МатIыжъ Аминэт
Сэ бэрэ Хьатикъуае сэкIо ыкIи ренэу, сикъуаджэ къэсплъыхьаным, Лэбэжъ лъэныкъо сырекIокIыным, сыкIэнэцIы, ау сфэгъэхъурэп. Уахътэр сфигъэкъурэп. Сянэ-сятэхэм нахьыбэрэ сакIэлъырысынэу, гупсэфэу тызэдэгущыIэнэу сыфай, сакIэлъырыкIышъурэп. Джырэ чэзыу къэкIогъум сшынахьыкIэ Айтэч тхьагъэпцIэу кIэщхыпцIыкIызэ къысиIуагъ:
-КъитIысхьи машинэм, ныбжьи мыщ щымлъэгъугъэ уезгъэплъыщт.
-Сыда джы нэс дэсымлъэгъуагъэу Хьатикъуае дэхъухьагъэр шIо?- сыщхызэ сыкъготIысхьагъ.
СикIэлэцIыкIугъо зыщыкIогъэ урамым тытелъэдагъ. Мыр сэ сиурам. «Сиурам» зыкIасIорэр сшынахьыкIи сшыпхъухэри къызщыхъугъэхэр хэпIэунэ зэтетэу, сянэ-сятэхэм аIэшъхьитIукIэ агъэпсыгъэр ары. Сэ сятэжъ иунэ - щагу сыкъыдэхъухьагъ.
- ЗэкIэ зэрэзэхъокIыгъэр!- КъэсымшIэжьэу урамым зыщысплъыхьагъ. – Мары, мыщ дэжьым щытыгъ сэ сыкъызщыхъугъэ унэр.
Тигъунэгъухэм ащыщэу тётя Домочкэр сыгу къэкIыжьыгъ (ыцIэ шъыпкъэ сшIэрэп, зыгорэкIэ Домна?). Ар зыщыпсэущтыгъэр етIэфкIэ игъэ унэ цIыкIу дэдагъ, ищагу пчэн къэрэ зых-зыбл фэдиз дэтыгъ. Пчэдыжь къэс щагум дэсыр зэкIэ хъупIэм зэдыдэкIыщтыгъэх, пчыхьэм пчэн къэрэ шхэкIыгъэхэри ябысымгуащи, къагъэзэжьыщтыгъэ. Тётя Домочкэ зэкъорпсэоу, цIыф хэмыхьэу, щхыфэ къемыкIоу, щыгъын шIуцIэхэр щыгъыхэу - ипIур къэрэ цIыкIухэмэ яхьщырыгъ. ЗэкIэ гъунэгъу кIэлэцIыкIухэр щыщынэщтыгъэх, ау сэ къысфэчэфэу къыспэгъокIыщтыгъэ. Пчыхьэ къэс ищагу сыдищэщтыгъэ, ежь щалэр ыштэти, сэ эмаль фыжьыр зытегъэлъэдэгъэ тасыр къыситыти, сIапэ ыIыгъэу унэ къогъоу пчэн къарэхэр къызщежэхэрэм cыкъуищэти, тасым щэ къырищэти, зы гущыIэ къымыIоу къысфищэищтыгъэ.
ЗэраIощтыгъэмкIэ Домочкэ «къызэрыкIохэм» ащыщыгъэп. Гъунэгъухэр, сянэ фэшъхьаф, пыщэгъу - гущыIэгъу ышIыщтыгъэхэп.
Сэ сянэ Гощнашхъо къызхэкIыгъэхэр пщы лъэпкъых - Шъэотыкъхэм япхъу, ау тэ тиунагъо а лъэхъаным ащ рыгущыIагъэхэу зэхэсхыгъэп, тэ, сабыеу унэм къихъуагъэхэм, зи хэтшIыкIыщтыгъэп. ТшIуаушъэфыщтыгъэ.
Сятэжъ, Шъэотыкъ - (ижък1э - Шъэотыкъо) Аслъанчэрый Шыупащэ ыкъо, I930-рэ илъэсым дащыгъ. Cянэжъэу - Къырымхъан (Бжыхьакъохэм япхъу), тэ «Нандах» тызэреджэщтыгъэр, сабый цIыкIухэр къылъэхэнагъэх: Гощнашхъо илъэсиплI ыныбжьыгъ, Руслъан-тIу, Ерстэм – ятэ зыдащыгъэр мазэ тешIагъэу къэхъугъ. Къырымхъан жъалымагъэу зэрэдэпсэугъэхэр къисIотыкIынэу гущыIэ згъотынэп къысшIошIы: мылкоу иIэр зэкIэ Iахи, сыхьат тIокIырэ плIырэкIэ иунэ къыбгынэнэу унашъо къыфашIыгъ.
-КъакIо, Къырым, колхозым ухэтмэ «трудодень» горэ пфатхын: тхъуи, коци, шъоущыгъуи къыуатырэм ишIуагъэ къыокIын,- къыриIуагъ гъунэгъу бзылъфыгъэу зыгу къыфэузырэм.
-СыкъэкIон боу, ау Iоф сагъэшIэн гущэп,- ыIозэ адыдэкIыгъ.
Зэнэгуягъэ шъыпкъэр къыщышIыгъ. Тхьаматэм зыгорэм къэбарыр нигъэси, IуфэфыкIэу къэсыгъ. ЗэкIэмэ зэхахэу:
-Шъэотыкъэр тхэмытми колхозым илэжьыгъэ Iуихыжьышъун. «Лишоныр» къыддемыIэми, тызэфрикужьын, - къыриIуагъ.
КъахэкIыжьи, шъхьакIом ыстэу, нэпсыр рилъэкIэхызэ, къэкIожьыгъ. Бзылъфыгъэ гъэшIуагъэм къинэу ыпшъэ къыдэфагъэр зэриIэтыгъэмрэ, заорэ, гъаблэрэ исабыйхэр зэрэхищыжьыгъэхэмрэ (илъэс пчъагъэ Iоф рагъэшIагъэп) – сынэпс къэмыкIоу непэ къызнэсыгъэм сытегущыIэшъурэп.
«Лишон» Шъэотыкъхэр зашIыхэм, сянэ гущтэу хихыгъэм бэрэ зыригъэутIыIугъ, зыригъэушъэфыгъ. Дунаим зызэблихъуи, «перестройкэ» зэманыр къызехьэм, сянэ ипшъэшъэгъум:
- А, си Гощнашхъу, о укъызхэкIыгъэхэми яплъ, «тыпщ - тыоркъ» аIозэ къытехьагъэхэри хэта?- къызреIом, сянэ Iушъашъэзэ, риIожьыгъагъ:
- Зыми зэхемыгъэх, Щащ. Уахътэм къыгъэзэжьмэ хэта зышIэрэр къыташIэщтыр.
Сятэ Кущыку зыщыщ лIакъоми икъу фэдизэу шъхьаихыгъэу тегущыIэщтыгъэхэп. «МатIыжъ» лъэкъуацIэр къызтекIыгъэр шапсыгъэ щыщ лIакъоу «МатI». ЛIакъом зэфэныгъэрэ лIыгъэрэ хэлъэу кIэлэ чан, ГъучIыпс ыцIэу, яIагъ. Джыри ныбжьыкIэзэ, ипкъэгъу-лъэгъухэм иакъылкIэ къахэщыщтыгъэ. ТIэкIу-тIэкIузэ лIакъуи, чыли яупчIэжьэгъоу, игущыIи, изекIуакIи, илIыгъи уасэрэ лъытэныгъэрэ фашIэу «МатI» аIозэ лъэкъуацIэр цIэ фашIыжьыгъэу къеджэщтыгъэх. «ГъучIыпсыри» ащыгъупшэжьыгъ.
МатIхэм анахьыжъэу къызаханэм игугъу зэрашIыщтыгъэр «МатIыжъ». «МатIыжъым шъуеупчIба, ащ къызэриIоу тыпсэущт» аIозэ, «МатIыжъ» къытрагъэнагъ. Илъфыгъэхэми ягугъу ашIы зыхъукIэ, «МатIыжъым ыкъо-ыпхъухэр» аIощтыгъэ. Джаущтэу ГъучIыпс текIыгъэхэр, лIэкъо шъхьаф хъугъэх ыкIи «МатIыжъыр» лъэкъуацIэу афэхъугъ.
Зэмзэгъыныгъэхэм къахэкIи, чIыпIэу зыщыпсэухэрэр къабгынэн фаеу зэхъум, лъэкъуацIэм зэхъокIныгъэу фэхъугъэм ишIуагъэ къякIыгъэнкIи мэхъу.
ГъучIыпс ыкъоу Шумафэ текIыгъэхэм: Чэрый, Хьаджал, Наурз, Пщыбгъут - Хьатикъуае псэупIэу хахыгъ. Зыщыщхэми, къыздикIыгъэхэми ягугъу ашIыгъэп, якъэбари цIыф рагъэшIагъэп, зэманым зыхагъэкIокIагъ, колхозыми хэхьагъэх. Шъхьадж зэрэфэлъэкIэу зыкъыухъумэжьыгъ (а лъэхъаным къызэрыкIохэм, егъэзыгъэхэм, тхьамыкIэхэм уащымыщыныр щынагъоу щытыгъ).
Ахэр тарихъ шъхьаф, зэгорэм игъэкIотыгъэу сакъытегущыIэ сшIоигъу. ИшъыпкъапIэ тэри зытшIагъэр шъэфхэр нафэ зэхъур ары.
СызэренэгуерэмкIэ, тётя Домочкэ тянэ-тятэхэм якъэбар нахь щыгъозагъ. Тэ тиунагъо гущыIэгъу - пыщэгъу ышIынкIэ епэсыгъэу ылъытэщтыгъэн фае.
Гукъау нахь мышIэми, цIыф гъэшIэгъоныбэхэм якъэбари, янасыпи зэрэхъугъэр икъу фэдизэу зэгъэшIэгъу тимыфэзэ, тищыIэныгъэ хэкIыжьыгъэх. Гущтэу арагъэш1ыгъэр ащымыгъупшэжьэу, гущыIэхэ зыхъукIэ, заплъыхьэу, яшъыпкъапIэ аушъэфызэ, зэкIэ къытфамIотэжьыгъэр тэ чIэнагъэ тфэхъугъ.
ЩыIакIэми, гупшысакIэми, гущыIакIэми зэхъокIныгъэхэр афэхъугъэх. Ахэр, уахътэм ифэмэбжьымэу къыздихьыгъэх.
Джы «сиурам» ц1ыф нэмыкI шъыпкъэхэр щэпсэух, ахэм сэ зи ахэсшIыкIрэп. Унэхэри иных, чырбыщ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэх, сэман е чыиф унэ цIыкIухэр щытыжьхэп.
Гупшысэм сыхэтэу Лэбэжъ Iушъо тыкъызэрэIухьагъэм гу лъыстагъэп. «Лэбэжъ» зыфатIорэр – къуладжэу нахьыпэм Лабэ зэрычъэщтыгъэр ары.
Ар зыхъугъэр бэшIагъэ. Мелиораторхэм псыхъор агъэкощыгъ, ау гъогужъри хырагъэнэжьгъапэп. Гъунэпкъэ лъэгэшхохэм адэубытэгъэ псы чъэрым къыхэчъэу къуладжэм къыдэлэдэнэу псырычъапIэ фашIыгъ. Гъатхэм псыр Лабэ диз зыхъукIэ, нэпкъым къышъхьащычъырэр дамбым щизэу дэучъощтыгъэ, лыер - Лэбэжъ къыдэлъадэщтыгъэ. Ащ Iахьэу къыдахьэрэм псыр къыригъэущтыгъэп, къуаджэм къыдигъэлъадэщтыгъэп.
КIымафэм къуладжэр нэкIы хъущтыгъэ - Лэбэжъ игъукIыщтыгъэ. Гъатхэм псыхъохэм апсэ къызпыхъожькIэ, къуладжэм къыдэлъэдагъэм мэкъэшхо пыIукIэу, орхэр щыуалъэу, нахьыпэрэ Лэбэчъэрыр агу къыгъэкIыжьыщтыгъэ. Псыр дизэу, нэпкъым къыдэутхыкIэу зыхъурэм, къоджэ кIэлэцIыкIухэр щесынхэу щынэщтыгъэх, зэкIакIофэ ежэщтыгъэх. Мафэ къэс тащыщ горэм псыхъом изтет къызэригъашIэщтыгъэ.
Тызэжэрэ мафэр къызысрэм Лэбэжъ кIэлэцIыкIу макъэм зэлъиштэщтыгъэ: зычIагъаощтыгъэ, шIуищтыгъэх, къангъэбылъ щешIэщтыгъэх.
Анахь хэхыгъэу тиIагъэр къамылхэр къызхакIэрэ чIыпIэр арыгъэ. ПсыхъуачIэм зэфэдэу етIапцIэ илъыгъ, ау мыдрэ гъэпскIыпIэм пшахъо чIэлъыгъэти, псыри къаргъоу, нахь кууIоу, зыщыбгъэпскIынкIэ гохьыгъ.
Уахътэ зытешIэм, игъорыгъоу псыхъом ычIэ илъ ятIэр нахь куоу, псыр чэнджэу, шIоркъэу хъугъэ. Джы мыщ псычэтхэр, къазхэр щесыщтыгъэх. Гъэмэфэ чэщхэм хьантIэркъо «орэдым» ымгъэчъыехэу, псыхъом пэгъунэгъоу щыс унагъохэм «гухахъо хагъуатэщтыгъэ». Зыми зыщигъэпскIыжьыщтыгъэп.
ТIэкIурэ псы нэпкъым тыготэу тырекIокIыгъэу, Айтэч машинэр къыгъэуцугъ.
- Модэ тыкIощт, - Iэ ышIыгъ псы нэпкъым Iут пцэлыхэм алъэныкъо.
Нахь благъэу тыкъзекIуалIэм, слъэгъурэр згъэшIагъоу сыкъыхэкуукIыгъ.
-Тыдэ къэкIыгъа мыщ фэдиз зидэхагъэр? Хэт иромантика мы орыжъыр зыгъэкIэрэкIагъэр?
Пцэл чIэгъхэм псыгуIанхэр (лотосхэр) къащыкIыщтыгъэх. Ахэр бащэ хъущтыгъэхэп, чIыпIэу аубытырэри мэкIэ дэдагъ, ау нэр пIэпахыщтыгъэ. Фыжьхэр, шэплъыхэр,гъожьхэр...Ахэр зэрэдэхагъэхэр!
Къэгъагъэхэм нахь благъэу уязгъэкIоалIэрэ пхъэ лъэмыдж цIыкIоу псым телъым бзылъфыгъитIу тетыгъ.
-А «романтикыр» сэ сишъхьагъус. Къэгъагъитф, дунаир илъэпIагъэу кыщэфыгъэти, бэгъуагъэ,- къыIуагъ бзылъфыгъэ лъэпэлъагэм.
-Агронома хьауми биолога?
-КъызшIогъэшI джарэущтэу! – Ардэдэм кIэнэкIэлъэ макъэкIэ къыпидзэжьыгъ:
- Ар «ихобби».
-Сыдэу лIэхъупхъа!
-Хм! Ахъщэу мы «экзотикэм» тыригъэкIодагъэр а «лIэхъупхъэм» къезытыжьыщтыр хэта? ОшIа мыхэр зэрэлъэпIэ дэдэхэр?
-Олахьэ, эстет шIагъом! Зы къуаджэ дэбгъотэнэп мыщ фэдэу орыжъыр ыгъэдэхагъэу.
ТыгъэкъокIыпIэм къикIыгъэ псыхъорыкI дэхэ дэдэм нэр пIэпихэу къэгъэгъэ зэмшъогъхэмкIэ псы шъхьашъор ыгъэкIэрэкIагъ.
Индия, Египет, Китай, Бирма ащыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм ятаурыхъхэм къзэраIуатэрэмкIэ, псыгуIаныр – лотосыр, ежь-ежьрэу зэIэхьэгъэ-зэхэлъэшъуагъэм къызэрэхакIэрэм мэхьанышхо раты - дунэе гупчэм икъэхъукIэ фагъадэ. ПсыгуIаныр - щыIэныгъэм ыкIи насыпым итамыгъ.
Ижърэ таурыхъэу Индием ицIыф лъэпкъхэм къахэнэжьыгъэмкIэ - мыщ икъэгъэгъэ тхьапэжъые Дунаишхор хэшIыкIыгъ; египет таурыхъым зэрилъытэрэмкIэ - тыгъэм итхьэу Ра икушъ; бирма тарихъым къызэриIуатэрэмкIэ, мы къэгъагъым ыкIоцI Дунэе къушъхьэу Лойсаомонг - Дунэешхом игупчэ- зыкъщиIэтыгъэу; китай тарихъым – дунаир зыхъожьыгъэхэм апсэу - елъытэ.
Къэбзэлъабзэу, зы шIой цIыкIу къемыпкIэу, нурэр шъхьащихэу псычIэм илъ шIоим къызэрэхэкIрэм пае - зэкIэми къэбзэныгъэм итамыгъэу алъытэ.
ТыгъэкъокIыпIэм щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм джащ фэдизэу лъытэныгъэшхо зыфашIэу агъэлъапIэрэ псыгуIаныр Хьатикъуае къыщэкIы, орыжъы хъужьыгъэ къуладжэм мэ Iашур шъхьащихэу, нэр пIэпихэу егъэкIэракIэ.
Мыщ фэдизэу дэхэныгъэр шIу зылъэгъоу, ащ пае иахъщэ шъхьамысыгъэм лъэшэу нэIуасэ зыфэсшIынэу сыфэягъ, ау дэмысэу, чыжьэу кIозэ Iоф зышIэрэхэм ащыщэу къычIэкIыгъ.
ИлъэситIу тешIагъэу, джа псы Iушъо дэдэм тыIухьагъ – кIодыгъа, хьауми бэгъуагъа псыгуIаныр? СшогъэшIэгъоныгъ.
Къуладжэр умышIэжьынэу къэгъагъэм зэлиштагъ. ПсыгуIанхэр шэплъыбзэу къызэуIихыгъэх, къэгъагъэхэм «къеблагъ!» аIо къыпшIошъэу, тыгъэм пэшIэтых.
- Зыгорэм шъуегъэгумэкIа?- макъэ къэIугъ.
СыкъызызэплъэкIым, хъулъфыгъэ лъэпэлъагэ щагум къыдэкIи къытфиузэнкIыгъэу, слъэгъугъэ. Сшы икIалэу Адэм сигъусэти:
- Джары къэгъагъэхэр зыгъэтIысхьагъэр, - къыIуагъ.
- Уимафэ шIу! Тлъэгъурэ дэхэ дэдэм гухахъо хэтэгъуатэ! Сэ сцIэр Аминэт, МатIыжъхэм сащыщ.
-. Ааа, сэшIэ, сэшIэ. Айтэч урышыпхъу, арба? Кибка Александр, Наталья – сишъхьагъус,- бзылъфыгъэ гохьэу мыщ ыпэм сыздэгущыIагъэри ыуж итэу къытэкIолIагъэх.
- КъэмышIэжьынэу чIыпIэ гъэшIэгъон хъугъэ тиорыжъ. Туристхэм ябгъэлъэгъуным фэд. Сыда угу къэзгъэкIыгъэр мыщ къэгъагъ къыщыбгъэкIынэу?
-Сэ лъэшэу дэхэныгъэр сыгу рехьы. Сызщыпсэурэм: чъыг гъэшIэгъонхэри, къэгъагъэу бащэрэ уапэ къимфэщтхэри щысэгъэтIысхьэ. СипсэупIэ згъэкIэрэкIэн фае - джаущтэу сыгъэпсыгъ.
-Нахьпэм сыкъызэкIом къэгъагъэ зэмшъогъубэ слъэгъугъэба. Фыжьхэмрэ гъожьхэмрэ хэкIодыкIыгъэха?
-Хахыгъэх. ПсыгуIаным икъэгъагъэ тхьапэжьыехэр запытэкъужькIэ, къэгъэгъакIэхэр илъэу коробкэ къыпэнэ. Игъо къызыскIэ, къэгъэгъакIэхэр къыреуты, зэфэдэкIэ псычIэм илъ ятIэм хетакъох. Джаущтэу, ежь-ежьырэу зыреутыжьы, игъашIэ лъегъэкIуатэ. Коробкэхэр зыпачыгъэ къэгъагъэхэр хэкIодыкIыгъэх.
-ГухэкI. Мыщ удэсыгъэу къэсшIэжьрэп. Хьатикъуае ущыщба?
-Хьау. Псыр къызеум ыуж къуаджэм тыкъыдэтIысхьагъ.
Хьатикъуае изэман охътитIоу гощыгъэ: псыр къызеум ыпэкIэ щыIагъэмрэ, нэужым къэхъугъэмрэ. «Нэужым» – зэкIэ щыIэныгъэм къыхэхъухьагъэм, сыд фэдиз тешIагъэми - 2002-рэ илъэсыр икъежьапI. Ари тарихъ шъхьаф, а къэбарми охътэ хэхыгъэ ищыкIагъ.
Джы илъэс къэс, бэдзэогъу мазэм ыгузэгу, мы чIыпIэм сыкъэмыкIоу сикъуаджэ сыдэкIыжьрэп. Дунаим идэхагъэрэ, иIэшIугъэрэ нахь зэхэсэшIэ, тыгъэкъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм ятаурыхъхэм шъыпкъагъэ горэ ахэлъэу къыпшIуагъэшIы.