Юксак дидли узбек хукукшуноси!

Анвар Шукуров
Узбекистон худудида хукукшунос сифатида фаолият олиб бораётганимга шукрким уттиз икки йил буляпти. Талабалик давримизда хукукий адабиётлар асосан рус тилида эди. Шунинг учун рус тилини урганишга мажбур эдик ва рус хукукшунослиги бизга ибрат эди. Совет хукукшунослиги роман-герман мамлакатлари хукукий пойдеворига курилган эди. Нега роман-герман? СССР Германияни урушда енгди. Фронтдан кайтаётган жангчилар Германияда кулларига илашган хамма нарсани кутариб кайтдилар. Зингер тикув машиналари, Дизель моторлари, кир ювгич, музлатгич, турли-туман маиший техника воситалари угирлик ёки талончилик эмас, «голибларники!!!».
Худди шу тахлитда уларнинг хукукий адабиётлари хам. Мустакилликдан сунг узбек хукукшунослари янги йуналиш англо-саксон хукукшунослиги асослари билан таниша бошладилар. Хукукшунос олимларимиз солиштириб куришди. Англо-саксон мамлакатлари хукукшунослиги роман-герман хукукий мактабидан устун!
Барча хукукий нормалар янгича йуналиш буйича амалиётга киритила бошлади. Олди оркасига карамасдан конунларни ва ундаги нормаларни кучириб, амалиётга тадбик эта бошладик. Бу худди узига таниш булмаган бировнинг мотоциклини уйга келтириб, хайдашни билмаслик каби холат эди. Чет элликлар конунларимизни укиб, койил колишади. Аммо, амалиётда кандай муаммога дуч келаётганимизни шахсан узингиз иштирок этсангизгина билинади.
Йиллар кетидан йиллар утди. Окка, корага дуч келдим. Яхшиниям, ёмонниям курдим, адолатниям, зулмниям гувохи булдим. Кайси конун ёки хукукий норма нима натижа беришини чамалашни ургандим. АКШдаги полиция Махкамаси, Суд ва Ижро тизими иши кандай йулга куйилганлиги билан танишдим. Интернетда укияпман, кинофильмларида куряпман. Инсон кадри, унинг эркинлиги, хакикатни баралла айтиши каерда юкори ривожланган булса уша мамлакат фукаролари бой-бадавлат, эркин ва озод эканлар. Сиёсий эркинликларнинг ифодаси иктисодий траккиёт гаровидир.
Хозирги пайт Европадаги барча ривожланган мамлакатларда давлат бошкарувини бир киши авторитар тарзда бошкарув йук. Сталинизмдан бошланган бу одат, мустакилликдан кейин хам бизда урнашиб колди. Европада булган Гитлер, Муссолини, Франко режимларига тезда чек куйилди ва улардаги хукукий пойдеворнинг хар томонлама пухта ва кенг камровли куйилиши окибатида тараккиётнинг юкори боскичига эришилди.
Авторитаризмда бир кишининг кайфияти билан боглик тугри ва нотугри фикрлар дархол конунлаштириб куйилади, кейин эса унинг азобини бутун халк чекади. Америкада Президентнинг хар бир гапи конунлаштирилавермайди. У ерда хукукшунослардан иборат жуда кучли Конгресс бор, Италияда Сенат, Англияда Лордлар палатаси, Францияда Парламент, Германияда Бундестаг.
 Узини ривожланган давлатлар каторида кураётган  Россияда Давлат думасида хам хар бир конун лойихаси турли-туман йуналишлар оркали тахлил килиниб, эркин бахс-мунозаралар оркали кабул килинмокда.
Бизнинг менталитетимизда Давлат Бошлигини, Хукуматни танкид килиш нарёгда турсин, улар хакида шубха, гумон килиш куникмаси хам шакллантирилмаган. Нафакат давлат бошлиги ва вазирлар, балки бирон бир мансабдорни танкид килиш, сатирага олиш, фелъетон килишга утган йилига кадар рухсат йук эди.
Ёзувчи ва режессерларимизнинг бирон-бир асари йук-ки унда тергов, милиция, прокуратура, суд органлари ходимлари устидан кулинган, уларнинг хато ва камчиликлари фош килинган булса.
Хуш европадаги хукук-тартибот идоралари ходимлари нега конунларни бузишдан куркадиган булиб колишди? Уларга буни ким мажбурлади?
Англо-саксон мамлакатлари хукукий тизимидаги нормалар билан танишганим хамон улардаги жуда куп нормалар Илохий Китоблардан олинганига амин булдим. Мисол учун банкротлик тамойилини олайлик. Корхона, ташкилот ёки оддий фукаро узини узи банкрот деб эътироф этади. Бу иш судда куриб чикилади ва карздорнинг барча карзларидан воз кечилади.
Шундай холатлар Таврот, Забур, Инжилдаям булиши керак. Аммо, бу Куръондаям бор. Яъни берган карзингиз туланиши учун сабр киласиз, агар кредитор булай олмаса, карзингиздан воз кечсангиз энг макбули шу хисобланади. Аллох эса килган сарф харажатларингизни бошка тарафдан тулдиради.
Хукук тартибот идоралари ходимларининг хушмуомалалиги, сабрлилиги, факат конунга буйсунишлари, куча-куйда камтар булишлари учун адабиётнинг хам роли катта.
Сиз француз, инглиз киноижодкорларининг полиция махкамаси, полициячилар устидан кулиши оркали ишлаган бадиий фильм, комедиялар уларнинг таркибида ижобий кахрамонлар, соханинг инсофли, диёнатли, адолатли кишиларини шакллантирмади деб уйлайсизми?
Сатира, фелъетон, танкидлар уз мевасини бериб хукук-тартибот сохаси ходимларини аввало адолатли булишга чакирди бу асарлар. Ха, улар хам качонлардир полицайларни танкид килишмасди. Аста секинлик билан бу ишлар амалга ошди.
Хусусан бундан юз йиллар олдин Артур Конан Дойлнинг Шерлок Холмси ёнида юрган  «салласи деса, калласини келтирадиган» полицай Лейстрейди (совет киноижодкорлари талкинида бу кахрамон ролини Бронислав Брондуков койилмаком килиб уйнаган)ини ёдга олинг. Француз киноижодкорларининг Фантомас сериалидаги довдир комиссар Жюни эсланг, Пеър Ришар иштирокидаги комедиялар, айникса унинг «Кора ботинкадаги новча малласоч» фильмидаги содда скрипкачи ролини эсга олинг. Мана сизга махфий хизматлар хар кандай оддий фукарони хохлаган куйига солиши мумкинлигига мисол!
 Англия махфий Хавфсизлик хизмати разведкачиси Мистер Бин хакидаги фильмлар оркали хукук-тартибот идоралари ходимларининг онги вакти-вакти билан тозалаб турилди.
Французларнинг «Такси» сериали хам хукук тартибот сохаси хакида, бу сериал Франция полицияси ва ДАНда ишлаётган ходимларнинг «попугини пасайтириб куйишга» хизмат килди.
«Такси» сериалидан бир эпизодни ёдга соламан. Бу эпизодда мамлакатга пул олиб кираётган инвесторларга кандай муносабат килиниши кераклиги хакида ибрат бор.
Германиянинг «Мерседес» автомашинасида угирлик ва карокчиликда гумонланаётганлар француз полиция пункти олдида полиция Бошлиги томонидан тухтатилади. Жиддий савол-жавоб, тинтувлар бошланаётганда немис угрилари эса француз полиция бошлигига шундай дейди: «жаноб! бизнинг ёнимизда бир неча минг немис маркаси бор, бу пулларни сарфлаш учун Францияга келувдик, бизни утказиб юборасизми ёки пулимизни бошка мамлакатда сарфлайликми?» (диалогдаги сузлар сакланмаган холда мазмун мохияти колинди),-дейди. Шунда полиция рахбари айби хали исботланмаган чет эллик потенциал инвесторни хеч бир асоссиз ушлаб турганлиги боисидан куйиб юборади. Ахир инвестор мамлакатда пул келтиряпти, демак полиция маош оляпти! Барча ривожланган мамлакатларда бюджетга солик тулаётган тадбиркорларни барча хукукни мухофаза килувчи идора ходимлари бошга кутарадилар. Факатгина факт устида кулга тушган ёвузларига нисбатан жиддий кураш олиб борадилар.   
Бизда бундай фильмлар ишланишига анча вакт бор. Лекин, аста-секинлик билан маданият ва санъат оркали жамиятимиздаги иллатларни тозалаш, тарбиялаш ишларни йулга куйишимиз мумкин. Шунда уз фикрини эркин баён этаётган, уз  хакикати (нотикнинг айтаётган хакикати нисбий тушунча эканлиги)ни гапираётган хар кандай одамнинг хукуки Конституциямизда кафолатланганлиги хакидаги норма факатгина когозда эмас, балки амалда эканлигини бошкаларга курсата олишимиз мумкин.
Лекин мавжуд вазият кай ахволда? Шу хакда гапирайлик.
Бутун умри давомида адолат тарозисини тугри ушлаган узим яхши билган устоз хукукшунослар, хукукшунос тенгкурларни Олий Мажлис Сенатида, Конунчилик палатасида, Адлия Вазирлиги тизимида ишлашларини жуда истаган булардим.
Убайдулла Мингбоев, Мурод Каримович Азимов, Мирзо Улугбек Абдусаломов, Эркин Халилов, Ахтам Турсунов, Зиёдулла Убайдуллаев, Мавжуда Абдуллаевна Ражабова, Фозилжон Отахонов, Уткир Бахриев, Собир Жабборов, Фахриддин Ражабов, Фахриддин Эсонов, Абдуманноб Рахимов, Бахтиёр Розиков, Бахриддин Норхужаев, Илхом Насриев.
Бу хукукшунослар мамлакатимиз хукук тизимида куп йиллик фаолиятларидан ташкари уз фикр хамда мулохазаларини хар кандай юксак минбардан туриб айта олишларини биламан. Уларнинг фикр-мулохазалари давлатимиз, жамиятимиз, фукароларимиз учун жуда фойдали булади деб уйлайман. Менимча кейинги сайловларда ушбу кадрлар эсдан чикмаслиги керак.
Бевосита юкори мансабларда ишлаётган Нурдинжон Исмоилов, Абдил Тухташев каби хукукшуносларнинг хар кандай танкидни кутара олишини, хато ва камчиликларини айтсангиз ва уни тузатишга ёрдам берсангиз, сиздан миннатдор булишини хам биламан.
Охирги пайтларда Республика Олий Суди, Бош Прокурори шахсан узлари вилоятларда юриб, ариза ва шикоятчиларни кабул килиши, суд тизими хато ва камчиликларни бартараф этишда курсатаётган катъий позицияси туфайли купдан-куп жабрдийдалар, зулм курбонларининг озод этилишини ижобий бахолаш лозим.
Хаммамиз билиб турибмиз бу ишларнинг рахбарлигини бевосита Президентимиз уз зиммаларига олиб, адолатни тиклаш учун тинмай харакат киляптилар.
Энди маколанинг асосий кисмига утсак.
Мен сизларга жуда куп йиллар Узбекистон Олий Мажлисида фаолият юритган жуда куп хукукшуносларга устозлик килган, узининг хукукий илми билан дунёнинг хар кандай хукукшуноси билан бемалол тенгма-тенг гаплаша оладиган, юксак маданияти, билими, салохияти, танкидга чидамлилиги, мансабга бефарклиги, юксак одамийлик фазилати билан бошкаларга ибрат курсатган бир хукукшунос устозим хакида гапирмокчи эдим.
Бу киши Эркин Хамдамович Халилов.
Эркин Хамдамович Олий Мажлис Конунчилик палатаси Спикери булиб ишлаган 2005-2008 йилларда Узбекистондаги энг демократик даргох мана шу ерда эди десам адашмайман. Бу хакда уша пайтда Конунчилик палатаси депутатлари ялпи йигилишидаям айтганман.
Президент Ислом Каримов соткинларни ёмон куриши хакида куп гапирарди. Бу унинг хакикати эди, албатта. Хакикат нисбий тушунча булгани сабабли, Президент И.Каримовнинг соткинлар хакидаги тушунчаси хам нисбий эди.
Тугри икки палатали Парламентни ташкил этиш Ислом Каримовнинг жуда катта ижобий гояси эди. Куп марта узи такрорлаганидек Англияда, Францияда, АКШда давлат рахбари алмашади, аммо, иктисод узгармайди, хамма боёт-шояд, тинч-тотув яшайверади. Худди шу максадда иктисодчи, молиячилар, хукукшунослар хамкорлигини йулга куйиш, мустахкам иктисодий конунларни яратиш максадида Икки палатали Парламент тузилди. Депутат Игорь Коренев эътироф этганидек (албатта, унинг гапи хам нисбий) 2005-2010 йилги Парламент Узбекистон худудида уз касбининг  энг истеъдодли вакилларини Конунчилик палатасига олиб келди.
Конунчилик Палатасининг 2005 йил 27 январдаги йигилишида Президент Ислом Каримов депутатларга карата, деярли бундай деди:
–Сизлар учун вактнинг чегараси йук. Хохлаган гапларингни гапиринглар. Хато, нотугри гаплар булсаям майли. Чунки, баъзида нотугри фикрдан тугри фикр сугуриб олинади.
Президент Ислом Каримовнинг бу гапларига юз фоиз ишонган депутатлар хам булди, унинг бу гаплари фальш эканлигини билган депутатлар хам булди.
Шахсан мен хаётимда бировларга ишониб жуда куп бора бошим каттик-каттик деворларга урилган. Куръон укий бошлаганимдан кейин, бирон-бир одамдан ёрдам кутиш нотугрилигини англаб етдим. Лекин, эзгулик, яхшилик йулида кураш Аллохга манзурлигини ва Аллох яхшиликни хеч качон мукофотсиз колдирмаслигини билганим туфайли, рост гап, адолатли карор учун курашиш ниятимдан кайтмаганман.
Бундай фикрловчи депутатлар уша пайтда куп эди. Менга ухшаган депутатлар учун Президент Ислом Каримовнинг бу гаплари уз нуктаи-назаримизни баён этиш йулида олиб бораётган бир Байрок вазифаси утарди холос.
Бизнинг адолат ва рост гап учун талашиб-тортишаётган гапларимизни бошкариш Спикерга кийин эди. Чунки, Эркин Халилов адашмасам 1990 йилдан буён Олий Мажлисда ишлар ва жуда куп вокеаларнинг гувохи булганди.
Ислом Каримовнинг айтган гаплари самимий булмаганлиги, кейинчалик, унинг амалида билинди. Натижада хакикатни гапирувчи, иймон эътикодли депутатлар кейинги муддатга курсатилмади. Ислом Каримовнинг бу локайдлиги туфайли, унга ишониб жангга кирган навкарларнинг ишончини окламади. Аслида мана шу мисолнинг узиям Президент Ислом Каримовнинг уз сузида турмаслиги оркали соткинлиги эди.
Шахсан узим 2005-2010 йиллардаги депутатлик фаолиятим давомида конунларни мукаммаллаштириш йулида бошкалар билан талашиб-тортишганим, баъзида битта модда устида икки-уч кунлаб аргументлар билан  уз дунёкарашимни утказганим ва бундан хурсанд булиб коникканимни эсга олиб, утган фаолиятимга ачинмайман. Уша пайтда телевидение оркали хам  куп интервью берардим. Хозиргача, куча куйда менга нотаниш кишилар уша интервьюларимни эслашади.
Мана орадан ун икки йил утди. Сочимдаги оклар купайди. Набирали булдим. Хозирги кун нуктаи-назаридан караганда, юкорида айтганим каби  уша пайтда энг катта масъулият ва кийин иш Конунчилик палатаси Спикери Эркин Халилов зиммасида булган экан. Лекин, Эркин Халилов хам оркага кайтгани йук. Конунларимиз мукаммал булиши учун турли-туман фикрларни  узининг юксак маданияти, сезгир табиати, узбек халкига фидойилиги билан тинглади, кабул килди, рад этди ва ажойиб киши сифатида эсда колди.
Ялпи йигилишнинг иккинчи кунги мажлисида мен, кун тартибидаги кандай конунлар кабул килиш кераклиги хакидаги масалада «Мактовни чеклаш хакида Конун» кабул килиш керак деб таклиф киритдим(бу Конун эмас, бу фикрга канча маддох эрта бир куни карши туришини тасаввур кила оласизми?). Бу менинг сайловчилар олдидаги ваъдам булиб, сайловолди учрашувларда бу бошкача шакл «Ёлгонга карши курашиш»да айтилган эди.
Эркин Хамдамович, менинг бу таклифимни эшитмаганга олиб, бошка депутатларга микрофонни улаб юборди. Аммо, ялпи йигилиш тугаб, барча журналистлар ва мехмонлар кузатиб куйилгач, менга шама килиниб, роса гапиргандилар. Лекин бирон марта менинг исм шарифим айтилмади. Гап нимадалгини купчилик яхши тушунганди.
Кейинрок Илхом Насриев Президентнинг фалон Фармони Конунларимизга зид деворди, депутат З.Убайдуллаев бир тадбиркорнинг ёнини олиб рус тилида катта макола эълон килиб юборди. Мана шундай вокеалар «кулок»лар учун ажойиб масаллик эди-да узиям. Аммо, Эркин ака бу депутатларнинг озорланишига карши турди.
Эркин ака 1955 йилда тугилган булса-да 1976 йилда тугилган, узидан 21 ёш кичик  депутатга суз бераётганда ёки унинг фикрини куллаётганда «Фалончи акам» тугри айтаяпдилар дерди. У кишининг яна бир фазилати депутатларни ижодий ишлашга рагбатлантирар эдилар. У киши, конун нормалари учун талашиб-тортишадиган фаол депутатларни хурмат килардилар.
Конунлар борасида иккимиз уртамизда каттик тортишувлар буларди. Шундай вазиятлар буларди-ки, телекамера менга караб турган пайтда, палатадаги тортишув мухрланиб «ТЕПА»дагиларга етиб бормаслиги учун техник ходимлар  менинг микрофонимни учириб куйишарди. Бу масала Регламентда хам бор эди. Яъни, айни депутат бир масалада икки мартадан ортик гапириши мумкин эмасди.
Мен эса уз фикрим, уз хаклигимни исботлашдан кайтмасдим. Чунки, иктисодий хукукшунослик сохасида палатадаги купчилик назариётчи хукукшунослардан фаркли уларок мен амалиётчи хукукшунос эдим. Ахир ун йил Хужалик судида судья булиб 5000 га якин, балким унданда куп иктисодий низоларни курганман. Хужалик судига келишдан аввал хам савдо, саноат, тадбиркорлик сохасида хукукшунос сифатида фаолият олиб борганман. Шунинг учун хар кандай иктисодиётга оид хукукий норма мухокама килинаётганда унинг амалиётда кандай самара бериши мумкинлиги, менинг куз унгимда дархол намоён буларди. Шу сабабдан уз позициямни ёклаб турли туман далилларни келтираверардим. 
Битта мисолни келтириб утай.
Банклар оркали микрокредит бериш хакидаги моддадаги муддатга аниклик киритиш буйича икки кун тортишганмиз. Мисол учун мен «мижоз томонидан кредит олиш учун берилган аризадан кейин банк кредит ажратиши ёки ажратмаслиги хакида хулоса бериш кунини аник ёзиш» тарафида булганман. Маккор банкирлар эса бу муддатни курсатишни исташмаганди. «Хусусий уй жой мулкдорлари ширкатлари хакида», «Ипотека тугрисида», Кучмас мулк тугрисида ва бошка конун нормаларидаги бизнинг тортишувларимиз кескин буларди. Палатада утирган киши бизни нак душман деб уйларди.
Бирок мажлислар орасидаги танаффусда шундок ташкарида куришиб колсак Эркин Хамдамовичнинг узи биринчи булиб саломга кул узатардилар. У кишининг бундай муомаласидан мен уялиб, бундан кейин «у киши билан тортишмасамми» деган уйга борардим.
Аммо, менинг тинч утиришимга Эркин ака куймасдилар. Юкорида айтганимдек, у киши биздан ижодий ёндашувни талаб килардилар.  Бир марта конун лойихаси мухокамасига аралашмай, бошка иш билан банд булиб утирганимда Эркин ака худди буни курганларидай «мана бу масалада Парламентнинг судьяси гапирсин» деб юборсалар буладими? Кейин билсам бу ном билан менинг фамилиям тилга олиняпти. Палатанинг судьяси!!! Яхшиямки, сузга ёзилганлар куп экан. Масала мохиятини англагач икки огиз фикр билдиришга имкон топдим.
Мен узим билан Эркин Хамдамович уртасида булиб утган вокеаларни эслаяпман холос. Конунчилик палатасида 120 депутат бор эди. Уларнинг хеч булмаганда 30-40 таси уз фикрини утказиш учун тиришарди. Ана шундай вазиятларда уз обруийни саклаш, хар кимнинг кунглига караб гапириш ва нихоят профессионал тарзда макбул конун кабул килиш учун хар унта кумитанинг Лойихаларини урганиш, э-хе буларнинг узи буладими? Барча холатларда Эркин аканинг огизларидан «ака» ёки «опа» сузи тушмасди. Депутатлар хам ахийри Эркин Хамдомовичнинг бу гапларни самимий, дилдан изхор этаётганини хис килдилар ва хамма депутат бир-бирига нисбатан Эркин Хамдамович ибратидек муомала киладиган булди.
Натижа эса куп куттирмади. Бир икки йилдан сунг, кушни кардош республикалар баъзи конунларни биздан кучириб олишаётганликлари маълум булди. Бу жуда катта эътироф эди. Мана сизга ижодий иш кандай булади! Ишласангиз шундай, Эркин Хамдамовичдай жамоада ижодий мухит яратиб ишланг!
Ишламайман десангиз Конун лойихаларини мухокама килмасдан утказдириб юбораверинг. Жабрини бир неча йил утгач халк тортади. Сизга нима?
  Хуллас, нимадир гап-сузлар булди. Эркин Хамдамович эрталабки мажлисда уз ихтиёрлари билан мансабини топшираётганликларини баён этиб, у кишининг ишдан бушатиш хакидаги аризаларини каноатлантиришни сурадилар.
Купчилик овоз билан ариза каноатлантирилди.
Тушдан кейинги мажлис 15-00 да эди. Купчилик катори менинг хам кайфиятим йук эди. Хаммамиз Эркин ака бирон хафта дам олсалар керак деган уйда йигилишга кирдик. Не куз билан курайликки шунча йил Олий Мажлисга рахбарлик килган киши, оддий депутат сифатида умумий залда утирибди!!!
Эркин Хамдамовичнинг мана бу камтарлиги менинг у кишига нисбатан хурматимни янада оширди.
Хуллас хозирги пайтда, айникса,  тез-тез кабул килинаётган конунларимизда чалкашликлар юз бераётган бир пайт (бу табиий жараён)да, жуда катта ижобий узгаришлар булаётган, Маъмурий, Иктисодий, Фукаролик, Жиноят Кодексларидаги нормаларни амалиётга жорий килишда, тугри йулни тезда топиш масаласида устоз Эркин Хамдамовичнинг урни билиняпти.
Мен уйлайманки, Эркин Хамдамовични, Президентимиз Шавкат Миромонович мендан-да яхши биладилар ва якин орада уз ёнларига чакириб, Конун ижодкорлиги билан шугулланишларига имкон яратиб берадилар. Ана ушанда ислохотларимизни амалга ошириш  жараёни янги куч билан янада жадаллашади деб уйлайман.