Тогда, в пятидесятых
Автобиографическая повесть
Перевод на крымскотатарский язык
О вакъытта, эллинджи йылларда
Автобиографик повесть
1. Къуршунланма
Къар.
Буз-бузлагъан орталыкъта бараклар, тикенли теллер, къарларнен орьтюнген тереклер биле о къадар козьге ташланмай.
Къар бол-бол ягъгъаны ичюн онынъ данелери бем-беяз ерге насыл синъип кеткенини сечмекнинъ бир чареси ёкътыр: я кок куньдюзни сырлы агъларына яваштан чекмек истей, я корюнир-корюнмез шавлелер озьлери насылдыр агълар къуралар.
Ель сакинлешти ве акъчамнынъ къарлы-боранлы авадан отьрю ашагъы саркъкъан ири пытакъларына урулып, тамамиле тынды, ятышты.
Кучюк бир эв янында аскерлер тикенли теллер янындаки къар обаларыны сёгюне-сёгюне четке куреп ташлайлар.
Махбюслер тель къоралар артында ерлешкен шу лагерьде апис джезасыны чекмектелер.
Лагерь хызметчилери яшагъан эвде къапылар бирден тарсылдап ачылмагъа башланды, анда-мында шамата эшитиле. Эв сакинлерининъ невбеттеки иш куню башланды. Юкъуда олгъан Виталик де сеслерден уянды.
Анасы пенджере янында ушюгенинден титреп тура. Виталикнинъ битасы эдие эткен индже бир шал онынъ азгъан омузларындан саркъып тура.
— Ана, — деп яваштан чагъырды Виталик.
— Уяндынъмы, балам, — къадын тизлерини чёкип, баланы янакъларындан опьти. — Шимди бетинъни ювунып, сабалыкъ ашарсынъ.
— Азбалда лузгял? — пельтекленерек сорады бала легендеки сувны сачратып.
— Ёкъ, рузгяр тынды. Амма къар чокъ! — деди ана севинерек. — Сен тез аша, мен ашыкъам.
— Ана, сонъ ашасам олурмы?
— Яхшы, амма бакъ, — къадын сесине сахте бир сертлик бермеге тырышты. — азбардан чыкъма.
Апансыздан къайдандыр тюфек сеслери кельди… Узакътан туякъ давушлары, атлар кишневи эшитильди.
Огълан пенджереге догъру атылды.
— Ана, ана… Бакъ, — деп бар сесинен къычырмагъа башлады о, — олалны атып…
— Кимни?
—Мына… бакъ… — бала тышарыгъа догъру косьтерди, джамны къаплагъан къыравны тырнакъларнен тырмалады. — Бакъ…
Ана пенджереден бакъып, энди озю де эр шейни коре — къоралангъан мейданчыкъта атлар атып ольдюриле. Къулледе тургъан аскерлер атеш ачып, атларны къора ичинде къувалайлар.
Къадын лагерь башлыгъы капитан Шергаевнинъ якъында взвод командири лейтенант Агоновгъа берген эмирини хатырлады: «Сыркъав атларны атып ольдюринъиз. Джансыз кевделерини ормангъа чыкъарып комюнъиз…».
—Ана, ана, не олаята?
— Атлар хасталар, анълайсынъмы, балам, хасталар.
— Айван хаста ола биле, амма о да яшамакъ истей… — дие Виталик козьяшларыны туталмады. О, атеш ачылгъан сайын, сескене-сескене пенджереге бакъа.
Къоралар артында къоштурылгъан атлар бирер-бирер атылып ольдюриле. Тер-темиз къарнен къаплангъан топракъ артыкъ къангъа буланды.
Аскерлер исе атларнынъ къанлы сагърыларыны токътамай къуршунгъа тутмагъа девам этелер. Атлар хырылдаяракъ, анда-мында, тельден тельге атылып, ахыр-сонъу талып, чалкъа тюшелер.
Бараклардан итеклешип чыкъкъан махбюслер исе чырайларыны экшитип, атларнынъ идъам этильмесини козетип туралар.
Тезден къора артында ялынъыз бир ат аякъ устюнде къалып, олю атлар арасында зар-зорнен сюйреле. Узун ве азгъын боюнындан акъкъан къою къырмызы къаннынъ тамчылары туякълар узерине тамлай. Къуршунлар кевдесини тешип чыкъалар. Атышларнынъ арды узюльмесе де, ат саллана-саллана кетмекте. Ниает, ог аякълары бирден-бирге букюле ве о да юзюкъоюн тюше.
Атыш сеслери кесильди.
Орталыкъкъа аким олгъан сукюнетте о къадар бир гъарабет бар эди ки, атта этрафтаки тереклер арекетке келип, узериндеки къарларны тюшюрип йибермеге башладылар.
Ана терен-терен кокюс кечирип, огълунынъ къулагъына эгилерек:
— Агълама, балам, агъламагъа аджет ёкъ… Атларны мен де аджыйым, амма башкъа чаре ёкътыр… — деди.
Ана огълунынъ башыны сыйпамакъ ичюн онъа къолуны узатты. Бала исе бир кенаргъа чекильди ве торлангъан козьлернен анасына бакъты.
— Башкъа чале ёкъ… башкъа чале ёкъ… — шыншыкълап текрарлады о. — Буюклел даима ойле дейлел… Яман би шей япкъан сонъ «башкъа чале ёкъ» айталал. Мен оськен сонъ ойле япмам…
— Сен алты яшындасынъ…
— Мен тез оседжем, тез…
Бала бурун тартып, китаплар яткъан кошеге сыйыкъты.
Ана устюндеки бушлатны дёгмелеп, тургъан еринден:
— Мен ишке кетем, анъладынъмы? – деди.
— Кетебер, — лякъайдлыкъ иле джеваплады бала.
Ана эвден эппейи узакълашкъан сонъ, Виталик деръал устюне тонны, башына борькни киерек, эвден зувды.
Тайга узерине къар сепелесе де, булутлар тарафындан сарымгъа алынгъан кунеш озь нурларынен тереклернинъ тепесини айданлатмакътадыр.
Эвден лагерьге къадар узангъан къоджаман курьтюклер арасындаки ёлчыкъта корюнген огъланны кимдир къычырып токътаттып:
— Къайда кетесинъ? — я суаль берген, я сёгген бир тавурнен сорады бекчи аскер.
Аскер буз-бузлагъандыр. Мор ренкке бурюнген юзю къалын тоннынъ тик тургъан якъаларынен къаплы. Сувукътан козьлери биле мораргъан киби корюнелер.
Виталик лагерьде хызмет эткенлернинъ эписини таный, амма шимди огюнде пейда олгъан аскерни биринджи кере коре. Бала истер-истемез токътады.
— Мени эшитесинъми? Къайда кетесинъ? – кене сорады тоннен сарынгъан аскер.
— Анама кетем, — деп фысылдады огълан.
— Сен башымны кутьме, кет мындан.
— Не олды шу? — аскернинъ янында Аносов пейда олды.
Аскер деръал тик турды.
— Лейтенант аркъадаш, огълан территориягъа…
— О, Валянынъ огълу, ёл бер, кечсин…
— Манъа не, ёл ачыкъ, — омузларыны къысып мырылдады аскер. — Валянынъ огълу… Валя дегени ким экен?
— Аскер Игнатьев, шу лафларны ташла, — деп кестирди лейтенант ве шуны иляве этти. — Вакъты кельгенде билип алырсынъ, ашыкъма. Онъа исе, — о, огълан тарафына башынен ишарет этти. — сакъын, токъунма. Бар, огълан, кете бер, — Виталикни аркъадан яваштан къакъып деди лейтенант.
Виталик КПни (Незарет пункти) кечкен сонъ айланып бакъты: Андрей Иванович Аносов штабгъа догъру ёл тутты, аскер исе когерген юзюни тон якъасы ичине сокъты ве, гуя бир оюнджы киби, тургъан еринде аякъларынен токътамай тапырдатты.
2. Баракта
Баракларнынъ эр биринде Виталикнинъ танышлары, атта достлары бар эди. Олар онъа меракълы икяелер, масаллар айтмакътан башкъа, базан эгленджели оюнджакълар да ясап бере эдилер. Бу оюнджакълар гъает дюльбер олып чыкъа эдилер. Масаллар исе бираз кедерли олгъанларына бакъмадан, сонъ-сонъунда яхшылыкъ яманлыкътан даима устюн келе эди.
Виталик бараклар къаршысында токътады. Ангисине кирейим, деп тюшюнджеге далды. О, онъа энъ якъын олмыш онунджы баракка догъру адымлады. Огълан баракнынъ къапысыны ачкъанынен кимдир:
— Марфа, сенинъ шегиртинъ кельди, — деп къарыкъ сеснен къычырды.
Бала башыны котерип, экинджи ярустан къаба потюклеринен саркъып тургъан арыкъ аякълы яш бир къадынны корьди.
— Не тиликип къалдынъ? — хырылдап эснеди къадын бем-беяз тишлерини косьтеререк. — Сенинъ Марфанъ андадыр. — Яш къадын къолуны сильтеп, баракнынъ ортасына ишмар этти.
— Виталик, мен бу ердем, — деп шишман къадын баланынъ янына агъыр юрюшнен якъынлашты. — Азчыкъ хасталандым, — деди къадын узр истеерек. — Я сен, утанмаз, огъланчыкъны не къоркъутасынъ, — дие иляве этти о потюкли къадынны тазирлеп.
— Огъланны алып джоюл башымдан… игренч къары, — ачувнен сёгюнди яш къадын.
— Мындан кетейик, — деп Марфа огъланны къолундан тутты. Артындан исе кене куфюрлер ягъды:
— Бакъса шу джинабетке… Корьдик биз ойле сойларны. Эписи бир мында биз киби геберирсинъ. О бир дюньяда исе эр кес тенъ.
— Тёвбе, тёвбе, — янында отургъан къартий чокъунды.
— Сус, ороспу…
— Сустым, сустым… — деп къоркъа-къоркъа бир даа чокъунды къартий.
— Мен сонъла келеджем, мумкюнми? — деп сорады Виталик арткъа чекилерек.
Марфа огъланнынъ башыны сыйпады ве:
— Къулакъ асма. Наташка бу, бираз кейфи бозукъ, амма ярамай къыз дегиль. Янъы кельгенлерден. Оны башкъа бир лагерьден бизге авуштыргъанлар. — Марфа отургъычны баланынъ янына чекти. — Отур, аякъта турма.
— Я, Наташа тизенинъ потюклели нечюн о къадал балабан?
— Оларны аселет кийген.
— Нечюн?
— Ишке бармамакъ ичюн, эшиттинъми, серсем, — деп кестирди Наташа тизе. — Чалышмайып, тоя-тоя ашамакъ ичюн.
— О, потюклер ичине ташлар къойгъан. Аягъы да ичинде. Шу алда бир къач саат отургъан сонъ, аякълар шишип къалалар. Бойле адамны деръал санчастьке ёллайлар, — анълатып берди Марфа.
— Бу пич бала мени сатса, кореджегинъ бар, Марфа, — деп къоркъутты Наташа.
Бирден къапы тарсылдап ачылды. Кимдир: «Яваш ол, мудиремиз кельди», — деп явашчыкътан айтты. Барактакилерден базылары бир кереден сес чыкъардылар:
—Селям, мудире…
—Виталик, тез ол, тахталар арасына сакъланъ, — деп фысылдады Марфа. — Акс алда белягъа къаладжам.
Огълан бир кошеге, тахталар арасына сакъланып, сес-солукъсыз отурды. Махбюслер: «Бизге кене сасыкъ эт ашатасынъ… Демленмеген чайны озюнъ ич… Къартоптан тойдыкъ энди… Ат этинден бер…», дие шамата котердилер. Виталик шу гурюльти ичинде озь анасынынъ гурь сесини бир кереден де танымады. Сонъра о, анасынынъ кийиз этиклерини корьди.
— Марфа, Виталикни корьдинъми? — деп сорады анасы.
Мафра, адеттеки киби, омузларыны къыскъан олса керек. Ана шашкъынлыкънен сорады:
— Къайда джоюлды шу бала? Онынъ бу ерде олгъаныны айттылар…
Къапы ачылып къапалгъан сонъ, Марфа тахталар арасына эгилип:
— Чыкъ энди, янымда азчыкъ отурып, сонъ кене эвге кетерсинъ, яхшымы? — деди о. — Мен санъа къабурчакътан куллюк яптым. – къадын огъланнынъ шубели бакъышларыны корип, ястыкъ астындан куллюкни мукъайтлыкънен чыкъарды. — Инанмайсынъмы, ёкъса? Мына бакъ, — о, куллюкни ачувлары ичине алды, сонъра оны Виталикке узатып, сакин сеснен: — Ал, менден хатыра… — деди.
3. Чатышма
Узун ве джыйнакъсыз барак башкъа иншаатлардан бираз авлакъта, айры бир мейданчыкъта ерлешкен олып, эки тарафындан тель къоралар узангъан. Бу ерни куньдюз сакъчы, геджелери исе сакъчы ве, аджети олмаса да, копеклер къаравуллайлар. Лагерьден къачмакъ деерлик имкянсыз эди. Забитлернинъ айткъанына коре, чокъ йыллар зарфында лагерьден анджакъ бир къач адам къачаджакъ олды. Амма арекетлери чул тутмады. Бирилери тайгада текмиль бузлагъан алда тапылды, экинджилери исе йыртыкъ урбада, такъатсыз тонъып къалып, озьлери къайткъанлар.
Лагерьден юз километрлик месафеге кечильмез тайга ве батакълыкъ узангъан. Русие ичине тар лежнёвка* бурмаланып кельген. Бу тахта ёлнен ашайт маллары, кимерде исе почта кетириле. Айны бу ёлдан кечип, янъы махбюслер — хырсызлар, доландырыджылар, къабаралыджылар, малперестлер, исрафчылар ве бир талай башкъа унсурлар келип чыкъа. Джезалав муддетини толдургъан сойлары кене де шу ёл саесинде адамзат джемиетине къайталар. Албу ки, лагерьге кельгенлернинъ бир чокълары да шу ёлгъа затен бир даа аякъ басалмадылар…
* Лежнёвка — транспорт кечмеси ичюн баткъакъ ер устюне сыралап къоюлгъан тахталардан ясалгъан ёл
Виталик де лагерьге шу ёлнен кельген эди. Амма не вакъыт — буны хатырлап оламай. О, бу лагерьде, тель къоралар артында дюньягъа кельгендирим, деп вакъыт-вакъыт тюшюне. Лякин сырлы ёл оны да озюне чекмекте. О, бала сеслерини хайли замандыр эшитмей юре. Ойнагъан балалар ялынъыз тюшлерине кире. Бир кунь Виталик анасынынъ кабинетинде отургъанда, тахта дивар артында Сергей Шалвович Шергаев телефонда кимгедир: «Я, мен не япайым? Оны иштен чыкъарайыммы ёкъса? Рапортлары бирер-бирер топлана. Огъланчыгъына мектепке бармагъа вакъты кельди…», — деп ташлагъаныны эшитти. Сергей Шалвович энди кимнидир динълеп, сонъ-сонъунда телефонда: «Яхшы, яхшы… Лячаре, оны авуштырмагъа меджбур оладжакъмыз», — дие кедернен кокюс кечиргенини де эшитип къалды.
«О, бизни айтса керек, догърумы? Биз мындан кетеджекмизми, ана?» — деп сорады огълан.
«Ишимиз сыкълетке къалмагъанда, кетермиз» — деди анасы.
Амма арадан куньлер, айлар кечсе де, олар ич бир ерге кетмегенлер, илле иш устюне иш чыкъа эди. Ана эвге кеч маальде, иштен асабий алда къайта эди. Геджелери ункюр-ункюр агълап, сабалейин козь тюплери шишкен олып ишке кете эди. Бойле куньлерде Сергей Шалвович оны озь кабинетине чагъырып: «Сонъ, даа не олды? Кене башлайсынъ… Не япамайым энди? — деп къатты сеснен тенбиелей тургъан. — Эвге бар да, тынчлангъан сонъ келирсинъ. Ярын бир шейлер тюшюнип тапармыз».
Ана эвге къайта эди. Эртеси куню исе тюневинки алда ишке чыкъа эди. Забитлер: «Бу иште бир къыл бар», ¬— деп оны озьара мыскъыллагъанлар. Кет-кете эмиш-демишлер махбюслер арасында да таркъалды. Бирилери: «Бу, догъру олмаса керек», — десе, экинджилери: «Оладжакъ шей дегиль», — дегенлер. Даа башкъалары исе: «Валя даа яш. Шу тазбаш эриф онъа не керек? Копек биле онынъ янында дюльбер корюнир», — деп айтышкъанлар. Амма ким не десе де, оларнынъ эписи бир фикирге кельди: не олса-олсун, Валяны лагерьден йибермемек керек. Истесе, тазбашнен яшай берсин. Мектеп ёкъ десе, чаре тапылыр. Мектепни мында ачырмыз. Оджамыз азыр (махбюслер арасында тарих илимлери намзети бар эди). Оны, илимлер намзетини, «мектеп мудири» вазифесине «тайинледилер».
Сергей Шалвовичке бу акъта хабер этильген сонъ о башта къашларыны сытты, сонъра къолуны сильтеп: «Я, окъуса не олгъан экен? Бала окъумакъ керек, бараклардан бирисине къатнап, джан къурбан, окъусын», — деди о. Амма Сергей Шалвович бу мужде иле лейтенант Павел Игнатьевич Агоновнен пайлашкъан сонъ, Агонов къаршы чыкъты: «Биринджиден, капитан аркъадаш, бунъа ёл бермек олмаз. Шимди пек муселиетли бир девир башланды. Сталин ольген сонъ бир якъадан баш чыкъармакъ керек, кимсеге имтияз ёкъ. Экинджиден… Тюшюн де бакъынъыз. Шу алчакълар балагъа не огретир? Барсын, дейик, бала баракта окъуйджакъ, мында яшайджакъ… Я, илериде о да джинаетчи олып етишсе, бунъа не дерсинъиз?».
Сергей Шалвович ачувланып: «Сайгъылы Павел Игнатьевич, сиз о къадар къабартманъыз», — деди.
О, ачувлангъанда, юзю сарара, таз башы терлеп башлай, юзю де къызарып бозара. Ири пармакълары маса устюне такъырдатмагъа башлай. Бойле вакъытта, башлыкънынъ серт табиатындан хабердар олгъанлар, онынъ кабинетинден деръал чыкъып кетмеге ашыкъалар. Амма бу фикир Павел Игнатьевичнинъ акълына асла кельмеди. О, «Беломор» пачкасыны чыкъарып, папиросны думанлатып: «Белли ки, коммунист коммунистке айтаджагъыны айтмакъ керек. Мен де сизге бир шейни чокътан айтаджакъ олам. Лагерьде бир лаф чыкъты… Эм тек бизим арамызда дегиль, бундан махбюслер де кулелер», — деди о. «Мен сизни анъламайым, — деп кестирди Сергей Шалвович. — Умумен, мешим шахсий ишиме…». «Шахсий? Янъыласынъыз. Лагерь башлыгъы къолу астында чалышкъан незаретчи къадыннен насылдыр маджерагъа…». «Агъзынъызны къапатынъыз! — деп къычырды Сергей Шалвович чылгъынджа. — Етер энди!». «Синъирленмек керекмей. – сакин сеснен деди Агонов. — Свичарская яш ве янъгъыз бир къадын. Корюмли. Дюльбер десек де олур. Амма къадынгъа леке ташламакъ олмаз. Сизге кимсе бир шей демез, ич бир шей япалмаз, деп беллейсинъизми? Онынъ бабасынен бир яштасынъыз, акълынъызны башынъызгъа топланъыз».
Шергаев чекмеджеден бир кач апны алып ютты ве козьлерини юмды. Онынъ шишман вуджуды къамбырайды ве артыкъ толу бир чувалгъа ошап къалды. Павел Игнатьевич даа бир шейлер айтса да, Шергаев онъа ич де къулакъ асмады. О, лейтенантнынъ дудакъларына тикилип бакъты. Агоновнынъ токътамай ягъдыргъан эсассыз къабаатлавларындан о, къарт бир адам, къоркъмагъа башлады. Лякин Шергаев озю ичюн къоркъмады, о, эр кес джаныны агъырта бильген янъгъыз къадынны къайгъырды. Хусусан идареден кельген тюрлю талиматлардан гъайры ич бир шей бильмеге истемеген шу аджеми, ирадесиз Агонов къадынны ернен ексан эте билир. «Эгер о меним еримни алса, янъы вазифеде такбих джезасына да деерлик огърамаз», — деп тюшюнди Шергаев. О, шу аньде, Валентинаны ильк сефер не вакъыт ве не ерде корьгенини де хатырлады.
Бир кунь оны идареге чагъырдылар. Мушавереден сонъ полковник Харькин Шергаевни янына отуртып: «Сергей Шалвович, сиз ичюн уфакъ бир сюрприз азырладым. — деди о. — Сизинъ лагеринъизде къадынлар отуралар. Къадынларнен сиз дегиль де, башкъа бир къадын давалашса, сизге енгильдже олур, догъру дегильми?». Капитан Шергаев шашмалап къалды: «Не айтаджагъымны да бильмейим, полковник аркъадаш». «Мен исе билем, — деп кульдю Харькин. — Къолунъыз астында бир къач къадын незаретчи олып хызмет эте. Сизге уйкен незаретчи сыфатында даа бир къадынны ёллайым. Шимди танышырсынъыз». Бир къач дакъкъадан сонъ Шергаевнинъ козю огюнде яш бир къадын кевделенди. «Мени чагъырдынъызмы?» — деп сорады къадын полковникке мураджаат этерек. «Эбет, буюрынъыз, — деди о — Мына, таныш олунъыз, Сергей Шалвович, — Валентина Антоновна Свичарская». Шергаев къолуны узатты ве авучы ичинде уфакъ бир эльчикнинъ джыллылыгъыны ис этти.
Шергаев Валентина Антоновнаны ве онынъ огълуны «полуторка»нынъ кабинасына отуртты, озю исе кузовда эки балабан джемидангъа сыйыкъып узанды. Сергей Шалвович башта ёл бою, сонъра исе лагерьде, Свичарскаяны эвнинъ бош бир одасына ерлештирген сонъ, бу яш къадынны этрафтаки махбюслер арасында тасавур этмеге тырышты. Амма буны ич де тасавур эталмай эди. О, назик къадын титис ве алчакъ махбюслер арасында чокъкъа даянмаз, деп тюшюнди. Шергаев махбюслерни топлап, лагерьде янъы бир незаретчи къадын ишке киришкенини бильдирди. Айрет, амма аскерлерге, забитлерге бойсунмагъан махбюслер Валентинанынъ сёзюни динълемеге башладылар. Албу ки, Валентина сесини котермей лаф эткен бир къадын.
Лякин, бунъа бакъмадан, Шергаев къадын ичюн раатсызлана эди.
Ихтимал, онынъ раатсызланувы артындан тюрлю ошеклернинъ пейда олмасына себеп олгъандыр. Заманнен Шергаев Валентинаны лагерьден йибермеге истемеген. Лякин бунынъ себеплери бар эди. О, Валентина кетсе, махбюслер артыкъ кимсеге бойсунмайджагъындан сакъына эди. Бундан да гъайры, Шергаев Валентинагъа бакъкъанда, кенди Валясыны даима хатырлай тургъан. Валя къыркъ бирде онынъ элинде джан берген эди…
Агонов тургъан еринде озь гимнастёркасыны тюзетип: «Мен идареге телефон этеджегим», — деп айтып ташлады. Сергей Шалвович ялынъыз къолуны сильтеп, еринден къыбырдамады.
4. Къабурчакъ
— Сен къайда эдинъ? — ана штабгъа кирген огълуны корип, онъа атылды. — Сени къыдыра-къыдыра…
Виталик башыны тёбен алды. Валенканы табангъа сюйретип, сес-солукъ чыкъармады. Анасы башыны саллып:
— Кене баракта эдинъ, демек, сенде себеп даа лаф эшитеджем, — деди ана сертейип. Сонъра отургъычны янына чекип:
— Ах, башымнынъ белясы, устюнъдеки тонны чыкъарып отур, исинирсинъ. Къолларынъа бакъ, буз-бузлагъанлар, — дие огълуна тоныны чыкъармагъа ярдым этти.
Ана куллюкни козьден кечиререк:
— Не къадар индже бир иш. Къабурчакънынъ озюнден япылгъан! О лагерьге насыл тюшкен? Буны санъа ким берди?
— Малфа.
— Марфа? Одессадан кетирдими ёкъса? Тинтюв вакътында буны насыл этип сакълагъан экен? Бу ерде отур, бекле, — деди ана ве куллюкни янына алып кабинеттен чыкъты.
Капитан Шергаев озь одасында ёкъ эди. Шунынъ ичюн къадын лейтенант Агоновнынъ узурына барды.
— Свичарская? — Агонов еринден турды. — Буюрынъыз, кечинъиз. — Отурынъыз, сизни динълейим.
— Лейтенант аркъадаш, насыл айтайым экен… — Валя эеджанланып юткъунды.
— Не олды, айтынъыз? — деди Агонов къадынгъа тикилип. О, къадын керчектен де корюмли олгъаныны, капитан артындан нафиле юрмегенини тюшюнди. Капитангъа сукъланып, онынъ еринде олмакъ истеди. Эеджан дуйгъусы гузеллигине гузеллик бере! Чырайынынъ акълыгъы, байгъын бакъышы…
— Девам этинъиз, динълейим, — деп озюни къолгъа алды Агонов.
— Мына, — къадын куллюкни маса устюне къойды.
— Назик иш. Къайда алдынъыз? — деп меракъланды Павел Игнатьевич.
— Огълум кетирди… Марфа бахшыш эткен… — Валя туткъланып айтмагъа башлады. — О озюне къаст этер, деп къоркъам…
—Нечюн?
—Марфа Одессада догъды. Оны о ерде махкемеге чеккенлер. Бу къабурчакъны да андан кетирген олса керек. Дёрт йылдыр шуны баракта сакълагъан, энди исе оны апансыздан балагъа берген…
—Берсе берген, сизге не?
—Инсан онъа озь юртуны, якъынларыны хатырлаткъан эшьяны ич бир вакъыт озь-озюнден башкъасына бермез…
— Башынъыз агъырмасын, Марфа сиз киби юфкъа юрекли дегильдир, — деп кулюмсиреди Агонов. — Онъа эписи бир…Куллюкни огълунъызгъа къайтарынъыз, ойнасын. Эгленджели бир оюнджакъ.
— Кетсем олурмы?
Агонов башыны саллады ве аман бир шей хатырлагъан киби:
— Бир дакъкъа… Сизден бир шей сорайджакъ олам. Сиз ишинъизни ташлап кетмеге истейсинъиз, деп эшиттим. Догърумы? – деп сорады.
— Догъру.
— Я, нечюн? Иш бар, маашынъыз зарарсыз, паёк бар…
— Огълум энди осип етишти. Онъа окъумакъ керек… Капитан аркъадаш исе кетмеге изин бермей…
— Оны да алып кетмек мумкюн, — яваштан айтты Агонов.
— Кимни «оны»? — деди Валя лейтенантнынъ суалини анъламадан.
— Сергей Шалвович якъында нефакъагъа чыкъаджакъ. Сизге акъай киши, огълунъызгъа да баба керек…
— Сиз не айтасынъыз шу? — ачувланды къадын. Янакълары янды, къулакълары къызарды…
— Багъышланъыз, Свичарская, — мыйыкъ астындан кульди Агонов. — Манъа дарылманъыз, шакъа эттим садедже.
Павел Игнатьевич одадан тез-тез чыкъып кетеяткъан къадындан козюни узьмеди. «Дюльбер къадын», — деп ичинден текрарлады о Валяны юрегине якъын тапып.
5. Къашкъырлар
Олар чокъ эди. Олар арада бир эвнен тель къоралар янына келип, бекчи копеклерни чылдырта эдилер. Копеклер къашкъырларны корьгенде хышымгъа келе, узун ве сыкъ тюклери тиклене эди. Олар тель къоралар устюне бар кучюнен атылып, иддетнен хырылдап афыра эдилер. Амма къашкъырлар зерре къадар къоркъмагъанлар. Олар копеклерге назар ильмеден, озьлерине ашарлыкъ къыдыра эдилер. Къашкъырлар анджакъ къаравул къуллесинден сакъына эдилер. Чюнки о ерден аскерлер патта-сатта окъ сачып, йыртыджыларны базан атып да ольдюргенлер. Бу сефер де къашкъырлар лагерьге якъынлаштылар.
Къашкъыр сюрюси олю атларнынъ къан лекелерини ялап, башчы къашкъыр изинден кеткенлер. Эв янында сюрю экиге болюнди. Буюкче сою дивар бою тизильди, башчы етекчилигинде олгъан кучюк сюрюдекилер къар устюнде яваштан дёртаякълап огге йылышты.
Прожектор ышыкълары тель къораларны ярыкълатып кечтилер. Къашкъырлар эв артындаки къаранлыкътан файдаланып, къорунгъан лагерьде тургъан балабан чапчакъларгъа етип бармагъа истедилер. Эвеллери бу чапчакълар сельдьнен толдурылгъан олса да, шимди олар бош олып, ялынъыз балыкъ къокъусыны тута эдилер.
Копеклер къашкъырларны сезип алып, вакъыт-вакъыт афыра эдилер. Башчы къашкъыр къар устюнден атылып, арыкъ кевдесини чапчакъларгъа догъру къоштырмагъа башлады. Онынъ артындан даа бир къач кольге чапчакъларгъа таба фырлады. Шу ань копек сеслерини бастыргъан къуршунлар чапчакълар этрафына ягъдырылды.
Виталик ёргъанына бурюнип, пенджереге бакъынып ята эди. Атышлар эр тарафтан эшитильсе де, пенджереден бир шей де корюнмей эди.
Оппадакътан пенджереге узун бир тумшукъ урулды. Виталик бирден сескенди: насылдыр къоджаман къашкъыр пенджереден тикилип бакъа эди. Бирден къашкъыр панджасыны котерип, оны бар кучюнен джам устюне эндирди. Джам парам-парча олып, къар устюне бир-бир сепильди. Къашкъыр деръал козь огюнден гъайып олды…
Огълан анасыны уяндырмамакъ ичюн, явашчыкътан ашагъы орьмелеп тюшти. Соба янында кельберни къармалап тапып, пенджере янына йылышты. Тюфек сеслери кесильди, копеклер тынды, этрафкъа кергин бир сессизлик чёкти.
Саба эрте Виталик юкъусырап яткъанда, анасынынъ аякъ сеслерини де эшитти, пишкен къартоп къокъусыны да ис этти, амма козьлерини ачып оламады. Лякин гедже кельген мусафирни хатырлап, аман атылып турды.
Анасы оны корип, куле-куле элине кузьгю туттырды:
— Сен озюнъни корьдинъми, мына бакъ…
Виталик бутюн гедже кельберни элинде тутып яткъаныны, демирни аля даа элинден ташламагъаныны тек шимди абайлады. Эллери, юзю, аякълары куеленген. Тёшек устюнде де къара лекелер къалды.
— Гедже къатты юкълап, ич бир шей эшитмедим. Сен исе озюнъни къорчалагъан экенсинъ… — деди анасы ве огълунынъ янына келип, кельберни элинден чекип алды.
— Гедже къашкъыр чокъ олдымы?
— Мен тек бир къашкъырны корьдим, балабандан-балабан.
— Пенджеремизни о къырдымы?
— Эбет.
…Гедже дёрт къашкъыр атып ольдюрильди. Учю чапчакънынъ ичинде джан берди, дёртюнджисини аскерлер лагерьден бираз авлакъта, олюм алында таптылар. Аскерлер якъынлашкъанда къашкъыр тураджакъ олды. Аякъларында кучь-такъат къалмаса да, айван адамларгъа догъру сюйреклене-сюйреклене йылышты ве, ниает, о да джан берди.
— Ольдю, — деди аскерлерден бири ве къашкъырны тепкеледи. — Амма да арыкълагъан.
Олю къашкъырларны бир чукъургъа ташлап, ичини къарнен толдурдылар. Черик саат кечер-кечмез къашкъырларны артыкъ эр кес унутты: махбюслер бараклардан сыра-сыра чыкъкъан сонъ, сакъчылар незаретинде бригадаларгъа болюнип, дагъ кесмеге айдып алып кетильди.
— Эр кес кеттими? — деп сорады Шергаев незаретчи Сафия Кротовадан.
— Эбет, капитан аркъадаш. Эр кес кетти, ялынъыз онуныджы баракта отургъан Гурьева къалды.
— Онъа не олды?
— Кене аякълары сызлай экен. Оны санчастьке ёлладыкъ.
— Бараклар тешкерильген сонъ раатлана билирсинъиз, — деди Сергей Шалвович.
Онунджы барактаки тахта тёшеклер итинанен тёшельген. Кеч аткъан танъда кунеш нурлары тар пенджерелерни бол-бол айдынлатмакътан аджиз эдилер. Кошелер яры къаранлыкъ ишгъали алтында къалды. Дым ве агъыр ава нефес алмакъны зорлаштыра эди.
— Баракларны авалатмакъ керек, деп сизге къач кере айттым, — деп сёгди Сергей Шалвович. — Бу ерде бонъаймакъ мумкюн…
— Вай! — бирден къычырып йиберди Соня. — Капитан аркъадаш, — деди о теляшлы бир сеснен. — бакъынъыз.
Тахтада ярысына къадар ачылгъан ёргъан тюбюнде бир къадын юзюкъоюн ята эди. Къоллары тирсеклерине къадар къарны астында къалды. Бир аягъы тахтадан саркъып турды.
Шергаев ёргъанны алып ташлап, таш кесильди: чаршаф къангъа булангъан.
— Ярдым этинъиз, — деди о Сонягъа явашчыкътан.
Олар экиси джесетни мукъайтлыкънен сыртустю чевирдилер. Капитан махбюс къадыннынъ бузлангъан элини алып, набзыны тутып бакъты, юрек урувлары да токъталды.
— Санчастьке чапынъыз, — деп Кротовагъа эмир берди о ве аман фикрини денъиштирип: — Ёкъ, керемей, энди кеч олды, — деп къошты.
Шергаев эгилип, ерден къанлы джам парчаларыны алды: «Бу джам къайдан чыкъты?». О, башыны котерип, тёпеде къырыкъ электрик лапмасыны корьди.
Кротова капитангъа бакъып, озю де башыны юкъары котерди.
— О, чыракъны сындырып, джам парчасынен дамарларыны кести, — Сергей Шалвович бетини бурюштирди ве чыкъышкъа догъру адымламагъа башлады. — Эмир беринъиз, джесетни мындан алып чыкъарсынлар.
Сергей Шалвович теляшкъа тюшти. Онынъ лагеринде бойле гонъюльсиз аллар даа оламагъан эди. Махбюслер сыкъ-сыкъ олелер, амма озюни ольдюргенлер даа олмады. Керчек, базы махбюслер озь сагълыгъына энъкъастан зарар еткизе эдилер. Амма олар буны башкъа макъсаднен япып, ишке чыкъмамагъа маначыкъ тапа эдилер.
Капитан къуруджылыкъ трестининъ сабыкъ баш эсапчысы Николаева Марфа Алексеевнанынъ махкеме ишини козьден кечиререк, къыскъа анкет малюматына деерлик эмиет бермеди. Бу малюмат онда меракъ догъурмады. Затен бир вакъытлары капитан мерхуменинъ аяты акъкъында толу малюматны башкъа менбалардан да алгъан эди.
Бундан учь йыл эвельси лагерьге Марфанынъ анасы — ай-айы кетип, вай-вайы къалгъан бир къартий кельген эди. Къартий башкъаларнынъ сой-соплары киби козьлерине яш алмадан, бир шей талап этмеден узурына келип, огюне десте-десте фахрий ярлыкълар, хасиетнамелер, тезкерелер яйды. Капитан къартийге лякъайд бир назар ташлап, бу кягъытлар неге керек олгъаныны сорады. Къартий бираз утанаракъ деди: «Огълум, джанынъ агъырмасын, амма бу кягъытларда меним Марфамнынъ бутюн аяты акс олунгъан. Оны элял хызмети ичюн эр шей такъдирлегенлер… Сонъра бир куньде «хырсыз» деп чыкъардылар… Ойле шей олурмы?». Шергаевнинъ джаны агъырмады, о, къартийге догъмуш къызынен корюшмеге биле рухсет берди. Къайтмагъа да ярдым этти. Догъру, Николаева йыллар девамында тюрлю ярлыкъларнен сыкъ-сыкъ такъдирлене эди. Лякин оны исраф ичюн махкемеге бергенлер…
Капитан Николаеванынъ шахсий ишини огренип башлагъанда, оны: «Лагерь башлыгъы адвокат дегиль. Озь ишинъни яп», — деп тенбиледилер. Шергаев сонъундан билип алгъаны киби, Марфа махкемеге чекильген сонъ, трест идареджиси де якъаланды. Затен акъча исрафында энъ-эвеля онынъ къабааты бар эди.
Сергей Шалвович Марфанынъ махкеме ишини четке чекип, пенджере янына барды. Агъыр нефес алып: «Къартайып башладым. Синъирлерим кергин олды. Бунынънен ишим биткен олса керек», — деп тюшюнди.
Шу арада София Кротова кабинетке кирип:
— Капитан аркъадаш, Николаваны алып чыкъардылар.
— Тёшеги…
— Денъиштирдик.
Капитан башыны саллады.
— Яхшы. Агоновны чагъырынъыз.
София чыкъкъан сонъ, артындан лейтенант Агонов кирди. «Эр кес топланды», — деп тюшюнди Шергаев.
— Андрей Иванович, Николаеваны дефн этинъиз.
Агонов башкъа эмирлерни де бекледи, амма Шергаев пенджереге айланып:
— Инсанджасына дефн этинъиз, — деди богъукъ сеснен.
Тышарыда Агоновнынъ къаршысына лейтенант Аносов ве старшина Якунин чыкъып:
— Сонъ, алы насыл?
— Насыл ола билир, къасевет ичинде эльбет…
Къапы ачылды ве Сергей Шалвович босагъада корюнди:
— Киринъиз, — деди о.
6. Меселенинъ бакъылмасы
Свичарская къызыл къарандашнен бир шейлер къаралап, индемей отурды. Кротова башыны тёбен алып, аякъ устюнде тюшюнджеге далып турды. Даа дёрт незаретчи бираз четте отурды.
— Сержант аркъадаш, — деп башлады Соня къалын дудагъыны букип, — баракларны бир къач кере тешкерген эдим… Эр шей еринде эди… Николаева бойле шейлер япар, деп ич акълыма кельмезди…
— Марфа азатлыкъкъа чыкъмагъа о къадар истеген эди ки… — эфкярлы сеснен деди Оксана Пыталева. Махбюслер онъа озьара Оксана тизе дегенлер.
— Э, пек арзу эте эди… — башыны саллады Свчиарская. — Сиз, Кротова, энди сёгюш къазандынъыз. Энди сёз башлыкъкъа.
— Иштен бошатаджакъмы? — къоркъып сорады Соня.
— Языкъ ки, иштен бошата биле.
Шу маальде телефон чалды. Свичарская трубканы алып:
— Эбет, меним. Эбет… Э… Яхшы. — Гудок давушлары эшитильди. — Капитан чагъыра. Эр кес ерине къайтсын. Кротова исе меннен бараджакъ.
— Демек, мени де чагъыра, — басыкъ сеснен деди Соня.
— Эбет.
Шергаев китап долабы янында турып, энъ усттеки рафкъа насылдыр бир китапны къояджакъ олды, амма бою етмеди. О, агъыр нефес алып, аякъларынынъ уджуна басып узанаджакъ олды, амма бу да файда бермеди. Свичарская ве Кротова капитанны бу алда корип, юксек сеснен оксюрди. Шергаев шашмалап, къып-къырмызы олды. Апасындан элинден тюшкен китапны котерип алды ве маса устюне къойды.
— Киринъиз, киринъиз… Сизни нечюн чагъыргъанымдан, эминим, хабердарсынъыз. — деди Сергей Шалвович озь ерине отурып. — Меселе озь-озюни ольдюрген махбюсте дегиль, меселе сизинъ эхмаллыгъынъыздадыр. Сизден, Кротова, бригадаларнынъ эписи ишке кеттими, деп сорагъанда не дединъиз?
Кротова гимнастёрканынъ къатлангъан ерлерини пармакъларынен басып турып, сес-солукъ чыкъармады.
— Николаеванынъ гъайып олгъанындан биле хаберинъиз ёкъ эди. Бунынъ акъибетинде инсан ольдю. Инсанны бу ерде биз къорчаламасакъ, ким къорчалайджакъ?
— Капитан аркъадаш, мен…
— Февкъульаде вазиет юзь бермегендже бир шей япмасам да олур, деп юресинъиз, — къычырып йиберди Шергаев. — Бунъа ёл бермем артыкъ! Чалышмагъа бильмесенъиз, рапорт язынъыз. Буны сизге чокътан теклиф этем.
Шергаев къычыргъанда сеси бирден кесильди, о, къолуны багърына къойып, оксюрмеге башлады. Свичарская деръал стакангъа сув толдурып онъа узатты.
— Сагъ ол, — хырылдап деди капитан.
Соня деерлик сес чыкъармадан зар чекип агълады. О, иштен чыкъарыладжагъындан къасеветлене эди. Кротова отуз яшында олса да, бельгисизликтен гъает къоркъкъан, даимий къорувгъа мухтадж олгъан, вельасыл, там манада яшы кечкен бир бала эди. Соняда нечюн къоркъу бар? Чюнки о бала экенде айдутлар коюне кирип, сакинлернинъ ярысыны къыйыр-чыйыр эткенлер. Ана-бабасынынъ джесетлери янында окюр-окюр агълагъан сонъ, къыз тувгъан ерини терк эткен. Къоркъу деген къоркъу оны улькенинъ ичине къувалады. О, балалар эвинде осьти, окъуды. Сонъра айны шу ерде тербиеджи олып чалышты. Дженк башлангъан сонъ балалар да, тербиеджилер де Уралгъа кочюрильди. Соня Николайнен якъын мунасебет къурмагъан такъдирде аля бугунь тербиеджи олып чалышырды. Юваш ве муляйим къызны демирёлда незаретчи олып чалышкъан бир йигит бегенди. Соня джебэден яраланып къайткъан йигитни аджып, онъа акъайгъа чыкъмагъа разы олды. Лякин бахытлы яшайыш чокъкъа сюрмеди. Бир йыл кечер-кечмез Николай трен астында къалгъан баланы къуртаргъанда эляк олды. Соня акъайыны дефн эткен сонъ шеэрден башкъа ерге кочьти. Лагерьге незаретчи къадынлар кереклигини эшитип, ахыр-сонъу, Шимальге тюшти.
Соня агълады. Бала киби окюр-окюр агълады. Сергей Шалвович стулнынъ аркъалыгъына таянып, агъыр-агъыр нефес алды. Свичарская исе одагъа учып кирип, тёшеме устюне къонгъан чибинни дикъкъатнен козьден кечирди.
Шергаев джеп явлугъыны чыкъарып, манълайында чыкъкъан ири тер тамчыларыны сюртти. Сонъра еринден турып:
— Агъламагъа етер энди… — деп риджа этти ачувнен ве ичинден: — Не хыярнынъ шейидир бу, балалар багъчасымы ёкъса? — деп къошты.
О, Кротова ондан муайен бир сёзлер беклегенини корип, капитан:
— Эндиден сонъ иш вакътында уфакъ бир хатагъа биле ёл берсенъиз, сизни шу ерде иштен бошатаджам, — деп сёгди.
Соня бу къараргъа къуванып, башыны саллай-саллай къапыгъа догъру чекильди. Шергаев Кротованынъ чыкъып кеткенини корьген сонъ, айрет иле:
—Инсанны бахытлы этмек ичюн чокъ шей керекмей экен. — деди. — Базан бир-эки джыллы сёз де етер. Амма Кротованынъ аятында даа чокъ аджыныкълы шейлер олур!.. О, даянмайып, рухтан тюше билир. Онъа бенъзер инсанлар эйи бир сёзге мухтаджлар. Амма биз бойле сёзлерни ачыкътан-ачыкъ айтмагъа утанамыз. Эксери алларда сёзлерден къачынамыз.
Валентина Антоновна капитанны бойле эеджанлы алда даа корьмеген эди. О, эеджанлангъанда яш ве якъышыкълы корюнирди. Свичарская Сергей Шалвовичке артыкъ бам-башкъа козьнен бакъты.
— Капитан аркъадаш, кетсем олурмы? — дие яваштан сорады о.
Шергаев онъа къулакъ асмайып, девам этти:
— Валя, биз янълыш чалышамыз, — о, кене кокюс кечирди. — Янълыш. Бир саат эвельси Агонов не деди, билесинъми? «Николаевагъа абиде къояйыкъмы ёкъса?». Бойле сой адамлар башкъаларны укюм эткенлери шашыладжакъ бир шей…
— Капитап аркъадаш, сизге бираз раатланмакъ керек.
— Э, догъру айтасынъ, керек. Я, огълунъ насыл?
— Яхшы, Сагъ олунъыз.
— Шимди лагерьден чыкъмакъ къыйын бир иш. Баарьгедже беклерсинъизми?
— Баарьде энди отпускада оладжакъ эписи бир…
— Отпусны демедим. Умумен лагерьден кетмекни айтам.
— Умумен?
— Эбет. Рапортларны мен яздыммы, ёкъса? — Шергаев маса устюне бир десте кягъытлар яйды. — Капитан кулюмсиреди ве къадын эенджангъа кельгени корьди. — Сыр олмаса, лагерьден сонъ къайда бараджакъсынъ?
— Эвге, анамнынъ янына.
— Демек, Украинагъа кетедженъ… — деди Шергаев ве хаялгъа далды. — Багъчалар…
7. Ёлгъа чыкъыш
Ниает, баарь кельди. Къарлар батакълар ичине синъди. Язнынъ сонъуна кельгенде, батакъ артыкъ чиркийлер ювасына чевирилип, ярамай къокъу чыкъаргъан. Баарь куньделик ишлер ве заметлернен кечмекте эди. Лагерьде аят эвелькиси киби: де сакин кечкен, де махбюслернинъ арекетлеринден къозгъалана тургъан. Амма эр анги къавджагъы атта яз айларында буз киби карцерде бир къач кунь яткъан сонъ, тынчлана эди. Лякин аз муддеттен сонъ кене къутура эди. Николаеваны энди деерлик кимсе хатырламагъан. Бунъа ихтиядж да ёкъ эди. Бир тарафтан, о, аятта экенде аз къонушкъан бир инсан олып, бир чокъларны айретлендире эди. Дигер тарафтан, Николаева дефн этильген сонъ, бир къач афта кечер-кечмез, даа бир къач махбюс амнистиядан умютини кесип, озь-озюни ольдюрди. Шунынъ ичюн олса керек, конвойдан бири невбеттеки джесетни мезарлыкъкъа кетиргенде: «Мына, Марфанынъ башлангъан ишини девам эткенлер де бар», — деп киннен шакъа эткен. Николаеваны ялынъыз Валентина Антоновна ве Виталик хатырлай эдилер. Лякин Валентина Марфаны дегиль, онынъ озь джанына къаст эте бильгенини сезгенине бакъмадан, бунынъ огюни алмакъ ичюн ич бир шей япалмагъаныны тюшюнерек, озюни сыкъ-сыкъ къабаатлай эди. Виталик исе Марфаны анъгъанда, башталары агълай эди. Базан къабурчакъкъа саатлернен индемей бакъып отура эди. О, баракларгъа бармакътан да вазгечти. Свичарская огълу эппейи денъишкенини абайлады. Бала тюшкюнликке тюшкен. Анасы баланынъ табиаты даа денъишеджек, деп озюни авуткъан.
Кунешли бир куньде лагерьге идареден машина кельди. Айдавджы кабинадан ихтияр бир къадынны котерип чыкъарды ве араба къапы янындаки скемлеге отуртты. Озю исе моторны токътатып, штаб ичине кирди.
Капитан Шергаев нефакъагъа чыкъаджакъ олып, кунь-эвельден госпитальде тешкермеден кече эди. Онынъ ерине Агонов къалды. Павел Игнатьевич капитан энди къайтмайджакъ, деп онынъ кабинетиндеки мебельни биле истегени киби авуштыргъан. Кимдир къапыны къакъкъанда Агонов: «Киринъиз!» — деп къычыраджакъ олды, амма пенджереден машинаны корип, еринде турды ве къапыны озю ачты.
Айдавджы ичериге кирди.
— Амма да ёлларынъыз бар, — деп шикяетленди айдавджы селям беререк.
Агонов элини сыкъып: «Шу беджериксиз сержант меним тайинлевим хусусында рапорт кетиргендир», — дие тюшюнди ичинден.
— Секизинджи километрде агъачлар чюрюди. Ярын оларны денъиштиреджеклер. Амма, умумен ёллар зарарсыз, — деп анълатты Агонов сержантнынъ янына отургъычны йылыштыраракъ.
— Сизге телефон эте-эте бир олдыкъ, файдасыз.
— Сув ташты. Батакълы ерде бир къач дирек йыкъылды. Ярын янъы диреклер къоюладжакъ.
— Сизге эмирнаме алып кельдим, — сержант кокюс джебинден къатлап къоюлгъан весикъаны чыкъарып, Агоновгъа узатты ве шуны къошты. — Свичарская азырлансын. Ярын трен келеджек. О даа идареде весикъаларыны алмакъ керек.
«Свичарскаяны не къарыштыра мында», — шашты Агонов.
Павел Игнатьевич эмирнамени окъуп, эр шейни анълады. Эмирнамеде Свичарскаягъа иштен кетмеге разылыкъ берильген. Агоновнынъ тайинлеви акъкъында исе бир сёз биле язылмагъан.
— Свичарскаягъа азырланмакъ ичюн не къадар вакъыт керек? Ёлгъа чыкъмамыз керек.
«Не айтасынъ шу? — деди ичинден Агонов ве онъа ачувнен бакъты. — Инат эшексинъ… Свичарская… Свичарская...».
— Ким биле, о, кабинетте отура. Барып анълашынъыз, — деп кестирди Агонов.
— Меннен берабер бир къартий кельди. Мында махбюслер арасында къызы бар экен. Корюшмек истей, — деди сержант кетеяткъанда.
— Бу ерде башлыкъ ким? Менми, ёкъса башкъасымы? — чылдырды Агонов. — Корюшювлер ясакътыр. Къартийни къайда алгъан олсанъыз, анда алып барып къоюнъыз.
Валентина Антоновна иш кягъытларыны Кротовагъа теслим этти. Сонъра айдавджынен къартийни украин борщюнен сыйлап, эшьяларыны азырламагъа башлады. Къартий Свичарскаягъа тешеккюр бильдирип, дердини тёкмеге башлады:
— Юранынъ айткъанына коре, сизинъ мудиринъиз манъа къызымнен корюшмекни ясакъ эткен, мен исе о къадар умютнен кельген эдим…
— Сиз кимге кельдинъиз, — меракъланды Валя.
— Къызыма кельдим…
— Ады не?
— Ады Марфа, Марфенька… Николаева…
Валя абдырады. Элиндеки савут ерге тюшти ве парам-парча олды.
— Мукъайт ол, къызым, бакъ, паалы савут къырылды кетти. — къартий Валяны анаджасына тазирледи.
Валя юткъунды ве басыкъ бир сенен:
— Марфа мында ёкътыр, — деди.
— Оны башкъа ерге кочюрдилерми?
— Э, кочюрдилер.
— Узакъкъамы…
— Узакъкъа…
— Бакъса, дюньяда тюрлю адамлар бар, — къартий айдавджыгъа мураджаат этти. — Кечкен сефер оларнынъ башлыгъы мени шахсен къабул этти. Меннен субетлешти, манъа ёл-ёрукъ косьтерди. Нечюн? Чюнки акъыл заманнен келе. Шу янъысы даа яп-яш, амма форсаланып юре… Пенджереде корьдим оны. Даа агъзы сют къокъуй…
Эшьялар машинагъа ерлештирильген сонъ, къартий Свичарскаягъа ялварып:
— Мен энди чокъ яшамам. Къызым, меним Марфенькам къайда?
Валя индемеди. Къартийге джевап бермеге тили аджиз эди. Валя огълуны багърына басып тутты. Огълу исе сёнюк козьлеринен узакъ-узакъларгъа бакъкъан. Яш къадын агълап йибермемек ичюн озюни зорнен къолгъа аларакъ:
— Сиз къасевет этменъиз, битай, эвге къайтынъыз. — деди теселли берип. — Къызынъыз азат олгъан сонъ, экинъиз къавушырсынъыз…
— Ах, аман, юречигимнен ис этем, къызымны артыкъ коралмам, — деп окюнди къартий.
Свичарская огълунен берабер кузовда ерлерине кечип, бир-бирини къучакълап отурдылар. Экиси де козьяшларыны тыйып оламады.
— Эльвида, Шималь! — дие фысылдады Валя машина тахта ёлдан батакълы ерге тюшмемек ичюн яваш-яваш еринден кочькен сонъ…
1971 с.
Сейран Сулейманнынъ терджимеси