты стрыжань-вось не мае таго значэння ў гатовым творы, якое меў у час працы над ім.
На жаль, Міхась гэтым разам паскупіўся на эмацыйна адпаведныя падзеям апісанні прыроды і абстаноўкі, якія яму заўсёды ўдаюцца.
Спецыялісты па марыянетках сцвярджаюць, што самая вялікая небяспека для неўраспаста (лялькавода) - згубіць адчуванне ўзроўню падлогі, калі лялька аказваецца вышэй яе або падломвае калені, недарэчна з ёй сутыкнуўшыся. Міхась Южык здолеў выбраць такі гратэскны ракурс, што яго “лялькі” выглядаюць абсалютна натуральна - як сцэнічныя людзі ў якаснай п'есе, калі глядач забываецца, што перад ім разгортваецца тэатральнае дзеянне, спланаванае таленавітым рэжысёрам.
Марыя Верціхоўская
Спроба прачытання кнігі філасофіі Міхася Южыка «Човен на Млечным Шляху»
http://iuzhyk.ucoz.ru/publ/1-1-0-21
Прачытала і скажу
Ні адна кніга, прачытаная ў апошнія гады, не выклікала ў мяне такога неадчэпнага жадання адказаць, «выгаварыцца», увязацца ў спрэчку, як кніга філасофіі Міхася Южыка «Човен на Млечным Шляху».
Добра ўсведамляла, што «адказ» мой будзе мармытаннем не графамана нават, а вартымі жалю патугамі поўнага прафана. Усё напісанае прадугледжвае рэакцыю прафесіянала па тых законах, па якіх яно стваралася. Законы ж, паводле якіх прычаліў да нас южыкаўскі «Човен», мне, шчыра прызнаюся, невядомыя. Імёны філосафаў (Арыстоцеля, Спінозы, Шапэнгаўэра і інш.), якіх аўтар згадвае ў кнізе, а таксама іх «фундаментальныя працы», як кажуць, на слыху. Іх згадвалі падчас лекцый па філасофіі ў інстытуце, часцей за ўсё як мішэнь для крытыкі, да прыкладу, Ф. Ніцшэ. Часам удакладняць інфармацыю пра іх даводзілася з дапамогай даведнікаў і адпаведных слоўнікаў - вось і ўсё. Узровень дылетанта. Узровень жа аўтара філасофскай кнігі наступны: «наўпрост ці ўскосна яна ўжо прагучала ў асобных раздзелах «Чоўна» (с. 82).
Мы шапэнгаўэраў не чыталі (намер такі ўжо з'явіўся - рэалізуем), а таму не будзем прыпадабняцца да аўтара крылатай фразы «я не чытаў, але скажу», падчас бурнага чытацкага абмеркавання рамана Б. Пастэрнака «Доктар Жывага» ў 1958 годзе.
Філасофскую кнігу М. Южыка прачытала і скажу… Найперш - пра яе ашаламляльны эфект уздзеяння. Яно, упэўненая, зазнае кожны «сярэднестатыстычны чытач» з узроўнем кшталту майго. «За ўсю Адэсу» - сцвярджаць не буду: выбітныя філосафы, напэўна ж, стануць разумнічаць сваімі катэгорыямі, вывяраць кнігу сваімі крытэрыямі.
Прагназаваны поспех
Мне ж падаецца, што поспех кнігі будзе вызначаны ўвагай не філосафаў, а менавіта сярэднестатыстычнага чытача. Ён скарыстае сваё права зверыць напісаная няхітрым крытэрыем - мы плывём у адным чоўне. Большасць з нас «не настолькі чыстыя і не падвержаныя страсцям», каб не мець «вопыту жыцця па жорсткіх законах людской грамады». Мы не раз пераконваліся, што насамрэч «мераемся толькі яе [грамады] меркамі», што «нас запрагаюць па поўнай праграме ўсе акаляючыя…» (с. 4)
Перавядзём дух і адумаемся: не такія ўжо мы і пухнатыя - і мы за сваё жыццё на раз запрагалі «па поўнай праграме» калі не ўсіх акаляючых, то самых блізкіх і дарагіх нам людзей - дакладна. Бо акаляючыя хутка знойдуць спосаб ад нас распрэгчыся. Праз гэта, а не толькі праз ілюзію свабоды выбару і нашай памылкі ў адпаведнай сітуацыі - нашы «так званыя згрызоты сумлення, пачуццё віны» (с.18). Згрызоты сумлення, як даводзіў нам Л. Талстой, адно з двух сапраўдных няшчасцяў. Гэта так, да пытання «за што я пакутую?» як да галоўнага складніка любой рэлігіі і філасофіі. Мабыць, трагізм чалавека яшчэ і ў тым, што «пакуты людскія, імя якім легіён», множыць і ён сам, прычым у свядомым узросце, калі панапускае ў сваю душу дэманаў, якім таксама «імя легіён».
Свет-люстэрачка, скажы…
Што да вартасці кнігі М Южыка, то, на мой погляд, яна будзе яна будзе вызначацца чытацкім жаданнем зверыць асабісты вопыт прачытаным. Такая магчымасць, сведчу з усёй адказнасцю, будзе ў кожнага чытача. А ці скарыстае яе чытач - усё ад яго. Не, я добра разумею, што ні свет, ні асобнага чалавека перайначыць немагчыма. Аднак, мяркую, збольшага закілзаць сябе ў стане толькі сам чалавек. На жаль, сапраўды «цывілізаваны свет… даўно пазбавіў сваіх адзінак ад гэтых двух страхаў [страх Божы і страх смерці]. Таму грэх і звязаныя з ім пакуты раскілзаныя» (с.26)
Перапрашаю за трывіяльнасць параўнання, аднак напісанае М. Южыкам успрымаецца мной, шараговым чытачом, як прапанаванае нам люстэрка. Глянеш у яго - і выразна ўбачыш прыгажосць, разумнасць свету і мярзоту чалавека… Зусім як у Чэхава. Вярнуўшыся з Сахаліна, той пісаў: «Знаю я теперь многое, чувство же я привез с собой нехорошее… Хорош белый свет. Одно только нехорошо: мы. Как мало в нас справедливости смирения, как дурно понимаем мы патриотизм!.. Душа моя кипит».
Дарэчы, пра патрыятычныя матывы ў кнізе філасофіі «Човен». Неяк мімаходзь аўтар зазначыў, што кніга яго касмапалітычная. Мне падаецца, што пры ўсёй яе зместавай «агульначалавечасці» гэта насамрэч не зусім так: Аднак пра тое, як і пра аўтарскія пачуцці і адпаведную манеру іх выяўлення, - крыху пазней.
Не ўзрушваць, а зрушваць
Апошнім часам у кнігах мяне прываблівае, акрамя іншых неабходных для чытва складнікаў, яшчэ таксама інфармацыйнасць. І яна - магчыма, не ў апошнюю чаргу.
Час, адведзены на чытанне кнігі, не ёсць страчаным, калі ў ёй утрымліваецца ўрок-інфармацыя. Такая інфармацыя, што не ўзрушвае, а зрушвае чытача з пазіцыі «я думаў…» і дапамагае асвойваць на парадак вышэйшую: «як аказалася…» Сярэднестатыстычны чытач, абяцаю, узбагаціць сябе ўрокамі-інфармацыяй такога ўзроўню і не пашкадуе патрачанага на «Човен» часу…
У першым раздзеле «Адплыццё» аўтар так піша пра сутнасць свайго «заведама няўдзячнага і збольшага бясплённага занятку - патлумачыць жыццё (найперш для сябе», але і для нас. Аўтар відавочна какетнічае. Спачатку чытач заглыне кручок гэтак званай уяўнай пазнавальнасці, даступнасці: дык жа і я так думаў, толькі, як той разумны сабака, сказаць не мог!
Ну хто, скажыце, хоць раз не задумваўся пра адрознасць любові і кахання? Словы-сінонімы? Першае паняцце ўключае ў сябе другое? Аўтар слушна заўважае, што «нездарма ў многіх мовах свету паняцце кахання выдзяляецца асобным словам». У раздзеле «Розныя душы, адзіная плоць» пераканальна даведзена, што паводле апостала Паўла, «любоў не шукае свайго, то бок мае абсалютную бескарыслівасць <…> Каханне акурат шукае свайго <…> З усіх чалавечых інстынктаў каханне саступае па сваёй сіле аднаму толькі голаду. Бо інстынкт голаду ахоўвае ад памірання самае блізкае для чалавека - уласнае эга. Палавы ж інстынкт супрацьстаіць ужо выміранню роду…» (с. 20)
Пра энергію слова і папулярызацыю
Мне падалося, што адно з назначэнняў «Чоўна» - канвенцыйнае, што аўтар хацеў бы, каб яго «тлумачэнні жыцця» ў чытацкім, ды і ў літаратурным асяродку выклікалі шырокі розгалас (хто з аўтараў пра гэта не марыць!), а дыскусію. Мяркую, што аўтар не пакрыўдзіцца, калі хтосьці заявіць: «О не, Міхась Юр'евіч, ваша трактаванне вось гэтай з'явы кульгае: насамрэч гэта не зусім так (ці зусім не так)»…
Перадусім заўважу, што дыскутаваць з аўтарам будзе няпроста нават прафесіяналам, якія чыталі і ўжо згаданых філосафаў, а таксама і Ф. Ніцшэ, і З. Фрэйда, і К. Юнга і іншых.
М. Южык належыць да тых нешматлікіх, як мне падаецца, пісьменнікаў, у якіх магутная энергія слова часам замяняе сістэму доказаў. Сімбіёз жа яе з іроніяй, гумарам, уяўна старонняй манерай аповеду - такая сіла, на якую яшчэ трэба пастарацца пашукаць іншую сілу.
І гэта яшчэ далёка не поўны склад «сілавога» кактэйлю Южыка. У яго дадаецца слынна вядомы южыкаўскі прыём растлумачваць складанае «на трох пальцах». Южык - папулярызатар у лепшым сэнсе гэтага слова.
А. Бітаў у артыкуле «Русский устный и русский письменный» («Звезда», №8, 2003) піша, што «популяризация стала теперь закавыченным словом. Стала одной из униженных истин». Ён даводзіць пра пільную патрэбу ў папулярызацыі, бо яна - «не шарлатанство, а способ просто, честно и серьезно объяснить, что именно ты делаешь <…> Упрощение - не такая уж простая вещь. Когда ясно объясняешь суть того, о чем думал десятилетиями, незнающему, мысль становится богаче. Такая популярность - точеный, сильный мускул самой сути».
Сказанае Бітавым - акурат пра зробленае Южыкам: ні дадаць, ні адняць.
Доказ ад процілеглага
А вось ужо да гэтага дадала яшчэ пра адзін відавочны інгрэдыент южыкаўскага «кактэйлю». Пра яго (па сённяшнім часе і асабліва ў нашых нацыянальных варунках) унікальную эрудыцыю і начытанасць. І гэта не гіпербала. Пакарыстаемся доказам ад процілеглага.
У расійскіх тоўстых часопісах забілі трывогу не толькі пра тое, што народ перастаў чытаць. Крытык А. Агееў піша: «А я, когда читаю «известных российских писателей», думаю: а сами-то вы давно какую-нибудь книжку в руках держали?
Нечитающий писатель - это тоже «очень русское». И думаешь: Сталина на вас нету! Сталина, который читал всё…»
«Нечитающий писатель» - гэта і «вельмі беларускае». На пальцах адной рукі можна пералічыць сёння тых нашых «інжынераў чалавечых душ», пра якіх можна сказаць, што яны не «многа пішуць», а многа чытаюць. Дайшло да абсурду: не хочуць ужо чытаць пра сябе любімых.
У такое цяжка паверыць, але на маё пытанне, ці згодны жывы класік з інтэрпрэтацыяй яго твораў, выкладзенай у адной метадычнай публікацыі, адказаў як адсек: не чытаў і чытаць не будзе: «Хай інтэрпрэтуюць, як хочуць! Калі ўсё чытаць, то і пісаць не будзе калі».
Дарэчнымі тут будуць трывожныя роздумы А. Цімафееўскага: «Сегодня непонятно, откуда взяться людям пишущим, если они не читали. Мы имеем счастливую возможность много читать. Они ничего не читали, как же они могут писать?» (Чупрынін С. «Жизнь по понятиям: Русская литература сегодня», М., «Время», 2007, с. 217).
Кніжнасцю варта ганарыцца, як тое відавочна з прызнання Б. Акуніна: «Мая свядомасць, мой вопыт, мае веды пра жыццё - на 99 % складаюцца не з перажытага, а з прачытанага. Чытанне - вось гліна, з якой я ляплю свае гаршчкі» (тамсама, с. 216).
Чаго замала, таго не хапае
Але вернемся да «гаршчкоў» Міхася Южыка. Як мне падаецца, самыя трывалыя і эстэтычна прывабныя з іх тыя, пры замесе гліны для якіх аўтар дадае евангельскіх асацыяцый, літаратурных паралеляў. Імі цэментуюцца ўжо і довады, і вывады. Ды так цэментуюцца, што вуж галавы не прасуне - усе патэнцыйныя спрачальнікі адпрэчваюцца. Шкада толькі, што выкарыстанне такога «дамесу» дазіраванае настолькі, што яго бракуе. Магчыма, я памыляюся, але я так думаю, бо мне як чытачу іх нестае. Да ўсяго, цікава, чаму такі магутны южыкаўскі арсенал у канкрэтнай кнізе выкарыстаны не напоўніцу. У мастацкай літаратуры цытаванне, рэмінісцэнцыі, паралелі і асацыяцыі абнулёўваюць самую сутнасць - мастацкасць, непазбежна штурхаюць да маралізавання, дыдактыкі. У прыкладной жа літаратуры (менавіта так вызначаецца мной жанр «Чоўна») падобныя складнікі - што разынкі ў велікодным пірагу, без якіх пірог - не велікодны. Разумею, тут, як і ва ўсім, важна не перабраць меры, але да яе, як мне бачыцца, у такім ракурсе яшчэ далекавата.
Дазвольце вам не дазволіць
Карацей, толькі адзначаных мной вышэй інгрэдыентаў южыкаўскага «сілавога кактэйлю» (а яны яшчэ далёка не ўсе) дастаткова, каб слабакам-дылетантам кшталту мяне не ўвязвацца ў спрэчку з аўтарам, дакладней, з яго довадамі і вывадамі пры «тлумачэнні жыцця». Будуць не толькі моцна пабітымі, але і добра-такі асарамачанымі. І ўсё ж рызыкну, бо моцна зачапіла, калі не сказаць дадзела.
Перадусім зазначу, што прымаю за аксіёму такія пастулаты: «у прыродзе няма добрага і благога, ёсць мэтазгоднае» (с.11); «сама так званая бачная прырода пацвярджае ўсю складанасць Светабудовы, у якой не можа быць нічога катэгарычнага, адназначнага і назаўжды вырашанага» (с.18). Сапраўды, усё мае свае плюсы і мінусы, пачынаючы ад банальных антыбіётыкаў і заканчваючы такой, здавалася б, абсалютна трагічнай праявай жыцця, як вайна…
Аднак… Аўтар супярэчыць сам сабе, калі катэгарычна даводзіць у раздзеле «Тэхналогія кровапускання», што «на войнах гінуў а) самы агрэсіўны элемент, які лез на ражон, б) самы слабы элемент, не прыстасаваны для выжывання і перадачы генаў нашчадкам. Насельніцтва меншала ў памерах, але паляпшалася ў якасці…
Дык жа, шаноўны Міхась Юр'евіч, куля-дура. Яна, як і чума, не выбірае толькі агрэсіўных і «гнілых», а косіць усіх. Вядома, каб пераканацца ў тым, што ліха ліхое, не абавязкова ўкруціцца ў яго жорны. Пра вайну 1812 года як ліха з ліхаў, якое пакасіла самых дужых, прыгожых і вартых «перадачы генаў нашчадкам» напісаў на вякі вечныя той, хто на ёй не быў, праўда, зведаў іншыя. Напісаў і той, хто на ёй уратаваўся цудам. (А Вы яшчэ даводзіце, што «ніякага цуду сярэднестатыстычны чалавек за жыццё не зазнае» (с. 82)!) І пасведчыў, што перманентныя войны і рэпрэсіі выкасілі нашых Багацькаў - і «парвалася сувязь часоў». А што гэта значыць - не мне Вам даводзіць. Пра тое можна напісаць больш, чым Вы напісалі.
Вельмі сумнеўным, калі не сказаць мацней, падалося мне адназначнае сцвярджэнне пра тых, хто выжыў у калатнечы вайны, пра тое, што хоць вайна і выкошвае, «але ў пэўнай ступені і ачышчае грамадства ў цэлым». На якіх такіх вагах можна ўзважыць, ад каго і ад чаго іменна «ачышчае» вайна? Іншая справа, што і войны «рэгулююцца» Абсалютам, а ўсе гэтыя напалеоны, македонскія, гітлеры - толькі сякера ў руках лёсу, наканавання…
Прынцып двайных стандартаў
Вельмі часта законы макрасвету аўтар папулярызуе «на трох пальцах» прыкладамі з мікрасвету. А вось у дачыненні да вайны чамусьці іх размяжоўвае: «Як да мікрасвету прыдатныя адны законы, а да макрасвету іншыя, так і ў дачыненні людзей. Ёсць жыццё чалавечай душы, для якой вайна ў цэлым ёсць злом, гэта закон яе мікрасвету. А ў макрасвеце ўсяго чалавецтва войны нясуць пазітыўны пачатак, бо развіваюць яго, не дазваляюць загніць».
Не будзем тут эксплуатаваць і без таго зашмальцаваны карамазаўскі пастулат пра слязінку дзіцяці, якой не варта шчасце ўсяго чалавецтва. Войны аперыруюць не адной душой, а мільёнамі і мільёнамі. Яны ў сукупнасці - мікра ці макрасвет? Повязь вякоў і пакаленняў - гэта атрыбут якога свету? Вельмі хораша і пераканальна аўтар давёў пра «здаровую і дзейсную сілу» традыцый, пра тое, што «менавіта ў часы заняпаду Традыцыі надараюцца абвальныя парушэнні раўнавагі соцыуму» (с.68-69).
А калі асабліва надараюцца абвальныя парушэнні, на які час-пік прыпадае заняпад Традыцыі? Пытанне рытарычнае. Аднак мушу тут уставіць і свае тры грошыкі, прымяніўшы дзейсны аўтарскі прыём.
Так распарадзіўся лёс, што са сваімі дзядулямі і бабулямі ў гэтым жыцці сустрэцца не давялося (хай са святымі спачываюць). Сямейныя паданні данеслі да мяне тое, якімі былі мае продкі, вылучыўшы буйным планам продка «па кудзелі» - дзеда Хведара. Акрамя іншых дабротаў, ён шчодра быў надзелены ад прыроды мудрасцю. На вялікі жаль, такая дзедава рыса мне генетычна не перадалася. Сямейныя паданні засведчылі, што вельмі моцнымі ў нашым родзе былі традыцыі, у прыватнасці - пашанотнае стаўленне да бацькоў і старэйшых. Аднак слова і прыклад - велічыні розныя. Праяваў пашанотнага стаўлення маіх бацькоў да сваіх перад вачамі не было, яны толькі дэклараваліся і выяўляліся праз памяць. І не раз падумалася: калі б дзед Хведар не загінуў маладым на Першай сусветнай вайне!.. Мая далучанасць да яго і яго мудрасці ды яшчэ і ў спалучэнні з Традыцыямі майго роду, якія б не дэклараваліся, а дэманстраваліся мне, абавязкова б дапамаглі мне ў жыцці. Лёс не змянілі б (не іх, маіх продкаў, на тое воля), але некаторыя яго кухталі, магчыма, замартызаваліся б… А ўжо пра лёс матулі і яе братоў, сястры лепш, чым сказаў М. Южык, не скажаш: зазналі пекла пры жыцці, прычым у раннім дзяцінстве, хоць і былі яны не хворымі, а душэўна здаровымі людзьмі, магчыма нават - духоўнымі. Без такіх, як мне здаецца, і макрасвет - не поўны.
Падключаю артылерыю
Не магу пагадзіцца з катэгарычнай высновай (пераканальныя ж довады мяне не пераканалі), што «ў варунках соцыуму хлусня - вельмі важная, карысная і зусім не заганная рэч» (с. 6) Хлусня (калі гэта не святая мана), як мала што іншае, не толькі спаскуджвае соцыум, але і разбурае яго. Тут справа толькі часу. Калі ж у руйнаванні, як і ў вайне, бачыць «пазітыўны пачатак», то хлусня, безумоўна, яго галоўны каталізатар. І будзьце спакойныя: давядзе любую справу да лагічнага канца.
Цалкам адпрэчваю аўтарскую выснову, ужо згаданую намі, што «ніякага цуду сярэднестатыстычны чалавек за жыццё не зазнае ў асабістым вопыце, нічога з ім неверагоднага не адбываецца. Гэта так званае маўчанне Бога» (с.82). Апошняе ўвогуле супярэчыць аднаму з найважнейшых евангельскіх пастулатаў: «А Он сказал: блаженны слышащие слово Божие и соблюдающие его» (Лк. 11, 28). У перакладзе В. Сёмухі гучыць так: «А Ён сказаў: дабрашчасныя тыя, што слухаюць слова Божае і трымаюцца яго».
Перадусім зазначым, што тэма Цудаў ці «маўчання/ці слова Бога», так бы мовіць, зашмальцаваная ў мастацкай літаратуры. А ў яе тая ж мэта - «патлумачыць жыццё». Да дыскусіі з аўтарам «Чоўна» я падключаю таго апанента, довады якога лічу не толькі найбольш пераканальнымі з усіх, што мне даводзілася чуць, але і найбольш адпаведнымі евангельскаму пастулату. Вось довады вартага апанента:
«Что вообще называют чудесами? То, чего прежде никто не видывал, что никогда не случалось? То, что выходит за пределы нашего опыта? Что противоречит здравому смыслу? Что маловероятно или случается так редко, что такому событию нет свидетелей?..
Исходя из моего опыта, я могу сказать: чудо узнается по той примете, что его творит Бог. Значит ли это, что чудеса не происходят с неверующими? Не значит. Потому что ум неверующего человека так устроен, что он будет объяснять чудо естественными причинами, теорией вероятности или исключением из правил. Для верующего человека чудо - это вмешательство Бога в естественное течение событий, и ум верующего человека радуется и наполняется благодарностью, когда чудо происходит.»
Той чалавек, «сярэднестатыстычны», пра якога піша М. Южык, так заваліўся плацкімі жарсцямі, што выбудаваў з іх глухую сцяну. Праз яе слова Бога пачуць немагчыма. Той «чалавек усё больш актыўна ўмешваецца ў лабараторыю Госпада Бога - замахваецца змяніць свой генетычны код» (с. 1) Той чалавек аглух і аслеп ад уласнай велічы - і ніякіх цудаў Яго ён не ў стане ўбачыць.
Але прадоўжым слухаць таго, каму пашчасціла пачуць Бога:
«Тот, Кого я встретил и Кого я называю Учителем, долгое время разговаривал со мной именно на языке чудес.
Но прежде чем научиться читать на этом языке, надо было научиться различать его буквы <…> У меня был личный опыт чуда как сверхъестественного добра…»
Для тых, хто не чытаў раман Л. Уліцкай «Даніэль Штайн, перакладчык», патлумачу, што галоўны герой (прататыпам яго ёсць рэальная асоба) вяртаўся адтуль, адкуль ніхто не вяртаўся… Адтуль апрыёры немагчыма вяртацца.
«Ты, нявольнік, вольны выбраць путы»
Часам аўтар высільваецца, каб падняць тыя пытанні, якія яшчэ Дастаеўскі называў непасільнымі: «навошта мы ёсць і ці знікаем мы як духоўны суб'ект без следу пасля смерці цела?» І дасціпна, з гумарам дае адлуп псеўданавукоўцам, якія сцвярджаюць што «ад нас застанецца дзірка ад абаранка. То бок сягаюць за межы бачнага, адчувальнага, парушаючы сам прынцып навукі» (с.3).
Чалавеку ўвогуле ўласціва «сягаць за межы» дазволенага, ён усё хоча патлумачыць. Нават тое, пра што ні пытацца, ні патлумачваць якое яму не патрэбна - забываецца на строгую перасцярогу Госпада: «Не испытуй, токмо веруй!» Аказваецца, толькі верыць - і ёсць самае цяжкае для чалавека.
Самымі ўдалымі ў кнізе мне падаюцца такія моманты, у якіх патлумачваецца тое, што можна і трэба тлумачыць «сярэднестатыстычнаму» чалавеку, апанаванаму плацкімі страсцямі. Да гонару аўтара, многае патлумачваецца годна, доказна, папулярна, з хрысціянскіх гуманістычных пазіцый.
Так цэнтральнай праблемай раздзела «Лінія на далоні» ёсць праблема свабоднай волі чалавека, прадвызначанасці ўсяго існага і звязанай з гэтым праблемы вольнага выбару. Чытаеш і лішні раз пераконваешся: які ж гэта цікавы, карысны для душы і розуму занятак - сачыць за логікай разважання мысляра, быццам незаўважна і адначасова свядома прысвойваць яго «меркаванне, што наша воля ёсць уласцівасцю Абсалюту і зыходзіць або не зусім ад нас, або зусім не ад нас».
Пагаджаешся з аўтарам, што «дуалізм чалавечай прыроды праяўляецца і ў свабодзе выбару <…> І нават хрысціянства, у якім індывідуальнасць душы і свабода выбару стаяць на пачэснай покуці, тым не менш прызнае, што будучыня ўсё-такі вядомая Госпаду Богу і што нават валасок з нашай галавы не ўпадзе без Божага волявыяўлення <…> «Рабі як належыць і хай будзе як будзе» - гэтая мудрая прыказка вырасла не на пустым месцы» (с. 18-19).
Далучанасць чытача да аўтара будзе мацавацца і жыццесцвярджальным пафасам твора, і аўтарскім аптымізмам: «Я бачу любога свядомага чалавека неўміручым. бо сама свядомасць указвае на нашу прыналежнасць да Абсалюту…»
І ўсё ж вызначальная манера аповеду ў кнізе філасофіі - іранічная (выключэнне - першы і апошні раздзелы).
Аўтар валодае здольнасцю захаваць незалежную адлучанасць у, здавалася б, абуральных сітуацыях. Што ж, эфектыўны спосаб супрацьстаяць «свинцовым мерзостям» жыцця. А заадно праверыць на трываласць уласныя ілюзіі. Згадайма, што і А. Чэхаў нават са сваёй спагады не здымаў лёгкай агіды ў адносінах да недасканаласці чалавечай прыроды.
Аўтарскае светаразуменне рэалістычнае, што мяжуе з трагічным, а манера выяўлення - іранічная. Дысананс зместу і манеры яго рэалізацыі, магчыма, не ўсімі будзе ўспрымацца пазітыўна. Прызнаюся, апошнім часам я таксама адпрэчваю ўтрапёнасць здзекам, бо лічу, што іронія выканала ўжо сваю ролю, стала другаснай і нават антыкультурнай.
Сёння для мяне найдаражэйшае за ўсё - шчырасць. Дарэчы, не толькі ў кнігах. Мне падалося, што аўтар імкнуўся быць шчырым і з самім сабой, і з намі, чытачамі. Іронія ж была для яго своеасаблівым буферам, ахоўнай рэакцыяй на тое, што ён рызыкнуў нам патлумачыць.
Узровень філасофскіх абагульненняў у кнізе настолькі высокі, што філасафічнасць выяўляецца ў афарыстычнасці. Не пашкадавала часу і зрабіла для сябе зборнічак афарызмаў паводле прачытанай кнігі. Мудрай і светлай кнігі. Успрымаю яе і прагматычна. Літаратура прыкладная. Да пазнавальна-выхаваўчага працэсу яна «прыкладаецца». З карысцю для сябе прачытае яе настаўнік, выкладчык вышэйшай школы, зможа скарыстаць у асветніцка-выхаваўчай працы з моладдзю. Безумоўна, выключыўшы, «плюсы» алкаголю, наркотыкаў і інш.
«Багата, родная ты мова!»
Да пытання пра… нацыянальнае ў кнізе. Аўтар піша: «Ніхто не ведае, як чалавек авалодаў словам. Але нямых плямёнаў, роўна як і нерэлігійных плямёнаў ніхто не адкрыў. Таму чаму б не ўявіць, што слова, Логас, рэлігійнасць - замешаны з адной «гліны», ці скажам дакладней, ёсць катэгорыямі адной прыроды». (с. 15)
Такое аўтарскае дапушчэнне ў кантэксце з біблейскім пастулатам, што нічога выпадковага не бывае, а таксама з пастулатам Спінозы, што «ўсё на свеце жорстка дэтэрмінавана Абсалютам», - дапамагаюць засведчыць цуд.
Упершыню чытачу, які жыве тут і цяпер, так і ў такой форме «патлумачылі жыццё», нагадалі пра законы Вечнасці. Патлумачылі і нагадалі - на беларускай мове. І якая ж яна багатая і прыгожая…
Кастусь Травень: Заўвагі чытача паводле кнігі М.Южыка “Човен на Млечным Шляху”
http://iuzhyk.ucoz.ru/publ/1-1-0-26
1.віраванне страсцей -- стр.1 -- віраванне палкіх пачуцяў
2.не падвержаны страсцям -- стр.-- жарасьці
3.вопыту -- стр.1 - досьведу
4.Замена панятка `'пакута'' паняткам ''дыскамфорт'' мне здаецца цалкам апраўдана
5. не з любві жа жыцця -- стр.2 - да жыцця.
6. ў недаўменні рукамі --стр.2 - неразуменні, здзіўленні, збянтэжанасьці
7. `'Бога ў прыродзе няма, як няма чалавека ў якасьці дэталі машыны. Што кіруе Космасам звонку?'' -- стр. 3 -- Існаванне Бога - катэгорыя Веры. Ні даказаць Яго існаванне, ні абвергнуць немагчыма. Бог - гэта перш за ўсё духоўная існасць. Параўнанне з дэталью машыны вельмі кульгае, ад яго лепш адмовіцца. Дастаткова ўзяць для параўнання панятак `'Дом'', як усе доказы пачынаюць мяняцца. Наогул, калі Бога няма, то наша чалавецкае існаванне дарэмна, і тады ўзнікае жахлівы страх смерці. Але справа ў тым, што Сусвет сыстэмны! Сыстэмна тое, што разумна. Існаванне Розума ў Сусвеце і ёсьць той доказ, што існуе Сіла, якую мы называем Богам. Таму развагі кшталту, звонку ці ўнутры знаходзіцца Бог - гэта развагі мабыць негалоўныя . Дух (магнетызм) існуе. Чалавек сваім магнетызма (аўрай) уплывае на асяродзя (космас), Космас моцна уздзейнічае сваім магнетызмам на чалавека. Такім чынам адзін з складнікаў Бога, яго Дух (магнетызм) існуе ўнутры Сусвету. Ягоны Сын, Хрыстос таксама існуе ўнутры Сусвету. Такім чынам паўстае толькі адно пытанне: дзе Бог Бацька? Напэўна там дзе Ягоны Дух!
8.яму зручней апраўляцца ў штаны.. - стр.4 - яўная нацяжка. Вельмі хутка немаўляткі разумеюць што лепш какаць ў гаршок.
9. пасцельным спосабам -- стр.6 - праз ложак
10.''Бо праверыць, ці можна было паступаць інакш, ці можна было пазбегнуць таго ці іншага ўплыву не выпадае.'' -- Стр.14 - Быццё нібыта мае шмат версій, кожны крок быццам прапануе некалькі варыянтаў выбару. Дылема `'выбару'' увесь час замоўчваецца. Палітолагі, праплочаныя журналюгі, дзяржаўные дзеячы спасылаюцца на `'сослогательное наклонение''. Між тым прадбачанне, планаванне, прапрацоўка варыянтаў блізкага і далёкага будучага - ёсьць адзін з галоўных прынцыпаў сучаснасці. Чалавек увесь час робіць выбар: жонкі, прафесіі, месца жыхарства, гатунка піва, футбольнай каманды….Але заўсёды выбар робіцца ў нейкіх межах, вось гэтыя межы прадвызначаны. Вывучэння магчымых версій мінулага дазваляе зразумець сталёвае валадарства Неабходнасці ў гісторыі. Веданне гісторыі мінулага памагае прадбачыць будычыню. Таму зараз ідзе такая барацьба на гістарычнай дзялянцы. Марксістаў можна шмат у чым абвінаваціць, але яны былі рэалістамі. Прадбачанне будучыні - ёсьць сутнасць навуковага светапогляду. У сучаснасці існуюць рудыменты мінулага з сваім магнетызмам і таксама парасткі будучага.
У Расеі прымаюць закон аб `'паліцыі'', што сведчыць аб стварэнні дзяржаўных структур па ахове новай рускай буржуазіі. Такім чынам адбываецца канчатковы разлом расейскага грамадства на клас багатых і клас зняважаных і пакрыўджаных. Гэты новы парастк будычыні сведчыць аб узмацненні класавай барацьбы і дрэйфу Расеі да сілавой аўтарытарнай дзяржавы. Лужкоў з'язжае за мяжу на пастаянае месца жыхарства. Ён ведае, што жыць спакойна ў Расеі ў будучыне немагчыма…
11. плацкім -- стр.15 --- плоцкім.
12. дзе запісана мінулае, сапраўднае і будучыня --стр.17 -- лепш - сучаснасць
13.душа ангельская стр. 20 мабыць - анёльская
14. аборт стр. 25 нібыта : спарон
15.алкаголь,наркотыкі паніжаючы балявы парог - стр.37 -- павышаючы балявы парог
16.Чыкаціла гвалціў, забіваў жанчын -- стр.39 --Чыкаціла забіваў падлеткаў і дзяцей.
19.зарываюць зброю --стр.41 - хаваюць зброю
20. устрымліваюцца -- стр.41 - утрымліваюцца
21.бродзячы -- стр.45 -- брындаючы
22. жуючы, п'ючы і спячы -- стр.45 - і спаўшы..
23. недаўменне - стр. -46 -- здзіўленне, неразуменне…
24. аблягчаючы -- стр.46 --- аблегчыўшы..
25. пасцелі -- стр. 47 -- ложку…
26. паўсядзённасьці -- стр. 48 - штодзённасьці…
27.выплюхнуць -- стр.50 - выліцца..
28.любой цаной - стр.50 - любым коштам..
29.скрытых наркотыкаў - стр.51 -- прыхаваных наркотыкаў..
30.званіць -- стр. 52 -- тэлефанаваць…
31. свяшчэннікі - стр54 - святары…
33. цела на парадак разумнейшае любога… --стр. - сыстэмней створана…
34.ацэнкі -- стр.59. стр.59 -- адзнакі..
35.пусцяковай сутычкі - стр 60 - дробнай сутычкі..
36. сапраўднасьць -- стр.70 -- сучаснасьць
37.калі ў сваім бярлогу - стр.70 - у сваёй бярлозе..
38.страх смерці (адсутнічае ў жывёлы) -стр.71 --с.с. ў жывёлы больш моцны чым у сучаснага чалавека.
39. у працэнце гэтых шчасліўцаў .. - стр.72 - колькі адсоткаў гэтых шчасліўцаў…
40. у цвеце гадоў -- стр.78 - у росквіце гадоў ..
41.Яле -- стр.79 - Але..
42.гэта так званае маўчанне Бога --- стр. 88 - вельмі цікавы і насычаны глубокім сэнсам панятак. Ідэя для апавядання ці рамана.
43. мучачы народ -- стр.84 - ствараючы пакуты
44. самагубства ў жывой прыродзе носяць неразумны характар -- стр.84 - бурундук у сібірскай тайзе ўбачыўшы знішчанае мядзведзем сваё сховішча з запасамі кедравых арэхаў, прыходзіць у адчай і вешаеца на разгалінаванні галінкі дрэва. Ён разумея што перажыць жорсткую сібірскую зіму яму не ўдасцца…
1Адплыццё. Напісана цікава. Але параўнанне з аўтамабілем недакладнае. Чаму не з самалётам, ракетай, караблём? Яшчэ лепш `'Дом-карабель'' у якім жыве чалавек і які чалавек збудаваў для сябе. Таму гэта параўнанне кульгае, не з'яўляецца даказам і лепш яго замяніць на нешта другое.
Што датычыць смерці і пакуты, то можна разглядаць чалавека на гэты свеце: як выпрабаванне, магачымасьць удасканальванне свайго духа, развіцця свядомасьці, выкананне доўга. Жыць бясконца ці даволі доўга - гэта жахліва. Чалавек які пражыў сваё жыццё вынікова, растаецца з жыццём з журбой, але без роспачы. Іншы раз нават з палёгкай, бо прыходзіць да жыцця новае пакаленне, хцівае, неразумнае, энергічнае, жорсткае і пачынае рабіць тыя самыя памылкі, што некалі рабіў ён сам, гэты пражыўшы сваё жыццё чалавек. Калі сыходзіць ягонае пакаленне, яму ўжо нецікава на Зямле і ён нікому не патрэбны. А там, за межамі ягонага жыцця яго чакае Бог, ягоны сапраўдны Бацька...
… Наогул Бог не можа паказаць людзям свой лік, доказ свайго існавання, бо тады ўсе кінуць змагацца і працаваць, пачнуць прасіць і маліцца.
Усё што чалавек прыдумляе, Богу вядома, хаця чалавек нешта там прыдумляе, чаго няма ў жывой прыродзе. Стварыўшы сваю сыстэму, Бог ужо не хоча яе парушаць. Але іншы раз Ён ціхенька і непрыкметна памагае чалавецтву.
Гітлер хацеў пачаць вайну з СССР 10 мая 1941 года, але затрымаўся на паўтара месяца ў сувязі з вайной ў Югаславіі і Грэцыі. Гэтыя падзеі ўзніклі выпадкова, часткова з-за амбіцый Мусаліні. У кастрычніку 1941 года пад Масквой калі пачалася зіма, немцам не хапіла як раз гэтых паўтара месяцы для перамогі. Бог не хацеў пачынаць зіму ў верасні, тады ўсё чалавецтва пераканалася б у існавання Бога. І зразу знікла б магчымасьць `'свабоды выбара для чалавека''.
Такім чынам `'маўчанне Бога`' - гэта магчымасьць `'свабоды Выбара'' для чалавецтва але і ягоная адказнасьць! Між тым існаванне планеты Зямля - ёсьць той доказ, што Бог існуе.
Чалавецтва яшчэ знаходзіцца ў напаўдзіцячым узросце, яно не хоча бачыць пагрозы ў блізкім будучым і займаецца, траціць час, рэсурсы на спажыванне якое перашкаджае выжыванню чалавецтва.
2.Як рыба на беразе. `'Хлусня'' - гэта іншы раз маўчанне. Дастаткава пачаць тлумачыць народу ўсю праўду, як не будзе часу калі працаваць. Народ - рукі і страўнік нацыі, галава нацыі - эліта. Народ ня мае часу разбірацца ў філасофіі, стратэгіі, дыпламатычных хітрасцях. Яму трэба працаваць. Таму замест ведаў народу патрэбна вера ў Лідэра. Лідер не можа і не павінен казаць усю праўду. Наогул лідэр - гэта капітан карабля! Народу самае галоўнае каб лідэр быў разумны, чэсны і не зьбег з карабля ў дзевяцібальны шторм. Хлусня ідзе адтаго, каб захаваць стабільнасьць на нейкі час. Тыя, хто дасягнуў якасьці жыцця, хацелі б каб такі стан рэчаў заставаўся заўсёды. Зараз, калі быццё мяняецца імкліва, патрэбна цэлая інфармацыйная сыстэма каб падтрымліваць патрэбны ўзровень веры. Народ у большасьці таксама за стабільнасьць, але расце новае пакаленне… Аналіз паказвае, што ўперадзі нас чакаюць лакальныя войны і канфлікты. Фактычна інфармацыйная вайна ўжо ідзе. Ярлык-жупел `'крывавы дыктатар'' ужо прылеплены да фэйса. Застаецца толькі замбіраваць насельніцтва і чакаць спрыяльнага моманту. `'Праўда'' бывае іншы раз горшай чым `'зло''. Я ведаю выпадак, калі выказаная `'праўда'' стала прычынай смерці трох чалавек.
`'Сексуальнасьць'' - гэта стымул жыцця. Калі паказаць усю праўду пра сексуальныя стасункі між людзьмі, то звычайны чалавек напэўна б адмовіўся ад `'праўды''. Уся `'праўда'' небяспечна для любога народа. Дарослыя нацыіі дазіруюць `'праўду'' для свайго народа, бо берагуць здароў'е свайго насельніцтва і заховаюць ідэалы і міты сваёй дзяржавы. Частка `'праўды'', што вылілася на савецкі народ, разбурыла вялікую краіну.
3.Ад амёбы да Сакрата. `'Прычыны ляжаць як бы па-за матэрыяльным быццём.'' - гэта вельмі важная канстатацыя. Канстатацыя дазваляе вылучаць новыя версіі ўзнікнкнне жыцця на Зямле.
`'…Зямля - цэнтр Сусвету'' - гэтая канстатацыя патрабуе істотна памяняць стратэгію развіцця чалавецтва ў сучаснасьці. Замест Ідэі `'Спажывання'' - вылучыць Ідэю `'Выжывання''. Калі Зямля `'Цэнтр'' - то яе рэсурсы абмежаваны і тады тэрмінова патрэбна кардынальна новая стратэгія выжывання чалавецтва. Гэта ідэю Вам патрэбна дэталёва распрацаваць і прапанаваць еўрапейскай грамадскасьці. Яна ляжыць на паверхні і хутка будзе кім-небудзь агучана. Ашчаднась пры спажыванні, кантроль над нараджальнасцю, квоты на колькасьць насельніцтва для кожнай краіны, рэзкае змяншенне распрацоўкі рэсурсаў, распрацоўка метадаў і тэхналогій па карыстанню ўзнаўляемых рэсурсаў, навукова-тэхнічны прагрэс, вывучэнне патэнцэалу чалавека і чалавецтва, пераход да адзінай планетарнай арміі…
4.Лінія на далоні. `'Адчування Абсалюту'' - гэта трапнае вызначэнне, значна лепшае чым рэлігійнасьць. Рэлігія - гэта нешта звязанае з святарамі, кадзіламі, іконамі, пакутамі, з нейкай несвабодай. `'Калі араты ідзе за плугам па ралле, у гэты момант ён напрасткі мае зносіны з Богам''. Наогул адчуванне Абсалюту - гэта сапраўдная Свабода, бо чалавек слухае Бога і выконвае ягоныя парады ў сваёй хадзе па дарозе жыцця. Мне здаецца што Бог валодае гумарам і цярпеннем. Аднойчы я нешта ці зрабіў ці выказаў такое арыгінальнае (што - не помню) і адчуў як нехта, хто назірае за мной, усміхнуўся. Бог церпялівы, бо церпіць усе нашы паскудствы і гэтым нагадвае бацьку. Парушэнні Боскіх запаветаў - заўсёды караецца самім укладам быцця.
`'Вечнасьць'' - як я адчуваю -- існуе як `'нябыт'' і таксама як `'бясконцасьць''. У `'нябыце'' адсутнічае `'прастора'', `'космас'' і значыць адсутнічае `' час''.
`'Інфармацыйная сфера'' - гэты панятак трэба перавесьці ў катэгорыю філасофскую. Новыя веды здабываюць тыя хто актыўна дзейнічае, магчыма чалавек і створаны дзеля таго каб вырабляць новую інфармацыю. Інфармацыя ўжо сама па сабе пераходзіць у сферу магнетычную і ўздзейнічае на асяродзе-космас. Інфармацыя знаходзіцца напэўна па за часам… Мабыць нават калі знікне матэрыяльны Сусвет, інфармацыя застанецца. Дух (інфармацыя-магнетызм-слова) і ёсьць пачатак пачатку…
5.Розныя душы, адзіная плоць. Тэма любві бясконцая. Але ўсе вычварэнцы высякаюцца эвалюцыяй у першым пакаленні.
6. Праз церні да пустаты. Вельмі добра, так што і дабавіць няма чаго.
`'Усе так званыя ячэйкі грамадства ці закаханыя пары жывуць па прынцыпе: сварка і прымірэнне.'' -- Стр.60-- Не зусім так, ведаў шмат сем'яў, дзе бывалі і спрэчкі і канфлікты, але галоўнае жыццё цекла ў русле павагі і любові да самай старасьці.
`'Сталінскія рэпрэсіі `' -- стр.64 - тэма вельмі неўдзячная, але народ цярпеў С.р., бо ня бачыў іншага выйсця. Краіна на працягу дзесяткаў гадоў знаходзілася на мяжы гібелі. Зараз у Расеі за новага Сталіна прагаласавала бы 70% яе жыхароў, таму што сёння расіяне не бачаць будучыні для сябе. Шаноўны дружа. Кніжка дабрая і цікавая. Магчыма для вузкага кола чытачоў. Яна дазваляе беручы тыя ці іншыя ідэі, капаць глыбей, туды дзе яшчэ ніхто не быў. Самае важнае, што яна напісана па беларуску і таму ўнікальная. Ні ў якім выпадку не перакладайце яе на рускі, бо зразу трапіце ў шэраг правінцыйных рускамоўных аўтараў (з маскоўскага пункту гледжання).
20 лютага 2011 Кастусь Травень г.Менск
Ігар Шаладонаў у разглядзе аповесцяў за 2012 год удзяліў мне ўвагу (“Полымя” №10, 2013):
http://www.lim.by/limbyfiles/pol10-2013.pdf
Менавіта такога героя сустракаем у аповесці Міхася Южыка «Хто там, за
дзвярыма!» («Маладосць», № 4). Малады паспяховы спецыяліст па менеджменце Антон Вашнін спрабуе разбрацца ў сваім складаным, на яго погляд, лёсе, таму і дзеліцца ў перапісцы з аўтарам сваімі драматычнымі перыпетыямі. Жыве Антон у Каліфорніі, зарабляе нядрэнныя грошы, і яго душа надзеленая тонкім складам інтэлектуальнай рэфлексіі, усяляк імкнецца знайсці адказ на пытанне: чаму ён, маючы, здавалася, усе задаткі для самарэалізацыі, застаецца за бортам ці за дзвярыма (паводле аўтарскай канцэпцыі) паўнавартаснага і асэнсаванага жыцця, як на Радзіме, так і за мяжой?
У пакутлівых роздумах герой драму свайго няўдалага лёсу імкнецца спіхнуць
на няўмольную сілу наканавання. «Нічога нельга было змяніць. І ад гэтага робіц-
ца ніякавата. Нібы ўцягнулі мяне ў добра пастаўлены спектакль, дзе можна было
дзейнічаць толькі па задумцы ўладарнага рэжысёра. Як балюча адчуваць сябе марыянеткай у нейчых руках. Але ад болю ратуе пакора».
Антону так хочацца схавацца ад адказнасці за сваё існаванне ў свеце, што
гатоў перакласці яе на ўсіх іншых, апроч сябе. Будучы адзіным любімым і спе-
шчаным дзіцём сваіх бацькоў, ён з маленства прывык толькі да таго, каб усё і ўсе
круціліся вакол яго, каб задавальняліся толькі яму патрэбныя і жаданыя правілы
жыццеўладкавання. Павышаная эгаістычнасць яго характару і стала той асноў-
най прычынай ягоных бед. Усялякія спробы растапіць халодны лёд эгацэнтрызму, эмацыйна-нервова ўспрымаліся ім як замах на яго свабоду.
Нарцысцызм персанажа ярка праявіўся ў тым, што ў люстэрку жыцця ён ба-
чыў толькі сябе, не заўважаючы вакол нікога іншага, вартага ўвагі. Маці, жонка,
цесць ці проста першыя сустрэчныя людзі, усе яны тым ці іншым чынам раз-
дражнялі Вашніна. Яго завышаная самаацэнка не дазваляла яму каго-небудзь па
важаць. Таму і даводзіць да вар'яцтва і да спробы самазабойства сваю жонку, якая мела няшчасце шчыра пакахаць такога сябелюбца.
Адзіны выхад з жыццёвага тупіка Антону бачыцца ў тым, каб пакінуць, па
ягоным успрыманні, гэтую краіну псіхапатаў і ідыётаў. Ён вырашае пашукаць
шчасця сярод людзей, якія так паважаюць і ганарацца сваімі прынцыпамі інды-
відуальнай свабоды,таму эмігруе ў ЗША. Толькі і там не знаходзіць душэўнай
раўнавагі.
У сваім апошнім лісце да аўтара ён прызнаецца ў тым, што трэці год запар,
у адзін і той жа дзень, калі скалечыла сабе жыццё яго былая жонка, выязжае на
бераг Ціхага акіяна, каб паспрабаваць крыху разабрацца ва ўсім.
Відавочна, што Антону, нягледзячы на ўсе яго намаганні і нават лячэнне не
ўдаецца пакуль зліцца з акаляючай прасторай, пазбавіцца ад свайго мінулага і
стаць стопрацэнтным амерыканцам. Хоць мясцовыя псіхіятры вельмі настойліва
ўнушаюць яму «не шкадаваць пра страчанае» і «забыць здані мінулага».
Гледзячы на хвалі Вялікага акіяна, ён ужо жадае бачыць у гэтым «мутным
водным люстэрку» не толькі сябе, але і краявід маленькай краіны, аддаленай ад
яго вялізнай воднай прасторай, а душа яго крыху баліць за некалі блізкага чала-
века, якому прынёс столькі гора. Настойліва хоча пазбавіцца «зданяў мінулага»,
каб канчаткова астудзіць цяпло душы і тады, безумоўна, у ёй запануе «зіма Калі-
форніі» і назаўжды зачыняцца дзверы да роднага ачага. Толькі ці будзе такі Антон Вашнін сапраўдным грамадзянінам зямлі.
У другой сваёй аповесці «Калыханка» («Полымя», № 12) М. Южык у цэнтр ма-
стацкай прасторы твора зноў жа ставіць любоўна-сямейны канфлікт. Калі Антона
Вашніна, ад імя якога вядзецца аповед у аповесці «Хто там, за дзвярыма!»,
вельмі непакоіць і раздражняе, як яму здаецца, псіхічна-нездаровая прывязанасць ягонай жонкі да яго персоны што правакуе ў ім невыцерпную істэрычную нервовасць, то гэтым разам галоўны герой дырэктар фірмы Глеб Сіўцоў, наадварот, пакутуе ад недахопу душэўнай увагі і павагі да сябе з боку жонкі Тамары, якая, як яму здаецца, толькі за грошы і дастатак, якія ён прыносіць у сям'ю, церпіць яго.
Сіўцаў перакананы ў тым, што жонка «выбірала яго, як рэч. Не! Як машыну з вы-
годным салонам, і галоўнае, безадказным маторам, які будзе тарахцець для яе ўсё жыццё».
Ёсць нешта агульнае, што вельмі збліжае герояў гэтых твораў. Агульнай ры-
сай з'яўляецца тое, што ў абодвух персанажаў адсутнічае пачуццё павагі да сваіх выбранніц. Павага — ж такая душэўная якасць, што ўнутрана дазваляе выбіраць сабе ў спадарожнікі людзей роўных, і пры гэтым захоўваць жыццёвую раўнавагу, пры безумоўна няўлоўным ваганні характараў на шалях рэчаіснасці. Павага — гэта той унутраны духоўны цэнтр душы, які дазваляе шукаць у іншым чалавеку лепшае, дасканалае, тое што павінна збліжаць з ім.
Аднак Антон Вашнін і Глеб Сіўцоў маюць адзін псіхалагічна-духоўны комп-
лекс непаўнацэннасці, які выдатна раскрыў сам Антон падчас сваіх роздумаў пра
жаніцьбу. Бацькі яго пражылі доўгі век разам, бо ва ўзаемаадносінах паміж імі,
«… як быццам раўнапраўе заўсёды віталася». Для сябе ён выбраў іншую стра-
тэгію: «Муж — цэнтр сям'і, усе вакол яго круціцца павінны… І Антон памятаў
прымаўку, што прыгожая жонка — чужая жонка…. Ганарлівы быў Антон чалавек,
самалюбны і сябелюбны. І галава яго, акрамя прыродных інстынктаў, магла на
розум пераключыцца. А розум пільным вартавым стаяў ля брамы жыцця, перасцярагаў, не даваў слепа аддацца жарсцям, але і не дазваляў атрымліваць суцэльную асалоду ад маладога жыцця, як гэта рабіла большасць равеснікаў».
Глеб паступіў інакш, чым Антон, ажаніўся на прыгожай дзяўчыне, але пера-
кананы: прыгожая жонка — чужая жонка. Гэта ніколі не давала яму душэўна-
га спакою, вечна правакавала ў ім пачуццё непераадольнай хваравітай рэўнасці.
А дзве іншыя якасці характараў герояў — самалюбства і себялюбства — канчат
кова стваралі прастору духоўнага вакуума вакол іх, незалежна ад таго, што яны
людзі шмат у чым інтэлектуальна адораныя і мэтанакіраваныя.
Фіяска жыццёвых стратэгій сваіх герояў М. Южык адначасна праглядае і праз
прасейванне настрояў і нораваў іхняга акружэння. Дух пераможцы, жарсць на-
жывы, холад эгаізму — тыя валькірыі крызіснага часу, якія сталі ў многім дамі-
нантным фонам іх існавання і прымушаюць маральна-духоўную прастору жыцця
скурчвацца як шчыгрынавую скуру, знікаць.
Валентина ЛОКУН. Лестница, ведущая в духовную пропасть . c 194 (“Неман”, №11, 2011 г.)
(артыкул пра маю творчасць)
http://www.lim.by/limbyfiles/nem11_2011.pdf
Михась Южик принадлежит, можно еще сказать, к молодому поколению
отечественных литераторов, но его творческий багаж позволяет говорить о нем
как о сложившемся мастере — со своим индивидуальным видением мира и
человека. Писатель творит на стыке реалистического социально-психологиче-
ского письма и фантастико-мистического, с использованием постмодернистской
парадигмы. Его художественная система координат включает в себя конкретику
современного социума и элементы мифотворчества, фантастики. В результате,
созданная его творческой фантазией имитация жизни только подчеркивает глуби-
ну и сложность жизни реальной.
М. Южик является автором ряда книг прозы: «Мёртвае дрэва» (2001), «Пера-
кулены час» (2002), «Марыянеткі і лялькаводы» (2008). За последние годы были
опубликованы фантастическая повесть «Матылькі над багнай» (2006), роман
«Лесвіца» (2007), повести «Горад, які яны засялілі» (2007), «І падаў снег на
зямлю» (2009). В 2010 году вышел в свет роман «Леапард на балконе».
В своем творчестве М. Южик прежде всего стремится определить духов-
ную сущность современного человека. Кстати сказать, такую же задачу ставят
и многие другие белорусские прозаики: В. Козько, А. Козлов, А. Федаренко,
В. Гигевич, А. Жук, Г. Богданова, А. Наварич, Ю. Станкевич, А. Браво,
Зм. Вишнев, А. Бахаревич и многие другие. Это — доминантная задача литера-
туры. И не только современной. И не только национальной. М. Южик стремится
решать ее по-своему. Через выявление природы зла. С этой точки зрения он
наследует традиции мировой литературы — прежде всего идею «подпольного
человека» Ф. Достоевского, философию «Постороннего» А. Камю. Сюда же
можно добавить и эстетику Кафки с его элементами перевоплощений. Из совре-
менных белорусских писателей он очень близко подошел к художественному
опыту А. Козлова.
Своеобразие художественной манеры М. Южика в том, что он почти не
выходит за пределы обыденности в отображении жизни личности. Он как будто
проигрывает ситуацию человека в мире созданного им самим зла. Драма героя
М. Южика исходит не столько от социума, от того, что он живет во время «боль-
шой социальной болезни» (А. Бальзак), а прежде всего провоцируется некими
внутренними силами, исходящими из его второго «я». Последнее чаще перевеши-
вает в конфликте героя с самим собой.
Сфера зла как второе «я» человека была обозначена еще в романе «Марыя-
неткі і лялькаводы» — образ главного героя Сергея Пугача: «...нібы сядзеў у ім
нейкі іншы непадуладны яму чалавек»1. И именно этот «второй» человек был спо-
собен на самые невероятные поступки. В этом проявлялся бунт героя, который,
кстати сказать, был изначально обречен, ибо это был бунт человека растерянного,
человека перестройки.
Сергей Пугач представлял поколение интеллигентов, которое было поражено
«непазбыўным інфантылізмам ў спалучэнні з ваяўнічым цынізмам і бездухоў-
насцю». Он был марионеткой по своей внутренней сути, но — с замашками
кукловода. «Тэатр для мяне — нішто. Гэта схованка, дзе я адседжваўся ў чаканні
сапраўдных роляў». Реальных жизненных ролей, где бы он мог самоутвердиться.
Герой жаждет свободного самовыражения, творческого простора, «і начхаць мне
на ўсё астатняе». Но это была иллюзия самоутверждения.
«Марыянеткі і лялькаводы» — роман-мозаика, где сцены, эпизоды следуют
одна за другой. Меняются лица героев, внешне между собой не связанные. Автор
создает социальную панораму, цементирующей основой которой является не
характер, а идея, заложенная в характер. В центре дискурса поиск идеи жизни
и искусства.
Сергей Пугач отрицает современное искусство, театр, видя в последнем
«придумку античности». Театр теперь — это сама жизнь, и все люди — актеры,
при этом настоящие актеры, ибо играют самих себя.
Позитив романа связан с образом Пугача-старшего, художника, постигшего,
как он думает, истину искусства. Диалоги-споры отца и сына Пугачей можно счи-
тать идейным стержнем романа. Леонид Нилыч убежден, что жизнь — это всегда
движение вперед. Он воспитанник советской школы. Он сумел справиться со
своей внутренней драмой, порожденной разрушением незыблемых ранее идей и
идолов. Его поиски сущности искусства привели к христианской Голгофе — вот
оно, по мысли Пугача, настоящее Действо, источник изначального конфликта.
Здесь в смертельной схватке сошлись мировое добро и зло, свет и тьма, правда
и псевдоправда. «Толькі там Пераможаны стаў Пераможцам, а Забіты — Вечна
Жывым». Это и есть истинная тема настоящего искусства. Автор убежден, что
Голгофа, Крест и есть то место, «дзе яднаюцца зямля і неба, дзе ў кропку сціска-
ецца час і бяжыць ужо ў іншым напрамку».
Тем не менее концепция личности художника М. Южика, как и концепция лич-
ности человека (человек произошел из праха и в прах превратится) не лишены про-
тиворечия. С одной стороны, Голгофа и жертвенный Крест, с другой — «сапраўд-
ная творчасць... не могуць пачынацца іначай, як з усведамлення ўласнай мізэр-
насці, з пакаяння», ибо только Бог есть наивысший творец, есть «усеабдымная,
бясконцая, несупынная творчасць». Таким образом, автор в лице Пугача-старшего
утверждается в мысли о тщетности творческого сознания человека. Несовершен-
ство философии Пугача-художника видится еще и в том, что, признавая космос
разумной субстанцией, он отвергает разумность человеческого начала. А ведь эти
две природные среды представляют по сути одно природное целое.
В фантастической повести «Матылькі над багнай» М. Южик продолжает
исследовать природу человеческого «я». Как и раньше, писатель отображает мир
зла, вводя при этом в повествование характерные образы-символы. В данном слу-
чае образы «матылькоў», «багны». Сфера абсурдного затрагивает здесь не только
жизнь человека, но и его характер. Максим Мелешко — еще более деградирован-
ная личность, чем его предшественник Сергей Пугач. Мистическое начало в струк-
туре художественного дискурса становится главенствующим, оно несет основную
смысловую нагрузку: «...усе людзі ператварыліся ў матылькоў... нават той легка-
крылы матылёк будзе старэць, слабець і калісьці ўпадзе ў заклятую багну»1.
Роман «Лесвіца» можно назвать этапным в творчестве М. Южика. Здесь он
попытается преодолеть художественную одноплановость образов-концепций
«марионеток», «кукловодов», «бабочек» и др., а вместе с тем и фрагментарность
повествовательной структуры. Но его внимание по-прежнему сосредоточено на
«втором я» человека — разрушительном, негативном. Он ищет истоки этого
негатива, — стремясь наполнить при этом художественный образ героя реальным
содержанием.
Внешний мир героя практически ограничен сферой одной семьи, и это —
антураж мира внутреннего. Павел Олегович Богатко — неудачник. Со всех
сторон неудачник. «У сям'і — раздрай. Зарплата — назваць сорамна. Людзі не
любяць. Жанчыны не кахаюць...»1. Хотя в начале жизни все как будто склады-
валось и неплохо: школа, институт, работа, семья. Все было как у всех. Правда,
был еще Петр Жигоцкий, студенческий друг Павла Олеговича, с которым они
делили когда-то комнату в общежитии. Павлу Олеговичу крайне необходимо
сравнивать себя именно с Жигоцким. Это — как наваждение. Они — антиподы,
более того — заклятые враги. Жигоцкий сразу после учебы «гіганцкімі крокамі
пайшоў, пабег, паскакаў угору», «штогод новыя алімпы браў, авалодваў новымі
хуткасцямі». Теперь Петр Вацлавович — крупный бизнесмен. Но если Жигоц-
кий беспрепятственно, от ступеньки к ступеньке, поднимался к своему олимпу,
то Богатко, наоборот, как переступил 33 года назад порог предприятия, так и
поныне там. Переезд на новую квартиру и рождение детей «сталіся апошнімі
жыццёвымі поспехамі» Павла Олеговича, его «алімпам», а потом «ўсё пад гару,
ды таптанне на месцы, ды пад гару, ды таптанне...» Зависть к бывшему другу
раздирала душу Богатко.
Противоборство Богатко и Жигоцкого началось давно, еще со студенчества,
уже тогда поведение последнего противоречило нравственным принципам Павла
Олеговича. С тех пор он имени Жигоцкого «не толькі вымаўляць — пра сябе
прагаворваць, успамінаць не мог... без зубоўнага скрыгату». А когда еще его
дочь «сышла да Жыгоцкага», он и совсем потерял покой, или точнее, разум. Ну
слишком много стало в жизни Богатко этого человека. «Нібы ўвесь свет — адзін
Жыгоцкі і ёсць. Ён вонкі, ён і ўнутры — пад сэрцам, у страўніку, у мозгу спаку-
таваным. Цісне, смыліць, запаланяе думкі і сны».
Все зло мира для Богатко персонифицировалось в облике Жигоцкого.
А заодно и в облике дочери Тамары. Ну не может герой спокойно есть и спать,
представляя, как Жигоцкий дотрагивается своими грязными руками до его доче-
ри, потому что, дотрагиваясь до нее, он дотрагивается и до него — Богатко. «Бо
яна ж — мая плоць». Правда, здесь Павел Олегович согласен на компромисс, но
в том случае, когда Жигоцкий с дочерью официально оформит брак, тогда он их
«любіць, зразумела, не будзе», но «адразу палагаднее».
Однако это еще не весь спектр противостояния. Не лучше сложились отно-
шения у Павла Олеговича и с другими членами семьи. По его словам, жена Вера
Геннадьевна была «дужа падобнай на ведзьму», «удзень і ўначы скандаліла,
праклінала, пагражала разводам». С сыном Юрасем, «вузкаплечым, нядошлым»,
который напоминал ему «нейкага дохлага гнома», они «былі псіхалагічна несу-
мяшчальныя». Богатко и брата своего ненавидел — за то, что тот за два года
до пенсии начал писать какие-то научные трактаты, а потом и вообще ушел из
семьи, сошелся с другой женщиной. А еще больше ненавидел брата за то, что
тот был биологом по образованию: «ух, ненавіджу такіх людзей», «наогул нату-
ралістаў бы перавешаў». По мысли Богатко, человек — это мучитель земной
фауны, и защищать его, как это делают натуралисты, есть большая «природная»
несправедливость. «Калі ты штодня кроў і плоць паядаеш, то ўжо не крыўдуй,
што нехта і цябе прыб'е мімаходзь». Вся эта «мыслительная эквилибристика»
подталкивает Богатко к заключению, что «жыццё наша — гэта нейкі згустак
крывадушнасці, подласці і насілля...».
Павел Олегович видел во всех, кто его окружал, только «падлюгаў, ашукан-
цаў і прайдзісветаў». Правда, иногда вспыхивало сомнение, что «так не бывае»,
«і тым не менш і слова добрага пра людзей напісаць не магу», — отметит он в
своем дневнике.
Все человечество, по Богатко, разделено на властителей и невольников, т. е.
Он претендует на роль не иначе как властителя, — правда, не в масштабах мира,
а только в рамках одной семьи. Однако два лидера в одной семье — это тоже
драма. «Не дай Бог такая сям'я, дзе абодва кіраваць хочуць. Гэта не сям'я, а кры-
вавае поле бою. Як у мяне з Веркай».
Любил ли Павел Олегович свою жену? Нет. «Патрэбная была, жаданая
як жанчына». Да и то когда был молодым. А потом было простое «сужыцель-
ства» — «са скандаламі, звадамі, нянавісцю».
Отвергая общество живых людей, Богатко замахивается и на умерших:
«Ненавіджу магілы, і дзівяць мяне людзі, што туды рэгулярна цягаюцца». По
его мысли, людей манит прошлое, потому что они потеряли перспективу жизни:
«Прах трэба ў полі развейваць. Гэтак і жывым спакайней, і памерлым. Прынамсі
не будзе атаясамлівання чалавека з разложаным трупам. Божухна, да чаго ж мы
яшчэ дзікуны, калі такога не разумеем».
Таким образом, отрицание мира у Павла Олеговича стало тотальным.
Жажда мести Богатко приобретает патологический характер. Человек пре-
вращается в зверя. «Ага і праўда: я цяпер звер, сабой не валодаю. Разбудзілі,
развярэдзілі, распалілі». «Звер я... люты, драпежны», — отметит про себя Павел
Олегович. Однако природа «озверения» Богатко остается за кадром. Мы наблю-
даем уже финал этого процесса. Отсутствуют и авторские характеристики тех,
против кого выступает герой. Следовательно, ненависть его объективно немо-
тивирована. «Нешта шчоўкнула і зламалася ў нашым бацьку», — итожит свои
наблюдения над Богатко Вера Геннадьевна, его жена. Ведь раньше они жили «не
горш, чым абсалютная большасць беларускіх сем'яў».
Однако через все эти моральные наслоения в характере героя «просвечивается»
и другой Богатко. Этот другой любил свою дочь, «не, не цяперашнюю яе — пра-
дажную самку, а тое немаўля, што я спавіваў, тую дзяўчынку, якую на санках вазіў,
у якой затым правяраў школьныя заданні, поспехам якой радаваўся». Со временем
любовь эта превратилась в болезненную ревность. Это чувство и управляет теперь
поведением Павла Олеговича. «Як страсны палюбоўнік, што забівае каханку, адно
каб не была яна ў абдоймах іншага, гэтак і я гатовы на ўсё...»
Есть Богатко — человек «вахлакавата апрануты, пляшывы, з утравелым
сярдзітым тварам». Этот Богатко в очередной раз прорывается к дому Жигоцкого
и «выкрыквае ў камеру праклёны, паказвае дулі, плюецца, а пасля разлёгся на
газоне перад брамай з вульгарна разведзенымі нагамі». Но есть и Богатко, кото-
рый обладает аналитическими склонностями, которому открывается картина
Мироздания — «ў сэнсе нябачнага — незлічоных паралельных сусветаў, бяскон-
цага і зваротнага часу».
Кто же такой Павел Олегович Богатко? Моральный вырожденец, жертва
социума, генный мутант? Еще в детстве герой ненавидел своих обидчиков и
утверждал свою правоту через силу, драки. То же самое наблюдается в поведении
Павла-студента. Якобы и за справедливость он борется, но делает это как садист,
наслаждаясь местью. Месть становится главным смыслом его жизни, хотя вос-
принимается она чаще как акт иррациональный, бессмысленный. Воюет герой не
против мирового зла, как делал это некогда Иван Карамазов, герои экзистенци-
альной литературы или литературы модернистской, он борется за те моральные
ценности, в плену которых находится сам.
Чтобы глубже постичь сущность характера героя, М. Южик вводит в структу-
ру романа его дневниковые записи, в которых тот пытается заполнить духовную
пустоту личной рефлексией. (Надо сказать, что независимо от формы подачи мате-
риала стилевая парадигма не меняется — в тексте монополизируется объективное
авторское письмо.) Рефлексии героя помогают открыть драму человека несостояв-
шейся судьбы. Осознать степень отчуждения его — человека — от общества, кото-
рое он отвергает. В дневнике Богатко хотел быть «трошкі вышэйшым, разумней-
шым, значнейшым». Однако отвергая и осуждая других, он постепенно приходит к
мысли, «што і сам не толькі не лепшы за іх, а нашмат горшы».
Реалистическое по сути повествование М. Южика актуализируется посред-
ством символизации текста. Вводятся образы-символы паука, а затем мифологе-
ма лестницы.
Страх пленил душу Богатко еще в детстве, когда его донимал один и тот
же сон: огромный паук с человеческим лицом — на потолке, и спускается на
него. Индивидуально конкретное ощущение страха в итоге приобретает каче-
ства образа-топаса, превращается во всеобъемное, многовариантное понятие.
Впоследствии, уже во взрослой жизни, страх героя приобретает иные мета-
форические очертания. Павлу Олеговичу начала сниться лестница. Он падал с
нее, мучаясь предчувствием страха разбиться. Но со временем и это прошло:
карабкаясь в самое небо, герой не ощущал страха падения, не страшило и небо,
страшило то, что было внизу — звуки жизни, звуки бытия — угрожающие, дис-
гармонические.
Мифологема лестницы у М. Южика включает в себя два смысла: жизни и
смерти, позитивного движения «вверх» и антидвижения, т. е. духовного воз-
рождения и окончательного вырождения, нравственного манкуртства. Писатель
усматривает драму современного общества в том, что исчезает «немаўля ў
калысцы», то изначально чистое и светлое, за которым стоит будущее, — его
уничтожает «черный человек». И автор не находит ничего лучшего, как предста-
вить в роли спасителя своего героя — Павла Олеговича Богатко... В этом видится
одно из главных противоречий не только образа Богатко, но и мировоззренческой
системы самого автора.
Процесс превращения героя в антигероя раньше связывали с влиянием экзи-
стенциальной философии, истоком которой считалось творчество Ф. Достоевско-
го. Разумеется, что при решении концепции человека современная белорусская
проза не может не учитывать традиции предыдущей литературы, в том числе и
опыта Ф. Достоевского. Но вместе с тем нового героя дает нам и реальная дей-
ствительность, ибо, как говорили еще марксисты, бытие определяет сознание,
а художественная литература очень остро реагирует на изменения в обществен-
ном сознании.
По мнению Л. Олейник, роман М. Южика «Лесвіца» «па многіх прыкметах
выглядае як рымейк па матывах «Раскіданага гнязда» Янкі Купалы», хотя при
этом «спецыяльных маркіровак» и «прамых адсылаў да арыгінальнага твора»
критик и не видит1. Продолжая логику рассуждений Л. Олейник, фантастическую
повесть М. Южика «Горад, які яны засялілі» можно назвать ремейком по моти-
вам «Постороннего» А. Камю. Представленная белорусским прозаиком модель
жизни-абсурда и есть антимир, в который может погрузиться общество, отвер-
гнувшее нравственные постулаты христианства. Автор представляет экзистен-
циальный образ Пустоты: «Горад нібыта вымер, ніякіх гукаў... Усё знерухомела,
знікла электрычнасць, газ, нават гадзіннік спыніўся»2. Герой М. Южика оказался
вне времени и пространства.
М. Вертиховская видит много общего между «Лесвіцай» и «Горадам...», она
считает их диптихом. Более того, «у «Горадзе...», — заявляет критик, — пісь-
меннік здолеў, паўтарыўшы сказанае, не паўтарыць, а дасягнуць такога ўзроўню
абагульнення і ўмоўнасці, якімі, бы скразняком, зрушваюцца абсалютна новыя
сэнсавыя зоны»3. И с этим нельзя не согласиться. М. Южик продолжает исследо-
вать проблему отчуждения человека, опустившегося на самую нижнюю ступень-
ку лестницы жизни, которая граничит уже с нежизнью. Но входит в эту проблему
еще глубже, «абстрагированнее», проигнорировав реальное и бытийное. Он
исследует человека, «отстранив» его от всего внешнего как неглавного. Степень
1 Алейнік Л. Сакрэт майстэрства. // ЛіМ, 9 лістапада 2007.
2 Южык М. Горад, які яны засялілі // Маладосць. 2007, №10.
3 Верціхоўская М. Лесвіца ў горад, які яны засялілі, або Уваскрасенне Лазара // Мала-
досць. 2009, № 2.
социологизации сведена практически к нулю. Отображен образ-тип человека,
безнадежно больного духовной пустотой.
Автор снова ставит в центр своего текста образ-идею, создает сложную мета-
форическую модель мира. Повествование приобретает формы притчи, некоей
философской метафоры, для расшифровки которой требуется немалое усилие
читателя.
Главный герой, 27-летний учитель Хриботич, он же я-герой, наделен множе-
ством характеристик — от антропологических данных до его внутренних рефлек-
сий. Есть в тексте и так полюбившиеся автору дневниковые записи-откровения
героя, где тот не хочет представлять себя «у нейкім лепшым святле. Хай чытач
ведае, што я за фрукт». Точно такую задачу — расшифровку своего истинного
«я» — ставил в дневнике и герой «Лесвіцы». Так же, как и в характере Богатко,
доминантой характера Хриботича является ненависть. Он — учитель белорусской
литературы — ненавидит всех, кого принуждает говорить на белорусском языке,
конфликтует со всеми, с кем общается. Эта ненависть становится его обычным
состоянием души. Хотя герой всячески старается подчеркнуть свою «усреднен-
ность», схожесть с другими: «Не, я не маньяк, не ізгой, я больш-менш нармальны».
Ненормальным, по мысли героя, сделал его этот маленький городок, в котором
«чалавеку нічога не застаецца, як збіцца ў статак». А быть в стаде, быть как стадо
герой не хочет и не может. Он возненавидел всех «да зубоўнага скрыгату».
Первый «приступ» ненависти к городу Хриботич ощутил сразу, как только
приехал туда учительствовать, ибо не встретил там ни одной благородной души,
благородной — в его понимании: «Што за горад, што за вылюдкі ў ім жывуць!»
Ненависть «к местачковай памыйніцы» стала расти и шириться. «Знелюбіўшы
нейкага чалавека ці з'яву, я культываваў у сабе гэтую нелюбоў, і... проста-такі
жыў і сілкаваўся тым негатывам».
Ненависть Хриботича к ученикам исходит, как он сам признается, из его
ревности к молодым. То, что «блудлівец» Марцевич шел, обнявшись средь бела
дня с «распусніцай» Инной Волковой, было для героя «як нагадзіць на абедзены
стол». В учениках он усматривал только их «пустыя, нікчэмныя душы».
В ряд ненавистных людей герой вписывает и своих родителей, которые,
по его убеждению, дочь любили больше, чем его — сына. «Дулю я табе пазва-
ню», — грозится Хриботич отцу в день его рождения. Отвергает он и сестру,
жизнь которой оказалась удачливее, чем его собственная. Не любит и девушку,
которая лучше всех других подходила на роль его жены, он и ее постоянно «пры-
ніжаў, абражаў і ледзь не мацюкаўся».
«Усё маё жыццё — суцэльная непрыемнасць», — отметит герой в начале сво-
его откровения. А он, «чалавек высокага інтэлекту», хотел «жыць так, як заслу-
гоўвае», хотел власти над людьми, над обстоятельствами. Бонапартизм — вот
чему был подвержен характер героя в реальной жизни. Хотя по сути Хриботич
типичный маленький человек из подполья, которому каким-то образом удалось
создать иллюзию своей самодостаточности. Он, как и его предшественник Богат-
ко, заложник своей ненависти, которая породила у героя ощущение пустоты
вокруг себя. Чувство одиночества. «Раптам прыйшло адчуванне сваёй непазбыў-
най адзіноты на гэтым свеце, марнасці ўсіх памкненняў і спраў, якія я намагаўся
ажыццявіць», — сознается герой.
Ненависть поглощала героя целиком, становилась непреодолимой и посте-
пенно превращалась в такой же непреодолимый страх. «Мяне мучылі прыступы
страху, а гукі чалавечага побыту, што даносіліся з усіх бакоў, праз сцены, вокны
і дзверы, гатовыя былі, здавалася, ушчэнт парваць мае нервы».
Состояние страха раздирало душу героя, он находился на «вельмі небя-
спечнай мяжы, гатовы штосекунды абрынуцца ў прорву вар'яцтва». И грань эта
вскоре рухнула, герой оказался уже «не толькі па-за людзьмі, але і па-за часам».
Он оказался в плену «змярцвелага», «абязгучанага» города, выхода из которого
не было, «бо нават вырваўшыся, буду нязменна з сабой, у сваім духоўным целе,
са сваімі праблемамі». Все жители мертвого города были внутренне мертвыми.
Мертвыми и одинокими. Мертвым и одиноким стал и герой М. Южика.
Мертвый город, или город одиночества, по Южику, это и есть модель анти-
мира. Но ее, эту модель, можно воспринимать и как сатирическую метафору
мира реального, в котором человек теряет свои связи с изначально духовным и
превращается в нечеловека, мертвого человека. Вместе с тем автор пишет притчу,
и, в соответствии с ее законами, в текст вводится концепция духовного возрожде-
ния человека. Кстати, такая концепция намечалась и в «Лесвіцы» (образ-символ
младенца), но она не была органичной в контексте романа. В «Горадзе...» она
«звучит» уже по-другому. Хриботич именно там, в том измерении занялся чтени-
ем, в первую очередь Евангелия, ибо в этой книге «выразна, упершыню і назаўсё-
ды, праведзена мяжа паміж Божым і чалавечым». Читая эту книгу, человек пере-
стает быть одиноким, «бо гучыць ягонае слова». Слово это ведет к покорности,
к осозанию человеком своего места в макромире. Спасение мира — в осознании
человеком слова Божьего.
«Кожнаму сваё», — резюмирует духовные поиски своего героя М. Южик.
У каждого из нас свой город. Тот, который каждый из нас заслужил.
По определению М. Вертиховской, М. Южик «стварыў партрэт «героя
нашага часу», глянуўшы на які, кожны пазнае і сябе. Аднак парадокс пісьменні-
ка Южыка ў тым, што, напісаўшы пра смерць, ён здолеў сказаць пра любоў да
жыцця і пра яго найвялікшую каштоўнасць. Па вялікім рахунку, Южык здзейсніў
спробу вырашыць стратэгічную задачу літаратуры: «заставить любить жизнь
в бесчисленных, никогда не истощаемых всех ее проявлениях» (Л. Толстой)1.
Любить, добавим, по логике М. Южика, через Бога в себе.
Повесть «І падаў снег на зямлю» лишена свойственной «Гораду...» остроты.
Она наполнена реалистическим содержанием — с описанием конкретики быта
и психологических мотивировок поведения главной героини. Текст состоит из
трех разделов, которые соответствуют трем возрастным этапам жизни героини:
20, 25, 30 лет.
Героиня искала утешения в любви, страсти, но оказалось, что не это является
главным смыслом жизни женщины. Главным для нее была и остается семья, осно-
ванная на доверии и взаимоуважении. Заключает повесть оптимистическая сцена
снегопада. Снег здесь символизирует чистоту и непрерывность самой жизни.
Природа зла в современном негармоничном мире продолжает интересовать
писателя и в романе «Леапард на балконе». Этот роман является одним из наи-
более социологизированных произведений «позднего» М. Южика. «Ці вынікае
злачынства з выхавання, акаляючага асяроддзя, аб'ектыўных жыццёвых абста-
вінаў, або крыніцай яго з'яўляецца нябачнае, метафізічнае, над чым ніхто з нас
не ўладны?.. Гэтае пытанне, — сознается М. Южик, — пастаўленае класікамі
сусветнай літаратуры, даўно турбуе мяне. Раман «Леапард на балконе»... прысве-
чаны пераважна гэтаму: магчымасці ці немагчымасці чалавеку нешта ў сабе змя-
ніць, змяніць для таго, каб стаць лепшым, ці хаця б для таго, каб не ператвараць
у кашмар жыццё сваіх блізкіх»2.
В центр романа, как и раньше, поставлен интеллигент, но это не герой прит-
чи — человек-идея, человек без имени, асоциальный, как было в «Горадзе», а
человек «реально-социальный». Но ему так же, как и другим героям писателя, не
хватает бытия, и в первую очередь — внутреннего.
Главный герой, 24-летний аспирант филфака Петр Мигуля, «жыў напружа-
ным душэўным жыццём»3. Но эта его энергия была направлена не на благо обще-
ства, а главным образом на самоутверждение в обществе. В этом прочитывается
некий бонапартизм в характере героя. Как и Марцевич, он «адчуваў пастаянную
незадаволенасць сабой, усім акаляючым светам. Хацелася нарэшце гэты свет
пакарыць, ці хаця б заявіць пра сябе так, каб усе ахнулі». Но для начала он
возомнил себя великим философом, он чувствовал себя мудрецом, который
«стаіць над убогімі кузуркамі — проста людзьмі, — якія ў абыдзеннай валтузні
нічога пра сябе не ведаюць». И это была главная его иллюзия.
Марцевич пытался разобраться в себе, показать себя изнутри — посред-
ством дневниковых записей. Петр Мигуля стремится оправдать себя — посред-
ством придуманной им самим философии.
Как и Марцевич, он не мог простить «ніводнай крыўды, усе насмешлівыя
позіркі ў свой бок заўважаў і ў куточак памяці занатоўваў». Но вместе с тем, сам
он ничего сделать не мог, ибо по сути был «чалавекам даволі млявым і пазбаўле-
ным не толькі камерцыйных, а і ўвогуле якіх-небудзь прабіўных здольнасцей».
В институт, а затем и в аспирантуру его устраивал отец, квартира ему досталась
от деда. Самостоятельность он проявлял только в том случае, когда нужно было
«прывольна аддацца жыццёвым слодычам», а этими «слодычамі» он начал зани-
маться, и весьма активно, еще с 14 лет. Сам погрязший в интимных связях, Петр
требовал от своих девушек именно чистоты и порядочности. И совсем уж цело-
мудренной ему хотелось получить невесту Нину Сулееву, девушку с восточным
воспитанием. Он жил иллюзией своей исключительности.
Чувствуя бессилие что-либо изменить в своей жизни, Петр все больше и
больше раздражался и впадал в уныние. Это ощущение приводило его в состо-
яние экзистенциального уныния. Некоторое утешение он находил в общении со
своим другом Сергеем Страмцом. Хотя внешне их беседы-полемики, как подчер-
кивает сам автор, «отдавали» книжностью, академичностью.
Кто такой Сергей Страмец и какова его роль в идейном замысле романа?
Скорее всего, Страмец является двойником Петра, его «бесплодным духом».
Это — два варианта «воплощения» одной идеи. Идеи вырождения. Идеи подпо-
лья. Страмец был человеком, который отрекся от родителей, он был «человеком
без семьи», «без биографии».
Петр Мигуля и Сергей Страмец — люди одной странной судьбы, несмотря
на определенные психологические различия. Да и есть ли по сути эти различия?
Страмец в детстве, в день своего рождения, пытался задушить отца. Также немо-
тивированно и тоже в детстве Петр жестоко избил одноклассника, ободрав ладони
до крови. Такой же немотивированной жестокостью отличались и предыдущие
герои М. Южика. Хотя все они рождались нормальными — злость, раздражение,
ненависть появлялись потом. Как, впрочем, и одиночество. Метафизика зла в тек-
сте олицетворяется метафизикой человеческой ненависти. «Абрыдла гэтая подлая
рэчаіснасць, ніводнай жывой душы, — отметит Петр. — Адны дэбілы і дэградаты.
Такое ўражанне, што не з людзьмі стасункі маеш, а з хадзячымі сківіцамі».
Страмец в отличие от Петра, который боялся боли и смерти, не наделен чув-
ством страха смерти. «У мяне няма страху смерці як заканчэння жыцця, гэтага
нашага жыцця, да якога я раўнадушны. Я цаню толькі волю». Правда, понятие
свободы у него совсем уж девальвировано, оно связано сугубо с возможностью в
любой момент, когда герою захочется, а не в свободное от работы время, как это
делает подавляющее большинство людей, сходить в лес или на речку.
Образ Страмца не лишен противоречий. Считая себя человеком сомневаю-
щимся, он упрямо убеждает Петра в том, что «чалавек на зямлі шчаслівым быць
фактычна не можа, а знаходзіцца толькі ў чаканні ці ў ілюзіі шчасця», которое,
по его мнению, познается в контрасте черного и белого: «Шчасця няма. Ёсць
шэры фон жыцця, і, каб адчуць белізну, нас спачатку трэба ў цемры зняволіць».
И вообще «усё жыццё чалавека гэта насілле і супраціўленне гэтаму насіллю».
Доминантной в романе является тема любви. И решают ее герои своеобраз-
но — сквозь призму своего жизненного кредо. Петр основными составляющими
любви считал не чувства, а параметры частей тела, их функции. Талия, ширина
бедер, окружность ягодиц и т. д. — все это функции любви. Более того, убежден
Петр Мигуля, человек ни на йоту не отдалился от животного, поэтому и «каханне
не церпіць ніякіх сантыментаў і ваганняў, тут нельга паказваць свае слабасці...
даму сэрца трэба скарыць адвагай, рашучасцю, а часам і сілай».
В поддержку своей сексуальной распущенности герой, тело которого «прагне
жанчыны, як страўнік ежы», разработал отдельную теорию, представив ее в форме
диссертационной работы. Современная сексуальная революция, доказывает он,
исторически необходима. Она направлена на то, чтобы поправить демографическую
ситуацию. Более того, это природная неизбежность. Именно природа с целью самоза
щиты вознесла секс на почетный пьедестал, который изначально ей и принадлежал.
Таким образом, любой половой акт, даже насильственный, есть акт священный.
М. Южик отображает мир на грани духовной катастрофы. Душами людей
завладевают демоны, злые духи, которые вселяются в них втихаря и помимо их
воли. И даже те, кто остается социально активным, свои отношения с окружаю-
щими их людьми выстраивают не из любви к ним, а из ненависти. Все эти люди
отмечены одним качеством — чувством одиночества. И в этом, как заметит слу-
житель церкви отец Алексей, человек «больш не вінаваты, чым вінаваты».
Как сказал один из героев повести Ф. Конева «Туман», «даже в отвратитель-
ных героях классиков мерзость человечна... У мерзости есть корни. Мерзость
можно объяснить. А все, что можно объяснить, можно поправить. А сегодняшнее
зло я не понимаю. Оно возникает вдруг, без причин»1.
Зло у М. Южика также ни социально, ни морально, ни духовно не детер-
минировано. У него другие корни. Как отметила М. Вертиховская, М. Южик
«прапануе нам сучасную «Батрахаміямахію» — вайну мышэй і жаб. Па сутнасці,
герой рамана — нуль без палачкі, мышаня, якое раздзьмулася да памераў леапар-
да. З падобнымі да сябе ён і ваюе»2. Только вот воюет ли? Скорее «самоутверж-
дается» — среди таких, как сам.
Автор вводит в текст образ леопарда, мифологический символ зла. Его нель-
зя убить, победить, даже просто избавиться от него нельзя. «Усё на гэтым свеце
мае канец, якой бы доўгай і пакутнай ні была наша дарога. Толькі леапард вечны
на гэтай зямлі, і яму няможна без гаспадара». Убийство, совершенное Петром, —
это кульминационное звено в цепи проявления демонического сознания. Демони-
ческим, по Южику, оно стало в силу вмешательства неких неподвластных чело-
веку мистических проявлений. Человеческий дух не в состоянии противостоять
силе этого зла. Ибо и мужчины, и женщины нравственно перерождаются: одни
в «безбародых хлюпікаў», другие — в «доўгіх, як палкі, пласкагрудых жанчын».
В этом и заключается трагедия современной жизни.
Таков итог нравственных исканий прозы М. Южика.
Миром управляет неистребимое зло, превращая людей в «марыянетак»,
«матылькоў», лестница бытия, призванная устремляться в небо, к Горним вер-
шинам, ведет вниз, в «багну», в город, «які яны засялілі», в антимир. И писатель
М. Южик пока не находит выхода из сложившегося тупика бездуховности.
В конце несколько слов о языке произведений. Писатель настолько входит
в роль своих героев, что иногда стираются и всякие речевые дистанции между
ними: «пранізліва завіскатала», «у кватэру залузаўся», «патрухаў», «сэрца стала
збаіць», «з гадзіну кружляў», «знячэўлены сын», «прыцёгся», «забурыўся спаць»
и т. д. Это объективные слова от автора. Взяты они для примера из романа «Лес-
віца». Но такую «стилизацию» авторской речи можно найти и в других художе-
ственных текстах писателя.
1 Конев Ф. Туман // Нёман. 2010.
2 Верціхоўская М. Святло этыкі ў тумане эстэтыкі // ЛіМ, 4 сакавіка 2011 г.__
“У ланцуговай працягласці дзён” (артыкул Юрася Нератка пра кнігу “Сузор'e вокнаў”, 10-я старонка тыднёвіка “ЛіМ”)
http://www.lim.by/limbyfiles/lim/lim40-2012.pdf
Ігар Запрудскі. “ГОРАД І СЕЙБІТЫ ВЕТРУ, ці ў цянётах магічнага рэалізму” , газета “Новы час” 18-03-2009 /
Артыкул друкаваўся яшчэ ў “Дзеяслове”:
(тэкст у Сеціве знойдзены пакуль толькі тут: http://kamunikat.org/dziejaslou.html?pub_start=40&pubid=12463 , "Дзеяслоў" №40, у фармат Ворда не перакідваецца )
Леанід Галубовіч. Кулуары. АнтыРЫФМАР
Леанід Міхайлавіч Галубовіч апублікаваў у сваіх “Кулуарах” (“ЛіМ”, №23, 2009 г.) рэцэнзію на мой вершаваны зборнік “АнтыРЫФМАР”.
(тэкст у Сеціве пакуль не знойдзены)