Идроки баланд узбек хукукшуноси

Анвар Шукуров
Мустабид зулм империяси - СССР даврида ахоли учун курилган йуллар эскирди. Эскирмасидан аввал хам сифатли эмасди. Йук, уша давр совет кишиси талабига жавоб берарди. Бирок айни уша пайтда АКШ ёки Германия мамлакатларидаги асфальт йулларнинг олдида хеч кандай ракобат килолмасди.
Эсимда саксончи йиллар уртасида мотоциклда собик СССРнинг Ленинградидан Хитой чегарасигача мотоциклда борган даниялик оила бошлигидан Москвадан бериладиган «Киносаёхатчилар клуби» бошловчиси сураганди «-Мана сиз СССРнинг жуда катта худудини босиб мотоциклда босиб утдингиз, айтингчи йулнинг энг огир участкаси каерда экан?». Мен шу саволни эшитатуриб «Марказий Осиё Республикалари йуллари» деган жавобни кутиб тургандим. Студиядаги мехмон  китмир эканми, хеч кутилмаган жавоб килиб «Ленинграддаги йуллар сифатсиз экан (!!!???)»-деганди.
Тугри Даниялик мехмоннинг жавобида шалок-мазах унсурлари булгандир. Аммо, туксончи йиллар бошида Россиянинг марказий кисмига хизмат сафари билан борганимда, даниялик мехмоннинг гапларини тушунгандай булгандим. Чунки, боткоклик ичидан йул утказиш жуда кийинлигини ушанда узим гувохи булганман. Ахир, боткоклик ёмгир ва корнинг серёгин келиши муносабати билан ликиллаб асфальт йулларни бузиб ташлайди-да.
Шунда рус ёзувчиси Н.В.Гоголнинг “Россияда иккита фожеа бор – тентаклар ва йуллар” деб бежизга айтмаганига иймон келтирганман.  Чунки, бу йуллардан юриш фожеа. Аммо, бу йуллардан факатгина тентаклар юради ёки юра олади.
Йуллар хам, тентаклар хам, хакикатда русларнинг катта фожеаси, балким бахти. Маълумки “пойдевори” боткок йуллардан огир юкли машиналар утганда йулларни «гарможка” килиб ташлайди.  Бирок русларнинг яна бир шоири Тютчев айтганидек «Россияни акл билан англаб, Кулоч билан улчаб булмайди» (Россию умом не понять, Аршином не измерить) ва айни шу "тентак"лар нажот йулини топа оладилар хам.
Ха, Гоголь айтган “тентак”лар йулларни тузатиш хакида бош котиргандан кура транспорт воситаларини хавфли йулларга мосладилар, куйдилар. Гоголь яшаган пайтда асфальт йуллар йук эди. Орадан бир аср утиб Россияда асфальт пайдо булди, лекин йуллар тузалмади!!!
Шунда рус “тентак”лари бир макол уйлаб топишди: «Танклар лойдан куркишмайди!» ва ишга киришдилар. Улар Россиянинг харбий, кишлок хужалик техникаларини танкларга ухшатиб, кувватли ва лой хамда боткокка чидамли килиб ясай бошладилар.
Бу тамойил жамоат транспортлари, хусусан, "Урал", "ПАЗ", "Курган" автобуслари, енгилрок юк ташувчи машиналар ЗиЛ, ГАЗ, УАЗ, енгил автомашиналар УАЗ, Нива кабиларда олд купригини етакчи килиб ишлаб чикара бошладилар. Бошка машиналари хам «гарможка»га чидамли кузови ердан баланд килиб яратилди. Кишлок хужалиги учун, ахолининг ижтимоий ёрдамга мухтож кисмига мулжалланган арзон нархли “Запорожец” ва бошка ногиронлар учун мулжалланган енгил автомобилларда моторлар совукда музлаб колмаслиги учун кузовнинг орка кисмига жойлаштирилди. Хуллас, “хар жойнинг уз буриси бор” деганларидек муаммоларни ечишнинг турли туман йуллари бор. Асосийси харакатдан тухтамаслик керак. Худди сутга тушиб колган икки курбака мисолидаги каби “буни килиб булмайди” деб амалларни куллашдан совумаслик керак. Баъзилар (айникса, биз осиёликлар наздида бу тентакликдан бошка нарса эмас). 
СССР даврида йулларимиз Россияникидан яхши булгани сабаби кум, шагал, тошнинг муллиги булса, иккинчидан бизда боткокликлар йук. Шунинг учун СССР пайтидаям йулларимиздаги “гарможка”лар Россия ахолисига мулжалланган - Жигули, Москвич, Волга каби автомашиларга хавф тугдирмасди.
Аммо, СССР кулаб, чегаралар очилиши сабабидан кузови ердан унча баланд булмаган енгил автомашиналар мамлакатимизга кириб кела бошлади. Шунда енгил замонавий автомашиналарнинг ост кисми пастрок булгани учун ункир-чункир йулларимизни тузатиш йулга куйилди. Аммо, йулларимизда енгил нафис ишланган машиналар билан катта-катта юк машиналари хам кириб келди.
Уларнинг баъзилари кирк тоннагача юк олармиш! Бундай машинанинг огирлигиям кирк тонна бордир? Булмаса уз вазнидан икки уч баравар огир юкни кутара оладими?
Тасаввур килинг саксон тонналик машина йулларимизда харакатланяпти, поезднинг паровози асфальт йулда юрса ёки замонавий танкнинг бизнинг юпка асфальтимиз устида харакатланса,  йулларимиз ахволи не булишини уйлаб курганмисиз?
Бир суз билан айтганда СССРдан мерос колган йулларимиз дош беролмайди. Хар йили уларни таъмирлаб туришимиз керак булади. Бирок яна ушанака огир машиналар утаверса иктисодимиз чидаш бероладими?
Аслида бу гапларимнинг, фикр-мушохадаларимнинг мамлакатимиздаги йулчиларга хеч кандай алокаси йук. Мен бу мисолларни конунларимиз хакидаги келтиряпман. Енгил, замонавий нозик машиналар деганим инсон хак-хукукларини юксак даражада эътиборга олиб кабул килинган, килинаётган конунларимиз хакидаги мавзуни теранрок тушунингиз учун. Мисол учун енгил, нозик чет эл автомашиналарини гапиратуриб, конунларимиздаги нозик нормаларни назарда тутяпман.
Бундай конунлар жумласига - инсон узига узи ёки якин кариндошларига карши гувохлик бермаслиги ёки карзларини тулай олмайдигна юридик субъект ёхуд фукаро узини узи банкрот деб эътироф этиши, коррупцияга карши кураш борасидаги конунлар. Охиргиси Гарбда жуда нозик тамойилларга асосланиб “Коррупцияга карши кураш” дейилмайди. Балки, “Коррупцияга карши” дейилади. Нега? "Кураш" термини улар ишлатмаётгани мулойимлик боисидан эмас, аксинча  коррупцияни йукотишда уни илдизи билан купориб ташлаш тушунилади. Яъни, улар коррупция содир булганидан кейинги курашни эмас, балки, коррупция руй бериши мумкин булган сабабни йукотишга киришишни афзал биладилар. Мисол учун давлат мансабдорининг ойлик маоши кам булса, у уз мансаб ваколатини суиистеъмол килиш хакида уйлайди. Унинг бутун истеъдоди давлат хизматини койилмаком килиб бажаришга эмас, балки конунларнинг “кузи”ни шамгалат килиб, дохиёна китмир режалар тузиб, хеч кимнинг хаёлига келмаган жойдан пул топиш йулига утиб олади. Бу эса аслида ЗУЛМ булиб, узидан ЗУЛМдан бошка "бола" колдирмайди.
Аммо, коидадан ташкаридаги холатлар хам булиши мумкин. Агар давлат мансабдорининг миллий гурури баланд, насл-насаби тоза, уз кадрини баланд тутадиган булса, давлат мансабини суиистеъмол килмайди. Халоллик, адолат чекиниб, фидойи инсонлар бошкарувдан четлатилса, куп утмай НАФСИДДИНларнинг харом тоимрлари шишиб, иктисодни заифлаштиришади.
Огир юк машиналар деганим молия-банк тизимидаги жуда мураккаб конунлар, конституциявий конунлар ва нормаларни назарда тутяпман. Бунга конвертация, истеъмол савати хакида масала, банк тизими кредитларини бериш, кредит ставкалари хакидаги, Узбекистон фукаролигига кабул килиш ва хоказо хукукий нормаларни киритса булади.
Менимча, энг катта, бенихоя огир ЮК МАШИНАЛАРИ жумласига катта микдордаги ПУЛ купюраларини чикариш хисобланади. СССР иктисоди таназзули 5000 ва 10.000 рубллик купюраларнинг иктисодга киритилиши билан ёдимда колган.
Хакикатда иктисод конунлари сиёсий конуниятлардан устун. Иктисод конунларининг амали хам юз-хотир деган нарсаларни четга суриб ташлайди. Мисол учун бундан йигирма йиллар аввал, узбек туйларига таклифномаларга караб киритила бошланди дейишса хамма куларди. Энди катта шахарларда бу кулгили эмас. Ахир, уйлаб куринг. Хозир замонавий, энг зур Тошкент ресторанларида бир кишилик стулга туйда хизмат курсатиш бахоси 200.000 сум ва ундан хам ортик булаётганмиш. Бу олти етти килограмм гуштнинг бахоси. Туй эгаси хайр-саховатни килиш кераклигини билади, аммо, етти ёт  бегонага бундай саховат килинмайди-ку.
               Шукрким огир юк автомашиналарнинг вазнини писанд килмайдиган асфальт-бетон йуллар курилиши буляпти. Тугри бу йулларни асосан хорижликлар бошлаб беришган булса-да, узимизнинг кадрлар хам унинг хадисини олиб, эплаб кетишади деб уйлайман.
Хуш, “огир юк”ли конунлар, конуности норматив хужжатларничи? Буларни тартибга олиш мумкинми? Мумкин. Бундай “огир юк”ли конунларнинг мамлакатимиз иктисодиётида бир маромда харакатланиши учун шароит яратиб берадиган "корхона" булиб Суд тизими хисобланади.
Бунинг учун бошка бирон-бир хорижий мамлакатларнинг тажрибасидан кура, узимизнинг орттирган тажрибамизни такомиллаштирсак хам булади.
Иктисодий низоларни ечишда Суд тизимини койилмаком килиб ишлатган киши сифатида мен устозим М.Э.Абдусаломовни биламан. Адашмасам ёки хотирам панд бермаса М.Э.Абдусаломов Олий Хужалик Судининг Раиси этиб 1995 йил май ойида тайинланган эдилар.
Мустакиллигимизнинг дастлабки йилларида мамлакатимизда янгича бошкарув тизимини шакллантириш ва жахон андозаларига мос турмуш шароитини яратиш буйича интилиш бошланди. Турмуш шароит дегани, авваламбор, кучли иктисодиёт дегани эди. Узбек халки бахтига мустакилликнинг бошлангич йилларида иктисодиёт хакида фикри тоза, турли-туман игво-гийбатларга берилмаган, уристабиат молиячи рахбар булиб, юксак марраларга интилиш лозимлиги эътироф этганди. Ислом Каримовнинг саъй-харакатлари, зукколиги билан Узбекистонда шок терапия услуби кулланилмади (аввалбошда хаммаси яхши бошланганди-я).
 Бутун дунё тажрибасидан маълумки, иктисодиётнинг вена кон томири банк-молия ва суд-хукук тизими. Жахон андозаларига мос бундай молия ва Суд тизимини яратиш Мустакил Узбекистон учун бекиёс мураккаб вазифа эди. Совет тузумининг халк хотирасида колдирган конунлари, амалиёти эса дахшатли эди.
Сталинизм даврида ишга кечиккан киши камок билан жазоланган. Иккинчи жахон уруши давридаги хужжатли-бадиий фильмлардаги, интернет сахифаларида чоп этилган маколалардаги реал эпизодларни караб, укиб дахшатга тушасиз. 
“Ленинград” бадиий фильмида милиционер аёл душман танклари устига совет фукароларини жангга отлантиряпти. Милиционер аёлнинг кулида пистолети бор, бошкаларда хеч нарса йук. “Гражданлар жангга!” –бакиради аёл, “Олга! кимнинг куроли булмаса, уни жангда кулга киритамиз!”
Танкларга карши куролсиз жанггамуш, куролни эса тиш-тирноги билан куролланган немис аскаридан тортиб олишармиш? Совет маршали Ворошилов отлик чечен аскарларни танклар колоннасига карши курашга юборган. Жангдан бош тортгани учун чеченлар уз юртларидан депортация килинган. Немислар куккисдан Кримни босиб олади. Советлар Кримни озод килгач, у ерда яшаган крим татарларни хам депортация килганлар. Урушдан кейин советлар тарафида туриб жангларда мардлик, жасорат курсатганлиги учун орден ва медаллар билан такдирланган крим татар миллатига мансуб аскарлар Кримдаги уйларига кайтишни сураб Сталинган хат ёзадилар. “Жуда соз! Ташаббусингизни фалончи сихатгохда куриб чикамиз!”-дея хат ёзган уруш кахрамонларини бир жойга туплашади ва отиб ташлашади! Мана сизга канака дахшатли, жирканч конунлар бор эди ЗУЛМ империяси булган СССРнинг.
“Вангелия” номли хужжатли-бадиий кинофильмида болгариялик, кузи ожиз Ванганинг дугонаси, София шахрида яшаётган  Ольганинг эри Алексей Незнамов совет разведкачиси. Алексейга Москвадаги бошликлардан бири 1941 йил сентябрида Сталиннинг огзаки топширигини Гитлерга етказиш вазифаси юклаяпти, унга биноан уч ой ичида СССРнинг жуда катта худудини кулга киритган Гитлер урушни тухтатиши керак, эвазига СССР Гитлернинг килган ишларини “чегарадаги нотинчлик” сифатида кабул килади ва бир неча вилоятларни Рейхга беради.
Огир вазиятда колган А.Незнамов Болгария буйича НКВД кураторидан маслахат олиш ниятида булган гапларни айтатуриб, бу вазифани бажара олмаслигини уктирмокчи булади. Шунда болгарияда ишлаётган чекист Алексейга бундай, дейди: -Топширикни бажарасанми, йукми, барибир сени йук килишади!!! Ана сизга пасткашлик! Жирканч КГБнинг асл башараси. Кимдир сидкидилдан унга хизмат киляпти, у эса, разведкачисининг хаётини писта пучогича курмайди. Жойи келса,  ортикча гувохлар колдирмаслик максадида, разведкачининг оила аъзоларини хам йук килиб юборадиям!!!
Биз хозир айтаётган “иликлик” Н.Хрушчев даври хам дахшатли конунларга бой. Яширин валюта операцияси учун одамлар улимга хукм килинган экан ушанда.
Хозиргача хукукни мухофаза килувчи идораларимиз ва суд бирон кишини суд килаётганида “Айблов хулосаси”дан ташкарига чикиб, уни огирлаштириб юборилиши ноконуний эканлигини хазм килиша олмаяпти. Вахоланки, бутун дунё амалиёти шундай!
Мана Россия Конституциясида тугридан тугри 51-моддасида: «Никто не обязан свидетельствовать против себя самого, своего супруга и близких родственников...» деб эълон килди. Ажойиб норма. Англо-саксон суд тизими нормаси! Бу гапнинг тагида нима максад яширинган, биласизми? Гумондор, айбдорни кийнашнинг кераги йук -дегани бу!!! Агар судда судланувчи "терговдаги гапларим кийноклар остида булганди" деса "Айблов хулосаси"нинг кадри бир пул. Бу норма тергов органларини изланишга, айбловни асослашга чорлайдиган норма хамдир. Айбланувчи айбсизлигини эмас, кораловчи унинг айбдорлигини исботлаши шарт.
 Англо-саксон мамлакатлари конунларида инсонларнинг дониш фикрларига курилган нормалар талайгина. Ана шулардан бири Прокурор суд процессида куллаб-кувватлаётган «Айблов  хулосаси» талабидан четга чикишга хаки йуклиги булса, иккинчиси гувох, гумондор ва айбланувчи хамда судланувчининг узига карши гувохлик беришга мажбур эмаслиги хакидаги нормадир.
Ха, СССР даврида рус хукукшунослик мактаби Узбекистонда устун мавкеда эди. Мамлакатимиз мустакил хаёт йулини танлагач бу тизимларнинг кадрлари асосий узагини ташкил килган руслар ва руслашган бошка миллат вакиллари узларининг тарихий ватанларига кета бошладилар. Мудофаа, ишлаб чикариш, саноат, курилиш, нефть, газ сохасида айни шундай ходимлар кунимсизлиги вужудга келди. Кетаётганлар «биз ташлаб кетаётган сохаларни энди узбеклар бошкаролмайди!» деган ишонч билан чикиб кетишди.
Бошка сохаларни кези келганда уз вакиллари гапириб беришар, мен эса узим ишлаган Иктисодий суд тизими ва ундаги устозларим хакида хотиралар билан уртоклашгим келди.
Юкорида айтмниаг каби, Мирзо Улугбек Элчиевич 1995 йил май ойида Узбекистон Республикаси Олий Хужалик Судининг раиси булиб ишга келгандилар. Ушанда мен бу тизимда судья сифатида иш бошлаганимга беш ой булганди.
Хужалик судлари аввалги Арбитраж суди базасида ташкил этилганди. Арбитраж эса вилоятларда вилоят ижроия кумитаси кошидаги орган эди. Хуллас, уни мустакил суд деб эмас, балки, ижро органининг бир булими деб караларди. Иктисодиётга оид низоларнинг алохида – Хужалик суди сифатида вужудга келиши 1993 йилдан бошланади.
Шундай, аммо эски кобикдан чикиб кетиш мушкул эди. Низолар Узбекистон Республикасининг «Арбитраж суди ва хужалик низоларни хал килиш тугрисида»ги Узбекистон Республикасининг Конунига мувофик куриб чикиларди. Бу конун жуда чегараланган, хавола ва мураккаб нормалардан иборат булиб, Арбитраж Судларининг янги конунлар “боскини”га дош бериши мушкул эди.
М.Абдусаломов бир йиллар мобайнида хужалик низолари хакидаги дунё ва узимиздаги тажрибани урганиб, иктисодиётга боглик низоларни хал этишнинг жуда катта ва тугри йуналишини топди.
Хусусан, 1996 йил 1 мартда Олий Хужалик судининг 48-сонли тарихий карори кабул килинди. Бунга кура, Олий хужалик суди кошида хукукшунос олимлардан иборат Илмий-маслахат Кенгаши иш бошлади, уша Пленумда “УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ХУЖАЛИК СУДИ КОШИДАГИ ИЛМИЙ-МАСЛАХАТ КЕНГАШИ ТУГРИСИДАГИ НИЗОМ”и тасдикланди.
1997 йилда дунё иктисодиёт судлари тажрибасига монанд, Узбекистонда эса энг замонавий нормаларни камраб олган янги Узбекистон Республикасининг Хужалик Процессуал Кодекси ишлаб чикилиб, кабул килинди.
М.Абдусаломов хукукий назариёт билан амалиётни биргаликда олиб бориш учун узбек хукукшунослари билим ва тажрибасидан унумли фойдаланди. Бу ишлар сузда колиб кетмади, балки М.Э.Абдусаломов даврида куйидаги хукукшунослик фанлари номзодлари ва битта доктори Судья сифатида фаолият юритди.
Абдусаломов Мирзо Улугбек Элчиевич,  Азимов М.К., Азизов Х.Ж.,Анортоев И., Асьянов Ш.М.М., Ахмонов Н.Р., Бердиев Ш., Лапаева Н.В., Назаров Ю.Б., Насриев И.И., Насуллаев М.Н., Отахонов Ф.Х., Орипова С.О., Рузиназаров Ш.Н., Синдоров К.О., Холбоев С.Б., Хамроев К.Ш.
Юкорида санаганларим ичида Ш.Рузиназаров юридик фанлари доктори, колганлари эса юридик фанлари номзодлари, уларнинг баъзилари докторлик диссертацияларини хам ёкладилар.
М.Э.Абдусалов Олий Хужалик Судининг Раиси булиб ишлган 1995-2004 йиллар мобайнида Узбекистондаги барча янги иктисодий конунларнинг амалиётда кулланилишида илмий ёндашув шакллантирилди. Бу устозларнинг энг фаоли албатта, М.Э.Абдусаломов ва М.К.Азимов (насиб этса у киши хакида алохида тухталаман) эдилар.
Биз судьялар узимиз кураётган барча низоларни куришда изланишга, конунлар ва конуности хужжатларни синчиклаб урганишда рагбат сезардик.
М.Э.Абдусаломов даврида тадбиркорларнинг хак-хукуклари химоя килиниши баробарида тадбиркор ва фермерларга каршилик курсатган вилоятлардаги туман Хокимлари, вилоят Солик органлари биринчи рахбарларига нисбатан интизомий ишлар кузгатилган, улар Суд карорига асосан хизмат вазифасидан озод этилган холлари куп буларди. Хар бир вилоят Хужалик суди фермер ва тадбиркорларни химоя килиб чикарган карорлари юзасидан “Ахборот” курсатувига материал тайёрлаб бериши йулга куйилганди.
Олий Хужалик Судининг Пленумлари бир маромда, янги-янги конунларни амалиёти бир хил булиши учун заруратига караб ташкил этиб турилар. Кассация инстанцияси Карорлари хам кенг мухокама килинар. Хуллас, суд тизими жанговар холатда узини узи химоя килар, баъзида иллатларга карши жиддий кураш олиб борадиган Хокимиятнинг бир тармоги эканлигига даъвогарлигини билдириб турар, адвокатлар эса “бизнинг низоларимизни фукаролик суди эмас, Хужалик суди курсайди” деб турарди.
Суд тизимига хукукшунос олимларни бунчалик таъсир этказиш гояси, дунёнинг бирон-бир мамлакатида содир булмаган факт булса керак деб уйлайман!!!
Бирон-бир киши М.Э.Абдусаломов килган дохиёна гояни кайтара олишиям мушкул булиб куринади бугунги кунда.
Хакикатда М.Э.Абдусаломов узи ишлаган даврда Узбекистон Иктисодининг йулини «темир-бетон» пойдеворли килиб курди ва жуда катта юкли конунларни амалиётда мослашувида катта хизмат килдилар.
Устоз юксак идрокли узбек хукукшуноси сифатида менинг хотирамда колди.