Дала ше кильг ваьрдилла
нах ба къонахий! Сигал –
Даьла, лаьтта – къонах!
Коазой I. ГIалгIай, 5 : 485
Коазой Iийса ТIой-юрта ший цIагIа шоллагIача гIата* тIа вагIа йоазонаш кхоллаш. Цун цIеннана Рая кIалара хьалкхайк: «Яьй, лакхеравар, Iовосса цу «бада»** тIара, яъа хIама хьаяьнний хьона!» Яздархо-м мичав Раяьй оаз хозача: из бIаземо дIакхаьллав, цо кхеллача тулпалхошца чуийнна къамаьл деш ва, цасоцаш хьокхаш къоалам а болаш. Фу чаьпильгиш, фу дулхильгаш да акхар дувцар, ше ТIой-юрта ва, «бада» тIа ва дицдаьча Iийсайга...
ТIаккха чухец Раяс берий тоабильг Дада «тхов» тIара Iоваккха. Коачал цхьан метте цалотталуш, тIаьнаштIа увташ, кильгаш лестадеш чухьилхача берильгаша тIахец Дадайна дешай цхьантохар: «Iай, ва Дада!.. Яъа х1ама хьамаяьннайий!.. Iомаоттаяьйий!.. Шеллалуш ма латий!.. Хьо-м вагIаш ма вий – тхо-м меца маденнадий!..»
Берий цIодза Дада духьал отталургвац... сиглара а «бада» тIара а Iовосса везача даьлар гIуллакх. Берильгаш кильгаш лаьца, токкхаваь вахьаш латт из Нанайнеи, чапильгаштеи духаьл оттаве...
Iийса, Дала вай къаман духьа иштта ТIой-юрта хьай «бада» тIа вагIа а «сигленашка» лела а ха лойла хьона: дегIаца магар долаш, дезалаца безам буаш, керда йоазонаш а кхоллаш...
Юххьанца дувца лаьхIар кхыча тайпара дар са, из тIехьашка тетта, аьннар а аьнна, цун тIехьа сай новкъоста боттаргба аз лоархIама кад айса таржам даьча мугIарашца:
Iемарашкара хьахозаш оаза яц –
Дош мара чаккхе йоацаш хIама дац.
ДIаихача ширача замашкара
Тахан декаш йоазонаш мара дац.
Из доацар рузкъа дац вай!
Укх Iазапе деношка Iомале вай,
Iоажалo дIацакхоалла совгIат -
Вай йоазув-къамаьл, лораде!
(Иван Бунин. Дош)
Йоазонашца хьаккхашта ваьнначарех, цу гIуллакха аьттув баьнначарех ва Коазой Iийса. Мишта, сенца баьннаб цун аьттув? Дала дакъа деннад цунна дешаш вIашагIдетта, царех кIоарга ийлаш кхолла, царца хьокхамаш оттаде, хьехамаш дегашка доссаде. Хьалха Даьле, тIаккха гIалгIай къам бахьан хьахиннав цох сийдола яздархо.
Халкъа накхах вакхаш, цун хьаькъало кхоабаш, сакхетамо кхетавеш, цун тIаэттача халоно, балоно готтавеш хьахиннав цох яздархо. Ший хьинарца, деналца мекъала кIала ца водаш, сонтала кара ца эккхаш, ахча-бохча тIехьа ца воалаш, тахан вайна ма вовзар хьаэттав из. Даьла совгIат доацаде къахьийгад цун хьаькъало, дего, сино шийга кхаьчар тоадеш, кIоаргдеш, къоагадеш. Ший йоазонаш къаман хам беш, баркал оалаш цун хьалхишка деннад Тхьамадас.
Укх дунен тIа цIи хеза мел бола яздархоша, оазархоша фу даьд шоай кхолламаш наьха дегашка чудоассаде? Цар массане тохк дунен тIа мишта ваха веза? пайда сеннагIа бола? зулам малагIа да? къизало фу ду сага дега-сина? тIемаш хIанна хул? машаро фу лу сага? малагIа Iазапе оттаву хьагIо, сутарлено? саг вер сенца нийсде доагIа? маллагI бехктоакхам, бекхам ба харцо лелаяьчоа? Иззамо кхы дукха хаттарашта жоп тел яздархоша, оазархоша шоай кхолламашца.
Цхьабакъада, цар массане ийла-нигата Ший Хьехамашца лард йилла вагIар Даьла ва. Цун лардал лаккхагI уж айбеннабац, е айлуц, е айлургбац. Цар хIаране шо-шоай дешашца, ийлашца белгал доах, керда доах Даьла Хьехараш, пайхамараша даь васкеташ. Цхьанне яздаьр, вокхо яздаьчох къердаш, эргаш хул, амма цар ларда-кIийле цаI мара яц – Даьле дош. Из маIан бакъде, чIоагIде дош кховдаду аз жугтий оазархочоа:
НачIало догцIенна баь кхоллам
юхьиггагара чаккхенга кхаччалца –
массехана динца бувзаме хул,
Даьла цу белха даькъе а хул.
(Игорь Губерман. Таржам Ф. Хьамзат)
Коазой Iийса а Дала адамлена еллача ларда-кIийлена тIа латта, цу тIера цавоалаш, юстара ца лелхаш, оагIора чуцаветталуш. Кхыбоа яздархой, оазархой ийлаш Тхьамадас ший тайпара, кхы цар цхьанне а цаяздеча кепах хьаоттаяьй. Цун дешаш-ийлаш кхыча яздархой чарца тувлаяргьяц, шоаш къаьста латта уж йовзарьгйолаш, цкъа Iойийшича йицлурьгйоацаш.
Iийсай йоазуво кхыбоа цIи хеза яздархош баь кхолламаш дIабоабац, юстара бахац. Цо цар ийла-нигат кIоаргду, къоагаду, сийрдагI ду, дегашка-синошка чудужаду. Кхы цхьаькха йоакха белгало, эргам болаш да Iийсай йоазонаш. Цо санна Даьла хоаставе, Цунга текъа ховш яздархо кхы дукха вац. МаллагIа овла тIера гIетташ я уж Дала хоастам беш йоа ийлаш? Цунна дегчу доалача иман тIара йоагIаш я:
Ийлашца сигленашка лелар,
Ший начIала дирст йолаер –
Даьле Даимлен Йоарженах
Са дIалаьцача латтийсар.
(Омар Хайям. Таржам Ф. Хьамзат)
Аз яздечох ца тешачо фу де деза? «ГIалгIай» цIи йола цун дешарьг Iодеша... Харцача Iаьдало вайна тIатеча, чуеттача лай оамала духьал даккха цул дикагI дарба дац. «ГIалгIай» Iодийшачоа аттагI хургда кхетам лай оамалах IоцIеннабе, из дIахоарцае. ШоллагIа-дале, укх шин бIаь шера эрсий чоалтачаш боабаьча вай дай-наьной, йижарий-вежарий «цIий гурматашца» дегаш вай лувчадой, синош Iамаргда тIаяьржача Эрсий харцона духьал отта.
Цу лоархIаме гIуллакха дика новкъост ва шоана Коазой Iийса, тешаме гIончий я шоана цун син тIара гIайтта ийлаш: «Шийца оагIув биллар кIалвитац Дала - Даьлаца оагIув билла хьаденад вай къам хIанзолца. Дунен чухь бIагал мел баьнна харцой, шоай харцо чакъяьккха, вайна тIабарж; дунен чухь бIуйгал мел баьнна къизой, шоай къизал Iабае, вайх тIалат; - амма цу Везача Дала уж харцой а, уж къизой а, малхо ша бошабеш санна, хана-замалах бошабий, эшабий, кхоачабий, боаций бу. Вай дус, воаш долчча, воай мехка...»***
Фаьрьгхой Хьамзат
Аьтинг бетта 2012 шера яздаьд
Саькур бетта 2018 шера тоадаьд
* Дешлорьг
Аьтинг бутт - июнь
ГIат - этаж
Цхьантохар - залп
Iемараш - кладбище
Оазархо - поэт
НачIал - талант
Саькур -февраль
** «Бада» тIа - шоллагIа гIата тIа я Iийсай болх бу моттиг
*** Г1алг1ай, дешарьг 5, оагIув 27