Міхась Южык
“ЛіМаразмы” 101–200 у адным файле
ЛіМаразм-101
Хірургічная праца
Працягваем разгляд паэзіі, змешчанай у №11 “Маладосці” за мінулы год. На старонцы 34 пачынаецца падборка вершаў Стасі Кацюргіной (па-руску, мабыць, Анастасіі). Увогуле, якія прыгожыя паэтычныя імёны абіраюць сабе маладыя… Для паэтаў гэта важна. Памятаю, на адным расейскім песенным конкурсе выступала спявачка Кірпічова. Такая вось згадка. Што тычыцца асобы Кацюргіной, то яна нарадзілася ў Гомелі ў 1992 годзе. Гэта прыемна, таму што і мае родзічы па бацькавай лініі, Южыкі, адтуль. Скончыла паэтэса філалагічны факультэт УА «ГДУ імя Ф. Скарыны» і мае два паэтычныя зборнікі, а гэта значыць, не зусім дылетант і не зусім пачатковец. Што дае, зноў жа, права на даволі строга яе судзіць.
Вершаў змешчана шмат, і яны ўяўляюць з сябе, як я зразумеў, сімбіёз вольнага верша з вершам не зусім вольным, бо некаторыя радкі рыфмуюцца, а некаторыя не.
Я ўжо пісаў неяк, што не разумею прызначэнне верлібра ў паэзіі ды таго, чаго, уласна, аўтары чакаюць ад чытача. Бо надрукаваны верлібр, па прачытанні, тут жа выходзіць з галавы. І трэба быць чалавекам вельмі ўніклівым, вопытным, бывалым, з філасофскім складам мыслення, каб запомніцца такімі тварэннямі. Але зноў жа – не падборкаю вершаў, а кнігай, цэласным зборнікам, які нясе адметную філасофію. Такія зборнікі я бачыў у беларускай паэзіі толькі ў Алеся Разанава і больш ні ў каго. Аднак усё адно – у памяці маёй пераважна класічныя вершы Разанава. Ну не западаюць асобныя вольныя вершы ў памяць. Нездарма ж чалавецтва выдумала рыфму і рытм, каб твор стаў больш чым літаратурай, нечым паміж літаратурай і музыкай.
Верш №1:
***
Нашто я табе хворая
Ва ўсмешцы сваёй, збалелая?
Так рука мая белая
Снегам тваю далонь накрыла.
Мы здабылі стомленасць крылаў,
Зморанасць подыху навальнічнага.
А калісьці была крынічнаю
Свежасць вуснаў тваіх сонных,
Цеплыня і пакорлівасць,
бездакорнасць,
запаветнасць,
бяздоннасць?
Вучаніцай стараннаю
Выдумляю найменні самоце.
Ты ёй станеш.
Разлажэнне,
распад на імгненні,
што
у нас
на сыходзе.
І пытанні,
І вечнае спасціжэнне
ненароджаных страт.
Значыць, кожнаму кат
Выдумляе сваю адзіноту!..
Ты прыходзіш у слоту
Маю і здымаеш боты
на парозе. І мне сорамна:
Я стаю дакорамі стомленая.
Змораная па дарозе
на шыбеніцу кахання,
(«забіць, але не параніць!»).
Так наступае ранне
сабе на горла.
Сорамна!
Спяшаемся,
пакуль прачынаецца горад.
Ды я ўжо хворая!
На тое, што дорыць
даросласць,
разумнасць,
сталенне:
Адчайнае гэта гора,
Салёнае самае мора —
Цярпенне...
Тут прынамсі бачна, што паэтка досыць добра ведае мову, не ставіць выдуманых, спрэчных слоў, дыялектызмаў, што гаворыць пра пачуццё меры і адчуванне прыгожага. Тэму кахання і расстання яна паспрабавала апісаць адметна, лірычна. У нечым гэта атрымалася. Але доры намер сапсавала блытанасць метафар, думак і задоўгая працягласць верша. Шмат паўтарэнняў аднаго і таго ж. Сапраўдных пакутаў не перадалося. А бачна какетлівасць, гульня са словамі, прага разняволенасці – бо верш як бы і вольны, а разам з тым часткова і класічны. Але не прад’яўляйце да мяне строгія патрабаванні як да класічнага верша, бо я і рыфмую, калі зажадаю, і метафары стаўлю любыя па сэнсе, – быццам кажа нам аўтарка. У выніку перабор, страта пачуцця агульнай меры.
Глядзіце на тое, што я вылучыў тлустым: каханыя “здабылі стомленасць крылаў”, па-руску гэта прыкладна так гучыць: “добыли усталость крыльев”. Ну крывавата неяк, калі ўжо Стася Кацюргіна імкнецца да гармоніі ды прыгажосці. Адразу агаваруся, што ў верлібры гармоніі ў прынцыпе быць не можа. Але ж гэта не чысты верлібр.
Потым, паэтка разам з “цеплынёй і пакорлівасцю”, якімі яна надзяляе каханне, устаўляе і “бездакорнасць” (безукоризненность). Гэта канцылярызм. Не зусім ясна па сэнсе стаіць слова “сыходзе”. Тут і “сыходзе” будзе няправільна, і “зыходзе” будзе няслушна, калі ўжо аўтарка паблытала словы.
Далей, у каханні нашым гаротным – як паведамляе Кацюргіна – нейкі “кат выдумляе сваю адзіноту”. Хто гэты кат?
Не зусім прыгожа і не да месца стаіць “так наступае ранне сабе на горла”. І тут жа героі ўжо “спяшаюцца”, “пакуль прачынаецца горад”. Зноў недарэчнасць, надуманасць. Дый каханне Кацюргіна апісала такім, што, пачытаўшы, і кахаць не захочаш. Адна слота, слёзы і соплі. Верш, акрамя што блытаны, яшчэ і песімістычны, нікуды не вядзе, нічога не абагульняе, то бок паэтка не паднялася ад свайго асабістага да агульначалавечага. Таму верш так і застанецца рэччу для ўнутранага карыстання.
Верш №2:
***
Ісці і бачыць снег.
Быць смелай за плячыма.
І праз гады прысніць,
і зноў крычаць у сне.
Быць Еваю не грэх,
а з яблыкам дзяўчынай
смяротна. Не даплыць
і да світанку мне.
Прашу тваёй рукі!
Дазволь безабароннасць.
Я дотыкам адным
ўсе белыя сцягі!
Ды не бяруць палонных
за пачуццё віны!
Тры кропкі.
І прабел
стамляецца ў журбе
па словах:
друкаваных,
сказаных ды й забытых
назаўжды,
нястомных і жывых,
прамоўленых старанна
не для мяне.
Бязмоўныя дажджы
ідуць, як сувязныя па маўчанню.
І подзвігам здаецца мне жыццё.
І працякае дзень,
нібыта ў кране,
з апошняй кропляй знікла пачуццё
нязнанае, як пацалункаў выйсце,
салёнае — па вуснах і грудзях,
як адчуванне новага жыцця,
што праз мяне адкрыецца калісьці...
І стане домам мне дзіцячы смех.
Ну а пакуль — ісці і бачыць снег.
І за плячыма быць нямілай, можа...
І толькі прамаўляць: «Магутны Божа,
і з гэтай небяспечнай вышыні
І ад мяне яго абарані!»
Бо столькі гора ў вобліку святым,
Бо гэта мора шчасця не па ім,
Што ўсё мінула — зноўку не пачаць!
Я гэты дзень выношу на плячах.
Ды і журбы падманлівы прысуд
Яшчэ непакаханаму нясу.
Буду старацца не паўтарыць сябе, хаця вельмі тое няпроста.
Пачну з добрага: убачыў дзве выдатныя метафары ў гэты задоўгім вершы: “І стане домам мне дзіцячы смех. Ну а пакуль — ісці і бачыць снег”.
І яшчэ з блытаніны метафар вымкнула слушнае: “як адчуванне новага жыцця,што праз мяне адкрыецца калісьці...” Усё астатняе нагрувашчванне літар як бы маскіруе гэтыя чатыры значныя і асноўныя радкі. Калі паэтэса думае, што чытача хлебам не кармі, а дай разабрацца ў згустках чужых слоў, – то яна памыляецца. Ламаць галаву над тым, што вялікая паэтка і мыслярка Кацюргіна мела то ў гэтым, то ў тым месцы, – чытач не будзе, а проста адкіне зборнік ці часопіс, і верш застанецца, як і першы, для ўнутрана, так сказаць, спажывання самога аўтара.
(Недарэчнасць вылучаных тлустым месцаў, думаю, чытач уразумее сам.)
А між тым талент паэтычны прысутнічае. І адчуванне прыгожага, і здольнасць не пісаць штампамі, і чуццё на небывалыя метафары. Але ўсё гэта не збіраецца пакуль у цэласную структуру Твора.
А крытыкаў, якія б маглі маладой паэтцы кваліфікавана дапамагчы, яна відавочна не сустракала. Ідзе вобмацкам. Арыентуючыся на чужую паэзію, пры гэтым намагаючыся вынайсці сваё. Але варта не забывацца, што, каб гэтае “сваё” знайшло водгук у чужых сэрцах, неабходна навучыцца абагульняць, рабіць свае перажыванні блізкімі чытачам. А поза, какецтва тут будуць адно толькі шкодзіць.
У гэтым жа нумары мы разбіралі творчасць паэта, які працуе хірургам, Зміцера Крэса. Дык вось літаратурны крытык у нечым да хірурга падобны. Ён робіць людзям балюча, каб потым ім жылося лягчэй. Памятаю, як у сярэдзіне 90-х ляжаў я ў Інстытуце Траўматалогіі. І страшэнна баяўся і ненавідзеў хірургаў, што выцягвалі мяне з таго свету ў гэты балючы свет. Аднак праз пару гадоў, стаўшы шчаслівым, навучыўшыся нанова тварыць і любіць, я зусім інакш паглядзеў на працу хірургаў, ранейшых маіх “мучыцеляў”. Успамінаю, што за тры месяцы я не чуў, каб у двух аддзяленнях, што спецыялізуюцца на аперацыях пазваночніка, зрабілі хоць адну няўдалую аперацыю. А праца там ішла канвеерам, днём і ноччу. А часы былі развальныя, і працавалі хірургі за капейкі, і хабар тады ніхто не браў, усё за бясплатна. Дык вось, сярод беднаты і раздраю “постгарбачоўства” найскладанейшыя аперацыі рабіліся на ўзроўні лепшых амерыканскіх клінік. Таму што сапраўдны хірург не можа выконваць сваю справу левай нагой. Увесь побытавы бруд павінен заставацца за межамі аперацыйнай.
Гэта я да таго, што які б цяжкі час ні перажывала нацыянальная літаратура, крытык (а шырэй – пісьменнік) не можа рабіць сваю справу халтурна. Хутчэй наадварот: чым складанейшы час, тым болей ён нясе адказнасці за здзейсненае. Каб потым літаратуры стала лягчэй.
ЛіМаразм-102
Учарнелыя пні
Паэзія №11 “Маладосці” за 2015 год завяршаецца творамі Васіля Макарэвіча, паэта не толькі не маладога, і нават не сталага веку, а паэта пажылога, бывалага, спрактыкаванага ў варунках літаратурнай закуліснасці. Нарадзіўся Макарэвіч у 1939 годзе, зведаў вайну, што легла цяжкім адбіткам на ўсю яго творчасць – якая, як мы выявілі ў папярэдніх выпусках рубрыкі, вельмі нягнуткая, змрочная, ну мінімум невясёлая. Дый як можа пісаць светлую лірыку чалавек з такім тварам, які нязменна паказвае нам на фота паэт? Усмешкай наадварот сціснуты яго суровыя вусны. Але ж вайны даўно няма. Ёсць іншыя праблемы. Аднак, аб’ектыўна, сярэдні беларус ніколі за ўсю гісторыю не жыў так багата і мірна, як жывём мы апошнія 20 гадоў. Ды паэты старога веку ніяк не могуць паверыць у тое, што жыццё можа быць не суцэльным пеклам, а вельмі годным, прыгожым, спагадным і, канешне, вясёлым. Такім жыццём жыве ўвесь заходні свет досыць даўно.
Выбачаюся за прэамбулу і апускаю вочы ніжэй, на вершы вопытнага паэта.
Падборка называецца “Аўтабіяграфічны дыптых”, што яшчэ раз падкрэслівае – Васіль Макарэвіч так і не здолеў сысці ад свайго “я” і перайсці на мадэль “мы”. Ён як бы зачынены ад сусвету.
Першы верш дыптыху (пра 1944 год) я аналізаваць катэгарычна не буду, бо вырас на савецкіх фільмах пра вайну, дзяды мае ваявалі, адзін загінуў, я сам служыў у Савецкім войску, дзе пры нашым святочным піянерскім жыцці чыніўся над маладымі салдатамі натуральны Асвенцім. Так што, каб зведаць пекла, не трэба хадзіць на вайну.
А вось другі верш па задуме паэта – наша жыццё ў 2014 годзе. Мірнае, лагоднае, ніхто з голаду не пухне, гіпермаркеты ломяцца ад якасных тавараў, а да іх падкочвае кожны на бліскучым аўто замежнай вытворчасці.
І як жа бачыць 2014 год у ліпені, у сэрцы лета, Васіль Макарэвіч?
Ліпень 2014
Стаяць лясы у дымным парыку.
Дня калдыбае фура параконная.
Дол парыцца, нібыта ў парніку.
Ледзь дыхае задуха парніковая.
Няўжо ў сусвеце мы жывём адны
І трызнім толькі боксам і карыдаю?
Таму і сталі падкрадацца дні
Спякоты парніковага перыяду.
Хоць далячыні насцеж расчыні,
Каб ахалодаў нават корч, як выкапень,
І ў летняй, нібы вар, гарачыні
Паўдзён сто раз перакіпеў і выкіпеў.
Зірні — наўкруг лясны архіпелаг
З пажарнай вышкай, вычасанай занава,
Ад звяг і браканьерства скрозь сасмаг
І, нібы звер, шырока пашчай зявае.
Скідаюць хвалі бліскавак луску.
Трымцяць стракозы ў пойме дырыжаблямі.
Рака нагрэбла пад сябе пяску,
Ляжыць на ім і ледзь варушыць жабрамі.
Асвер над студняй нізка звіс наўздзіў
З вядром кляновым, быццам бы з падойнікам.
І ў зруб, як глюгу, вочап усадзіў
Ды студзіць там, нібыта у лядоўніку.
А ў сажалках б’е вадзяны набат:
Са стогнам жабы ў бросневыя рэзгіны
З гразі малых зграбаюць жабянят
І пад уласны гвалт спраўляюць хрэсьбіны.
Па грудзі ў твані і сівы, як лунь,
Ды з пісягамі на спіне і знакамі,
Вось-вось на лапы ўзнімецца валун
І ўголас разам з жабамі заквакае.
Ступае дзень у чаўнаках бахіл.
Пад вокрыкі драздовы і пад сойчыны
Не сосны, а распяты небасхіл
Разцом маланкі наўскасы падсочаны.
А ў звонкім небе ветрыкі-вятры
Не знаюцца з трывогамі і стрэсамі.
Як сена, хмаркі сушаць угары,
Што рагатухай-раніцай растрэсены.
Нібыта балахон манашкі, пень
Чарнее, разасланы гожай ліпаю.
Ля небакраю, бы ярлык ад цэн,
Заранка вокам зіркае ды лыпае.
Магчыма, дзесь і ў бліскаўцы слязы,
Паверце, повязь маецца прычынная,
Што нават да нязначнай драбязы
Душой і сэрцам ты навек прычынены!
Павер, паважаны чытач, перш чым пісаць прэамбулу, я не глядзеў дыпціх. Але ацэнкі мае трапілі ў яблычак. Бо паводле жыццёвага вопыту ведаю – людзі не мяняюцца, асабліва ў сталым узросце. Ну вось так змрочна бачыць гэты свет таленавіты, у прынцыпе, паэт Васіль Макарэвіч. Аднак талент тут ідзе не на гарманізацыю, а на разбурэнне чытацкай псіхікі. Мір, цывілізацыя наўкол – а нам зноў вясковую паэзію і балотныя карчы падаюць. Далібог, стаміліся мы ўжо ад таго, што нас палохаюць апакаліпсісам. А жыць – калі?
Коратка прабягуся па вылучаным тлустым у вершы.
У першай страфе – два разы пра адно і тое ж, “пра задуху парніковую”. Паэту і дождж, відаць, кепска, ну а задуха – зусім невыносна.
У другой страфе ідзе абвінавачванне нас усіх, што мы “трызнім толькі боксам і карыдаю”. Так, іспанцы падарылі сусвету карыду, фламенка, іншую цудоўную музыку, класічную гітару, Сервантэса. Усё там трымціць і радуецца на сонцы. А мы што са свайго гіблага балота можам прапанаваць?
У трэцяй страфе не зразумелы мне выраз “паўдзён сто”, і найхутчэй – непісьменны.
У чацвёртай страфе Макарэвіч бачыць у прыродзе выгаралы лесу “архіпелаг”, нейкія “звягі” ды “браканьерства”.
У пятай страфе рака ў сонечны Боскі дзень у паэта “ляжыць і ледзь варушыць жабрамі”. Адметнае светаўспрыманне.
У шостай страфе – вядро ў калодзежы студзіцца “нібыта ў лядоўніку”. І зноў – з негатыўным адценнем! І спякота мучыць, і ў калодзежы холадна! Дый яшчэ гэтае праславутае “нібыта” (якобы) па ўсім вершы паўтыркана. Як быццам не хапае “нібы”, “быццам”, “як”, “бы”.
У сёмай страфе жабы кідаюцца ў ваду – абавязкова са “стогнам”!
У восьмай – “Па грудзі ў твані і сівы, як лунь”, гэта наконт валуна.
У дзевятай – “а распяты небасхіл //Разцом маланкі наўскасы падсочаны”. Ну што ты будзеш рабіць – зноў Бог не дагадзіў Макарэвічу. Ужо і маланка відна, а значыць, навальніца на падыходзе, якая прыгасіць доўгачаканую спёку. Але ж кепска на душы, бо неба ўсё-ткі нехта распяў, а маланка бязлітасная (“падсочаная” – што за слова?) паласуе яго разцом! Ды неяк няправільна, крыва – “наўскасы” (а не “наўскос”, занадта, зашмат, перабор у вершы дыялектызмаў).
У адзінаццатай страфе зноў старое: “пень //Чарнее, разасланы гожай ліпаю”. Чарнее пень, пракляты, псуе настрой! Аднак як ён можа быць ліпаю “разасланы” – крытык не ўцяміць.
Мяркую, зрабіць выснову можна несуцяшальную – ёсць такі фільм Георгія Данэліі “Слёзы капалі”, дзе галоўны герой (акцёр Леонаў) прачнуўся з татальна кепскім настроем, з “чорнымі акулярамі” на вачах, і як ён мучыў цэлы дзень падначаленых, сямейнікаў, проста людзей, мучыўся сам. І гэта адзін толькі дзень! Сыну сонечнай Грузіі Данэліі гэта дзіка, не па-чалавечы неяк!
Так што не пень у паэтаў чарнее, а душа. І прычым доўжыцца гэта дзесяцігоддзямі. І не ад Бога такі стан, дакладна скажу. І сеяць нам гэтакі негатыў у душы не трэба. Бо мы хочам жыць, а не дзесяцігоддзямі паміраць.
Пытанне: навошта друкуюць Васіля Макарэвіча ў светлым маладзёжным часопісе – будзе зноў рытарычным. Падвышаюць узровень часопіса? Не, не падвысілі. Павага да старых заслуг? Верагодна. Але ці не магчыма шанаваць старыя заслугі ў “Полымі”, куды не пускаюць ужо даўно маладых? Дый, па вялікім рахунку, я не ведаю, што такое малады, а што сталы пісьменнік, бо і Пушкін, І Лермантаў былі маладымі – таму нам іх у “Полымя” не пускаць? А Пастарнак памёр у 70 гадоў маладым душою. І ўсё жыццё быў такім.
Паэты ў нас перасталі здзіўляцца, зачароўвацца, бачыць прыгажосць, чуць Бога ў сабе. Беганіна за званнямі і прэміямі ўсё выпусташыла.
А Макарэвіч паэт ад прыроды таленавіты, метафары ў яго складаныя (праўда, занадта), тонка адчувае энергіі свету (праўда, толькі цёмнага боку). Яму варта было пераадолець негатыў творчасцю, перапраграміраваць свядомасць са смерці і тлену (карчоў і балота) да жыцця, да імклівага чыстага ручая. І вось менавіта гэтым ён бы і стаў перамагаць сусветнае зло, як у сабе, так і сваімі вершамі – звонку.
Я ведаю людзей, якія не маюць зроку, напрыклад, або людзей, якія не толькі не могуць хадзіць, а і лыжку да рота паднесці, і гаварыць толкам, і залежаць ад абслугі іншых. Аднак вершы і песні ў іх куды святлейшыя. І як бы яны хацелі памяняцца з нашымі вонкава здаровымі, азмрочанымі жыццём, або разложанымі гарэлкай паэтамі месцамі. Аднак кожны на сваім месцы – «так природа захотела – почему, какое дело? Для чего – не нам судить» (Булат Акуджава).
Паўтаруся, жыццё на гэтай тэрыторыі было заўсёды цяжкім. Цяпер лепей, чым за ўсю гісторыю, сытней, забаўней, вальней, але ўсё адно няпроста. Усё роўна прыходзіцца цяжка працаваць, каб сям’і пракарміцца. І калі ўжо наш чалавек сустракае музыканта ці паэта ў Інтэрнэце (дыскі і кнігі амаль не купляюць), то ён справядліва хоча радасці ды адпачынку, светлыні, так бы мовіць, душэўнай. Ён жа, чалавек, працаваў 8 гадзін на, як правіла, не творчай і не цікавай працы, аплаціў з заробку падаткі, забяспечыў інфраструктуру і хлеб тым, хто не працуе ад зямлі ды мазольна. Дык хай і паэт парадуе сумленнага працаўніка прыгажосцю. Але ж разгортвае стомлены працаўнік кніжку беларукага паэта – а там змрок суцэльны і пагрозы хуткага апакаліпсісу. А тады пытаюцца, чаго нас, харошых такіх, не чытае ніхто.
ЛіМаразм-103
Грошы – заўтра!
В тумане теплится восход,
Сражаться глупо и опасно.
Смириться может Санчо Панса,
Но не смирится Дон-Кихот…
Олег Миляев
Часопіс “Маладосць” жвавым наскокам спрабуе ўкараніць у нацыянальнай паэзіі новыя формы, прапагандуючы верш, дзе парушаюцца ўсе вершаваныя каноны. Бо так у моладзі модна.
Вось і ў №10 за мінулы год часопіс змяшчае немалую падборку Аляксандры Фагот, якая, паводле звестак, вучылася ў Кракаве, “любіць жыццё і прагне змен”. Паэтцы ўсяго дваццаць гадоў, але па ўступным вершы мне было падумалася, што яна замахваецца на самога Вільяма Шэкспіра. Настолькі велічнымі выглядаюць першыя радкі.
* * *
Бяруць праблемы, часам, у палон:
то сэрца недарэчнае дурэе —
без возірку нясецца на гарматы,
а розум, разгарачаны, заўзята
спрабуе падмарозіць дурасліўца.
То ахалоджванне пранізвае занадта —
няма ахвоты нават утапіцца.
То палка зноў штурмуюць галаву
Начамі несвядомыя дэбошы.
То маякі не асвятляюць месцы,
і непарадак пераскоквае ў жыццё:
то курсавой вячэрае сабака,
праз выпадковасць уцякаюць грошы,
то пад дажджом ідзеш без макентоша,
ідзеш сярдзіты — вецер пхае ў спіну,
то часу не знаходзіцца для спліну...
Бяруць праблемы, часам, у палон:
з жыццёвых саштурхоўваюць арбіт.
Праблемы, безумоўна, — гэта цяжка.
але цяжэйшы
сто адсоткаў
сіні кіт.
Аднак гэта было толькі першае ўражанне. Затым верш у вачах крытыка стаў выглядаць усё больш дзіўным і мадэрновым, а многія месцы надуманымі.
Глядзіце самі: што такое “сэрца недарэчнае дурэе” – гэта паўтарэнне адной і той жа якасці ў двух словах. Адно слова лішняе.
Што такое “возірк” – ты, шаноўны чытач, часта яго сустракаў у класікаў ці ў перыёдыцы? Я наогул ніколі. Таму і вылучыў. Словы, на якіх спатыкаешся, ніколі яшчэ не ўзмацнілі ніводзін верш.
Потым ідзе “розум”, які “разгарачаны”, “заўзята” – зноў паўтарэнне адной і той жа якасці побач. Адно слова трэба прыбіраць.
Далей, надзвычай каравы сказ, недапушчальны не толькі ў паэзіі, а наогул у мастацкай літаратуры – “то палка… штурмуюць… дэбошы” ў самым канцы. Так доўга, што пачынаеш ужо меркаваць, што гэтае “палка” не ў сэнсе “палымяна”, а ў сэнсе звычайнай “дубіны”.
Курсавая, якой вячэрае сабака – хораша, дасціпна.
Але праз радок “грошы”, якія цягнуць за сабой змушаную рыфму “макентошы”.
Пра маякі, якія “не асвятляюць месцы”, а “непарадак пераскоквае ў жыццё” – няблага. Але ёсць пытанне, што гэта за месцы, ці не ёсць яны самі па сабе атрыбутамі жыцця? Тады няма куды пераскокваць. І ўвесь радок з “макентошамі” выйшаў прыцягнуты за валасы.
Далей, два разы запар заўважаецца блізка слова “ідзеш”, у паэзіі гэта кепска.
Затым усё тое самае, што я гаварыў пра “грошы–макінтошы”, экстрапалюйце на “спіну–спліну”.
Дарэчы, слова “макінтош” запазычанае, чужароднае, гэта летняе лёгкае паліто. Дык мала таго, што аўтарка яго за валасы валачэ ў беларускі верш, то яшчэ робіць граматычную памылку – “макентош”, тады як трэба “макінтош”. Зноў пытанне да складу рэдакцыі. Праспалі.
Завяршае верш Аляксандра Фагот спачатку празаічным банальным сцвярджэннем, што “праблемы, безумоўна, – гэта цяжка”, і тут жа прычэплівае да гэтага недарэчнае “але цяжэйшы сто адсоткаў кіт”. Ну што тут скажаш?
Велічны верш “пад Шэкспіра” рассыпаўся ўшчэнт.
Наступны верш Аляксандры Фагот не выглядае натужлівым, бо паэтка ў дваццаць гадоў піша якраз пра тое, што яна сапраўды жадае і непадробна адчувае – пра каханне.
* * *
Абдымай мяне, пакуль вецер дражніць фіранкамі
на досвітку мой неспакой дзявочы.
Абдымай мяне цёплымі і халоднымі ранкамі,
абдымай мяне: можаш днямі, а можаш ноччу.
Калі хочаш, але абдымай.
Абдымай, калі ласка, лагодна і пачуццёва,
бы сустрэў ты мяне пасля доўгай разлукі.
Абдымай. І не трэба ніякага слова.
Я цябе зразумею, ты толькі трымай мае рукі.
Калі зможаш, мяне ты трымай.
Абдымай мяне, пакуль марыцца, верыцца ў цуды,
пакуль хочацца быць для кагосьці сусветам...
Абдымай мяне на адно-адзінюткае лета,
на кароткі ўспамін, што не знікне нікуды…
Абдымай — і будзеш шчаслівым за гэта.
Аднак недацягвае гэты верш да факту паэзіі тым, што ў ім амаль няма метафар. Усё можна было сказаць прозай.
Адзіная метафара “вецер дражніць фіранкамі” мне здалася ўдалай. А затым метафары зніклі дазвання.
Завяршаецца твор таксама нечым не вельмі гнуткім.
Ну ладна, абдымаць “на кароткі ўспамін” яшчэ можна зразумець. Але як быць з тым, што гэты кароткі ўспамін не знікне нікуды? То бок працягнецца бясконца. Пэўная нелагічнасць. Ужо пачынаеш раздумваць. А для верша гэта нядобра.
Ну і зусім кепска завяршальнае – “абдымай – і будзеш шчаслівым за гэта”, нібы нейкі гандаль вядзецца. Зусім непаэтычна.
Такім чынам, спадары, імкненне ў Аляксандры Фагот да паэзіі і прыгожага ёсць, вось толькі хаценне пакуль не перацякае ва ўвасабленне. Спадзяюся, што наш разбор у нечым дапаможа дваццацігадовай аўтарцы. Прынамсі мне б у 20 гадоў вельмі прыдаліся такія разборы, бо я быў тады яшчэ нікім і нічым.
А напрыканцы, спадары, паведамлю вам цікавае. Традыцыйна літаратурны часопіс рэспублікі “Маладосць” займаецца крытыкай… кіно і тэатра! Што я выявіў, злазіўшы ў раздзел “крытыка” некалькіх нумароў.
На першай старонцы часопіса, праўда, напісана – “Штомесячны літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны ілюстраваны часопіс”. Гэта значыць, ён апякуе і мастацтва таксама, і палітыкай ды грамадствам не грэбуе. Але ж мы выдатна дасведчаныя, што на дзяржаўным бюджэце сядзяць адмысловыя выданні для тэатра і для мастацтва, якія ўшчыльную гэтым займаюцца, а таксама культуралогіяй ва ўсіх яе праявах. І гэта слушна. І тут – вось табе раз! Прывычна літаратурная “Маладосць”, дзе друкуюць менавіта літаратурныя творы, а не тэатр паказваюць, рэзка зрабілася крытыкам кіно ды тэатра.
Іначай, як змовай супроць сучаснай літаратуры, такое назваць немагчыма. Сотні маладых творцаў застаюцца без літаратурнай крытыкі, і, выходзіць, што друкуюцца для галачкі, або каб родных сваіх парадаваць. Тэатр абсурду нейкі. Пакіньце, спадары, тэатр і мастацтва, ім без вас вельмі хораша, і займіцеся нарэшце сучаснай літаратурнай, непасрэднай справай сваёй.
Глядзіце, з чаго пачынаюцца артыкулы раздзела “крытыка”:
Артыкул №1:
Гаварыць пра Кеслёўскага неверагодна складана… Пра яго кінематограф і пагатоў… Ну, бо заўжды складана казаць пра любімага мастака, творчасць якога з’яўляецца для цябе безумоўнай, глыбока прачуленай і не патрабуючай шырокіх вытлумачэнняў і расшыфроўкі… А яшчэ вельмі цяжка паверыць у тое, што гэты вялікі майстар, які пакінуў нам свае фільмы, да канца яшчэ не разгаданыя і не зразумелыя, шчыра не любіў сваю прафесію.
Артыкул №2
«Можна сфатаграфаваць твае вочы?» — з гэтага пытання пачынаецца гісторыя. Нельга сказаць, што гэты фільм прэтэндуе на нейкія неверагодныя прызы ці прызнанне геніяльным, але ён атрымаў адну з узнагарод на прэстыжным амерыканскім кінафестывалі «Сандэнс», пра яго пісалі вядучыя сусветныя СМІ. Навукова фантастычная стужка Майка Кэхіла «Я — пачатак» — гэта кіно, пра якое трэба гаварыць; гэта кіно, якое трэба глядзець.
Артыкул №2
Здаецца, што наша мастацтва сёння як ніколі прагне новай прасторы. Шпацыруеш спакойна сабе каля Камсамольскага возера, разважаеш пра высокае ці загіпнатызавана ўбіраеш у сябе прыгажосць наваколля — і… Бачыш нешта неверагоднае. Вялікія вуллі склалі сапраўдную вежу, а вось і вялікае крэсла, якое так вабіць малых. Дзікунскіх памераў прышчэпка і шмат чаго яшчэ дзіўнага… Упершыню беларускае сучаснае мастацтва прадстаўлена пад аткрытым небам. Але размова не пра гэта. Гісторыя інсталяцый на прыродзе — толькі пралог, маленькае звяно вялікага ланцуга site-specific.
Я, дарагі чытач, прадаю табе за тое, за што купіў. Ужо некалькі гадоў не зазіраў у “крытыку” “Маладосці”. А там яе не проста няма – яна капрызам рэдакцыі выцесненая тэатральнай. У “ЛіМе” дык хоць літаратуразнаўствам, інтэрв’ю і юбілеямі пісьменнікаў (а не тэатралаў) выцясняюць. А тут – проста дуля вам, без масак і сантыментаў.
Ужо нават не ведаеш, да каго апеляваць. Не да марсіян жа. Ну, да міністэрскіх начальнікаў, зразумела. Дык сам жа спадар Карлюкевіч з імі ці не штодня бачыцца і дае справаздачы часопісамі. Выходзіць, задавальняе такая “літаратурная” крытыка вышэйшае кіраўніцтва.
Гэта як з фільма пра крэслы: “Я ж сказаў – грошы заўтра!”
ЛіМаразм-104
Школа вершаскладання
Часопіс “Маладосць” працягвае эксперыменты з паэзіяй. У №10 за мінулы год, на старонцы 14 распачынаецца даволі важкая публікацыя Настассі Нарэйкі. У звестках не пазначана, што паэтка мае філалагічную адукацыю, і мы можам меркаваць, што вершаваную школу яна прайшла самавукам. Такое здараецца нярэдка, і часта прыводзіць да неблагіх вынікаў.
Прынамсі па ўступным вершы падборкі здалося, што ў аўтаркі ёсць экспрэсія і паняцце пра вершаваны памер. Шмат эмоцый. Усе яны, праўда, пра адно – каханне. А што яшчэ можа хваляваць маладую жанчыну? На розныя лады паўтараецца адно і тое ж цягам дваццаці радкоў. Аднак паўтараецца не надта банальна. Да таго ж Нарэйка дастасавала да лірычнай гераіні нейкую трэцюю асобу жаночага полу. І не зразумела – гэта ранейшая пасія яе каханка, або гэта яе другое “я”. Ва ўсякім разе задума займальная. Я пазначыў у вершы тлустым, дзе з’яўляецца гэтая другая асоба.
* * *
У маёй галаве разрываецца нешта ізноў.
Я бягу ад сябе, ад цябе, ад загадкавых сноў.
Я ляжу ля цябе і амаль незаўважна бягу.
Ты ведаеш: недзе спынілі таксі на рагу
Дзвюх вуліц. І бразнулі дзверы, і сыплецца шкло.
І рукі камечаць хусцінку. І слёзы — на зло!
Яна ад’язджае. Таксіст не пытае куды,
Бо з тварам такім ад’язджаюць адно ў «назаўжды».
Разбітае сэрца яе ля халоднай рукі
Маёй. Я бягу цераз ноч напрамкі, напрамкі!
Ты спіш. Ты не ведаеш, што прыязджала яна,
Што мы гаварылі на кухні і каву — да дна,
Што мы падышлі да цябе і глядзелі адно,
І месяц струменіў святло на цябе праз акно.
Не ведаеш ты, што яна праіграла двубой
І сэрца асколкі пакінула побач з табой.
Бягу. Я бягу за табой, да цябе — АД цябе,
Як бегла яна. А цяпер патанае ў журбе.
Бягу… І люблю. І кахаю. Палае аго…
Бачу цяпер: то асколкі ад сэрца майго.
Удалае месца ў вершы – “Яна ад’язджае. Таксіст не пытае куды, Бо з тварам такім ад’язджаюць адно ў «назаўжды»”. Можна пазначыць яго як аўтарская знаходка. Бо астатнія метафары пра “асколкі сэрца”, “загадкавыя сны”, “разбітае сэрца”, “патанае ў журбе” выглядаюць досыць традыцыйна. Але гэта не так рэжа слых, бо ўпісана ў даволі арыгінальны кантэкст, ірваны рытм верша. Ужо з чацвёртай страфы пачынаецца парушэнне рытму. І цягам усяго верша ён збіваецца, перыядычна вяртаючыся ў нармальны, зададзены першымі двума радкамі.
Ёсць у вершы і адна яўная недарэчнасць – гераіні падышлі да каханка, які спіць, і “глядзелі адно”. Тут ані логікі, а ні іншага ладу.
Не зусім дарэчным выглядае прымяненне заведама няправільнага слова “праіграла” замест “прайграла”, думаю, можна было выруліць неяк па-іншаму.
Такім чынам, верш сумбурны, але якраз і перадае пачуцці знясіленай ад бязладнага кахання душы. Таму яго можна назваць удалым.
Наступны верш Настасся Нарэйка выканала ў класічным строі. І тут жа ўзраслі да яго патрабаванні, і выявілася, што аўтарка шмат нарабіла хібаў. Тэматыка зноў жа – пра каханне, эмацыйна, сумбурна, як заведзена ў жаночай паэзіі.
* * *
Ад спёкі плавіцца асфальт,
І ўдых адзін каштуе мора.
Заплача ў зале белы альт,
Як скрыпка плакала шчэ ўчора.
І душны пах збівае з ног,
І бэз салодкі, быццам мары.
Іграй яшчэ! Ты колісь мог
Склікаць адзіным гукам хмары!
Хай будзе дождж! Хай будзе дзень
Выратавальна-непякельным.
Хай каля ног прыціхне цень,
Нібыта мніх каля малельні.
Хай коўдра гэтая спадзе,
Хай плечы выпрастаю ўрэшце.
Іграй! Іграй! Хай дождж ідзе.
Мне не стрымацца, хоць зарэжце.
Твой белы альт. І бэз. І спёка.
І я сыходжу басанож
У гэты дождж, дзе дыхаць лёгка,
Дзе лёгка жыць і быць. І ўсё ж…
Іграй для нас! Смычок застыне,
Калі апусціцца сцяна
Празрыстая. І недзе грымне.
І недзе лівень давідна.
А гэты сад патоне плаўна.
І я вярнуся на парог.
Твой белы альт. І недзе жаўна.
І недзе дождж. І недзе Бог…
Што такое “ўдых адзін каштуе мора”, я, далібог, не ўразумеў. Тым больш што потым мора ў кантэксце нідзе не згадваецца. Канешне, можна ўявіць, што мора неяк каштуе (смакуе) нейчы ўдых. Дакладней – цяжка ўявіць, бо найхутчэй удых можа пакаштаваць водары мора. Тут яўная недапрацоўка.
Затым паэтка ўводзіць прыдумку пра “белы альт” і “скрыпку”, асацыіруючы іх з каханкам і каханкаю. Добра. Тым болей што альт большы па памерах і голас яго ніжэйшы. Аднак ці бываюць белыя альты? Іх жа робяць з дрэва, з яліны ці з кедру, наколькі я ведаю. Таму слова “белы” аўтарка ўвяла па сваім капрызе.
Другая страфа падаецца ўдалай.
У трэцяй страфе скарыстана банальная рыфма “дзень–цень”, што псуе не толькі страфу, а і ўвесь верш. Не ўпрыгожыла верш і пакручастае падвойнае слова “выратавальна-непякельным”, падвойных слоў у паэзіі пажадана пазбягаць. У чацвёртым радку стаіць праславутае “нібыта” і “мніх” замест манаха.
У чацвёртай страфе паэтка патрабуе: “Хай коўдра гэтая спадзе”. Што за коўдра? Адкуль узялася? Незразумела. Напрыканцы страфы Нарэйка папярэджвае, што ёй “не стрымацца, хоць зарэжце”. Гутарковы лавачны выраз тут зусім не да месца.
Пятая страфа ўдалая.
У шостай зноў немаведама адкуль: “калі апусціцца сцяна”. Няўцям, скуль узялася сцяна, з якога сполаху. Хоць яна і “празрыстая”, як удакладняе затым паэтка.
У сёмай страфе слова “жаўна” выкарыстана выключна для рыфмы і вельмі няўдала. Па-першае, парушаны ціск. Па-другое, як паведамляе акадэмічны слоўнік, рэдкае слова “жаўна” ёсць назва чорнага і зялёнага. Такое слова адразу ставіць у тупік чытача. І ўражанне ад верша падае, як слупок ртуці пры рэзкім пахаладанні.
Як для верша пра каханне – гэты твор мог бы стацца добрым, не зрабі аўтарка столькі, скажам мякка, паэтычных памылак. Верш эмацыйны, небанальны, бо ў ім ёсць задума пра альт і скрыпку. Напэўна, ён няблага гучыць услых. Аднак тое, што прапускаецца слыхам, не ўпускае зрок крытыка. Ёсць пэўныя законы паэзіі, дый наогул мовы, парушэнне якіх недапушчальнае ні для каго, будзь ты хоць лаўрэатам, хоць стыпендыятам, хоць пачаткоўцам.
Прабегся па астатніх вершах падборкі: пераважае адна і тая ж тэма – каханне. Аднак калі аўтарцы блізу трыццаці гадоў (нарадзілася ў 1986 годзе), то справядліва ўжо чакаць ад яе пашырэння тэматыкі, пэўнай філасафічнасці, абагульненняў. Бо аднастайнасць стамляе. Трэба чытаць калі не філосафаў, то класікаў сусветнай паэзіі, што пашырыць кругагляд і навее новыя тэмы.
Выкажу небеспадстаўнае меркаванне, што і Настасся Нарэйка ніколі не мела дасведчанага крытыка сваіх вершаў. Дасягала ўсяго жаданнем і талентам, які несумненна прысутнічае. Кажу пра талент з адказнасцю, бо адсоткаў 90 “паэтаў”, якіх мы аналізуем у рубрыцы, уласна таленту не маюць, іх проста навучылі некалі вершаванаму памеру і тэхніцы рыфмавання, як вучаць у музычных школах іграць па нотах. Гэты выпуск эмоцый у рыфмаваны каркас дае ім добры настрой. Ну дык і тое добра.
Лімаразм-105
Падмануць Бога
Поэзия есть искусство, художество, изящная форма
истинных идей и верных (а не фальшивых) ощущений:
поэтому часто одно слово, одно неточное выражение
портит все поэтическое произведение,
разрушая целостность впечатления.
Виссарион Белинский
Вершаваная частка першага нумара сёлетняга часопіса “Полымя” распачынаецца падборкай твораў Віктара Шніпа, галоўнага рэдактара “Мастацкай літаратуры”. Падборка магутная, з 16-й па 21-ю старонку. Для параўнання: супрацоўніку Шніпа, вядучаму рэдактару “Мастацкай літаратуры” Дзмітрыю Пятровічу зусім нядаўна “Полымя” адшкадаваў роўна дзве старонкі, мінус плошча на фота і на біяграфічныя звесткі. З гэтага мы заключаем, што вядучага рэдактара славутага выдавецтва не цэняць, не захапляюцца ім, як паэтам, у той час як вершам галоўнага рэдактара заўсёды радыя.
Калі адрынуць намёкі і жарты, то вершы Віктара Шніпа сапраўды мацнейшыя за вершы Дзмітрыя Пятровіча, да таго ж у літаратуры Шніп даўно і мае пэўны аўтарытэт не толькі як буйны чыноўнік, але і паэт з імем.
І тым не менш. Зусім нядаўна скончылася публікацыя дзённікавых запісаў Віктара Шніпа (“Полымя”, №№6-7, 2015 г). А роўна ў тыя дні, калі на сайце запярэсціў першы сёлетні нумар “Полымя”, выходзіць у “ЛіМе” (№7) хвалебны, аж да захлёбу, артыкул штатнай штампавальніцы артыкулаў Алесі Лапіцкай пра… канешне ж, пра новую кнігу Віктара Шніпа “Першы папяровы снег”. Вось як заводзіць публіку бравая Лапіцкая:
“Адметнасць таленту Віктара Шніпа — гэта ўменне напісаць пра сучаснасць і не збіцца на публіцыстыку, звярнуцца да гісторыі, але не трапіць у шэрагі летапісцаў. Зборнік «Першы папяровы снег» (2014) запрашае ва ўрачыста-велічнае, а часам па-восеньскі сумнае падарожжа ў мінулыя дзесяцігоддзі і нават стагоддзі”.
Гэта затраўка такая нам.
Далей уласна артыкул:
“У «Першым папяровым снезе» змешчаны выбраныя творы з папярэдніх зборнікаў паэта — ад «Гронкі святла» (1983) да кнігі «Страла кахання, любові крыж» (2008). Першыя зборнікі багатыя на ўсмешкі ды сонца, свет паўстае радасным і прыгожым. Найлепшая ўкраса пейзажу — гэта яркія колеры роднай прыроды — вогнішча рабінніку, касачы ў агародчыках, стракатая сарока на дрэве... “
Во як распелася! Аднак прыпынім аднастайнае стракатанне крытыкесы і скажам пра істотнае. Ці не здаецца вам, спадары, што ў час усеагульнага эканамічнага крызісу і зусім кепскіх спраў у плане кнігавыдання для “проста літаратараў”, не зусім этычна выдаваць кнігу выбранага за дзяржаўны кошт? Тым больш што і проста зборнікі нашых паэтаў ніхто не чытае і тыражы “Мастацкай літаратуры” непамерна завышаны, і кнігі ляжаць непрыбраным друзам на складах, або пыляцца ў вясковых заняпалых бібліятэках. І тым болей гэта непрыгожа, калі ты сам працуеш галоўным рэдактарам у памянёным выдавецтве. Напрыклад, Георгій Марчук, былы галоўны рэдактар “Мастацкай літаратуры”, і цяпер як быццам ганарыцца тым, што, будучы на гэтай пасадзе, не выдаў ніводнай сваёй кнігі. Ну гонар яму. Аднак і тут ёсць скрытая хітрасць – калі глянуць Вікіпедыю, то па бібліяграфіі Марчука бачна, што ў тыя гады ён шмат навыдаваў сваіх кніг у іншых дзяржаўных выдавецтвах, пасада давала зялёнае святло. (Гэта тычыцца і кнігі Шніпа “Папяровы снег”, якая выдалася-такі не ў “Мастацкай літаратуры”; тлумачэнні пры канцы артыкула.)
Не ведаю, як у вас, грамадства, а мне такія раскошы з “выбраным” няслаба нагадваюць баляванне пад час чумы, і малюецца карцінка знясіленых як шкілеты літаратараў, што поўзаюць, не ў змозе падняцца на ногі, перад рэдакцыйным ганкам, а тут, літаральна на першым паверсе, разнасцежыўшы вокны ў вясну, рэдактары сабраліся і застольнічаюць, і п’юць за здароўе (сваё), і пяюць-заліваюцца.
А цяпер зададзім сабе пытанне, што гэта яшчэ нагадвае? Ды непрыхаванае паханства, здаецца, калі важак паказвае сваю сілу. Або правілы ў статку прыматаў, адкуль, паводле вучоных, мы ўсе паходзім, калі самы мацёры самец апускае прынародна маладзейшых самцоў.
Ну ніяк не чалавечыя гэты правілы. І галоўнае, хто апявае такое ў крытычных артыкулах, – маладзенькая Лапіцкая, за капеечную зарплату, нават не за ганарар, і не за будучыя кнігі свае, якія галоўны рэдактар, канешне ж, ёй выдаваць не будзе ніколі. Во як вышкалілі паству сваю!
А калі па-чалавечы, то ўсе гэтыя паханскія дзеянні выглядаюць як карыкатура на людзей, гэты працэс дасціпна абсмяяў Бялінскі ў сваіх пранізлівых артыкулах, калі наглядна паказаў яшчэ жывых літаратараў, якія ўспыхвалі пры маладым Пушкіну, але на якіх за якія 20 гадоў цалкам забыліся, не чытаюць. Тады таксама былі ўласныя газеты, часопісы, дзе аўтары-гаспадары самі сябе друкавалі ды наймалі чаляднікаў апяваць сябе. Усіх сцерла гісторыя. Нават лепшыя з іх – Языкаў, Сумарокаў са сваім прыжыццёвым зборам твораў. Хто іх чытае цяпер? Дый ужо пры жыцці саміх аўтараў не чыталі.
Няўжо мы Бога падмануць хочам? Ды чаго далёка хадзіць – амаль усіх савецкіх класікаў на пачатку трэцяга тысячагоддзя немагчыма стала чытаць, і амаль не чытае ніхто, акрамя знаўцаў, якія даследуюць гісторыю літаратуры. Літаральна на маіх вачах памерклі ўсе, за якіх дваццаць гадоў. Састарэлі ды змізарнелі. І не выратавалі званні ды прэміі савецкія, ды пасады. Што гэта значыць, спадары? А роўна тое, што паспяшаліся некаторыя з вызначэннем класікаў беларускай літаратуры, і будуць тыя адно прадметам гісторыі, але ніяк не чытання. Місія іх была літаратурную мову ствараць, але ніяк не шэдэўры літаратуры.
Для ўразумення гэтага не шкодна пастаянна перачытваць Бялінскага, чалавека з неверагодным эстэтычным чуццём, які за сваё кароткае жыццё – што нагадвала літаральна апостальскае служэнне – напісаў праграму развіцця наймацнейшай у свеце літаратуры на стагоддзі. Удумайцеся, што за паўгода да смерці Лермантава, ён пісаў, што вельмі хутка той стане народным паэтам! Не бгаварыў у кулуарах, а менавіта пісаў са ўсёй адказнасцю. Гэта да 26-гадовага хлопца ён дастасоўваў такое званне. Не, не нашае затхлае кабінетнае званне, а любоў народную прадказваў крытык. Дык вось спадары: калі неўтаймоўны Бялінскі расхвальвае кніжку паэта, і калі штатны крытык без свайго твару – розніца каласальная.
Так што зусім не слабаму паэту Віктару Шніпу такая частата выданняў, і пахвала запісных крытыкаў адно шкодзіць. Тым болей што Шніп, наколькі я ведаю, чалавек даволі ціхі, сціплы і ніколі на пахвалу не напрошваецца. А, ну каб і зусім было зразумела – ён мне нічога кепскага не рабіў, і рукапісаў у “Мастацкай літаратуры” маіх не адпрэчваў. Я іх проста туды не нашу, лічачы для сябе амаральны удзельнічаць у нашай гульні ў літаратуру, калі з табой за картачны стол садзяцца дужацца чыноўнікі з заведама краплёнай калодай ды некалькімі тузамі ў рукавах.
А цяпер коратка пра ўласна паэзію Віктара Шніпа ды пра вершы, змешчаныя ў “Полымі”.
Уладзіміру КАРАТКЕВІЧУ
Поўня пячаткай Вялікага Княства
Па-над маёю асенняй зямлёй.
Дым у лагчыне — там курыцца «Астра»
Шэрым ваўком прад халоднай зімой.
З ім Караткевіч ля вогнішча з півам,
Што наварыў яму заяц стары.
Добра ім сёння, таму я шчаслівы.
Воўк журавін назбіраў тры вядры
Для Караткевіча, што прыйшоў з княства,
Дзе ён цяпер несамотна жыве,
Курыць з князямі савецкую «Астру»,
Моліцца з імі ў паднебнай царкве.
Я назіраю здалёк і нясмела.
Босым іду па траве да агню.
Птушка над мною стралой праляцела
І напалохала мне цішыню.
Далей і я не пайшоў, хай хоць часам
Будзе ў паэта святочны настрой.
Хай жа з ваўком яны вып’юць там разам
За Беларусь прад халоднай зімой…
Асноўнай якасцю творчасці Шніпа з’ўляецца любоў да Беларусі. І разам з тым – адпрэчванне ўсіх расійскіх і савецкіх каштоўнасцяў. Гэта любоў да нейкай Беларусі. Да Беларусі віртуальнай, якой у прыродзе не існуе. Бо ўсе мы – чаго там крыўляцца – выйшлі з СССР, раслі пад дамінантнымі каштоўнасцямі рускай культуры. А каштоўнасці беларускія ў нас былі – лес ды хата, старадаўні вясковы побыт і мова. Праз беднасць уласна беларускіх каштоўнасцяў мы пачынаем выдумляць сваю сівую даўніну з гераічнымі дзеямі ды асобамі. Аднак і тут укліньваецца ўсюдыісная Расія і крычыць, што гэтая сівая даўніна такая ж наша, як і яе. І чорт тут галаву зломіць, у той гісторыі.
Мы ж абапіраемся на рэальнасць – што разам са Шніпом жывём у сталіцы, дзе слова беларускага не пачуеш. Так, можна стварыць маласвет у рамках сям’і, можна гутарыць па-беларуску ў рэдакцыі сярод аднадумцаў. Аднак як быць з тым, што да працы мы дабіраемся на аўтобусе? Або з тым, што ўся сацыяльная інфраструктура абслугоўвае нас па-руску. Або з тым, што раз-пораз трэба і тэлевізар уключаць, дзе 300 каналаў гарлаюць на ненавіснай нам рускай мове.
Дык давайце ж адштурхоўвацца ад рэальнай Беларусі, а не ад той, што адно ў галаве.
Віктар жа Шніп апелюе ў сваёй творчасці выключна да нацыянальных каштоўнасцяў, да імёнаў нацыянальных патрыётаў і пісьменнікаў, таго ж Караткевіча, якому прысвяціў першы верш падборкі. Добра. Але ж і Караткевіч – што ты будзеш рабіць! – жыў у такой жа хрушчоўцы, як і ўсе нармальныя савецкія людзі, хадзіў па горадзе, дзе слова беларускага зусім не гучала, і гэтая велічная Беларусь была адно ў яго галаве. А лячыўся і абслугоўваўся Караткевіч у рускіх, так сказаць, установах. То бок і ідалы, да якіх апелюе Шніп, таксама плоць ад плоці ну мінімум на палову савецкія, а Беларусь іхняя – летуценная. А значыць, заведама падманваем чытача фальшывымі каштоўнасцямі, адштурхоўваем у выніку яго ад сябе, або ствараем прэцэдэнт сектанцкага мыслення, зацягваем у свае цянёты яшчэ пакуль здаровых людзей. Адрыў ад рэальнасці заўсёды прыводзіў паэтаў да забыцця іх Гісторыяй. Чытайце зноў жа Вісарыёна Бялінскага.
Аднак адыходзім ад сентэнцый і звяртаемся да ўступнага верша.
Вылучанае мной тлустым – “асенні”, варта разабрацца і спыніцца ўсё ж на адным – “восеньскі” ці “асенні”, аднак менавіта апошні варыянт цягне больш на русізм.
Савецкая “Астра” курыцца “шэрым ваўком”. Як такое ўявіць? Ну ладна, уявілі. Тады як гэты воўк (дым) можа назбіраць “тры вядры журавін”? Зусім нестыкоўка.
Слова “што” ў сярэдзіне радка не дадае паэтычнага строю вершу, тым болей што у наступным слове літара “ш” узмацняе шапялявасць.
Потым тое, што Караткевіч “курыць з князямі савецкую “Астру”, іначай, як сцёбам з усёй нацыянальнай ідэі, не назавеш. А значыць, паэт разумее хадульную штучнасць сваіх ідэалаў.
“Птушка над мною” – кепска. Парушэнне граматыкі, дзірка ў фанетычным строі.
Слова “далей” стаіць з няправільным ціскам, гэтак паэты ўводзяць у зман грамаду.
Ну і выпіць з дымным ваўком “за Беларусь” пры канцы верша – усё адно як плюнуць любай краіне ў вочы.
І крыўдна тут тое, што Віктар Шніп ад прыроды лірык, бачыць свет менавіта ў паэтычных вобразах. Ну мала ён як быццам прыстасаваны да чыноўнай высокай пасады. Адсюль раздвоенасць асобы, што не можа не шкодзіць творчасці, бо служэнне музам мітусні ўсялякай не церпіць. Аднак такая наша рэчаіснасць – трэба карміць сям’ю, а значыць, цярпець вакол сябе на працы розную гніль жыцця, дагаджаць чыноўнікам, якія называюць сябе “паэтамі” і лезуць у класікі, самі будучы ад таго ж Шніпа значна ніжэйшыя па таленце. А разам з тым – жыццё вымушае і адпрэчваць таленавітае, зноў жа каб дагадзіць Сістэме. Жыць па паханскіх правілах, якія гідкія тонкай душы паэта. Адсюль – пакуты. Адсюль – уразуменне, што цябе не будуць чытаць роўна пасля страты пасады, дый ужо не чытаюць амаль, а фаліянты ціхамірна згінуць у нетрах Літаратуры.
Я зусім не жартую, калі называю Віктара Шніпа лірыкам. І не ўсе каштоўнасці, да якіх гэтая лірыка звяртаецца, з пальца высмактаныя. Напрыклад, існуе непадробная любоў да бацькоў, жонкі, дзяцей, да роднай прыроды і кутка, дзе ты нарадзіўся і пачуў, і жыў, і гаварыў натуральна на сваёй мове. Вось зерне, з якога ўзышло ўсё лепшае ў паэзіі Шніпа, які валодае талентам (нягледзячы на мнагаслоўнасць) пісаць элегантна, прыгожа, ствараць цікавыя вобразы.
Віктар Шніп змагаецца з мнагаслоўем, як можа, намагаючыся рабіць верш як мага карацейшым. Аднак піша ён усё роўна шмат. І амаль усё выдае, “абкатаўшы” папярэдне ў часопісах. А гэта міжволі выклікае пры агульнай сітуацыі нядобрыя пачуцці ў літаратараў. Аднак, што рабіць, калі муза заклікае схавацца ад гэтай подлай і недасканалай рэчаіснасці ў віртуальную, выдуманую галавой і сэрцам Беларусь, і там падсілкавацца прыгожым. Ну шмат пішацца ў Шніпа вершаў, яны лезуць на свет, не пытаючыся. І спробы перавесці творчы імпэт у прозу не надта дапамагаюць паэту – не на сваім ён там месцы, не прыносіць гэта патолі, роўнай з рыфмаваннем ды адшуканнем гармоній. А нарадзіўшыся, верш патрабуе жыцця. І шкада яго забіваць. Адсюль і шмат кніг. Не са зла, спадары, а проста жыццё так уладкавана. Кожны стаіць на сваім месцы – і невядома, як бы мы паступалі на пасадзе галоўнага рэдактара, а значыць, размеркавальніка дабротаў паміж пісьменнікамі (якія, зрэшты, дабротамі не з’яўляюцца, бо ад колькасці публікацый слава не расце, дзіўны закон!)
А Віктар Шніп, між тым, валодае добрымі чалавечымі якасцямі. Пра гэта можна меркаваць і праз яго дзённікавыя запісы ў Інтэрнэце, і праз той факт, што ён павыдаваў шмат падапечных Людмілы Рублеўскай (яго жонкі), якая чыста на дабрачыннай аснове доўгія гады кіруе літаратурнай студыяй. Павыдаваў у серыі “дэбют” кніжкі маладых паэтаў. Што мог, тое зрабіў. Даў ім першую прыступку, штуршок. Зрэшты, ці то талент у паэтаў аказаўся нязначны, ці то умовы для выжывання ў літаратуры аказаліся невыноснымі, – аднак па факце яны, бадай, навечна засталіся перспектыўнымі пачаткоўцамі. І гэта таксама суровыя правілы літаратуры, дзе выжывае мацнейшы талентам. Найперш талентам, а ўжо потым прабіўнымі і камунікацыйнымі здольнасцямі, якія часовыя і на Судзе Гісторыі зусім не памочнікі.
Напрыканцы неабходнае ўдакладненне: паглядзеў у Інтэрнэце – “Першы папяровы снег” Віктара Шніпа выдадзены ўсё ж не ў “Мастацкай літаратуры”, а ў выдавецтве “Чатыры чвэрці”, у “Бібліятэцы Саюза Пісьменнікаў Беларусі”. У 2014 годзе.
Але гэта нічога не мяняе па сутнасці, бо выдала кнігу Сістэма, і кніга гэтая выбранага, напрыклад, не паэта Івана Іванова які, напрыклад, па таленце ніяк не слабейшы за Шніпа як пісьменнік, і сябар ён СПБ, і таксама мае выбранае за 30 гадоў.
Такія выдавецтвы выкарыстоўвае СПБ менавіта для таго, каб хаваць канцы – каб не рэзала вочы, не нервавала грамаду выданне за выданнем у “Мастацкай літаратуры” адных і тых жа дзяржаўных рэдактараў.
І наастатак хочацца пажадаць “ЛіМу” ўзнавіць старую традыцыю – указваць перад артыкулам агляданай кнігі выдавецтва і год, каб не правакаваць блытаніну.
ЛіМаразм-106
Страчанае лібіда
Ад уступнага верша Алёны Папко, змешчанага ў “Полымі” №1 2016 года, павеяла доўгачаканай свежасцю – у параўнанні са звыклай затхласцю заўсёдных “паэтаў” часопіса, якія асядлалі яго гадоў трыццаць таму ды ніяк не жадаюць саскочыць.
Алена Папко мае філалагічную адукацыю, звесткі пра яе можна паглядзець на сайце, выклікаўшы адпаведны нумар. Не будзем губляць час на гэта. Скажам толькі, што аўтарцы 26 гадоў. Узрост для паэтаў цудоўны. І філалагічная адукацыя павінна была б узмацняць паэтычнае майстэрства. Аднак… Мяркуйце самі.
ЯК ВЫПАДЗЕ СНЕГ…
А ты напішы мне, як выпадзе снег,
Чым сэрца жыве, чым баліць.
На долю злавацца, ты ведаеш, грэх,
І шчасця да донца не спіць.
А вусны кранае ледзь бачны адчай,
За гэта мяне не журы.
За сэрца пажар ты мяне выбачай,
Як промень у сцямнелым бары.
Прысядзь на дарогу. Але цішыню
Я першай парушу сама —
Чакала калісьці скупога дажджу,
А зараз так прагну цяпла.
Балюча і лёгка глядзець на цябе,
Нібы праз туман на шашы.
Як выпадзе снег, ты ўсё ж такі мне,
Чым сэрца жыве, — напішы.
Алена Папко, як бачна, піша лёгка, натуральна, свежым і адначасова не прыцягнутым за валасы стылем. Гэта першае ўражанне. Калі ж прыгледзецца ды ўнікнуць – у вершы няма ніводнай свежай метафары і выкарыстоўваюцца спрэс заезджаныя: “Чым сэрца жыве, чым баліць”, “На долю злавацца” (грэх), “шчасця да донца не спіць”. Гэта толькі ў адной першай страфе!
У другой – тое самае “вусны кранае… адчай”. Затым зусім фортэль з моваю – “не журы” гэта, любыя мае, махровы русізм, у нас прынята пісаць “дакарай”, “папікай”, “упікай”. Ці не дастаткова сінонімаў? Затым зноў штампанутае “сэрца пажар”. Ну і ўрачыста завяршае страфу збой у рытме, які б выратавала “ў”, але ж нельга ставіць яго. Таму – кепска, ні рэдактары паэзіі, ні нехта Мальчэўская, што каторы месяц узначальвае “Полымя” з пазнакаю цяпер “намеснік галоўнага” (а галоўнага як быццам і не знайшлі за паўгода!) – не дапамаглі і прапусцілі ў галоўным літаратурным часопісе рэспублікі жудасны ляп. Зрэшты, ляпсусы ў “Полымі” перыяду пасля Міколы Мятліцкага сталіся завядзёнкаю.
У трэцяй страфе аўтарка гаворыць паэтычнай зладжанай моваю, але зноў без метафар. Метафары, канешне ж, не самамэта, але калі імі цалкам пагарджаюць, тут ужо наводзіць на адсутнасць фантазіі паэтычнай.
У чацвёртым радку гераіні “балюча і лёгка” глядзець на каханка, “нібы праз туман на шашы”. Няўжо ж скрозь туман лёгка глядзець, задаём мы законнае пытанне.
У выніку верш паплыў, растаў і аказаўся далёка не такім лёгкім, ладным, лірычным, як з першага погляду. Што яго сапсавала – вынікае з нашага даследавання. І выкажу меркаванне, што Алене Папко яшчэ шмат трэба над сабой працаваць. Кірункі працы мы больш-менш указалі. Але нам будзе цікава даследаваць яшчэ хоць адзін верш, для параўнання і для вызначэння, ці можа талент паэта ў адным вершы быць цьмяным, а ў другім зіхацець поўнымі фарбамі.
Возьмем апошні верш падборкі.
* * *
І ў россып зорнага святла —
Наперад марам кроч усмешна!
Каб расказаць, як я жыла,
Мне хопіць верша.
Як плён няспеленых гадоў,
З якой вясны ізноўку разам?
Каб выказаць сваю любоў,
Зашмат мне сказа.
Святлеюць ночы, як і дні,
Жывой размовай.
Лунаць бясстрашна ў вышыні, —
Мне досыць слова.
І спорным дождыкам у сне —
Супроць маўчання:
Пачуць бы роднага цябе —
Адно жаданне.
Тут Алена Папко выкарыстала даволі складаны паэтычны строй і таму ўзяла на сябе вялікую адказнасць, рызыкнула.
Задума, канва верша таксама неблагая. Але ж памятаеце, чым мы распачыналі папярэдні артыкул пра творчасць Віктара Шніпа, – выказваннем Бялінскага пра тое, што нават адно слова ці недакладны выраз могуць сапсаваць увесь верш. Гэтую думку, зрэшты, вы выказваем пастаянна, з першых артыкулаў рубрыкі, аднак не шкодна было абаперціся на беспярэчны аўтарытэт карыфея. Памятаю, у далейшых вершах Шніпа, якія мы не аналізавалі, прысутнічалі касаватыя словы кшталту “ізноўку”. То бок старэйшыя сваім прыкладам заахвочваюць моладзь.
Бач ты, і ў Папко вымкнула гэтае пачварнае слова. Дарагія мае, гляньце вы тлумачальны слоўнік – няма там нават “зноўку”, ніколі не было і, можа, не будзе. Гэта гутарковая і зручная для паэтаў форма “зноў”. Але ж дапусціўшы вырадка ў верш, мы непазбежна прыходзім для двайной выродлівасці – маладая аўтарка зухавата ставіць пасля галоснай “ізноўку”, тады як “і”, паводле правілаў нашай мовы, дадаецца толькі пасля зычных, для мілагучнасці. Алена Папко гэтага як быццам не ведае. Затое, як бачна па біяграфічных звестках, добра ведае, як праяўляць сацыяльную актыўнасць, удзельнічаючы ў розных літаратурных конкурсах, быццам спартсменка якая. Запомніце, мілыя паэты, што ў творчасць не ёсць спорт з медалямі і граматамі. Тут зусім іншыя крытэрыі і памкненні павінны быць.
На пачатку верша Алена Папко ставіць дзіўнаватае слова “ўсмешна”, вырадка ад “усмешліва”. Так ёй зручней, не трэба напружвацца. Другая страфа адразу агаломшвае нас словам “няспеленых” (гадоў). Шчыра не ведаю, што гэта значыць, асабліва ў дачыненні гадоў.
Дарэчы, верш пачынаецца паэтычным штампам “россып зорнага святла”. Ох ужо гэтыя зоркі, якія бесперастанна падаюць і зіхацяць! Ну не даюць яны паэтам спакою.
Чацвёртая страфа адкрываецца нам граматычнай памылкаю – “дождыкам” замест “дожджыкам”. Зноў сем нянек на чале з намеснікам няіснага галоўрэда не дагледзелі. (Затое Карлюкевіч з брыгадай добра даглядаюць за выданнем сваіх кніг за народныя грошы.)
Гэтага мала, спадары: схаваўшыся за велічным паэтычным строем, паэтка накруціла тут досыць лагічных недарэчнасцяў, якія я прапаную разабраць самому чытачу. Жывога ж пачуцця, метафар свежых, як і ва ўступным вершы, абсалютна няма. І хочам пры гэтым, каб вас называлі паэтамі.
Сумна тым больш, што Алена Папко або валодае, або яе навучылі ў ВНУ пачуццю прыгожага, як трэба весці ды ткаць паэтычны радок, каб ён не выглядаў шурпата ды каструбавата. Гладкасці, відаць, навучылі. А ці магчыма Паэзіі навучыць?
Наша рубрыка і сайт “літкрытыка” ўвогуле выконваюць найважнейшую для айчыннай літаратуры ролю: робяць яе двухполай. А то яна гібела апошнім часам жанчынаю без мужчыны, страчваючы ўжо нават прыроднае лібіда – то бок жаданне аддацца крытыцы. Не будзем жа забывацца на тое, што жанчына без мужчыны ёсць істотай непаўнавартаснай. Гэтак задумаў Усявышні. Нават калі два разнаполыя індывідуумы не разам – лібіда пастаянна захоўвае імкненне да процілеглага і памяць стагоддзяў пра салодкія эмоцыі зліцця ў адно цэлае. Мы ўсяляк спрабуем навучыць нанова афіцыёзную літаратуру хацець, а затым і мець мужчыну.
ЛіМаразм-107
Два багатыры, якія хацелі коней пацалаваць
Першы сёлетні нумар “Нёмана” мяне быў напалохаў: ён пачынаецца фантастычнай аповесцю… Уладзіміра Арлова. Ці не наш гэта Арлоў са “Свабоды” – грэшнай справай падумаў я. Не, гэта другі, рускамоўны Уладзімір Арлоў, кінарэжысёр і пісьменнік. Не апазіцыянер.
Далей пайшло наша прывычнае – вершы (на пяць аж старонак) Міхася Пазнякова ў перакладзе каго б вы думалі… Анатоля Аўруціна, гэтага беларускага Пушкіна, які адмыслова вырошчвае для гэтага бакенбарды. Зусім нядаўна мы раскрытыкавалі нёманскія вершы Пазнякова ў перакладзе Елізаветы Палеес, і вось наш старшыня МГА СПБ, які ходзіць у “Нёман”, як да сябе на кухню, літаральна праз некалькі нумароў змяшчае новыя вершы, у перакладзе новага аўтара.
Трэба прызнаць, што Анатоль Аўруцін па класе будзе вышэйшы за паэта Пазнякова, аднак не настолькі, каб ператварыць нішто ў нешта.
Але ж здзівіла і любоў рускамоўнага версіфікатара Аўруціна да пана старшыні. Я ведаю Аўруціна з пачатку 2000-х і дакладна знаёмы з яго пагардай да беларускай мовы, з яго высмейваннем беларускамоўнай эліты. І тым не менш ён неяк здолеў зачараваць сабою гэтую эліту настолькі, што сам Мікола Мятліцкі перакладаў яго вершы і змяшчаў у “Полымі”. То бок адной паловай твару наш двухаблічны Янус беларускай моваю пагарджае, а другой хоча ўвекавечыць свае вершы менавіта ў акадэмічным “Полымі”, справядліва, зрэшты, мяркуючы, што ў рускай культуры ён застанецца з боку прыпёку. І пушкінскія бакенбарды не выратуюць. Таму лепей сініца ў руках.
Пасябраваў наш версіфікатар і з магутным старшынёй, значыць. Што ж, глянем, як ён пераўтварыў да непазнавальнасці звыклую паэзію Пазнякова пра родны кут.
Возьмем верш пра коней і пра касьбу, якімі натхніўся пан старшыня.
Кони
Мы поздно ехали... Темнело...
Гудели от косьбы ладони.
Вдруг на лугу, из дымки белой,
Неясно проступили кони.
«Притормози!» — сказал шоферу
И к табуну пошел по травам
Всмотреться в их глаза-озера,
Что греют взглядом величавым.
Они, послушные, спокойно
И мирно встретили чужого.
Какое это чудо — кони!
Я поклонился... Что такого?..
И что-то ласково шептал им,
И гладил с нежностью по холкам...
Им, горделивым и усталым,
Звезда светила над проселком.
Эх, кони, кони... Вы от века
Во все суровые годины
Служили верно человеку,
Дивя отвагою былинной.
Столетья войн... Герои — в звездах...
А у коней судьба иная:
«Что конь?.. Для всадника он создан,
Пусть гибнет, воина спасая!..»
Я целовать готов им холки,
И извиняться, извиняться
За плети свист, сухой и колкий...
Столетья мчат и кони мчатся...
Так и бродил бы... Холки трогал,
От тихой нежности бессильный.
Но вновь позвал меня в дорогу
Глухой гудок автомобильный.
Ну, вот и все... Пора прощаться,
Мне снова в путь под небом гордым.
И чудится, что кони мчатся...
И что-то горькое под горлом…
Давай, спадар чытач, пройдземся з табою па вершы, выкарыстоўваючы наш строгі рахунак, па тых мерках, па якіх ацэньваем усіх паэтаў – ад пачаткоўцаў да галоўных рэдактараў – усіх тых, хто наважваецца з’яўляцца ў дзяржаўных часопісах.
Бачна, што вылучана тлустым у вершы Пазнякова-Аўруціна нават болей, чым у маладых нявопытных аўтараў.
У першай страфе ідзе ўказанне на тое, што нехта (яны) ехалі позна, цямнела, але ж з “белай” смугі («дымки») праступілі коні. Па-першае, смуга ў такі позні час шэрая, шызая, але ніяк не белая. Фальш, значыць. Потым: калі коні праступілі, то відавочна і так, што няясна яны выглядалі, навошта ўводзіць два словы, якія нясуць аднолькавую нагрузку?
Далей (у другой страфе) нехта гукнуў шафёру – “Прытармазі!”, не ўказваецца, праўда, хто менавіта, можа, нейкая трэцяя асоба ў кабіне. Затым усё ж высвятляецца, што рушыў да коней у цемрадзь лірычны герой, глядзець у іх «глаза-озера, Что греют взглядом величавым». Гэта нацягнутасць, перабор, – метафара пра вочы-азёры, тым больш у цемры. Доўга ж углядацца ў іх трэба! Акрамя таго, зноў залішнім будзе слова «величавым». Таму што вочы памерам з азёры ўжо выглядаюць няслаба. Гэта паказвае невысокі ўзровень майстэрства Пазнякова-Аўруціна.
Затым коні «послушные, спокойно И мирно» сустрэлі заблукалага чужака. Тут аж тры аднолькавыя па сэнсе словы ушпіліў Пазнякоў-Аўруцін, які не шкадуе, відаць, паперы. Асабліва ўражвае першы эпітэт, які міжволі спараджае пытанне: каму паслухмяныя коні, калі лірычны герой толькі да іх падыходзіць яшчэ. Эпітэт не трапны.
Далей ідзе банальны ўсклік: «Какое это чудо — кони!» Для чаго, спытаеце вы? Верагодна, каб у страфе пустое месца заняць. Для чаго ж яшчэ?
У чацвёртай страфе герой гладзіць па шыям коней і ласкава, і пяшчотна (сінонімы зноў). А тады сцвярджае, што менавіта коням зорка свеціць над прасёлкам. Ніякай логікі, здаровага сэнсу няма, а ёсць натуга, нацягнутасць. Пачаткоўская нямогласць двух як быццам прызнаных паэтаў.
У наступнай страфе забароненая рыфма “века–человека” (аднак, відаць, дазволеная аўтару з перакладчыкам).
У шостай страфе героя нешта стрымлівае цалаваць коням «холки», хоць ён іх даўно ўжо нагладжвае і пяшчотна, і ласкава. Няўжо гідзіцца вуснамі прыкласціся да шыі каня? Нішто больш не замінае, здаецца. Зноў недапрацоўка, фальш, павярхоўнасць.
У сёмай страфе два паэты ўсё прыгаворваюць, што яны ўсё брадзілі б і «трогали холки» коням. Усё прыгаворваюць гэта, гідзячыся, аднак, рашыцца нарэшце пацалаваць. Ну што ты будзеш рабіць! Патрэбны бывалы псіхолаг, каб зняў у галаве Пазнякова-Аўруціна гэта блок, і паэты рушылі б далей у сваім грузавіку па прасёлку.
Зрэшты, у наступнай страфе выбухае глухі, але рэзкі гудок вадзілы, які прыспешвае заблукалага ў вечаровай смузе паэта.
У завяршальнай страфе верша, які ўжо нас прытаміў сваёй даўжынёй і паўторамі, лірычны герой такі апамятаўся: пара развітвацца з канямі. Чамусьці, праўда, “под небом гордым”. З чаго гэты недарэчны і непамерны пафас пра неба – будзем гадаць.
А сеўшы ўжо ў машыну, лірычнаму герою ўсё мроіцца, што коні імчацца, а пад горлам у яго, чуллівага чалавека, – даўкі камяк.
Тут трэба заўважыць, што сам пасыл верша – высакародны, а першапачатковы пафас не ёсць фальшывым. Цягам верша лірычны герой раздумвае пра несправядлівасць – коней чалавек выкарыстоўвае заўжды як рабоў, што ў побыце вясковым, што на вайне, змушаючы гінуць пад кулямі. А зоркі і ўзнагароды дастаюцца – людзям. Шкада жывёлу. Зрэшты, а калі хто прыдумае для коней іншае жыццё, як дапамагаць чалавеку ў нашай халоднай краіне, дзе самастойна коні не перажывуць зіму і выведуцца як род, – то варты гэты чалавек узнагароды ад чалавецтва. Такое ўжо цячэнне рэчаў, рэальнасць, пан Пазнякоў.
Гэта што тычыцца самога пафасу і задумы. Аднак такую высакароднасць пасылу сапсавала надзвычайная нямогласць версіфікатара Пазнякова-Аўруіна, які ўмудрыўся зрабіць высокае камічным, што ёсць проста-такі злачынства перад чытачом, якога такія вершы маральна разбэшчваюць.
І павісае заўсёднае пытанне: калі ўжо Пазнякоў перастане мардаваць дзяржаўныя старонкі сваімі аднатэмнымі і банальнымі, і кульгавымі ў паэтычным плане рыфмаванкамі? Калі ён дасць чытачу і крытыкам ад сябе адпачыць, спыніўшыся калініраваць свой зборнік “Наталенне радзімай” па ўсіх дзяржаўных часопісах і тыднёвіку?
Выбачаюся ў чытача, што не ў змозе прааналізаваць яшчэ хаця б адзін “верш” з гэтай магутнай падборкі двух беларускіх багатыроў, якія хацелі ды не змаглі коней пацалаваць. Далібог, нудна корпацца ў такіх сурагатах, змушаючы дарослых дзядзькоў навучыцца нарэшце паэзіі. З іх досыць і гэтага, каб адумаліся і пераключылі мазгі з прагі славы на прагу творчасці.
ЛіМаразм-108
Датрактарная эпоха
Человек ясно выражается, когда им владеет мысль,
но еще яснее, когда он владеет мыслию.
Виссарион Белинский
У №8 “ЛіМа” на старонцы “паэзія” нас частуюць творчасцю Міколы Шабовіча і Яўгена Хвалея, людзей, што друкуюцца на гэтай старонцы гадоў 30, не меней. Таму, пашукаем пакуль шчасця на іншых старонках, а менавіта апусцімся ў “крытыку”. Адна старонка з дзвюх традыцыйна занятая не крытыкай, а ўспамінамі. Пра Рыгора Барадуліна, каго холдынг “Звязда” ў апошнія дзесяць гадоў яго жыцця знаць не знаў, ніколі не ўзгадваў, як ізгоя. Бо “Барадулін” друкаваўся ў “Дзеяслове” і нелюбоў яго да холдынгу і СПБ вызначалася ўзаемнасцю. Але мёртвы не запратэстуе, маўляў, не хачу, каб мяне паміналі на вашых прадажных старонках! Бо ён ужо ідал, якімі ў нас любяць размахваць, амбітную моладзь палохаючы.
Другая старонка крытыкі ў нечым парадавала – Дар’я Латышава і Наста Грышчук (супрацоўніца “ЛіМа”, наконт Латышавай не ведаю) разглядаюць творчасць маладых. Гэта пахвальна – паказаць, што і ў нас не адно ідалы датрактарнай эпохі ў літаратуры, а і абазнаная кампутарная змена прысутнічае.
Вось такую затраўку змайстравала Латышава для свайго артыкула пра Кацярыну Массэ (ну і прозвішчы!).
Літаратурнае жыццё ў сталіцы апошнім часам не тое, што не спіць, — віруе. Афіцыйныя прэзентацыі і андэграўндныя вечары матывуюць прызнаных творцаў не бранзавець, а маладых літаратараў — выйсці на шырокі прастор, пазбавіцца штампаў школьнай праграмы і кінуцца на пошукі новых форм, сэнсаў і ўласнага голасу.
Оба-на, як казаў Ігар Угольнікаў у сваім шоў сярэдзіны дзевяностых. А то мы, дурныя, цягам цэлага года паказваем адсутнасць літаратурнага жыцця і прысутнасць адных і тух жа імёнаў у дзяржаўных выданнях і на дзяржаўных варштатах. А жыццё, аказваецца – віруе. Толькі не чуваць гэтага віравання, спадарыня крытык. Бо Пазнякоў і каманда ад яго не чхнуць нават, працягваючы малаціць свае кнігі ды атрымоўваючы званні. А што недзе нехта нячутна збіраецца – то і ў мяне на кухні раз-пораз дэкламуюць літаратары свае нікому не вядомыя вершы. Аднак кухняй і замыкаецца іх жыццядзейнасць. Так што пра віраванне вы паспяшаліся.
Далей, аказваецца, што Кацярына Массэ ўжо ў 18 гадоў стала сябрам Саза Пісьменнікаў. Што на гэта сказаць? Хай бы СПБ яшчэ 15 гадовых прымаў. Пісьменнік у нечым ёсць настаўнікам, трыбунам, прамоўцам, у лепшых выпадках і прарокам нацыі. Але згадзіцеся, што без жыццёвага вопыту настаўнічаць і народ вучыць неяк смешна. Такімі прыёмамі СПБ толькі чарговы раз сам сябе высмеяў. Яны што там, пакляліся нас уразіць колькасцю членаў, ці што?
Яскравы таму прыклад — Кацярына Массэ. Маладая паэтэса, якая ў 18 год стала сябрам Саюза пісьменнікаў Беларусі, спрабуе сябе ў розных паэтычных напрамках, піша класічныя, авангардныя, візуальныя вершы. «Аўтакамунікацыя» — першы зборнік на беларускай мове.
Што па гэтым урыўку ясна? Што паэтэса толькі яшчэ спрабуе сябе, аднак ужо сябар СПБ, аднак гэта першая кніга яе на беларускай мове. З чаго мы логікай заключаем, што былі яшчэ папярэднія па-руску. Цяпер гэта справа няхітрая – на прынтары наштампуюць, адно грошы давай.
…вершы Кацярыны Массэ не могуць застацца незаўважанымі. Паэзiя з моцнымi вобразамi, насычаная цытатамi i алюзiямi, з напружанай iнтанацыяй i фiласофскiм роздумам. Паэзiя максiмалiсцкая, якая адпрэчвае загалоўныя лiтары, часам больш сканструяваная, чым прачулая, часам больш эмацыянальная, чым вывераная. Калi ж да яе дадалася энергетыка беларускай моўнай стыхii, вершы зайгралi новымi адценнямi i падтэкстамi.
Нешта ёсць слушнае, пагадзіцеся, у сентэнцыях Латышавай. І правільна, навошта нам знакі прыпынку і форма, то бок усё тое, што складае сутнасць мовы і паэзіі? Навошта нам нотная грамата – мы сабе так нешта прыблізна насвішчам.
Лухта! Энергетыка моўнай стыхіі ўсё выправіць.
Напрыклад, з паэзіі Кацярыны Массэ:
Мне споўнiлася васямнаццаць
тысяч
слоў,
бо ў паэта замест лёсу —
лексiкон.
Я не раблю высноў,
цi многа мне яшчэ iх засталося,
але малюся
богу сваёй мовы,
каб дапамог дажыць
да самага галоўнага
з усiх ужытых мною
Слова
Гэта проза ў чыстым выглядзе, разбітая на аскепкі радкоў. Усё. І каментаваць няма чаго.
Далей Латышава спрабуе і пакрытыкаваць трохі:
Што да лексікі, то тут ёсць невялічкія хібы — шмат якія словы Кацярына паўтарае з верша ў верш. Напрыклад, слова «сусвет». Калі спачатку яно не прыцягвала ўвагу і ўспрымалася гарманічна, то ўжо напрыканцы кнігі лексема атрымлівае трывіяльную афарбоўку. Ці то маладой літаратарцы пакуль яшчэ не хапае слоўнікавага запасу, ці то яна ніяк не можа сфармуляваць свае думкі і дакладна іх выказаць, але пры захаванні тых жа сэнсавых канфігурацый хочацца ўсё ж разнастаіць форму. Тое самае са словам «Бог».
Адсутнасць паэзіі ў вершах крытык называе “невялічкімі хібамі”.
Потым крытык усё наракае на замалады ўзрост і невялікі пісьменніцкі досвед сябра Саюза пісьменнікаў. Ці не абсурд? Такое ўражанне, што Міхасю Пазнякову трэба было найхутчэй адсылаць справаздачу ў міністэрства, а пахваліцца больш не было чым, як толькі колькасцю членаў!
Калi не разумееш Бога логiку,
шукай яе ў тлумачальным слоўнiку.
Этапаў кармы спiс храналагiчны
змяшчае слоўнiк этымалагiчны.
Пра шчырае, бясконцае каханне —
да слоўнiка сінонiмаў пытанне.
Цi правiльна жывеш, цi гарманiчна,
адкажа табе слоўнiк граматычны.
Але, магчыма, ты з такiх
назоўнiкаў,
што самi сабе пiшуць слоўнiкі.
З гэтага ўрыўка паэзіі Массэ бачна, што асноўная вартасць зборніка сапраўды ў тым, што ён першы на беларускай мове для паэтэсы.
Ніжэй Наста Грышчук разглядае яшчэ адну дэбютную кнігу.
Сярод іншых дэбютных кніг «Развітанцы» вылучаюцца небанальнасцю і смеласцю, якая, што праўда, можа дайсці да мяжы прыстойнага і перасягнуць яе. Па праве дзёрзкай маладосці яно, вядома, дазваляльна. Па строгіх правілах мастацтва, сур’ёзнай, сталай паэзіі — наўрад. Але гэтак жа наўрад ці Мікіта Найдзёнаў хацеў быць сур’ёзным. Калі «судзіць» аўтара па яго правілах, што лічыцца найбольш гуманным падыходам, кніга атрымалася якраз такой, якой мусіла быць: гучнай, каламбурыстай, лёгкай для вока і розуму (збольшага яна і не закранае розум — уздзейнічае на пачуцці, выклікаючы ў кожнага свае ўспаміны).
У гэтым урыўку штатны лімаўскі крытык як бы пасміхаецца з нас: у разгляданым зборніку паэзіі не шукайце, як і нічога сур’ёзнага і нават разумнага. Пісала яго нейкая малпа, што проста хацела пакаламбурыць у меру сваёй магчымасці на клавішы націскаць.
Гэта што значыць, спадар чытач? Што тыднёвік папросту здзекуецца з нас, куражыцца. Або дагаджае Касце, брыгадзе, паказваючы, што ўсё па-за Кастай не ёсць сур’ёзным прадметам літаратуры, а толькі жарт, каламбур. Пагуляюць, маўляў, маладзёны ў слова і пойдуць далей будаваць свае сем’і, маўляў, не хвалюйцеся, з прычыны іх бяздарнасці на вашы рэгаліі яны не замахваюцца.
Вось, дарагі чытач, што мы можам даведацца пра змест кнігі ад Грышчук:
Звернемся да зместу. Пра яго многае скажа вокладка зборніка, праўда, лагічней было б, каб дзяўчына трымала ў руках галаву хлопца. Наш аўтар застраг (што за дзівоснае слова! – М.Ю.) у пакутлівых, невырашальных рамантычных адносінах, і збольшага ўсе яго тэксты — бег па коле, з якога ён быццам бы хоча вырвацца. Быццам бы, бо гэтая гісторыя без магчымасці паставіць кропку яму відавочна даспадобы. Эрых Фром мог бы скарыстаць такія тэксты для ілюстрацыі да кнігі «Мастацтва кахаць», у раздзеле пра паталагічную залежнасць ад свайго «каханага» (у двукоссі, бо, па тым жа Фроме, сапраўднае каханне пазбаўленае гэтых хваравітых рыс).
То бок, звяртаючыся да зместу, Грышчук пакідае нас цалкам без зместу кнігі, практычна нічога адтуль не цытуючы. Досыць з цябе, чытач, і яе слоў. Небывалы крытычны падыход! Такое ўражанне, што штатным крытыкам паступіла каманда: вы пааглядайце там нешта з маладых, а то на сайце “літкрытыка” непрыемна вякаюць, нібыта мы маладых абыходзім увагаю. Таму артыкулы што Латышавай, што Грышчук выйшлі бяздушнымі, бесталковымі, нават з першага позірку бачна, што ім да кніг маладых аўтараў усё адно. Яны проста выставілі дэбютныя кнігі пісьменнікаў нам на пасмешышча.
Памятаю, як аглядаў маю дэбютную кнігу ў “ЛіМе” Леанід Галубовіч – было бачна, што крытык яе ўсю прачытаў, прасякнуўся яе духам, што яму неабыякавы лёс гэтай кнігі ў кантэксце беларускай літаратуры. А ён на той час не быў штатным крытыкам “ЛіМа” і ўзяўся за маю кнігу чыста добраахвотна.
Неяк не вытрымлівае параўнання цяперашняя крытыка тыднёвіка нават з савецкай крытыкай, не кажучы пра дзевяностыя і двухтысячныя гады. Замарыла яе брыгада, як раслінку без сонца.
І не дзіва: апошнім часам усе сілы Касты ідуць на тое, каб заткнуць раты непажаданым крытыкам, ад слоў якіх тая стала звівацца як вуж на патэльні. А прывыкла проста раскашаваць у бяздзейнасці. Бо незалежныя крытыкі сцвярджаюць, па-сутнасці, усяго тры рэчы: 1) літаратурная наменклатура выкарыстоўвае дзяржаўныя сродкі выключна для свайго дабрабыту; 2) мастацкія творы ў дзяржаўных літаратурных часопісах і тыднёвіку маюць вельмі невысокі ўзровень, які няўхільна падае; 3) вінаватая ва ўсім састарэлая савецкая сістэма адбору тэкстаў да друку і адбору пісьменнікаў у лаўрэаты і класікі.
Негаласлоўнасць гэтых трох пунктаў прыводзіць наменклатуру літаратурную ў шаленства. Шалеюць яны менавіта ад праўды. На хлусню б зусім не зважалі. А таму круцяцца вужом, пакрыху падсмажваючыся, і не ведаюць, што рабіць. Старая, датрактарнай эпохі беларуская літаратура даўно не адпавядае сучаснасці, а новую літаратуру трэцяга тысячагоддзя замінаюць пабудаваць свае ўласныя чыноўныя крэслы, бо страшна падняцца з іх хоць на секунду.
ЛіМаразм-109
Мітуслівыя прыпеўкі
Один солдат на свете жил,
красивый и отважный.
Но он игрушкой детской был –
ведь был солдат бумажный.
Булат Окуджава.
Мастацкая частка часопіса “Полымя” апошнім часам сталася беднай. Згалела. Асабліва гэта тычыцца прозы, дзе, акрамя бясконцай эпапеі акадэміка Гніламёдава, мы гадамі нічога не бачым значнага. Проза замяняецца ўспамінамі. Напрыклад, у сёлетнім №1 здаравенныя, даўжэзныя мемуары супрацоўніка “Полымя” Алеся Марціновіча. Потым выкапалі з архіву неапублікаваную прозу Івана Шамякіна. Потым затыкаюць шчыліну ўспамінамі сына напаўзабытага савецкага літаратара. Дапаўняюць гэта напалову дакументальнай прозай сябра сына напаўзабытага савецкага літаратара. І яшчэ застаецца прарэх! Тады мабілізуюць з “Дзеяслова” вядомую раманістку. І зноў няшчыльна! Ну і тады – пераклады “галасоў свету”, славутага казаха і… самога Фрыдрыха Ніцшэ, праўда – з вершамі. (Абазнаны чытач рубрыкі ведае прычыну такой сумнай камедыі – адной наменклатурай прабоіну ў літаратуры не заткнеш, а дапускаць да друку староннія таленты – ёй западло.)
Я так разумею, што асабліва творы геніяў сусветнай літаратуры трэба перакладаць дасканала.
Ці зрабіў гэта Андрэй Касцюкевіч?
Возьмем і разбяром адзін верш:
ПРЫЗВАННЕ ПАЭТЫ
Быў галодны я нядаўна
І ў цяньку пад’есці сеў,
Нешта цікае так плаўна,
У памер і такт, як спеў.
Я на спеў скрывіўся гэты, —
Ды нарэшце злагаднеў,
Не падобны да паэты,
Нібы ў нейкім дзіўным танцы
3аскакаў за складам склад,
Ажно мусіў я смяяцца
Чвэрць гадзіны акурат.
Ты паэта? Ты паэта?
Ці ты не здурэў падчас?
— «Так, спадару, Вы — паэта», —
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Я ў хмызы, бы звер, забіўся,
Каб ахвяру ўпільнаваць.
Новы вобраз дзе з’явіўся —
Рыфмай спрытна асядлаць.
Поўзае ці скача гэта —
Прышпілю да верша ўраз.
— «Так, спадару, Вы — паэта», —
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Мае рыфмы, нібы стрэлы,
Б’юць дакладна, далібог!
Нават яшчарцы — у цела —
Я пацэліць імі змог.
Як дрыжыць нябога гэта
Ў свой перадсмяротны час!
— «Так, спадару, Вы — паэта», —
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Мітуслівыя прыпеўкі,
Слоўцы коўзкія я ўзяў
І радкамі неўспадзеўкі
Ў ланцужок цік-так звязаў.
Слоўцаў жорсткая вендэта
На мяне за сказам сказ.
— «Так, спадару, Вы — паэта», —
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Ах ты здзеквацца, мярзотнік?!
У мяне штось з галавой,
Ды з душой было гаротней?
Бойся лютасці маёй! —
Хоць быў злы я на ўсё гэта —
Рыфмы плёў сярод абраз.
— «Так, спадару, Вы — паэта», —
Дзяцел зверху мне ў адказ.
Прачытаўшы пераклад, крытык зніякавеў – ці то Ніцшэ быў слабы паэт (што верагодна), ці то наш перакладчык добра нашкодзіў. Бо цяжка вытварыць і паказаць беламу свету нешта менш гарманічнае. Перакладаць – гэта не азначае мець карт-бланш на парушэнне законаў паэзіі. Фальшывыя “ноты” проста засеклі мяне пад час чытання гэтага працяглага твора.
За мнагаслоўем такі праслізнуў сюжэт: паэту, які прысеў, аб’еўшыся, пад дрэвам, прыйшоўся недаспадобы стук дзятла. І ён спаборнічае з ім – хто сапраўдны паэт. У выніку дзяцел перамог, бо застаўся гарманічным і натуральным.
Па-першае, хто дае перакладчыку права парушаць законы мовы і называць паэта не “паэт”, а “паэта”? Гэтак мы хутка дойдзем да мадэляў тыпу “маёй таты” ці “вашага мамы”. І не варта тут прыкрывацца цяжкасцю перакладу. А цяжка аказалася – значыць, не справіўся.
У першай страфе заўважана слова-паразіт “так”. Перад словам “такт” пажадана для сэнсу паставіць “ў”.
У другой страфе “ў нейкім дзіўным танцы” – крыва, банальна, слова “нейкі” таксама выконвае функцыю паразіта. Затым ідзе простанароднае “ажно”, так і бачыцца мне мужык, які закочвае вочы і прысядае ад здзіўлення. “Чвэрць гадзіны акурат” – залішнім будзе мінімум слова “акурат”, бо і так выразна вызначаны адрэзак часу. Выраз “ці ты не здурнеў падчас?” – груба, карава, выгаворваецца вельмі натужліва, немілагучна як мінімум.
У наступнай страфе “я ў хмызы, бы звер”; значна правільней будзе – “я ў кусты, як звер”. Бо “хмызы” арфограф падкрэслівае як небывалае, ёсць, праўда, “хмызняк”, але “кусты” – значна больш звыклае слыху. Ну і “бы” як вытворнае ад “быццам” напружвае, бо гутарковае, лавачнае. Замест яго цудоўна ідзе літаратурнае “як”. Затым паэт “упільноўвае” нейкую “ахвяру”. Чаму – ахвяру, уразумець цяжка надзвычай. Выраз “новы вобраз дзе з’явіўся” – няправільна па часе. Правільна будзе – “дзе з’явіцца” (глядзі кантэкст).
У наступнай страфе нейкая “нябога гэта” дрыжыць у свой “перадсмяротны час”. Ломіш галаву, выварочваеш мазгі, што да чаго.
Далей наш “паэта” бярэ “мітуслівыя прыпеўкі” і “словы коўзкія” ды звязвае іх, як ён мяркуе, у ланцужок. Мы ж насамрэч бачым дысгармонію і хаос. На паэта наступае “слоўцаў жорсткая вендэта”, прычым атакуе “за сказам сказ”. Коснаязыкасць, адным словам, грунтоўная. Нібы нехта замест чалавечай мовы мыкае нам ды адчайна трасе галавою, дапамагаючы мімікай
У завяршальнай страфе “паэта” лаецца на дзятла: “Ах ты здзеквацца, мярзотнік?!” У шаленстве забываючыся на граматыку, бо слова пішацца правільна – “здзекавацца”. Напрыканцы паэт прызнаецца, што ён рыфмаплёт: “рыфмы плёў сярод абраз”, хоць ніхто і не думаў яго абражаць. Каб паэт выпіў за абедам, – гэта адно, але ж ён, паводле верша, толькі пад’еў. І такая каламуць прыйшла ў галаву!
Па гэтым мнагаслоўным вершы ідзеш з біноклем крытыка, нібы па хісткай кладцы над прорваю. Ясная рэч, што далейшыя “пераклады” ўжо не толькі не хочацца, а і не можацца разглядаць. Хіба што за велізарныя грошы. Аднак, паколькі мы працуем адно дзеля мовы, паэзіі ды яе вялікасці праўды, то спынімся і ўдыхнём кісларод.
А скажам несуцяшальнае: “Полымя” зноў абучае на сваіх творах студэнтаў і школьнікаў так, што тыя выйдуць у вялікі свет літаратуры духоўнымі неданоскамі.
Пры ўсёй павазе да Андрэя Касцюкевіча: класіку сусветную з такім валоданнем паэтычнай моваю – рабіць нельга катэгарычна. Справа для галачкі нам не патрэбная. (Услухайцеся толькі ў адзін радок перакладчыка: “Хоць быў злы я на ўсё гэта”, – як сярпом па… секанулі.)
Сам намер рэдакцыі і перакладчыка высакародны, адважны. Ды адвага гэтая нагадвае храбрасць папяровага салдаціка.
ЛіМаразм-110
Прыбор для паэзіі
Часопіс “Маладосць” у №10 мінулага года змясціў падборку вершаў, прысвечаную восені ад розных паэтаў. Хто яны і што, нам не ўказваецца. А між тым уступны верш падборкі Міколы Антаноўскага выглядае годна, прачула, натуральна, а не фальшыва, як мы прывыклі чытаць што ад маладых, што ад старых аўтараў.
Прывядзём:
* * *
Любім спасылацца мы на сэрца,
Спачувальна ляпаць па плячы...
Бацька мой мяне сваёю смерцю
Не баяцца смерці навучыў.
Мо таму і сум мой светлы сёння,
Як над полем ветах малады,
І не прагну кінуцца ў пагоню,
Каб вярнуць мінулыя гады.
Паўтараецца, відаць, бясконца
Аднастайны захад і усход —
Для жывых і ўмёрлых адно сонца,
Шумных крыгаломаў хрэсны ход.
Для жывых і ўмёрлых адзін вецер
І адзін знак шчасця і бяды:
Асыпаецца спачатку квецень,
А пасля на дол ляцяць плады...
Гэта класічная паэзія светлай журбы, адносна правільная па форме і насычаная зместам. Тым болей што ў вершы так і пішацца “сум мой светлы сёння”. Не хочацца каментаваць гэты змест, ён, паўтаруся, звычайны для такой паэзіі. Галоўнае тут – шчырасць і натуральнае валоданне моваю. І ўсё-такі мы не можам прапусціць хібы, за якія адразу, міжволі, чапляецца вока крытыка.
У першай страфе “мой мяне сваёю” можна было б, напружыўшыся, змяніць на нешта больш паэтычнае. Бо калі бацька, то мы здагадаемся, што бацька гэты лірычнага героя.
Другая страфа пачынаецца з непаэтычнага, гутарковага “мо”, вытворнага ад “можа”. У гэтай жа страфе называецца ветах чамусьці маладым, хоць паводле сэнсу – гэта месяц у апошняй квадры, на зыходзе. Неабходна карэкціраваць сваю музу па слоўніку. Малады месяц – маладзік.
У наступнай страфе не зусім дарэчнае слова “відаць”, бо па сэнсе – сумненняў быць не можа, што захад і ўсход паўтараюцца бясконца. Рыфма ж “сонца–бясконца” досыць ужо абыграная беларускімі паэтамі, не арыгінальная. Затым ідзе няправільнае па граматыцы слова “ўмёрлых”, тады як правільна – “памерлых”. Далей узнікае сумненне – чаму “крыгаломы” ідуць хрэсным ходам? Хрэсны ход – рэч, па-першае, сакральная, па-другое, закругленая, па коле. Крыгалом жа ідзе ў адным напрамку. Да таго ж – калі крыгалом, то ўжо ясна, што ён шумны.
У апошняй страфе ідзе спрэчнае сцвярджэнне, што для жывых і для мёртвых – адзін знак шчасця і бяды. Увесь вопыт чалавецтва, у тым ліку рэлігійны, гаворыць адваротнае. Аднак бачыць па-свойму – воля паэта.
Ты заўважыў, чытач, колькі сумнеўных месцаў у вершы, а між тым ён пакідае прыемныя пачуцці. Чаму – я акрэсліў спачатку. Аднак ад прыемнага верша да шэдэўра адлегласць касмічная. Каб было інакш, то ў нас з’явілася б процьма Пушкіных, і мы не ведалі б, што з імі рабіць. Рэдкасць Пушкіных вызначаецца законам парабалы, максімальнай аддаленасцю ў “плюс-бясконцасць”. Таму, чым геніяльнейшы творца, тым ён больш рэдкі. Матэматыка гэта апісвае. Як і ўвесь Сусвет. Акрамя, бадай, верагоднасці з’яўлення чалавека.
У Бялінскага прачытаў цікавае: ён сцвярджае, што амаль ва ўсёй паэзіі, шматтомнай, Пушкіна сталага перыяду ні ў водным вершы нельга замяніць ніводнага слова – настолькі яны стаяць па месцы і ў гармоніі з цэлым. Я, дарэчы, раней думаў інакш, але як будзе час, пастараюся праверыць. Бо і вялікія крытыкі памыляюцца. Тым болей што Бялінскі паэтам не быў. Я ж памятаю свае адчуванні ад даволі мнагаслоўнай і няправільнай па класічных мерках прозы Дастаеўскага – не змяніў бы ніводнага слова, настолькі яны смачна і дарэчы стаяць.
Другі верш Антаноўскага:
І з ценем смутку, нейкага папроку
Сябе спытаю: «Хто ты на зямлі?»
Няўжо, як ліст самотна-адзінокі
Сярод лістоў, што сыплюцца з галін?
Хаджу ў задуме ціха між бярозаў
І, ап’янелы, можа, упершыню
Так разважаю аб жыцці цвяроза
І так высока сэнс яго цаню.
Таму прычынай, мусіць, гэта восень —
Нібы ў яе патрапіў неспадзеў,
Калі шукаюць вочы ў небе просінь,
А бачаць шэрыя шкілеты дрэў.
І, хоць я знаю, што пасля завеяў
У прадчуванні з выраю гракоў
Вішшо бяроз ізноў заружавее,
Сумніў гняце з упартасцю грахоў.
А мо сумніў мой — толькі бура ў шклянцы,
Калі душа так прагне цеплаты?..
Ах, як зайздросна у паўсонным танцы
Ляцяць з бяроз спакойныя лісты!
Верш зноў апелюе да светлай журбы, пранікае ў душу крытыка нечым харошым. Таму дужа не хочацца прыдзірацца, аднак указваць на хібы – наш абавязак. Хібаў менш, чым ва ўступным вершы. Аднак, напрыклад, слоў “нейкага”, “мо”, “самотна-адзінокі” (два сінонімы) неабходна пазбягаць, як і рыфмы “восень–просінь”.
Таксама я аказаўся збянтэжаны словам “вішшо”, як і акадэмічны тлумачальны слоўнік. Акрамя таго, няма слова “сумніў”, а ёсць “сумнеў” і “сумнеўны” ад “сумнявацца”.
Ёсць яшчэ два вершы ў падборцы, аднак агульны напрамак іх, скажу не гледзячы, будзе такі самы. Бо паэт выяўляе сваю душу, выкарыстоўваючы талент і паэтычны досвед. Хіба толькі вершы разведзены па часе дзесяцігоддзямі. Майстэрства паэтычнае можа палепшыць форму, аднак з гадамі і вопытам можна прайграць у свежасці ды шчырасці пачуццяў. Не заўсёды паэты растуць. Гэта тэма для цэлай дысертацыі. Мы ж не літаратуразнаўцы, а толькі крытыкі, досыць спрактыкаваныя шматгадоваю працаю.
Паўтараць не стамлюся, што любая крытыка суб’ектыўная, але менавіта ў паэзіі ёсць строгія законы, парушэнне якіх бясспрэчнае і можна яго раскласці па пунктах. Аднак гэта не музыка, дзе фальшывыя ноты вызначаюцца дыяпазонам частот і правяраюцца прыборамі. Строгіх прыбораў для вызначэння фальшу ў паэзіі няма. Таму чыста суб’ектыўна скажу, што за ўвесь час існавання рубрыкі найбольшае набліжэнне да паэтычнай гармоніі я рэдка калі адчуваў. Больш гарманічныя вершы трапіліся, памятаю, у Ігара Пракаповіча, сталага паэта. Так што талент у Міколы Антаноўскага, безумоўна, прысутнічае. А вось сталы ён ці малады паэт – пра гэта не ведаю, “Маладосць” не ўказвае біяграфіі ўдзельнікаў гэтай восеньскай падборкі.
ЛіМаразм-111
Няпыльная праца
У сёлетнім “ЛіМе” №10 апяваецца на ўсе лады паэзія слаўнага Ўсходу. Каму гэта цікава – тое таямніца вялікая ёсць. Гэтае пытанне для нас неадольнае. Таму спрабуем ажыццявіць пераход у №9. Там нас зноў чакае падстава – у раздзеле “паэзія”, так бы мовіць, вершы Вольгі Гапеевай. І вершы Мар’яна Дуксы. Гапееву мы ўжо разбіралі паводле “Полымя” і даказалі, што паэзіяй такое цяжка назваць. Мар’ян жа Дукса чалавек пажылы, паважаны, пабожны, апявае высокія ідэалы, і таму як бы грэх такога кранаць.
Нядаўна ў шоу “Танцы з зоркамі” па канале “Расія” гэтак жа ў тупік быў пастаўлены Мікалай Цыскарыдзэ, які сядзіць у журы: адна пара прадставіла яму вальс на тэму Вялікай Айчыннай, ды яшчэ акцёр прыкінуўся бязрукім афіцэрам у форме і галіфэ. Славуты танцор забедаваў: вы добра абыгралі тэму, выклікалі высокія пачуцці ў залы, але ж мы павінны ацэньваць танец. Аднак астатнія члены журы скрывіліся на яго, і ён мусіў паставіць дзевятку па дзесяцібальнай сістэме.
Так і ў нас, грэшных, любяць узяць высокую ноту, сакральную тэму, якая нібыта дае заслону ад крытыкі ўласна вершаў. Таму ўсё ж трохі пройдземся па маладой Гапеевай, якая як быццам да высокага не імкнецца.
цалую вецер з разбегу
на дэсерт замаўляю дзень з карамеллю
ну і што што збіралася ўзяцца шлюбам
я з ценем
мне і ценю твайго было б дастаткова
проста мова твая
не мела формаў у будучым часе
так я і засталася
у нейкім там плюсквамперфекце
якую думку шчыра абдымаеш,
да сэрца прыціскаючы свайго.
Так выглядае адзін з найкарацейшых вершаў сацыяльна актыўнай паэткі. Дзе яна жадае сабе “дзень з карамеллю”, зухавата чыркае “што што” (для гэтага, відаць, трэба было столькі вучыцца, колькі яна). Нязграбнасць і бесталковасць верша вянчае каравае і няўцямнае “нейкім там плюсквамперфекце”. Тут і нязграбнасць, і адсутнасць плаўнай фанетыкі, і незразумелае многім слова “плюсквамперфекце”.
А галоўнае, ці не напружна Гапеевай такім інфантылізмам займацца? Не шаснаццаць жа ёй гадоў усё-ткі. Калі гэта проста эмацыйная разрадка сярод жыццёвай напругі, то наўрад ці такім чынам расслабішся. Лепш ужо проста прайсціся. Або пакусаць падушку.
Каронай над усёй падборкай высіцца задуменнае фота, дзе аблічча дзяўчыны мроіць недасяжную далячынь. Поўная неадпаведнасць фотаздымка вершам. Дысананс. Або здзек з нас. Глядзіце, вось такая я, якая ёсць, ды іншай не буду, ды люблю сябе невымерна, ды чхаць мне на вас, усё адно друкавацца буду, бо я ёсць хоць мізэрны, але прадстаўнік Касты. Жрыца мовы.
Ну ды ладна. Думаў я кінуць даваць гэтыя публічныя майстар-класы. Навошта дзяліцца сакрэтамі паэзіі з людзьмі, для якіх і паэзія і літаратура – забава, спосаб звярнуць на сябе ўвагу, прывабіць жаночую ці мужчынскую энергію, код, пароль для цікавых тусовак… А потым падумаў, што некаму ж усё-ткі карысна будзе зазірнуць трохі глыбей, чым вучаць падручнікі ды прафесары на філфаках. Не на замшэлых мэтраў і дубаломных графаманаў спадзяюся, вядома. А на тое, што з тысяч чытачоў сайта, можа, хоць пяці маладым людзям з тонкай душэўнай арганізацыяй гэта паможа. Буду рады.
А па-другое, цяжка бяздзейна глядзець на глум з паэзіі, які чыніцца наменклатурай на старонках тыднёвіка і часопісаў, якія яна з нейкага перапуду палічыла сваёю ўласнасцю. Балюча раздражняцца ад графаманаў, але яшчэ горай не ганяць іх, як дакучлівых насякомых.
Таму мы пастаўлены сюды самою прыродай, займаем абсалютна пустую нішу. Калі хто хоча далучыцца – канкурэнцыі тут няма. Такая крытыка будзе існаваць да таго часу, пакуль верхавіна СПБ пачне нарэшце прыкладаць намаганні да росту нацыянальнай літаратуры, а не схітрацца, як затуліць рот незалежнаму крытыку. Тым болей што для нас такая праца не цяжкая. Не мяшкі гэта цягаць і не ў шахце вугальнай зямную кару калашмаціць. Работа ў нас няпыльная, беларукая, можна сказаць. І стомімся мы не хутка. Хай на гэта старшыня МГА СПБ ды іншыя яго памагатыя, а таксама паплечнікі ды аднадумцы не спадзяюцца.
ЛіМаразм-112
Я ў паэзію пайду, хай мяне навучаць
Вы чуеце яго зычны праніклівы голас па радыё, похапкам збіраючыся на працу, і ў абедзенны перапынак за бутэрбродам, і ўвечары, рыхтуючыся да ратавальнага сну. Цёплы голас на роднай правільнай мове. Гадоў пятнаццаць ці нават дваццаць і болей абуджае ён нацыянальную свядомасць людзей, якія раптам даведваюцца ў здабыванні хлеба надзённага, што яны ёсць беларусамі, цьмяна ўспамінаючы і родную косую хату, і за хатаю, проста ў кустах, туалет; і рэчку, што сыходзіць навечна ў лясы. Цёплы голас гаворыць вам, што ёсць у нас, аказваецца, і Купала і Колас, і Караткевіч, “Дзікае паляванне караля Стаха” якога вы даўно-даўно глядзелі, здаецца, па тэлевізары. І вы імчыцеся ў вір жыцця прасветленыя нечым узнёслым і дарагім.
Навум Гальпяровіч. Рыцар беларускага слова, службовец нацыянальнага радыё, стваральнік адмысловых праграм пра мову і літаратараў. Цяпер жа – галоўны рэдактар замежнага вяшчання. А яшчэ паэт і празаік, эсэіст, публіцыст, крытык, вядоўца праграм на тэлеканале “Беларусь-5”.
Чалавек з такім паслужным спісам проста абавязаны раз-пораз свяціцца ў “Полымі”. Гэтага вымагае статус. І не бяды, што на вершы могуць накінуцца незалежныя крытыкі ды пачаць шкуматаць і, як пачаткоўца, тыцкаць носам у заганы і хібы. Не друкавацца – няможна. Бо друк у такім часопісе – гэта вечнасць, гэта гісторыя, гэта паказчык таго, што нездарма ты жывеш на зямлі. Паскудныя крытыкі ды зайздроснікі сыдуць у нябыт, іх подлае несправядлівае слова загіне, а фотакартка задуменнага твару ў “Полымі” застанецца як факт, а біяграфічныя звесткі пакажуць, што быў ты чалавекам значным ды гістарычным.
І тым не менш, хоць слова незалежнага крытыка ў Беларусі нічога не вартае, мы абавязаны разгледзець вершы Навума. Бо згадзіцеся, каб не жадаў ён на іх гарачага водгуку ад сучасніка, то навошта змяшчаць на такой віднай пляцоўцы? Гісторыя гісторыяй, але гэта будзе, так бы мовіць, калі нас не будзе. А трэба ж нечым жыць і цяпер, уздымаць настрой і адчуваць сваю годнасць.
Такім чынам, прыступім.
* * *
Ад таго, што прайшло праз гады,
Адракацца ніколі не трэба,
Як ад вечнага хлеба і неба.
Як ад мрояў сваіх маладых.
Колькі здрадаў і колькі хвілін,
Што дарылі цяпло і спагаду,
Колькі кветак з чароўнага саду,
Колькі яркіх прыгожых карцін
Праняслося, прабегла, прайшло!..
Што было, то было — не шкадую.
Помню маму маю маладую
І вачэй дарагое цяпло.
Помню водсвет каханняў былых,
Помню словаў гарачую повязь.
І памылак уласную споведзь,
І сяброў адышоўшых сваіх.
Дык нашто адракацца тады.
Гэта ж скарб, які сёння я маю
І ратункам адзіным трымаю
Ад самоты, нуды і бяды.
Як бачна, верш скіраваны ў экзістэнцыйную вышыню. Мы ж паспрабуем крыху прызямліцца і ўказаць на звычайныя граматычныя памылкі ды хібы.
Паэт пачынае верш з пераканання, звернутага даволі агрэсіўна да чытача, што, маўляў, адракацца ад хлеба і неба не трэба. Не думаем, што хоць адна разумная істота свядома адмовіцца ад ежы ды кіслароду. Ніхто і не думаў гэтага рабіць. Але, скарыстаўшы даволі банальную рыфму “хлеба–неба”, Навум доўжыць псіхалагічны наступ: і ад мрояў сваіх маладых – не трэба адракацца таксама! Тут, праўда, ён паставіў залішняе слова “сваіх”, бо ясна, што не ад чужых мрояў ён рэкамендуе некаму адракацца.
Затым. Узнікае паводле пабудовы сказа, што не толькі хвіліны дарылі герою цяпло і спагаду, але і здрады. Паўтараю: так вынікае з канструкцыі сказа.
“Кветкі з чароўнага саду” – не самы жахлівы, але паэтычны штамп. Асабліва для галоўнага рэдактара радыё, які замежным вяшчаннем прадстаўляе нашу краіну.
Потым. “Што было, то было” – парушэнне граматыкі, зусім невялікае, усяго адну літарку трэба было дадаць – “тое”. Аднак вока крытыка зачапілася, дый звычайнага чытача сумнеў ахіне.
“Водсвет каханняў былых” – не зусім гожы выраз, пра што гаворыць і мой арфограф, крэслячы слова “каханняў”. Ну непрыгожа гэта – “любовяў” ці “любвей”, ці “каханняў” – усё адно непрыгожа. Трэба было неяк ярчэй і правільней сфармуляваць думку. Неяк спрытней вывернуцца з сітуацыі.
Далей паэт успамінае “словаў гарачую повязь”. Па-першае, мы звыклі да формы “слоў”, а не “словаў”. Навошта тут вымудрацца? Па-другое, па сэнсе не надта слушна гэта гучыць. Што за сувязь словаў, ды яшчэ і гарачая? Невыразна, скамечана, гібла ў лірычным плане.
Затым успамінае паэт “памылак уласную споведзь”. Паспрабуем перакласці гэта для рускамоўнага Гальпяровіча: “ошибок собственную исповедь”. Вой як па-шкалярску заблытана, непісьменна, праўда, спадар Навум? Правярайце сябе такім чынам, перш чым здавацца рэдактарам. Паверце, што ім да вас справы няма, так і пойдзеце ў гісторыю няўмекам коснаязыкім.
Потым спадар Навум успамінае “І сяброў адышоўшых сваіх”. Ды няўцям чытачу: ці то адышлі сябры ў лепшы свет, ці проста развялі шляхі-дарогі людзей па жыцці. Слова “адышоўшых” – грубы русізм. Гэтакімі тэмпамі “Полымя” хутка загамоніць мовай усходняга суседа: пойдуць усялякія “зайшоўшых”, “пабачыўшых”, “зазірнуўшых” – і капец нацыянальнай адметнасці. Дарэчы, да гэтага ўсё ідзе, бо прыведзеныя мной апошнія тры словы арфограф вордаўскі успрыняў як свае! Так што: давайце глуміць і пляжыць.
Напрыканцы паэт яшчэ раз пытаецца ў нас, як бы тэсціруе: “дык нашто адракацца тады”?! Хоць мы і не думалі ніколі ад пералічанага адракацца. Не было большага клопату. Гэты “скарб”, сцвярджае Гальпяровіч, ён трымае адзіным ратункам у жыцці. То бок жыве прамінулым? Наўрад ці шчыра сказаў. А інакш бы чаму завіхаўся на радыё і тэлебачанні? Наадварот – штодзённасць цікавая і ёсць як быццам ратункам для любога нармальнага чалавека. Бо і мінулае, і будучыня адно фантомы ў нашай свядомасці. І, каб нармалёва жыць, не варта надаваць ім асаблівай увагі. А то сядзеш і станеш, як Казімір Камейша, дзесяцігоддзямі бедаваць, што няма таго, што было раней. І жыццё спыніцца ды змарнее.
Што мы маем, спадар чытач, у сухім астатку?
Ідэя верша: усё перажытае ёсць мой скарб. Дык гэтак праспяваў Кікабідзэ на ўвесь СССР у куды больш дасканалай форме.
То бок ідэя Навумава верша харошая, але не новая. А выкананне, па форме, – нямоглае, не тое каб брыдкае ды агіднае, але скажам мякчэй і па-руску: “отвратительное”. Гэта значыць, выкананне адштурхоўвае, адпіхвае нас ад верша, які, зразумела, не ёсць фактам паэзіі. Бо паэзія павінна захапляць ды прыцягваць.
Цяпер важнае: з чаго, з якога стуку ў свядомасці Навум Гальпяровіч ды іншыя, што сядзяць на культурніцкіх пасадах, саманадзейна наважылі, што яны ёсць паэтамі? Вось я ж, прыкладам, не рашыў, што магу кіраваць замежным вяшчанне беларускага радыё, разрульваць розныя непрадказальныя сітуацыі так удала, як Навум Гальпяровіч. Я сціпла схіляю галаву перад яго чыноўніцкім талентам. Але прызнаць у разгляданым вершы паэзію не магу, словы ў горле захраснуць. Дык хай ужо шавец шые боты, а пірожнік пячэ пячэнне, як у той байцы геніяльнага Крылова гучыць.
А то я ж казаў, што нешта бацаю дома на гітары, і чаму б мне не наважыцца даць сольны канцэрт у Нацыянальнай філармоніі, не разумею. Бо мне здаецца, што гэта хораша, дый сябры хваляць. А, ну і абавязкова каб падыгроўка была з чалавек дзесяці прафесійных гітарыстаў.
У мяне традыцыйна спытаюць: чаму ты абышоўся адным вершам з падборкі паэта Навума Гальпяровіча? Адказ звыклы: я і так патраціў на яго зашмат часу, разабраўшы па костках. З астатнімі вершамі будзе тое самае, бо з саджанца вольхі не вырасце дуб. Тым болей што спадар Навум абраў разгляданы верш як уступны, а значыць, самы яскравы, магутны.
ЛіМаразм-113
А ці не ўзяцца нам за Аляксандра нашага за Сяргеіча?
Часопіс “Полымя” доўжыць сваволіць. Галоўнага рэдактара там няма, таму палітыка “флагмана” мітуслівая. То яны забаўляюць нас перакладамі паэзіі ўсходніх сяброў, то бяруцца за самога Ніцшэ – ды так, што ў вашага крытыка пачынае павека торгацца. То супрацоўнік “Полымя” Марціновіч запаўняе траціну часопіса сваімі малацікавымі ўспамінамі, то Ірына Шаўлякова ўмацоўвае свае пазіцыі ў холдынгу, аналізуючы “творчую індывідуальнасць” Алеся Бадака, прычым пазначае гэта ні многа, ні мала – як навуковую публікацыю. І пайдзі тут да яе прычапіся!
А то ўжо ўзяліся за сонца рускай паэзіі, Аляксандра Пушкіна. У сёлетнім №2 падступаюцца да генія асцярожліва, на дыбачках, можна сказаць. Спачатку нейкая Юлія Алейчанка паглыбляецца ў гісторыю перакладаў Пушкіна на беларускую мову, а тады Валянціна Сярых прадстаўляе нам памерлую паэтэсу Валянціну Аколаву як вядомаю і дае дабро на публікацыю яе ўрыўка з “Яўгена Анегіна” ў акадэмічным часопісе.
Я даўно для сябе рашыў, што ў рускамоўнай краіне перакладаць рускіх геніяў тыпу Пушкіна, Лермантава, Пастарнака – азначае няславіць беларускую мову. Бо каб хоць крыху наблізіцца да шэдэўраў, патрэбны паэт такога ж маштабу. Ды дзе яго ўзяць, яны ж па шчаўчку Калюкевіча не яўляюцца. Таму кожны чытач будзе параўноўваць пераклады з арыгіналам і набываць комплекс непаўнавартасці.
І не важна тут, жывы перакладчык, ці памерлы. Для Бога памерлых няма. І прымаўку аб тым, што пра нябожчыкаў або добра, або ніяк, прыдумалі не зусім разумныя людзі.
Мы нічога не ведаем пра асобу Валянціны Аколавай, а бяром проста пераклад і супастаўляем яго з арыгіналам. Што зусім не складана, маючы пад рукой электронны варыянт часопіса ды Інтэрнет.
ЯЎГЕНІЙ АНЕГІН
(Урывак)
Глава пятая
І
О, сноў страшлівых ты не знай,
мая Святлана!
Жукоўскі
Адвосень доўга той парою
Стаяла між платоў, саней;
Бялюткі снег вітаў зарою
З нябёсаў зерніва ў акне.
На трэці снежня дзень раптоўна
Таццяна ўгледзела святоўна
Гасцінны двор, сняжынак раць.
Хутчэй зімовы дзень вітаць!
На шклінах — з роспісаў узоры.
Сад. Срэбны іней. Чысціня.
Гукае далеч цішыня.
Зімы вясковай непаўторы;
Сарок стракатых: гам, шум, страх…
Зямлі адзенне ў дыванах.
А вось як у Пушкіна:
ГЛАВА ПЯТАЯ
О, не знай сих страшных снов
Ты, моя Светлана!
Жуковский.
I
В тот год осенняя погода
Стояла долго на дворе,
Зимы ждала, ждала природа.
Снег выпал только в январе
На третье в ночь. Проснувшись рано,
В окно увидела Татьяна
Поутру побелевший двор,
Куртины, кровли и забор,
На стеклах легкие узоры,
Деревья в зимнем серебре,
Сорок веселых на дворе
И мягко устланные горы
Зимы блистательным ковром.
Все ярко, все бело кругом.
Я, спадар чытач, буду без рэверансаў. Тым болей што наменклатура з намі не цырымоніцца, зрабіўшы нацыянальны часопіс сваёй уласнасцю ды акенцам, дзе даюць ганарары. Больш гэты часопіс ніякіх функцый не выконвае. Прынамсі апошнія гады.
Такі пераклад смела лічу глумам з беларускай мовы. Потым глумам з паэзіі. І тры: здзекам з дарагога майму сэрцу паэта; хоць яму, у тамашніх недасяжных вышынях, ад малатыражнага нечытэльнага “Полымя” ні холадна, ні горача.
І тым не менш для недасведчаных разбяром:
Як можа “адвосень” стаяць доўга між платоў і саней? Ау?! Шайка-лейка, рэдактары вы нашыя, так бы мовіць… “Адвосень” – гэта “па восені”, “увосень”, не можа гэтае слова стаяць між платоў і саней! (Дарэчы, чаму менавіта так хітра стаяла гэтая “адвосень”, менавіта між платоў і саней, не іначай!) Рускамоўныя з беларускім ухілам, слоўнікі пачытвайце хоць зрэдзьчасу.
Дарэчы, у эпіграфе з Жукоўскага я не ведаю, што такое слова “страшлівых”, а яшчэ і для “знай” ёсць выдатны беларускі адпаведнік “ведай”.
Далей, як снег можа “вітаць зарою… зерніва ў акне”? І што такое “зерніва”? Ніколі не чуў.
Не міргнуўшы вокам, перакладчыца выдумляе пад рыфму “раптоўна” слова “святоўна”. Зноў непісьменнасць, не ведаю, толькі цьмяна магу здагадвацца аб значэнні. А трэба, каб думкі і вобразы заходзілі ў мяне плаўна, без скрыпу, як у арыгінале.
Потым з’яўляюцца “на шклінах роспісаў узоры”. Што такое “шклінах”? “Шыбах”, ці што? Дык трэба так і казаць, а не выдумляць прыгожыя словы. А “з роспісаў узоры” – гэта як? Нейкае масла масленае.
Нарэшце – хітрая вобразнасць і непаўторная думка: “гукае далеч цішыня”. Нічога падобнага ў арыгінале няма. Гэта нейкая самадзейнасць, да таго ж бесталковая – цішыня ды гукае далеч, авой!
Хутка да гэтага далучаюцца “зімы вясковай непаўторы” – я зніякавеў і знерухомеў, а потым дайшло: “непаўторы” у сэнсе “непаўторнасць”, а што слова выдумана – нічога, бо для рыфмы файна стаіць!
Затым: “сарок стракатых гам, шум, страх”. Што за страх, з якіх прывідных выяў перакладчыца гэта ўзяла, калі ў арыгінале вароны – вясёлыя і зусім, дарэчы, не стракатыя.
Хлопцы-дзяўчаты, ды харэ вам глуміцца над словам. Аўтарка нябожчыца, хай ёй будзе там добра і памолімся за яе Богу. З жывым перакладчыкам я б не з мог размаўляць іначай, як з дапамогаю пугі. Гэта, што вам, гульні, дзіцячыя цацкі, накідалі – і пабеглі, а дарослым прыбіраць гэты вэрхал. Друк ідзе ў акадэмічным часопісе, і не трэба нас папярэджваць, якая перакладчыца была цудоўным чалавекам і паэтам. Пра яе талент гаворыць сам пераклад. Непавага да мовы поўная. Бо пераважна нашы перакладчыкі – рускамоўныя, глыбіню і сутнасць беларускай мовы не ведаюць, а галоўнае, не паважаюць яе. З рускай бы так не глуміліся.
Рабяты, два стагоддзі таму напісаў Пушкін гэтыя радкі, а мой арфограф не падкрэсліў ніводнага слова! Усе яны строга адпавядаюць мове трэцяга тысячагоддзя. Для Пушкіна мова была святое. А для вас, холдынгаўцы вы нашы, падмацаваныя званнямі ды рэгаліямі, ці не сорамна за такое? Не паважаеце мову – дык трымайцеся ад яе як можна далей. Няма годнага перакладу – то лепш не будзе ніякага. “Полымя” не месца для памінак паэтаў. Памінаюць у нас на могілках. І хай зямля пухам.
Вялікая паэзія Пушкіна – наўрад ці ёсць дзяжурны палігон для вашых касарукіх эксперыментаў.
ЛіМаразм-114
Апраметная слова
Позорно, ничего не знача,
Быть притчей на устах у всех.
Борис Пастернак
Алесь Марціновіч, якія з’яўляецца членам рэдкалегіі “Полымя”, рашыў нас парадаваць успамінамі з уласнага неацэннага жыцця. Прычым робіць гэта пажылы пісьменнік у двух нумарах “Полымя”, пачынаючы з першага і канчаючы (спадзяёмся) нумарам 2 гэтага года.
Увогуле слаўны часопіс па завядзёнцы забіты наменклатурай і трашчыць па швах ад яе выкармленага на касцях замучаных літаратараў цела. Прывядзём толькі некаторыя імёны са зместу нумара: Навум Гальпяровіч, Алесь Марціновіч, Васіль Гігевіч, Алесь Ветах, Ірына Шаўлякова (артыкул пра Бадака), Уладзімір Гніламёдаў, Мікола Гіль, Казімір Камейша… Божа ж ты, мой! Амаль усе яны, як ты бачыш, чытач, нашы даўнія лімаразмаўцы, якія зусім не жадаюць адысці на спачын і аддаць месца сапраўдным талентам, каб развівалася літаратура. Не. Ссінелымі пальцамі трымаюцца яны за ўзмакрэлыя крэслы, і ні каліва ў сабе не мяняюць і не зменяць ніколі.
Так і Алесь Марціновіч, сімвал наменклатуры, чалавек, што даводзіць на ўласным прыкладзе, як трэба выжываць у літаратурных варунках. З канца 90-х чытаю я аднастайныя артыкулы Марціновіча, дзе ён узрушана хваліць асобаў, якія маюць адну хітрую адметнасць – прызнаны дзяржаваю. І тады расцвітае талент нашага крытыка, і жвавым робіцца пяро, і лозунгаваю – мова. Будзь ушанаваны чалавек не пісьменнікам нават, а проста навукоўцам, тэхнаром, так сказаць, – не бяды! І гэта вартае таго, каб быць увекавечаным празорлівым крытыкам на старонках “ЛіМа”. Чалавек, адзначаны дзяржавай вымпелам ці значком, паводле Марціновіча – не можа не мець адносінаў да мастацкай літаратуры.
Артыкулы Марціновіча, тым не менш, вызначаюцца млявай энергетыкай, кволай занудлівай моваю, малым наборам тыповых прыёмаў. І не дзіва: у літаратуры наш крытык даўно і змарыўся ўжо вынаходзіць эпітэты для чарговага важнага чалавека. Таму выкарыстоўвае штампы, капіркі, гатовыя выразы. Пра дасканаласць мовы таксама не клапоціцца крытык – яўныя памылкі карэктары прыбяруць, а “стыль” не пасмеюць правіць рэдактары.
Дзівосна, але маючы такі шырокі доступ да друку ў дзяржаўных выданнях, ніводнага маладога пісьменніка не ўвёў Алесь Марціновіч у літаратуру, ніводнага бледнага генія, юнака з палымяным паглядам і хваравітым румянцам, не прывёў ён за руку ў часопісы. Ну іх, гэтых Гадулькаў правінцыйных, што співаюцца ад непрызнанасці ў беларускай глухмені! Так ім і трэба. І наогул, для Марціновіча людзі – толькі члены Касты, толькі з імі ён можа больш-менш сур’ёзна весці гаворку. Астатнія літаратары – шалупонь шалудзівая, ён і пры сустрэчах не скрывае да іх гідлівасці ды хутка выправаджвае за рэдакцыйны парог. Не людзі гэта, нейкія недаробкі.
Аднаму, праўда, маладому літаратару дапамог-такі пахмурны Алесь Марціновіч, паспрыяў і надалей узяўся курыраваць… сыну свайму.
Але ж мы крытыкі незалежныя, і на ўсе іхнія забабоны з высокай званіцы чхалі. А ведаем толькі адно правіла ў літаратуры, адну мерку – талент і дасканалы тэкст.
Вось у гэтым ракурсе і возьмемся разглядаць успаміны Алеся Марціновіча, для якіх ён месца ў “Полымі” не шкадуе – пад 70 старонак размахнуўся ў кожным нумары чалавек. Мог бы і болей узяць (невядома, што перашкодзіла), бо ўспаміны гэтыя – адно часопісны варыянт. Будзе і кніга, канешне будзе! Кнізе мемуараў Алеся Марціновіча за народныя грошы – быць! Мізэрнага сумневу ў гэтым няма.
А пакуль давайце крыху дапаможам пісьменніку, укажам на хібы ў яго тэксце, каб перад кнігай ён іх, калі зажадае, паспеў паправіць.
Не магу не расказаць і пра сваё першае каханне. Зусім-зусім юнае яшчэ. Не магу не расказаць, бо нядаўна паведаў пра яго, мякка кажучы, у вельмі дзіўных абставінах. Калі б хто-небудзь загадзя сказаў, што падобнае магчыма, ні ў якім разе не паверыў бы. Аднак прамовіўшы «а», трэба гаварыць і «б». Адбылося гэта падчас маёй сустрэчы з чытачамі Мінскай цэнтральнай гарадской дзіцячай бібліятэкі. Спачатку, калі ўбачыў аўдыторыю, перад якой давядзецца выступаць, вельмі разгубіўся. Я і так не вялікі прамоўца, а тут сабраліся ці не друга-трэцякласнікі. Праўда, крыху пазней падышлі яшчэ і вучні крыху старэйшыя — з пятага і шостага класаў. І вось я сілюся знайсці з імі кантакт. Нарэшце выйсце знаходжу ў тым, каб аб’явіць свайго роду конкурс: той, хто задасць лепшае пытанне, атрымае з аўтографам маю кнігу «Залатавуст з Турава, альбо Якая яна, старажытная Тураўшчына?»
Будзем разбіраць урывак па звыклай норме, прынятай у рубрыцы што да пачаткоўца, што да нобелеўскага лаўрэата.
Глядзіце, Алесь Марціновіч не можа не расказаць нам пра першае каханне, якое, удакладняе, зусім, ну зусім юнае. Гэта важны момант, бо першае каханне бывае не ў юнацтве, а ў 30, а то і 40 гадовым узросце, затрымкі з палавым развіццём далёка не рэдкасць! Таму – першае каханне ў Марціновіча, як у нармальных людзей, – юнае.
Дарэчы, чаму пісьменнік не можа нам пра яго не расказаць? Нам гэта трэба? Сумнеўна. Або Марціновіч ёсць вялікім чалавекам, беларускім Пушкіным, каб ведаць нам пра яго кожны чых? Не, зусім шараговы літаратар, пра дзейнасць якога забудуць імгненна па сыходзе з пасады і няўмольная зяпа Гісторыі яго праглыне. Ну ды ладна, раз сказаў пісьменнік, што нам гэта важна, дык слухаем.
Далей паглядзі, чытач, на стыль: колькі ў Марціновіча слова “казаць” у розных варыяцыях стаіць у першых радках. Дый наогул, якая рваная, нехлямяжая пабудова сказаў. Цяжка, вельмі натужліва перадае мова думкі пісьменніка, нібы валуны варочае.
Дарэчы, любы пісьменнік – гэта найперш яго мова. Візітная карта. Не пасада, не прэміі, а менавіта мова. З мовай жа ў нашага мемуарыста не тое каб зусім швах, але першы ж абзац выяўляе тое, што някепска б наняць стыліста. Аднак дзе яго ўзяць? Гэта раз. Па-другое, сорамна ў такія гады. Пазнавата. Таму карыстаецца Марціновіч тым каструбаватым інструментам, які мае. Да таго ж ён сам прызнаецца ва урыўку, што “я не вялікі прамоўца”. Пытанне ўзнікае імгненна – чаго прыйшоў тады на сустрэчу з чытачамі, навошта няславіць СПБ, калі там ёсць дзяжурныя прамоўцы з пастаўленаю гаворкай?
Потым мы заўважаем чароўнае спалучэнне слоў “друга-трэцякласнікі”. Не абазнаныя, што такое магчыма, але цяпер будзем ведаць.
Далей Марціновіч выкарыстоўвае два слова “крыху” вельмі блізка, у адным сказе. Звярніце на гэта ўвагу настаўнікі, дый вучні: калі ў “Полымі” такое дапускаецца, то і ў школьных сачыненнях ніхто не смее нікога правіць.
У гэтым урыўку Марціновіч не толькі нас інтрыгуе пра сваё першае (вельмі юнае) каханне, але і – малалетніх школьнікаў, каб яны задалі яму “лепшае пытанне”. А за тое наш коснаязыкі літаратар падорыць кнігу са сваім бясцэнным аўтографам.
Але давайце прыпынімся, спадары. Закончым гэты фарс і не будзем мучыць нікога больш “тэкстамі” Марціновіча. Хай прадметам яго лінгвістычнага садызму застанецца адно папера.
Паводле нашай рубрыкі вядома, што і ў наступным абзацы пісьменніка мы знойдзем такія ж самыя хібы, гэткую ж пачаткоўскую нямогласць пажылога літаратара. Таму паўтарацца не станем.
А зробім для сябе выснову, што нам неабходна перайсці ад аналізу паэзіі да разгляду ўвогуле тэкстаў у дзяржаўных выданнях. Бо, паўтару, што менавіта мова ёсць сутнасць пісьменніка. І калі гэты інструмент не разец, а сякера ці дубаломны калун, то далей нават размаўляць пра думкі, якія выказваюцца з дапамогаю гэтага калуна, бессэнсоўна. Таму абяцаем дабрацца і да “навуковай публікацыі”, дзе Ірына Шаўлякова славіць Алеся Бадака, і да артыкула нашага непагрэшнага акадэміка Гніламёдава… Зазірнём у самыя патаемныя закуткі гэтай апраметнай мастацкага слова, высветлім іх ды павыводзім чарцей на паверхню.
ЛіМаразм-115
Падвышаць дабрабыт
На каждого умного - по дураку,
всё поровну, всё справедливо.
Булат Окуджава
На старонцы 101 “Полымя” №2 2016 года пачынаецца “навуковая публікацыя” Шаўляковай-Барзенка, прысвечаная шматграннай творчасці Алеся Бадака.
Мяркуючы па выкручастай мове, гэта тая самая Ірына Шаўлякова, да няўцямных артыкулаў якой мы звыклі цягам двух апошніх дзесяцігоддзяў.
Яна нават у назве артыкула ўхітрылася пакакетнічаць – “Паэзія рэча(ў)існасці”, нібы не акадэмічны часопіс гэта, а “Бум-Бам-Літ”, творчасць якога дзесяць гадоў таму любіла рэкламаваць Шаўлякова.
Аднак правілы нашай літаратуры жорсткія, і пазабаўляўшыся з Вішнёвым і Бахарэвічам, крытыкеса ўразумела нарэшце, што трэба неяк выжываць, а то вышпурнуць на дно літпрацэсу. Таму цяпер – знаны Алесь Бадак, не запэцканы, як Бахарэвіч, крытыкай дзяржаўнага строю на Беларусі.
Увогуле, мяне ўражваюць гэтыя трансфармацыі, хамелеоністасць літаратараў нашых. То Гніламёдаў становіцца дырэктарам “Галіяфаў” і тым самым дапамагае ім зарэгістравацца як выдавецтва, за што беларускамоўныя “Галіяфы” выдаюць яго рускамоўную кніжку. То Кісліцына, працуючы ў Акадэміі, бегае праз плот да сваёй сапраўднай любові – Хадановіча і Кампаніі, то Шаўлякова не ведае, куды ёй усесціся – ці то з апазіцыянерамі, ці то з холдынгам на адно крэсла.
Так што не будзем лічыць, што рашэнне Шаўляковай тут канчатковае і выкажам спадзеў, што Бадак ёй проста патрэбны, яна яго проста выкарыстоўвае для сваіх жыццёвых і побытавых спраў.
Ну не будзем жа мы тлумачыць паважанаму чытачу, што ў “навуковую публікацыю” з разглядам твораў, скажам, Змітра Вішнёва яе на парог не пусцяць.
Цяпер пытаюся ў грамадства, бо сам недасведчаны і спадзяюся, што нехта ў каментарыях мне адкажа: што такое значыць “навуковая публікацыя” ў “Полымі”?
Мае версіі:
1) прыраўноўваецца да дысертацыі;
2) публікацыя надзвычай высокай якасці;
3) публікацыя пра класікаў (у тым ліку жывых) беларускай літаратуры.
З усіх гэтых трох пунктаў вынікае, што гэта вельмі адказная публікацыя і мусіць быць напісана на неверагодна высокім узроўні ўзорнай беларускаю мовай. Ці не так, спадары? Бо, пагадзіцеся, ці ёсць у беларускай літаратуры яшчэ што вышэйшае за “Полымя”? Не, нават “залатыя” серыі ў “Мастацкай літаратуры”, дзе наменклатура малоціць свае кнігі, нашмат саступаюць “Полымю”. Бо кнігі згубяцца ў пыльных сховішчах гісторыі, а “часопісаў у год выходзіць толькі 12, і літаральна ўсе яны будуць пад рукой у Акадэміі, у даследчыкаў літаратуры, якія праз дзесяцігоддзі ці стагоддзі ўсядуцца разбіраць наш зменлівы час.
Яны адчыняць нейчую “навуковую паблікацыю” ды ахнуць. Мова аўтара кепская, думка кульгавая, дый пра пісьменніка, якога ён разглядае, гісторыя захавала досыць цьмяныя, адрывістыя звесткі.
Тым не менш – адказнасць вялікая. І Шаўлякова, замахваючыся на дысертацыю ці на нешта яшчэ, мусіла гэта разумець.
Вось першы абзац “навуковай публікацыі”:
На фоне найбольш заўважных трэндаў (канцэптуальна-каштоўнасных) і брэндаў (жанрава-стылявых) сусветнай мастацкай славеснасці беларуская літаратура пачатку ХХІ стагоддзя бачыцца феноменам парадаксальным. У тым сэнсе, што вектары аксіялагічнага, эстэтычнага, уласна мастацкага руху аказваюцца скіраванымі як бы супраць агульнай плыні. Напрыклад, пошукі канстытутыўных асноў асобаснага быцця як неад’емнай часткі нацыянальнай анталогіі — насуперак агульнай тэндэнцыі да індывідуацыі (тут: як агрэсіі індывідуальнага, маніфестацыі яго каштоўнаснай і экзістэнцыйнай самадастатковасці). У якасці адной з адметных асаблівасцей беларускай літаратуры можна вылучыць увагу да «пазатрэндавых» жанраў: філасофска- і сацыяльна-псіхалагічнага рамана, гісторыяцэнтрычнага рамана як узору «вялікага эпасу», да лірычнай прозы, сацыяльнай сатыры, філасофска-медытатыўнага ліраэпасу і інш. І гэта пры абыякавасці да літаратурнага хорару, трылера (у тым ліку — мастацтвазнаўчага), фэнтэзі, кіберпанка і да т.п. У беларускім літаратурна-мастацкім дыскурсе апошніх двух дзесяцігоддзяў пачынае складвацца паэтыка сімфанічнага тыпу. Для беларускага прыгожага пісьменства, дзе дамінуе класічны тып творчасці [1], гэта азначае, што так званая ўнутраная форма словатворчасці задаецца рэалістычным спосабам мастацкага аднаўлення быцця. А вось мастацкі тэкст як плён вобразнага аднаўлення свету можа ўяўляць плён складанага (сімфанічнага) суладдзя розных мастацкіх сістэм, сярод якіх могуць быць (у розных варыяцыях) пострамантызм, постсентыменталізм, неасімвалізм, неабарока, поставангардызм.
Хто згодзіцца чытаць далей – той мазахіст, бо так вывернуць свае мазгі адважыцца адно чалавек на ўсю галаву хворы. Гэтае навукова трызненне Шаўляковай я перакажу двума сказамі:
Беларуская літаратура, у адрозненне ад сусветнай, хіліцца не да індывідуалізацыі, а да сацыялізацыі галоўнага героя. Прасцей – не да “Чалавека з падполля” Дастаеўскага, а да асобы, якая ўяўляе сябе неадрыўна ад соцыуму і нацыі.
Як вам? Тое, што нармальны чалавек выказвае проста і даходліва, нашы “знаўцы” ператвараюць у коснаязыкае мармытанне, на якім запінаецца любы, не толькі шараговага літаратара, розум.
Для чаго, спадары, гэта патрэбна “знаўцам”? А каб схаваць абсурднасць і, мякка кажучы, спрэчнасць іх выказванняў і безапеляцыйных сцвярджэнняў. Яшчэ пра агульную плынь літаратуры не сусветнай (паправім), а літаратуры хрысціянскай цывілізацыі, можна з папраўкамі пагадзіцца – яна ідзе па шляху індывідуалізацыі чалавека. Аднак тое, што беларуская літаратура спрабуе ўбіць героя ў соцыум і нацыю – глупства. Гэта было гадоў дваццаць таму. Цяпер нацыяналістычная балбатня непапулярная і, мала таго, тупіковая. Ва ўсякім разе, людзям з нармальным, не сектанцкім мысленнем, не блізкае, чужаснае.
Ты адчуў, спадар чытач, хітрасць? Калі сцвярджэнне выказана ў двух сказах – то ты адразу выяўляеш сваю нязгоду. Калі ж яно расцягнутае на паўстаронкі за кошт псеўданавуковых тэрмінаў і псеўдамудрасці, то аспрэчыць яго рука не падымаецца. Напэўна ж, дасведчаны чалавек піша, думаеце вы, калі столькі незнаёмых слоў ведае!
Глядзіце, як хітруе Шаўлякова: лепіць малаўцямнае “заўважных трэндаў” і тут жа рашыфроўвае гэты выраз “(канцэптуальна-каштолўнасных)”. А бывае – і не расшыфроўвае, і вашу ўвагу цалкам паглынае разбор таго, што гэты мудры пісака хацеў давесці. У некаторых з’яўляецца комплекс непаўнавартасці – не змог зразумець “знаўцу”, значыць, дэбіл.
Насамрэч жа знаўца яшчэ дурнейшы за цябе. Але дурасць, неглыбокасць не адмаўляе казуістычнай хітрасці ды каварства: нашпіляць мудрых слоў, узяць як стрыжань другога ці трэцяга па значнасці з сілавікоў холдынгу пісьменніка – і юродстваваць такім чынам. Хто дакапаецца? Бадак – чалавек значны, дый не дурны, думае чытач. Наўрад бы ён дапусціў такую чухну да друку, ды яшчэ ўмацаваную яго імем… Значыць, нешта глыбіннае, недасягальнае, сакральнае нават прамаўляюць у прастору слова гэтыя двое. А мы пакуль што да іх не дараслі проста. Таму і не друкуюць нас, дэбілоідаў, там. А друкуюць Шаўлякову-Бадзека.
Насамрэч жа мова Шаўляковай злачынна-кепская. Яна парушае ўсе асновы граматыкі, рытму, фанетыкі, логікі, і па, вялікім рахунку, крытыкесу трэба адтуль гнаць у тры шыі. Аднак у тым і хітрасць Касты, што ўсе там свае: Гніламёдаў і “Галіяфы” – адно, і змрочны Бахарэвіч з хітрамудрай Шаўляковай – адно, і бравая Касліцына з зухаватым Хадановічам адно цэлае. Гэта сістэма, і прыбяры з яе адну цаглінку – пахіснецца ўся пабудова, прызначэнне якой – знішчыць беларускую літаратуру, каб стала наша мова накшталт лацінскай, для вывучэння вузкім колам у адпаведных, праплачаных дзяржавай установах. Народ і без таго ўжо не бачыць нашай літаратуры, задавальняючыся Велерам, Быкавым, Лімонавым. Тыя хоць крыкуны, ды часам адэкватныя, зразумелыя людзям рэчы гавораць. А гэтыя мала што на мове, якую народ са школы дазвання забыў, дык яшчэ па-шаўлякоўску яе выкруцяць, згвалцяць, збрыдзяць, і з радасным румянцам пойдуць дысертацыі атрымоўваць, дабрабыт падвышаць.
ЛіМаразм-116
Кармленне праз зонд
Что же касается его образа жизни, то он может поставить в тупик любого гигиениста, который не в состоянии будет объяснить себе, каким образом этот старик, питающийся одной только полентой без соли, сохраняет удивительную бодрость, крепость, силу и ходит по двадцать миль в день. Для психолога здесь любопытно проследить влияние умопомешательства на подъем духа, на развитие умственных способностей, иногда даже до одного уровня с гениями, хотя печальный недуг и придает всему мышлению оттенок ненормальности.
Чезаре Ламброзо (“Гениальность и помешательство”)
Хай мне скажа паважанае спадарства, хто з вас перачытвае “Людзі на балоце” Івана Мележа? Я дык ведаю толькі аднаго чалавека – пенсіянерку, якая ратуецца ад бяссоння Коласам і Мележам, даводзячы ўсім, што яна заадно і вывучае беларускую мову, бо, пражыўшы на Беларусі 50 гадоў (а цяпер ёй пад 80), так і не адужала гэта зрабіць. Хоць патугі былі, асабліва ў “незалежніцкія” 90-я, нават “разгаворнік” руска-беларускі купіла, спалохаўшыся, што яе, рускую, хутка будуць шчаміць у правах. Гэта не жарт. А жыццёвы выпадак. Зуб даю.
А хілю я вось да чаго, шаноўныя. Што беларуская літаратура, і асабліва яе шматлікія знаўцы ды дырэктары, уводзяць нас у зман. На двары трэцяе, кампутарнае тысячагоддзе, а нам гавораць, што на ўсе пытанні для нас, як для беларусаў, адказваюць нашы класікі. І гэта пры тым, што ў гарадах беларускай мовы не пачуеш зусім, у мястэчках таксама, а ў вёсках гучыць гіблая трасянка, прычым і туды ўсё хутчэй імкнецца руская культура, завалодваючы новым пакаленнем праз тэлевізар шматканальны, праз Інтэрнэт, які лёгка дацягвае свае рукі і туды. Мала таго, цяпер нейкі малады вясковец на сенажаці, прыхіліўшы касу да капы, трыма шчаўчкамі ўваходзіць праз свой кампактны айфон у сацыяльныя сеткі ды акунаецца ў цывілізаванае жыццё.
Не прызнаўшы нам гэты факт, спадары, немагчыма рухацца далей ні на крок. Мы ўсё будзем грузнуць у датрактарнай эпосе праз кнігі нашых класікаў, і ўсё больш расчароўвацца, бо таго жыцця ўжо прынцыпова няма. Так, засталіся лясы і палі, і вёскі, але культурнае ды ідэалагічнае напаўненне ў іх зусім іншае. Прычым змены гэтыя ідуць з хуткасцю геаметрычнай прагрэсіі – яшчэ 20 гадоў таму мы набліжаліся да традыцыйнай вясковай Беларусі, ад’ехаўшы ад Мінска за кальцавую і збочыўшы ў першую вёску, а цяпер – непамерна далёкія, ды ўсё аддаляемся.
Таму класікі нашы, такія, як Мележ, Колас, Купала, Чорны – аддаляюцца ад нас незваротна, і аказалася на паверку, што значэнне яны мелі адно гістарычнае, што вельмі хутка (па схеме таго ж Бялінскага) яны набудуць у нас такое ж значэнне, як, скажам, Языкаў, Сумарокаў, Озераў, Бацюшкаў ды той жа вялікі Ламаносаў, складальнік састарэлых па форме і змесце вершаў. Нашы класікі непазбежна прымуць такой жа статус, мова іх усё менш будзе падобная да сучаснай. Як і спосаб мыслення. І займацца імі будуць адно гісторыкі, літаратуразнаўцы. У звычайнага грамадзяніна (і то не атупелага дарэшты абывацеля) у свядомасці цьмяна будуць мільгаць імёны… Купала, Колас, Мележ, Чорны… І не таму, што гэтая літаратары дрэнна пісалі, а таму, што ў гісторыі літаратуры існуюць пэўныя законы, якія абысці немагчыма. Названыя класікі абслугоўвалі свой час і рабілі важную задачу – стварэнне і ўгрунтаванне літаратурнай мовы. Твораў жа, якія будуць актуальныя ў нашым стагоддзі ды далей, яны не пакінулі.
Прасачыце са мной за пачаткам рамана “Людзі на балоце”, каму не лянота:
Вёска тулілася ля берага вострава - платы агародаў дзе-нідзе забягалі на куп'ё ўзболатка. З другога боку, на поўнач, балоты крыху адступалі, дорачы людзям пясчанае поле. Адступалі балоты і на заходнім баку, дзе рунелі ці жаўцелі да краю лесу палі, таксама скупыя, няўдзячныя, хоць у іх глебе і было менш пяску. З поўдня балоты зноў падбіраліся да саламяных, замшэлых радоў стрэх, але ў гэты бок ішла найбольш сувязь са светам, і тут па дрыгве была намошчана дарожка. Што гэта за дарожка, можна меркаваць хоць бы з таго, што ездзілі па ёй смела толькі ў маразы, калі і непралазная твань навокал рабілася цвёрдая, як ток, ці ўлетку, калі дарожка перасыхала.
Большую частку года востраў быў як бы адасоблены ад іншых вёсак і мястэчак. Нават у непаганыя дні рэдкія газеты ці лісты ад сыноў і братоў дабіраліся сюды ў паляшуцкай торбе нялёгка - каму было прыемна лазіць па гразі без вельмі важнай прычыны, - але і гэтая нямоцная сувязь са светам пры кожным зацяжным дажджы лёгка рвалася. Восенню ці вясной яна перарывалася на цэлыя месяцы: багна, што страшна разбухала ад слоты і разводдзя, адразала востраў ад свету мацней, чым гэта маглі б зрабіць абшары вадзянога прастору. Многія дні людзі жылі, як на плыце, які злая нягода адарвала ад берага і занесла ў мора, - трэба чакаць адно, калі спадарожны вецер ці лёс зноў падгоніць да зямлі.
Гэта другі і трэці абзацы. Мова Мележа якраз-такі не састарэла, гэта тая самая мова, якой мы карыстаемся і плануем надалей карыстацца. Састарэў спосаб падачы. Такога задоўгага, да драбніц, няспешнага апісання наш век ужо не прымае. А паколькі ўся трылогія напісана ў такім жа стылі, то ясна, што твор чытаць і перачытваць не стануць па ўласнай волі нармальныя людзі, а толькі – пад пугаю ў адпаведных навучальных установах. Нашаму імкліваму часу патрэбнае дзеянне, а не прыгожыя карцінкі, што лашчаць слых. Карцінкі мы па тэлевізары паглядзім. У час, калі пісаў Мележ, 300 каналаў у цудадзейнай скрыні не змяшчалася, таму і глядзець не было спакусы, а вось пачытаць прыгожыя апісанні ды ўявіць прыроду – час быў. Цяпер жа навалам спецыяльных нават каналаў, прысвечаных прыродзе.
Цяпер захапіць можна адно дзеяннем, нетрывіяльнай філасофіяй, сутыкненнем рэчаіснага з містычным, горадам, а не вёскай. Такі час, і Мележ у зломе цывілізацыі не вінаваты. Ён тварыў злепак свайго часу. Ён састарэў. Нават 20 гадоў таму, чытаючы трылогію, я раздражняўся, чакаючы сюжэтнай напругі, рэзкасці, а іх не было. Павольна, спакойна… Адносна таго ж “Ціхага Дона”, дзе ўсё куды больш жвава, главы кароткія, амаль кожная глава – пра новае месца дзеяння і новых герояў, сказы сціслыя. І дзеянне, дзеянне, дзеянне. Таму “Ціхі Дон” і не састарэў. Пакуль. Хоць асабіста мне ён ужо нецікавы. Лепш фільм паглядзець стары.
Не састарэў і Дастаеўскі, таму што размытых апісанняў прыроды там няма, шмат дзеяння, псіхалогіі, рэфлексій, актуальных заўсёды. І Талстой не састарэў з “Вайной і мірам”, бо паказвае пераважна арыстакратыю, а значыць, горад, трапляючы ў агульную плынь з трэцім тысячагоддзем, дзе цывілізацыя гарадская ўжо, не вясковая.
Даруйце, для каго гэтыя думкі даўно зразумелыя. Проста ёсць людзі, зазамбіраваныя на філфаках, якія ніяк не могуць уразумець, што свет, які ў пераважнай большасці апісвае беларуская класіка, ужо адышоў, неактуальны, ніколі не вернецца, і ўсё больш аддаляцца будзе. І не ад майго і не вашага хацення гэта залежыць.
Але ж палітыка нашых часопісаў чамусьці звернутая ў датрактарнае мінулае і спрабуе нас туды зацягнуць літаральна сілком. Гэта нагадвае кармленне ў псіхушках праз зонд, якое зрэдку пабачыш у фільмах: на хворага, які адмаўляецца есці, навальваюцца здаравілы-санітары, спутваюць, прывязваюць да ложка, потым заціскаюць нос, каб той адкрыў рот, – і пхаюць туды жорсткі зонд, праз які разам з вадкай кашаю ўліваюць у вар’ята жыццё.
А інакш як зразумець тое, што крытыкі ў трох часопісах і тыднёвіку холдынгу мы гадамі не бачым? У “Маладосці” пад рубрыкай “крытыка” друкуюць… тэатральную крытыку. У “ЛіМе” крытыка ўвасобленая ў двух дзяжурных крытыкесах, супрацоўніцах тыднёвіка. У “Полымі” рубрыка нібыта існуе, але або пустуе, або запаўняецца літаратуразнаўствам пра добрае і дарагое мінулае, пра састарэлых класікаў датрактарнай эпохі.
Навошта пераціранне таго, што было тысячу разоў сказана-перасказана, увасоблена ў манаграфіі ды кнігі, у фільмы ды тэатральныя пастаноўкі? Прычым яшчэ цярпіма, каб гэта рабілася паралельна з дасканалым разборам сучасных твораў новага пакалення. Не! Адбываецца гэта за кошт іх.
Скажыце на міласць, з чаго і навошта зноў вымкнуў з глыбінь маўчання акадэмік Гніламёдаў, заняўшы плошчу пад банальны артыкул пра Мележа? Што новага гэты грамацей нам выказаць парашыў? Да таго ж толькі пару нумароў мы ад яго адпачылі пасля эпапеі. І – наце вам зноў! Кармленне праз зонд.
У праславутым №2 2016 года “Полымя”, які проста намерыўся рэкорд паставіць па сваёй бесталковасці, зноў замест сучаснай крытыкі – літаратуразнаўства Гніламёдава пра датрактарную эпоху. Ён што – у акно не выглядвае? Не ўключае тэлевізар?
Пачынае артыкул акадэмік так:
Сярод беларускіх пісьменнікаў шмат выдатных раманістаў. Але, бясспрэчна, адно з першых месц належыць Івану Мележу (1921—1976), выдатнаму майстру слова, які ўславіў беларускую літаратуру буйнейшым сваім эпічным творам — цыклам раманаў.
Паглядзіце, колькі ў адным кароткім абзацы недарэчнасцяў: два разы блізка слова “выдатных”, потым “месц”, тады як трэба “месцаў”; “буйнейшым”, калі па граматыцы трэба “найбуйнейшым”.
Затым больш чым спрэчнае: “уславіў беларускую літаратуру”, што па логіцы трэба разумець: раманы набылі славу па-за межамі Беларусі. Чаго і блізка няма. Ніхто ў свеце пра іх не ведае. Дый у Беларусі рускамоўнай – кепска ведаюць. Навошта пачынаць артыкул з заведамай хлусні? І так у нас заўсёды: прыдумаюць сабе маласвет, дзе ім хораша, і спрабуюць гэта экстрапаляваць на рэальны, увесь свет.
Вось, за пацверджаннем маіх слоў доўга хадзіць не давялося, літаральна ў другім абзацы:
Мележ — цэлы этап беларускай раманістыкі. Пры гэтым — новы этап, які разам з тым мае немалыя традыцыі ў нашым рэалізме, у даследаванні складаных чалавечых характараў, псіхалогіі — асабліва псіхалогіі сялянства.
Так і хочацца пасля сцвярджэння, што Мележ – цэлы этап у беларускай раманістыцы, паправіць: тупіковы этап. І гэта для нармальнага чалавека існая праўда, бо за дзесяцігоддзі пасля трылогіі, хто стварыў нешта выразнае ў гэтым напрамку? Ніхто, акрамя… патуг Гніламёдава, які ў сваёй эпапеі намагаецца ўвапхнуць у нас гэты састарэлы спосаб даследавання жыцця. Ужо ж з усіх бакоў на Гніламёдава і Кампанію сыкаюць, што годзе карміць нас праз зонд, што яго твор не адпавядае рытмам ды інтарэсам сучаснасці, а таму нечытэльны, што хопіць займаць часопісную плошчу, забіваючы ўсё маладое і прагрэсіўнае. Не! Як упёрся чалавек, які на восьмым дзесятку адкрыў у сябе талент раманіста, – і ніяк яго не спыніш, што страшна. Такія творы трэба пісаць як гістарычныя летапісы і друкаваць адпаведнымі тыражамі ў адпаведных месцах для гісторыі, а не выдаваць гэта за мастацкую эпапею. Няўжо акадэміку няўцям, што галіна Мележа тупіковая ў трэцім тысячагоддзі, што не трэба з павагі хаця б да сваіх рэгалій ды званняў выстаўляць сябе на пасмешышча.
Ніхто, чуеце спадар Гніламёдаў, ніхто, акрамя вас не бярэцца распрацоўваць гэтую галіну ў раманістыцы, бо адэкватныя людзі ведаюць, што на 100(сто) адсоткаў прамахнуцца міма часу. Няўжо ж да вас не даходзіць элементарнае?
ЛіМаразм-117
Бермудскі трохкутнік
“Полымя” апошняга часу нагадвае пантэон памерлых пісьменнікаў, дзе наведнікі могуць адно пакінуць надпіс на іх пашанотных помніках, і не болей. Нават калі з’яўляецца зрэдку якая проза, то або яе немагчыма аднесці да мастацкай (успаміны), або яна апавядае пра слаўнае мінулае, або нагэтулькі слабая, што чытач праходзіць міма яе, не крануўшы душою.
Цэлы год разважаю над таямніцай – навошта задушылі часопіс? А гэта ж мы не ў цацкі гуляем, а пішам гісторыю насамрэч. Адна з маіх версій такая: у часопісах знікла крытыка сучаснага літпрацэсу і мастацкія творы таму, што кіраўнік холдынгу “Звязда” Алесь Карлюкевіч не любіць мастацкую літаратуру. А паколькі яе не любіць начальнік, то нашым запалоханым рэдактарам варта адно намякнуць, што “не трэба”, або пару разоў зарэзаць публікацыю твора ці артыкула – і рэдактары вомегам зразумеюць. Яны ў нас кемлівыя. Генетычная памяць 37 года ў іх жывая.
А тады рэдактары пачынаюць адмаўляць аўтарам, спасылаючыся на тое, што “не праходзіць”, і ківаючы некуды ўправа. І аўтары перастаюць пісаць. Бо беларускія тэксты, апроч дзяржаўных часопісаў, няма куды дзець. Кнігі па-беларуску не выдаюць. Дакладней, выдаюць. Але тыя, каму трэба, выдаюць. І да хлебных месцаў сваіх не падпусцяць, выскаляючыся зверам.
Таму аўтары або перастаюць пісаць, або шукаюць іншыя дзверы. А дзверы, паўтаруся, зачынены – “Звязда” кантралюе ўвесь дзяржаўны друк у Беларусі. Пра “Дзеяслоў” жа і “Свабоду” мы гаварылі – там цесна і, верагодна, новага чалавека не пусцяць. Там тая ж наменклатура шчыруе пад іншымі маскамі. Даходзіць да смешнага: жонка друкуецца ў незалежніцкім месцы, а муж у дзяржаўным; пра роднасныя сувязі ды сяброў, усялякіх сватоў, братоў, школьных таварышаў, хаўруснікаў колішніх маладзецкіх забаваў, былых супрацоўнікаў – ужо і не будзем казаць.
Аднак феномен застаецца феноменам – пад густ аднаго чалавека, Алеся Карлюкевіча, пераўтварыліся за некалькі гадоў літаратурныя выданні. То бок сталі нелітаратурнымі, а краязнаўчымі, літаратуразнаўчымі, гістарычнымі, мемуарнымі, памінальнымі.
Нумары 1 і 2 “Полымя” гэтага года мы разбіралі, і выразна паказалі, што мастацкіх тэкстаў там практычна няма. Няма і крытыкі. У №2 адзін літаратуразнаўчы артыкул акадэміка. Разгорнем жа №1.
У рубрыцы “крытыка і літаратуразнаўства” зноў адно “знаўства”. Серафім Андранюк, які гадоў 12–15 таму вызначыўся ў “Полымі” Мятліцкага выразнымі і даволі глыбокімі агляднымі артыкуламі пра сучаснасць, цяпер, у “Полымі” без галоўрэда (запраўляе там Карлюкевіч па факце), пераўтварыўся ў аглядальніка творчасці Коласа, то бок класіка датрактарнай эпохі, які, я ўжо пісаў, не пакінуў ніводнага твора, што мог бы стаць цікавы ў нашым імклівым стагоддзі. Ніводнага. Ні на якія пытанні сучаснасці яго творы пра коней і дудку нам не адказваюць. Тое жыццё, пра якое пісаў Колас, са сваім сялянскім укладам і традыцыяй – сышло ў нябыт. Таму цікавіцца яго творамі могуць адно гісторыкі, або знаўцы мовы, або рэдкія адзінкі чытачоў, каму займальна будзе блукаць у даўніне ды разбірацца з састарэлым мысленнем савецкага класіка.
Хто аспрэчыць, што мова “Новай Зямлі” – лепшага твора Коласа – для сучаснасці выглядае старажытнай, няправільнай? Яе нельга ўжываць цяпер ні для мастацкай прозы, ні для вершаў нават, а тым больш для філасофіі ды тэхнічных апісанняў. Чытаючы, будзеш пастаянна спатыкацца і раздражняцца, і задаваць сабе пытанне, чаму класік выкарыстоўваў непісьменныя словы ды так дзіўна будаваў сказы. І добра, калі прыйдзеш да разумнага – мова ў часы Коласа яшчэ толькі фарміравалася, не стала ўнармаванай, а творы ўжо не адрэдагуеш. Таму яны застануцца фактам гісторыі, не болей за тое. Для паўсядзённага чытання могуць ужываць адно “Новую Зямлю”, прычым толькі вяскоўцы, каб наталіць душу ўспамінамі пра дзяцінства. Але з кожным годам выхадцы з пастаральнай вёскі будуць старэць і заставацца іх будзе ўсё меней. Адпаведна і попыт на “Новую Зямлю” змізарнее.
Аднак неўгамонны часопіс “Полымя” доўжыць, як гістарычны, у тысяча шосты раз штампаваць артыкулы пра адно і тое ж – корпацца ў творах савецкага класіка, вышукваючы нейкія незнаёмыя нюансы, або ў фактах яго біяграфіі – якія даўным-даўно вядомыя, напрыклад, асабіста мне яшчэ з першых класаў школы. То бок гадоў сорак. І нічога новага тут, апроч фантазійнага, не вынайдзеш, колькі ні перабірай. Але ж рэдактары пад палкаю начальніка выслужваюцца, намагаючыся рабіць Коласа значным і актуальным у сучаснасці.
Глядзіце, на што траціць час таленавіты крытык і літаратуразнаўца Серафім Андранюк, які пры Мятліцкім займаўся сапраўды літаратурным працэсам, цяпер, для няіснага галоўрэда, не дае спакою Якубу Коласу.
Прычым робіць гэта дзівосна. Спачатку філасофствуе:
Тут, і ў адным, і ў другім разе, вызначаны адносіны крытыкі непасрэдна да літаратуры як да галоўнага аб’екта яе ўвагі, яе даследавання. І гэта так. Бо калі галоўны аб’ект літаратуры — чалавек, жыццё, навакольны свет, то ў крытыкі — сама літаратура. Крытык, у пэўным сэнсе, — пасрэднік паміж чытачом і літаратурай. Якраз гэты момант вызначае прызначэнне крытыкі ў яе ўзаемадачыненнях з чытачом. Гэты момант асобна падкрэслівае Эліёт. Ён сцвярджае: «Крытыка...павінна заўсёды служыць пэўнай мэце, якою, груба кажучы, з’яўляецца вытлумачэнне твораў мастацтва і выхаванне густу».
Усё слушна, згадзіцеся. І так старонкі на 2-3 немалога палымянскага фармату.
Потым:
Сярод тых, хто прыйшоў у нашу літаратуру ў 2-й палове 50-х гадоў, годнае месца займае Міхась Мушынскі. Сёння Міхаіл Іосіфавіч Мушынскі вядомы літаратуразнавец, крытык, тэкстолаг. Ён член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук (1991), доктар філалагічных навук (1978). Ён лаўрэат Дзяржаўнай прэміі імя Якуба Коласа: адзначаны за ўдзел у двухтомным даследаванні «История белорусской советской литературы» і «История белорусской дооктябрьской литературы».
А далей пайшло і паехала звыклае – апісанні ды замілаванні крытыкам, які прыйшоў у нашу літаратуру ў 50-х (удумайцеся!) гадах, які багата пісаў пра Якуба Коласа. Пасля гэтага часопіс можна смела закрываць. Нічога новага і цікавага (калі вы не гісторык літаратуры) вам не скажуць. Гэтае нудлівае пераліванне з пустога ў парожняе ніякага дачынення да літаратурнага часопіса не мае. Падобным займаюцца цэлыя інстытуты ў Акадэміі, пішуцца манаграфіі для ўнутранага карыстання і кнігі для выключнага чытача.
Вось там бы такім артыкулам і застацца, а нам – сучаснікам – даць дыхнуць кіслароду.
У выніку да чаго мы прыйшлі? Цікавы крытык мімікрыраваў пад “густ” Алеся Карлюкевіча, які даўно згубіў арыентацыю ў прасторы і часе. Для выданняў пад яго кіраўніцтвам мастацкая літаратура рэзка абарвалася недзе на пачатку 90-х, калі абрынулася савецкая сістэма назначэння літаратараў у класікі. Усё. Не толькі нічога сучаснага не друкуе наш начальнік-краязнаўца, але і гістарычныя яго даследаванні спыняюцца ў 91-м годзе! Дзівосны прарэх у гісторыі. А што, каб Серафім Андранюк узяўся ды праўдзіва разгледзеў тагачасныя бурапенныя працэсы ў літаратуры, агучыў бы ўсіх гэтых незалежнікаў з іхнімі кніжкамі? З якой прычыны замоўчвае? Ну ладна – гарлапаны яны, апазіцыянеры вашывыя. Дык што, пры канцы 90-х, або ў першым дзесяцігоддзі 2000-х не было літаратуры, не з’яўлялася новых раманаў у тым жа “Полымі”? Тая ж кіраўніца холдынгу Таіса Бондар шмат свайго паспела надрукаваць… Чаму вы гэта не лічыце літаратурай, а працягваеце дзяўбці нас па галаве савецкімі класікамі?
Адказ просты: тых хоць назначылі ў класікі (партыя ды ўрад), а літаратараў першага дзесяцігоддзя новага веку ніхто, на бяду, не назначыў. А як быць з імі, неназначанымі, Карлюкевіч не ведае. Таму на ўсякі выпадак вымуштраваў усіх “знаўцаў” рабіць выгляд, што 90-х і гадоў з 2000 па 2010 ў нас не было. І літаратуры не было.
Запрашаюць нас расхінутымі абдоймамі ў светлае мінулае, у вёску з коньмі ды на партыйныя сходкі, якія так любіў смакаваць Шамякін Іван. А што з сучаснасцю рабіць будзем? У якім Бермудскім трохкутніку яна згінула?
Зрэшты яна ёсць, сучаснасць, толькі вывернутая да забаўнасці, гогалеўская да колікаў у жываце. Калі вы зараз зойдзеце на сайт СПБ, то пабачыце там, уверсе самым, фота старшыні МГА СПБ Міхася Пазнякова, якое разам з анонсам вісіць ажно з пятніцы. Анонс там такі, услухайцеся:
У Александра Пушкина это было село Михайловское, у Янки Купалы — Вязынка, у Якуба Коласа — Акинчицы. На Русском Севере России у Василия Белова его «Тихая родина» — деревня Тимониха, а у Николая Рубцова — любимая деревня Никола, где «кончил начальную школу»… Есть своя деревня и у Михаила Позднякова — деревня Забродье, что находится в Быховском районе Могилевской области.
Скажыце, з якога пацямнення мазгоў наш махровы графаман уздумаў параўноўваць сябе з Пушкіным, Коласам, Рубцовым? Маўляў, у тых свая малая радзіма была, і ў мяне! Ды робіць гэта ненавязліва так, уверсе галоўнай старонкі сайта, якім – усе ведаюць – сам і запраўляе, быццам сваёй аўтаручкаю. Ды яшчэ па-руску, каб велізарная краіна ведала – і ў Беларусі вялікія сучаснікі ёсць!
Вось ужо сапраўды – ЛіМаразм.
ЛіМаразм-118
Будзьце здаровы, жывіце багата
И долго буду тем любезен я народу,
Что чувства добрые я лирой пробуждал,
Что в мой жестокий век восславил я свободу
И милость к падшим призывал.
Александр Пушкин
Сёлетні “ЛіМ” №11 нарэшце ўсцешыў незнаёмымі тварамі: на старонцы “паэзія” тры “незнакамітыя” паэты, чые прозвішчы не тое, каб чую ўпершыню, але яны яшчэ не зашмуляныя бесперапынным паўтарэннем і беспадстаўным узвелічэннем. Марыя Дзмітранок прадстаўляе так званую філасофскую лірыку.
Але на паверку гэта аказваецца наборам эмоцый, неахайна ўціснутых у паэтычны памер. Акрамя гэтага напору энергіі, нічога ўцямнага да крытыка не даходзіць. Паверце, сеў са шчырым жаданнем пахваліць новага чалавека. Аднак слоў у вершы і метафар – замнога. Блытаніна, і толькі. Хоць бы якую зачэпку мне дала аўтарка.
Пачынае верш Дзмітранок з даволі спрэчнага сцвярджэння, што ў адзіноты многа хараства. Потым нейчы твар палымнее між кветак. Узнікае пытанне: дык хто яго туды, у кветкі, кульнуў, калі гераіня на адзіноце?
***
«У адзіноты столькі хараства!» —
Між кветак палымнелі твар і рукі...
«У адзіноты столькі хараства!» —
І крышталі духоўнага раства
Да вуснаў пасылалі сэрцаў гукі.
І тыя, каб агонь душы не згас,
Шапталі ледзь чутно: «Цябе кахаю...»
І тыя, каб агонь душы не згас,
Таемна бласлаўлялі лёсу час
За шчодрае, як сонца, «дарагая...»
Святло і ноч — і дум узнёслы хор:
«Мой свет, мой кліч, надзея і знямога...»
Святло і ноч — і дум узнёслы хор
Пяшчотна свае крылы распасцёр,
Каб веру і любоў дамчаць да Бога.
Ён іх прыняў і лёсу адпусціў
Маўчання грэх — бязлітаснасць палону.
Ён іх прыняў і лёсу адпусціў
Натхненне, роздум, розум і парыў
Вачэй і сэрцаў — радасцей улонне.
Усмешкі ў бараду пускае Кон,
І водгук іх да нас прыносіць Фенікс.
Усмешкі ў бараду пускае Кон —
І гэты свет і непазбежны скон —
То Вечнага Кахання толькі цені.
І хто мне падкажа, што такое “крышталі раства”, калі як мінімум правільна будзе “роднасці”, “раства” – адназначны русізм. І якім чынам крышталі могуць пасылаць да вуснаў “сэрцаў гукі”? Чаму менавіта да вуснаў?
Паэтка не грэбуе таксама паэтычным штампам “агонь душы”.
Сумбур “Таемна бласлаўлялі лёсу час” нават ужо не выклікае ніякіх пытанняў, а проста адварочвае ад верша. Прапаноўваю чытачу самому разабрацца ў ім, ці хаця б у вылучаных мною тлустым словах і выразах.
Астатнія вершы, зразумела, няма чаго і глядзець, бо Дзмітранок знаходзіцца яшчэ на пачатковай стадыі вершаскладання. Ці зможа яна ўтаймаваць свой паэтычны напор і пераўтварыць яго ў нешта гарманічнае – вызначыць час.
Вершы дзяўчыны з прыгожым фота, Таццяны Мацюхінай, адносіны да паэзіі маюць вельмі ўскоснае. Навідавоку адсутнасць майстэрства. Дый з паэтычным чуццём праблемы.
Узяў, як і ў Дзмітранок, уступны верш падборкі, справядліва мяркуючы, што ён, на думку паэткі і рэдактараў, самы важкі.
Вера і мужнасць
Гэты год нясе з сабой паволі
Нам свае прыгожыя дары.
Ці адчую значнасць тваёй волі?
Ці пачую слова «ваяры»?
У цябе я веру без прычыны,
А гадзіннік не спыняецца для нас…
Ёсць на свеце рыцары-мужчыны,
У душы якіх агонь не згас
І якія з мужнасцю праходзяць
Праз іспыты смерці і жыцця.
«Ганаруся і люблю Айчыну», —
Словы, што пачую сёння я.
Што тут можна сказаць? За што пахваліць і ўзбадзёрыць на новыя дасягненні?
Пачынаць лірыку са злучэння “гэты год” – не варта, грубае гэканне. Выраз “прыгожыя дары” – сумнеўны, не ахоплівае сабой шматстайнасць дароў, якія можа прынесці год. Потым раптам, з кручы ў ваду – пытанне: “Ці адчую значнасць тваёй волі”? Канцылярызм (“почувствую ли значительность твоей воли?”). И тут немаведама з чаго: “ці пачую слова “ваяры”? Недарэчнасць, глупства. Хай мне даруе паэтка і лічыць, што не яе, як чалавека, я крытыкую, а ўсяго толькі тэкст.
І хоць гераіня беспрычынна ў некага верыць, але гадзіннік для іх не спыняецца. Які сэнс у выразе?
Наступныя два радкі каментаваць не буду – банальнасць і бесталковасць. Затым рыцары праходзяць “праз іспыты смерці і жыцця”, тады як, па вялікім рахунку, у жыцці праходзяць толькі жыццёвыя іспыты. Іспыты смерці прайсці нельга, пакуль жывыя. Няўдалая метафара, блытаная, тармозіць успрыманне, як і ўвесь верш – пакутліва прадзіраешся скрозь коснаязыкасць і адсутнасць мілагучнасці.
Яшчэ раз прашу выбачэння ў дзвюх паэтак, калі яны палічылі, што пакрыўдзіў іх асабіста. Я разбіраю толькі вершы, а з імі не знаёмы, нічога супроць іх не маю, а наадварот, жадаю шчасця і доўгіх гадоў.
Уступны верш падборкі Антона Рудака задоўгі і досыць блытаны, хоць і адчуваюцца ў аўтара паэтычныя здольнасці, навык пісаць і ўтаймоўваць маладую энергію.
Возьмем другі па ліку верш, ён кароткі:
Калыханка
Сон ніяк не бярэ, хоць стома
агарнула яшчэ пад вечар?
Паратунак даўно вядомы:
можна доўга лічыць авечак.
Супакойся, заплюшчы вочы —
бо разгадка тваёй таямніцы
дужа простая: сёння ўночы
ты не спіш, каб камусьці
сніцца.
Гэтую паэтычную спробу лічу ўдалай – арыгінальна, сцісла, дасціпна.
Ёсць, праўда, дзве хібы, што замінаюць успрыманню – пытальнік пры канцы другога радка (ці патрэбны ён?) і слова “заплюшчы”, няправільнае, бо па граматыцы будзе “заплюшч”. Граматыкай пагарджаць не варта, хоць бы слова і здавалася быццам абсечаным, куртатым.
Застаецца пажадаць Антону Рудаку развіваць сябе менавіта ў класічным кароткім (да чатырох строф) вершы, без нагрувашчвання метафар, без жадання здавацца некаму модным.
Каб забавіць чытача і для параўнання, возьмем №3 “Нёмана” за гэты год, што блізкі па часе выдання. Па-першае, тыя ж аўтары, што і ў “Полымі”, толькі па-руску. Да таго ж Алесь Карлюкевіч схітрыўся засвяціцца двойчы ў сваёй вотчыне: “Алесь КАРЛЮКЕВИЧ. Свидетельство дружбы” і “Микола БЕРЛЕЖ. Сказка о мироздании”. (Для недасведчаных: Мікола Берлеж і Алесь Карлюкевіч – адна і тая ж асоба; проста дужа хочацца чалавеку, каб яго было многа, а па-беларуску – багата). Ну ды ладна, справа не ў тым. Тут ёсць штатны перакладчык, прыгрэты холдынгам, які практыкуе паэтычныя пераўтварэнні з мовы на мову ўплывовых людзей. Гэта Анатоль Аўруцін. Не грэбуе “беларускі Пушкін” падсобнаю працай.
Гэтым разам перакладае Аўруцін Уладзіміра Мазго, прызнанага паэта-песенніка.
Паколькі вершы арыгінала досыць някепскай якасці, то і выйшла нешта нядрэннае:
* * *
Мостик… Переправа…
Речка, будто Лета.
Этот берег правый,
В росы разодетый.
Этот берег левый
Вышит васильками…
Утоляя гневы,
Волны бьют о камень.
Что осталось справа? —
Лишь кресты да слава.
Что осталось слева? —
Не слыхать напева.
Только время мчится
Вспененной водою
Да в волнах дробится
Солнце молодое…
Да таго ж Анатоль Аўруцін за дзесяцігоддзі сядзення за пісьмовым сталом набіў руку, каб і перакладаць, і тварыць. Мовай рускай Анатоль валодае.
Аднак і ён выкарыстоўвае каравыя выразы – кшталту “Утоляя гневы” (які жах!). З чаго ўляпіў лірычны паэт гэты каравяк у неблагі верш калегі, застаецца гадаць.
Ёсць тут і вельмі ўдалы фрагмент:
Да в волнах дробится
Солнце молодое…
Выдатна схоплена. Астатнія метафары ў вершы або невыразныя, або не да месца, як і сцвярджэнне, што менавіта правы бераг вышыты васількамі, а менавіта левы адзеты росамі. А куды падзеліся росы на правым беразе – пытанне напрошваецца. Аб такія пытанні выцінаеш слых, запавольваецца ўспрыманне.
Аднак дадаўшы сюды мелодыю і паправіўшы жахлівыя “гневы”, выйдзе, як часцяком у Мазго”, няблага, лірычна.
Чаму я прывёў верш мэтраў літаратуры? А каб паказаць, што і яны не без хібаў, не без агрэхаў. Хоць менавіта ў дадзеным выпадку верш нашмат вышэйшы, чым паэзія жанчын у “ЛіМе”, што мы разгледзелі, але не перавышае памянёны верш Антона Рудака пра калыханку і авечак. Менавіта таму, што ў маладога хлопца адсутнічае ўбогае “гневы”, таму ён хоць і не дасягае паэтычных вышынь, але гарманічны ў межах дасягнутага ўзроўню.
ЛіМаразм-119
Развіццё нябачных раманаў
…критика не замечала, в запальчивости своего юношеского одушевления,
неизмеримой разницы между Пушкиным и вышедшими по следам его
блестящими и даже вовсе неблестящими талантами и талантиками и (…)
в короткое время наделала, вместо огромных глиняных кумиров,
множество фарфоровых и фаянсовых статуэток.
Виссарион Белинский
Прызнаюся, што многія свае меркаванні наконт палітыкі часопісаў холдынгу “Звязда” выказваю чыста інтуітыўна, абапіраючыся на шматгадовы досвед. І як жа прыемна потым, што прагнозы мае спраўджваюцца на ўсе сто. Памятаеце, што яшчэ пры разглядзе першага нумару “Полымя” за гэты год мы выказаліся аб тым, што крытыка ў раздзеле “крытыка і літаратуразнаўства” адсутнічае. Аднак выказванне грунтавалася ўсяго толькі на прагнозе. Аднак пры рэвізіі №1 і №2 мы выразна давялі чытачу – гэта святая праўда, крытыкі сучаснага літпрацэсу Карлюкевіч з памочнікамі пазбягае.
Цяпер перад намі №3. Ізноў тое самае: два артыкулы ў раздзеле “крытыка і літаратуразнаўства” – і ўсе без крытыкі бягучага літпрацэсу, што дае зразумець грамадству, нібыта ў нас сучаснай прозы няма. Зноў пра святое мінулае. Пра савецкі час. Пра савецкіх пісьменнікаў. Тут ужо хоць грызі ад шалу зубамі працоўны стол – як уздумаў холдынг замаўчаць сучасную літаратуру, то не адступіцца ні на крок.
Два артыкулы – адзін пра Кандрата Крапіву, другі пра творчасць Алеся Савіцкага.
З Вікіпедыі бачна, што Кандрат Крапіва пражыў доўгае, добрае, плённае жыццё, быў прызнаным і аблашчаным сынам сваёй эпохі. А нарадзіўся – у пазамінулым стагоддзі. Ён абслугоўваў паўсядзённасць, але і для будучыні мовы і літаратуры зрабіў шмат талковага.
Як паказвае развіццё літаратуры і грамадскай думкі трэцяга тысячагоддзя, амаль ніводзін з беларускіх савецкіх літаратараў не стане класікам на вякі, амаль усе загінуць са сваёй эпохаю. Так было ва ўсіх літаратурах, і для маладой беларускай тое не выключэнне. Я, напрыклад, ганаруся, што асветнік Францыск Скарына мае дачыненне да Беларусі, але мне і ў галаву не прыйдзе перачытваць яго трактаты і параўноўваць іх з тварэннямі мысляроў кшталту Спінозы. Для мяне, як і для амаль усіх беларусаў, Скарына – гэта гонар, помнік, і толькі. Тое самае стане з імёнамі Купалы і Коласа – стваральнікамі літаратурнай мовы і нацыянальнай свядомасці. Тое і ёсць асноўная місія песняроў. За гэта, як пісаў Бялінскі, шчыры дзякуй, паклонімся іх праху і будзем рушыць далей. Твораў, што можна перачытваць з захапленнем у дваццаць першым стагоддзі, песняры не пакінулі. Пісьменнікі ж ніжэйшага статусу, так званыя паўкласікі, што абслугоўвалі савецкі час – зусім сыдуць у нябыт, іх імёны будуць ведаць адно гісторыкі, а творы іх даследаваць адно знаўцы літаратуры.
У той жа час творы Караткевіча “Дзікае паляванне Караля Стаха” і “Чорны замак Альшанскі” спакойна перавандруюць у дваццаць першае стагоддзе, не састарэўшы. З усёй магутнай спадчыны пісьменніка – толькі гэтыя два творы. Як і са шматтомнага збору твораў Івана Шамякіна – толькі раман “Атланты і Карыятыды” застанецца актуальны ў будучыні, бо ён цалкам гарадскі і будзе зразумелы гарадской цывілізацыі, а ўзнятыя ім праблемы – сутыкненне магутнага творцы з закасцянелымі догмамі, – ёсць тэма вечная, па вялікім рахунку. Як бачна, тоны, вагоны кніг савецкіх літаратараў наш час або ўжо адпрэчыў, або непазбежна адпрэчыць. І ў гэтым нічога заганнага няма – у будучыні з’явяцца свае літаратары і творы, якія будуць абслугоўваць свой час, і толькі адзінкі імёнаў ды твораў стануць класікай на вякі. Гэта агульны закон. І ён нікога не крыўдзіць. Бо звычайны ж чалавек не спадзяецца, што яго будуць памятаць тысячы гадоў, а проста жыве, любіць, нараджае дзяцей, з якіх таксама мала хто стане нацыянальным героем і праславіць бацькоў. Усведамленне гэтага не адымае ў людзей патрэбу жыць і тварыць тут і цяпер. І мы ніколькі не крыўдзім савецкіх класікаў, якіх наш час зрынае з п’едэстала, – яны добра папрацавалі, дык хай спачываюць з мірам, не замінаючы літаратуры развівацца далей.
Пакуль холдынг “Звязда” не ўсвядоміць, што савецкі час даўно скончыўся і настала новая эпоха ў літаратуры, што трэба перастаць запаўняць часопісы ўгодкамі ды юбілеямі кожнага савецкага класіка, а займацца сучаснай літаратурай, – мы такі і будзем гібець і грузнуць, і адпрэчваць ад сябе чытача.
Кандрат Крапіва, пра якога накатаў велізарны артыкул Валеры Максімовіч, зрабіў галоўнае тое, што стварыў слоўнік беларускай мовы, якім мы па сёння і карыстаемся. Напрыклад, я вывучаў па трохтомніку руска-беларускага слоўніка пад рэдакцыяй Крапівы літаратурную мову, і бязмерна ўдзячны яму. Але гэта зусім не значыць, што прызнаю яго літаратурную творчасць вартаю пакланення. Яна пераважна і застанецца ў часе Кандрата Крапівы, і ўзяць у Ноеў Каўчэг, які адплывае ў будучыню, мы можам мала чаго з напісанага.
Аднак, паколькі Кандрат Крапіва гумарыст і сатырык, то пэўныя яго творы яшчэ некаторы час будуць актуальныя. Напрыклад, п’еса “Брама неўміручасці”, дзе ўзнімаюцца праблемы, што стаяць па-над часам, а выводзяцца сацыяльныя тыпажы, якія доўга яшчэ зжыты не будуць. Не ведаю, ці ставіцца цяпер гэтая п’еса, але яна таго вартая.
Акрамя гэтага, і байкі гумарыста паспяхова маглі б вывучацца ў школах, хаця б з прычыны ёмкай і даходлівай мовы, хоць часткова ўжо і састарэлай.
Прывядзём адну байку:
ГАНАРЫСТЫ ПАРСЮК
Бывае, праўда ў вочы коле...
Раз гнаў пастух свіней у поле.
Адзін вялізарны Парсюк,
Які абегаў вёску ўсю,
За раніцу абшнырыў завуголле,
Цяпер такі меў выгляд важны,
Што носа не дастаць і сажнем —
Вышэй за ўсіх ён сам сябе лічыў,
А што ў самога на лычы,
Не бачыў гэтага, аднак.
вось адзін тут Падсвінак,
Які заўважыў бруд раней,
І кажа: — Дзядзечка, твой лыч у брудзе!
Нязграбна гэта й між свіней,
А што ж, калі заўважаць людзі?
Парсюк наставіў хіб, Парсюк раз'юшан:
— Цераз цябе я чырванець прымушан!
Такое мне сказаць асмеляцца не многія,
Дык гэта ж — дэмагогія! —
Парсюк наш лаецца, не дараваць клянецца:
— І месца мокрага, — крычыць, — не застанецца!
Ты мой свінячы гонар закрануў!-
І так ён Падсвінака грызянуў,
Што той за сажняў пяць адскочыў.
Парсюк не надта быў ахвочы
Глядзецца праўдзе ў вочы.
Згадзіцеся, што яна можа зацікавіць малалетніх школьнікаў і нечаму навучыць. Прынамсі, будзе нашмат больш карыснай, чым вывучэнне занудлівых савецкіх раманаў. Гэта, безумоўна, не высокая літаратура, але і досыць дасціпная, яршыстая.
У Крапівы сярод беларускіх гумарыстаў даволі багата паслядоўнікаў, дарэчы, адным з ярчэйшых, на мой погляд, ёсць Анатоль Зэкаў.
У такім жа ўтапічным, тупіковым ключы разгортваецца працяглы артыкул Івана Саверчанкі пад той жа рубрыкай у №3 “Полымя”:
Даволі актыўна развіваецца нацыянальны раман, які не толькі не згінуў, як прагназавалі скептыкі, але і набыў якасна новыя мадыфікацыі, адпаведныя часу і новым эстэтычным запатрабаванням. Цыкл яркіх раманаў стварыў Алесь Савіцкі. Асабліва каштоўны яго апошні эпічны твор — «Пісьмо ў Рай», вызначаны самім пісьменнікам як «раман-споведзь». Паводле зместу ён з’яўляецца ўзнёслым маленнем, адрасаваным памерламу бацьку. У жанравым плане «Пісьмо ў Рай» уяўляе сабой сінтэз мастацкага і дакументальнага пачаткаў, аповед у ім вядзецца ад імя лірычнага героя — Андрэя Смоліча. Алесь Савіцкі ўсебакова асэнсоўвае трагічны лёс беларускай нацыі падчас вайны і ў пасляваенны перыяд.
Знаўца ўказвае на развіццё нябачных намі раманаў, нейкіх фантомаў. Агучвае ж – зноў раман савецкага празаіка пра вайну, якая 72 гады таму скончылася. Згадзіцеся, адрэзак немалы прамінуў, каб ужо трохі адсунуцца да тэмы вайны і перайсці да аналізу раманаў трэцяга тысячагоддзя пра гарадскую цывілізацыю. Аднак у палымянскіх крытыкаў яны пакуль застаюцца раманамі-фантомамі, а аўтары – без імёнаў і твараў.
Вось пачатак артыкула, красамоўны і характэрны:
Для нацыянальнага прыгожага пісьменства апошніх дваццаці гадоў характэрны ўніверсальны сінтэз разнастайных ідэйна-філасофскіх і эстэтычных плыняў, максімальна шырокі ідэйна-тэматычны дыяпазон, паглыбленае мастацкае асэнсаванне шматлікіх праблем — лакальных, нацыянальных і глабальных. Майстры слова выкарыстоўваюць увесь наяўны дыяпазон літаратурных родаў, відаў і жанраў.
О! І дзе ж гэтая разнастайнасць плыняў і філасофскіх сістэм? Агучце назвы раманаў, каб мы захлынуліся ад багацця. Пакажыце нам аўтараў. Не! – творы не называюцца ў холдынгу. З аўтарамі – чытача не знаёмяць упарта. А паказваюць… савецкіх класікаў, ды пра вайну, ды пра вёску трыццатых.
Пытанне: хто ўвёў такое табу – на замоўчванне ўзгаданага мора раманаў і раманістаў?
Мы ў апошнім спадзеве крадземся па вялізным артыкуле Саверчанкі, можа, у сярэдзіне ці ў канцы ён пяройдзе ад асобы Савіцкага да маладых і сучасных аўтараў, што пішуць пра горад, вольнае каханне, мабільнікі ды мерседэсы… Марна! Усё тыя ж коні, вогнішчы, пыльныя гравійкі, учарнелыя вёскі.
ЛіМаразм-120
Савецкія лаўрэаты
У “ЛіМе” №12 за 2016 год у раздзеле “паэзія” змешчаны тры аўтары. Пачнём з рубрыкі “дэбют”, дзе прадстаўлена паэтка з мілагучным прозвішчам – Кацярына Роўда.
Прыведзены і кароткія звесткі пра яе:
Нарадзiлася ў вёсцы Савiчы Валожынскага раёна Мiнскай вобласцi. Скончыла Маладзечанскi прафесiйна-тэхнiчны лiцэй. Студэнтка чацвёртага курса фiлалагiчнага факультэта (завочнае аддзяленне). Працуе бiблiятэкарам у фундаментальнай бiблiятэцы БДУ. Сябар клуба аматараў мастацкага слова «КЛУмБа».
З біяграфіі мы робім такія высновы: нарадзіўшыся ў вёсцы, аўтарка ведае родную мову і, вучачыся на завочным аддзяленні слаўнага БДУ, мусіць ведаць яе ў квадраце. Аднак паэтам яна быць не абавязана, бо, па маім досведзе, абучыць паэтычнаму ўспрыманню свету немагчыма. А натрэніраваць рыфмаваць і трымацца памеру – можна.
Давайце даследуем творчасць дэбютанткі.
Уступны верш такі:
***
Па небе ціха зоркі рассыпаліся,
Бы хтосьці дзіўны рассцілаў абрус.
Чароўнай музыкай у сэрцы адзываліся
Твае напевы, продак-беларус!
Спяваў бярозкам вецер калыханачку.
А я сядзела ціха ля акна.
І бэзу куст, што вырас каля ганачка,
Шаптаў мне: «Не сумуй, ты не адна!
З табою Вера, Мова твая родная,
Cям’я і Праца, талент і сябры.
Здаровая, здаецца. Не галодная.
Вось гэта ўсё — бясцэнныя дары».
Пайшла па сцежцы я, cлязінка пакацілася.
Ды ветрык-брацейка сагрэў мяне, абняў.
Я ціха-ціха Богу памалілася…
Каб тое, што я маю, не адняў…
У вершы няма блытаніны думак, прынамсі ясна, пра што аўтарка хацела сказаць. Пафас верша – узвышаны да ўзнёсласці. А вось выкананне – амаль празаічнае.
Пачынае верш Кацярына Роўда са штампа пра неба і зоркі, якія рассыпаліся. Пра абрус на небе мы таксама шматразова чыталі. Не арыгінальна, гэта як мінімум.
Чароўная музыка ў сэрцы – тое самае. Затым уводзіцца невядома з чаго “продак-беларус”, які ў астатніх строфах начыста забываецца.
Затым гераіня сядзіць ля акна, а вецер спявае бярозам калыханку. Лірычны малюнак. Вось толькі калыханку бярозам вецер ужо праспяваў у вершах беларускіх паэтаў сотні разоў. Таму нам трэба вынаходзіць нешта свяжэйшае. Але ж такія метафары Роўдзе пакуль не даюцца.
Тут жа куст бэзу ўгаворвае дзяўчыну не сумаваць, бо яна “не адна”.
Неўзабаве гэты гаваркі куст разводзіць рыторыку на цэлую страфу пра тое, што з лірычнай гераіняй і вера, і родная мова, і сям’я, і сябры, і нават праца і талент. Ого! Тут ужо, відаць, куст загаманіў мовай самой аўтаркі, бо каму ж, як не ёй, ведаць пра свой талент і добрае месца працы.
Мы ж пакуль ніякага таленту не назіраем.
Пасля гэтага псіхатрэнінгу ад куста бэзу гераіня выйшла з хаты ды, выраніўшы слязу, рушыла некуды. Яе абняў пры тым “ветрык-брацейка”. Дарэчы, Кацярына Роўда моцна грашыць у творы здвоенымі словамі, а гэта заўсёды аслабляе верш. Таксама выкарыстоўвае рэдкія формы: “калыханачку” і для рыфмы “ганачку”, што не дадае таксама гармоніі. А тое, як вецер пры ўгаворах сваіх даводзіць гераіні, што яна яшчэ і “не галодная”, – поўная проза, амаль медыцына.
Уяўляю, як крыўдуе паэтка на крытыка, а між тым яна, калі ступае на сцяжыну паэзіі, мусіць мець унутраную цэнзуру, слых, пачуццё меры. Гэтаму на філфаках не вучаць. І нават ніводзін крытык не наставіць. Ён можа падмагчы выправіць адзін верш, ну два. А потым усё роўна давядзецца пісаць з дапамогай унутранага чуцця. Ва ўніверсітэтах гэта не трэніруюць, на жаль. Менавіта таму ў нас так мала паэтаў, хоць “паэтамі” называецца ці не кожны пяты жыхар краіны. Параю аўтарцы не сумаваць дужа, бо калі мы ў рубрыцы выкрываем пажылых лаўрэатаў паэтычных прэмій, што яны зусім не паэты, а ўсё жыццё прабавіліся ў змане, – то зусім не заганна дэбютантцы быць разабранай па костках. А раптам гэта ёй дапаможа?
Вядомы бард Алесь Камоцкі ва ўступным вершы, насуперак Кацярыне Роўдзе, мроіць нейкую “дарогу назад”, – туды, дзе, відаць, яму жылося нашмат ярчэй і лагадней.
***
Якою дарогай патрапіць у рай —
Пытанне шукае адказ.
Мы толькі збіраліся шлях выбіраць,
Калі ужо выбраў ён нас.
Займае дыханне, і словы маўчаць,
У марах суцэльны разлад,
Не хочацца верыць упартым вачам,
Што гэта дарога назад.
І кожны там быў, ды не кожны паспеў
У самым звычайным жыцці
Убачыць не тое, што бачыць прасцей,
А тое, што варта знайсці.
Якою дарогай вяртацца назад,
За межы бягучага дня?
Спыняецца час, каб усім паказаць,
Што тут яна толькі адна.
Дарога назад — гэта сон і падман,
Дзе дзівам прыпынены час,
Свой наканаваны здзяйсняючы план,
Жыццю прапаноўвае нас.
Займае дыханне і словы маўчаць,
У мары змяняецца смак,
Здаецца, што можна яшчэ раз пачаць,
Мы толькі не ведаем, як.
У першай страфе ёсць толькі адно пытанне – да “у”, тады як граматыка вымагае “ў”.
Да другой страфы зусім пытанняў няма, вобразнасць і думка даволі выразныя.
У трэцяй страфе ўзнікае сумнеў – дзе, кожны “там быў”? У дарозе назад перабываць можна, канешне. Але з кантэксту тое не зусім ясна. Пачынаеш задумвацца і вагацца, што не ёсць добра для верша. Апошнія два радкі зусім выглядаюць блытана, зашмат гэтых непаэтычных “што”, “тое”, якія далёка не ўпрыгожваюць лірычны верш і не прасвятляюць думку.
У чацвёртай страфе выкарыстана форма “бягучага”, якая ў вершы не да месца. Можна ўжываць гэтую рускамоўную кальку, напрыклад, для крытычных артыкулаў – “бягучы літпрацэс”, для паэзіі яна непрымальная. У апошнім радку непаэтычны выраз “што тут яна толькі”. Магчыма, у песні ён прагучыць незаўважна, прыхарошаны мелодыяй, у вершы ж ён напінае слых.
Тое самае можна сказаць пра выраз у наступнай страфе – “Свой наканаваны здзяйсняючы”.
І тое ж самае – пра апошнюю страфу і выраз “Здаецца, што можна яшчэ раз”. У прозе і крытычным артыкуле на такое не станеш зважаць, а паэзія адразу выяўляе немілагучныя фразы.
Увогуле, верш пакідае супярэчлівае ўражанне: ёсць у ім і няўлоўна прыгожае, подыхі светлай журбы і праніклівай філасофіі; аднак форма выканання як мінімум недасканалая. Мы ўжо пісалі, што цэлы верш можа сапсаваць адна няўдалая фраза ці слова, пастаўленае не да месца.
Уступны верш падборкі Міхася Мамонькі хадульны ў пафасе і каравы па форме. Тут і абмяркоўваць асабліва няма чаго, у адрозненне ад творчасці папярэдніх паэтаў. Верш спрэс складзены са штампаў і сумнеўных, недарэчных выразаў. Частку я вылучыў тлустым. Думаю, чытач рубрыкі сам, калі захоча, разбярэцца з гэтым паэтычным раздраем.
Тураў
Калыска Палесся,
Як помнік душы,
Сярод
Адвечных лясоў,
Як святая
Матуліна песня,
Радзімічаў сыноў.
Сонца
Драмала ў нетрах,
У лужах
Пяклося святло,
У багнах
Жыццё ажывала,
Пускала карэнні,
З любоўю
Людскою расло.
І Тураў,
Крылы ўзняўшы,
Ахінуў
Дрымучы прастор,
І радасна сэрцу.
Тураў
Узнёсся да зор!
Заходзь
У векавечнасць святую,
На вуліцу,
Плошчу яго.
І ты скажаш:
«Беларуса тут чую.
Радзіміча —
Сына
Роду свайго».
Што ў нас атрымоўваецца ў сухім астатку? Паэзія тыднёвіка чарговы раз нас “уразіла”. Бяру ў двукоссе, бо невысокі яе ўзровень у холдынгу “Звязда” стаўся даўно завядзёнкаю. І што мы будзем рабіць надалей? Зрэшты, мажліва, гэты невысокі ўзровень і ёсць цалкам нармальны ўзровень для вершаў па-беларуску? Іншых няма. Не зусім так, бо выдатна памятаю, як пры канцы 90-х у “ЛіМе” не часта, але гасцявалі досыць прыстойныя вершы. Хаця б – нядаўна памерлага Ніла Гілевіча. Ды таго ж Дранько-Майсюка, які хоць і стамляў аднастайнасцю, але быў сапраўды лірычным і вытрыманым па форме. Яшчэ некалькі паэтаў… Дый тыя ж Гальпяровіч, Камейша тады былі куды больш натхнёнымі і меней разбэрсанымі. Згадваюцца і вершы маладога Янкі Лайкова, якога даўнавата, гадоў 10, у друку не бачу. Беларуская літаратура нават не здолела ўтрымаць тое рэдкае харошае, што ў яе было. І амаль нічога не набыла ў чыноўнай беганіне за прэміямі ды граматамі, якія вызначаюць пісьменніцкі статус. Але грамату не змесціш у раздзел “паэзія”.
Важныя, безумоўна, для літаратурных выданняў і самі рэдактары аддзела паэзіі, якія або не стануць бяздарнае друкаваць, або выправяць яго цудадзейна. І тым не менш: з нічога не атрымаецца нешта. Калі вершы ў рэдактарскім партфелі ўсе бяздарныя, то што рабіць? Не тыднёвік жа зачыняць. Але не будзем забываць, што які прыклад падаюць мэтры ў “ЛіМе” сваімі тварэннямі – роўна на такі ўзровень і арыентуюцца дэбютанты. Таму за нізкі ўзровень паэзіі ў выданнях холдынгу нясуць адказнасць нашы савецкія лаўрэаты.
ЛіМаразм-121
Пра мову не забываем
На старонках выданняў холдынгу “Звязда” нас намагаюцца пераканаць, што літаратура не старэе. Асабліва гэта дакучліва і смешна, калі маецца на ўвазе савецкая беларуская літаратура. Ніяк не даходзіць да некаторых мамантаў, што так не бывае, і кожная эпоха, запаўняючы сабою літаратурную прастору сучаснасці, непазбежна выцясняе з яе старыя творы. Застаюцца толькі алмазы з папярэдніх стагоддзяў. Гэта агульны закон. І колькі дырэктары нашы і начальнікі ні будуць рыпацца, гісторыя з іх адно пасміхнецца і ўсё роўна зробіць па-свойму.
З аднаго боку, мы ігракі, а з другога, усяго толькі пешкі гісторыі. У папярэдніх выпусках я, здаецца, выразна паказаў, што не могуць быць у кампутарным стагоддзі актуальныя творы нашых класікаў пра коней, пастухоў, дудкі і касабокія хаціны на ўзлеску. Таму паўтарацца не стану.
Лепш паглядзім, як старэюць нават неаспрэчныя класікі. Паколькі беларуская літаратура вельмі маладая, то неаспрэчных класікаў у яе пакуль што няма. Возьмем усім вядомую рускую літаратуру.
Нават мова Пушкіна, якую так апяваў Бялінскі і выстаўляў яе як узорную і наватарскую, паступова старэе. І ўжо, калі напішаш верш “пад Пушкіна”, то ў рэдакцыі з цябе парагочуць ды выправяць за парог. А вось мова Лермантава куды менш састарэла, і, напрыклад, верш “Парус”, або “Выхожу один я на дорогу” спакойна маглі быць напісаны хоць цяпер. У гэтым палягае і разгадка, чаму пасля такога вялікага Пушкіна адразу ж загарэўся новы геній – Лермантаў. У чым ён не паўтарыўся? Ды найперш у мове. Як Пушкін ні намагаўся зжыць у сабе напышлівасць Ламаносава ды Дзяржавіна, верш яго ў параўнанні з вершам Лермантава занадта карункавы, нацягнута велічны.
Параўнаем хаця б фрагменты вершаў паэтаў пад адной і той жа назваю “Прарок”.
Пушкін:
……………………………..
И он к устам моим приник,
И вырвал грешный мой язык,
И празднословный и лукавый,
И жало мудрыя змеи
В уста замершие мои
Вложил десницею кровавой.
И он мне грудь рассек мечом,
И сердце трепетное вынул,
И угль, пылающий огнем,
Во грудь отверстую водвинул.
Как труп в пустыне я лежал,
И бога глас ко мне воззвал:
«Восстань, пророк, и виждь, и внемли,
Исполнись волею моей
И, обходя моря и земли,
Глаголом жги сердца людей.»
Лермантаў:
С тех пор как вечный судия
Мне дал всеведенье пророка,
В очах людей читаю я
Страницы злобы и порока.
Провозглашать я стал любви
И правды чистые ученья:
В меня все ближние мои
Бросали бешено каменья.
Посыпал пеплом я главу,
Из городов бежал я нищий,
И вот в пустыне я живу,
Как птицы, даром божьей пищи;
Завет предвечного храня,
Мне тварь покорна там земная;
И звезды слушают меня,
Лучами радостно играя.
…………………………………..
Відавочна, што верш Пушкіна быццам бы на век старэйшы, тады як пісаліся яны ўсяго з разбегам у 13 гадоў (1828 і 1841 гг.). І хто аказаўся больш празорлівым – ясна: Лермантаў. Менавіта яго паэтычнай мовай і гаворыць цяпер рускі свет па ўсім зямным шары.
У той жа час у прозе сваёй Пушкін дасягнуў узору нашых дзён, калі так можна сказаць. Не выключана, што Лермантаў менавіта на прозе Пушкіна будаваў сваю паэтычную мову. Проза Лермантава таксама напісана мовай, якая перамагла дзесяцігоддзі і на якой мы размаўляем. Але заслуга яго ў тым, што ён паказаў: без прыцягнутай за вушы напышлівасці можна пісаць і вялікія вершы.
Асноўнай жа, узорнай мовай, якой усе мы карыстаемся кожны Божы дзень, ёсць мова Льва Талстога, мова яго прозы, мова “Вайны і міру”. Там ужо зусім усё спрошчана да празаічнасці і разам з тым неверагодна выразна, вобразна, гнутка, даходліва кожнаму “чайніку”.
Але капнуць – без празрыстай прозы Пушкіна не было б ні вершаў Лермантава, ні гіганта-празаіка Талстога. Таму нездарма, зусім нездарма кажуць рускія, што “Пушкін – наша ўсё”. Вось ужо дзе няма ні грама перабольшвання.
Мова Вялікага Гогаля таксама састарэла няслаба, менавіта таму, што ён быў з Маларосіі ды не адчуваў, як Пушкін, рускі дух. А пераняць у Пушкіна яго празаічны стыль Гогаль не паспеў. Ну і далей: што Чэхаў, што Купрын карысталіся вечнай мовай Талстога. Таму выглядаюць цяпер сучасна.
Пісьменнік, дарагія сябры, гэта найперш яго мова. І калі ў нашы дзяржаўныя часопісы дапускаюцца коснаязыкія літаратары кшталту Марціновіча і Шаўляковай, то гэта з аднаго боку бяда, а з другога – паказвае, што на мову і літаратуру Касце даўно начхаць, яна адстойвае свае шкурныя, “карытныя” інтарэсы. Мне было б ніякавата, каб Шаўлякова такой гіблай мовай даследавала маю творчасць, а Бадаку – ніштавана, няхай сабе будзе. Нібы не разумее слынны літаратар, што гэтак крытыкеса няславіць наўпрост і яго імя. Мова, сябры, пра мову не забывайцеся!
Увогуле, чым яшчэ вызначаецца пісьменнік, у чым яго сіла?
Гэта магчымасць знаходзіць у паўсядзённасці і паэзію, і канфлікт для фабулы аповедаў. Бялінскі пісаў, што для Пушкіна ўсё, што жывое, тое і паэзія.
Аднак пісьменнікі нязменна хіляцца да значных, векапомных падзей. Гэта зломы, выбухі гісторыі. Для Талстога рухавіком яго першага рамана сталася вайна з Напалеонам.
Для процьмы беларускіх пісьменнікаў – Вялікая Айчынная Вайна. Што зразумела. Гэта сапраўды падзея, што дорыць мора думак, эмоцый. Вагонамі сталі адпраўляцца ў друкаваную прастору аповеды, раманы, эпапеі. Не ўсе, праўда, удалыя. Аднак усё роўна час іх вітаў і за гэта плаціў.
У выніку што мы маем цяпер – мала з напісанага выглядае цікавым. Рамана Шамякіна пра вайну, за які ён атрымаў Сталінскую прэмію, – я нават назву забыў. Прайграе яго лепшым раманам.
Малацікавы робіцца нават Быкаў. Бо вайна вельмі аддаляецца па часе, і час бярэ сваё, ахінае новымі інтарэсамі. Да таго ж людзі не надта любяць чытаць сапраўдныя жахі. Яны гатовыя патраціць грошы і час на прыдуманыя страшылкі, тыпу творчасці Кінга, менавіта таму, што ведаюць – пакуты прыдуманыя. А вось рэальнасць Быкава іх сапраўды палохае. Тым болей што там адсутнічае залатая схема, прыдуманая Талстым – вайна павінна ўраўнаважвацца мірам! Па гэтай жа схеме напісаны і “Ціхі Дон”. Адны ж суцэльныя пакуты прыводзяць чытача ў адчай і адштурхоўваюць нарэшце ад аўтара.
Таму Быкаў будзе рабіцца ўсё меней чытэльным з гадамі. Ёсць, праўда, кшталт людзей, якім вельмі добра і весела жывецца на белым свеце – выдатнае здароўе, добрыя родзічы, каханне, як у сыр у масле качаюцца дзесяцігоддзямі, надакучыў ужо жыццёвы ялей. Вось такіх тыпажоў можа пацягнуць да эмоцый, якіх не хапае – да страшылак, стралялак, містыкі, а потым – як самая вострая эмоцыя – да сапраўдных жудасцяў і пакутаў, ім Быкаў будзе якраз прыдатны. Не жартую, так зладжаны чалавек, ён імкнецца да паўнаты перажыванняў усякага гатунку. Аднак, калі ўлічыць, што беларусам у асноўнай сваёй масе жывецца няпроста, і калі сам не хварэеш, то блізкія неадменна хварэюць і паміраюць раз-пораз, то быкаўскага чытва ім не трэба. І гэта правільна. Вайна адышла ў мінулае. І Дзякуй Богу. Хай ніколі нічога падобнага не здараецца.
Сіла пісьменніка праяўляецца якраз не тады, калі ён апісвае вайну, а калі ў мірным жыцці знаходзіць канфлікт і паэзію. Найярчэйшы прыклад – Чэхаў са сваімі тамамі. Здаецца, малюе спакой і мір вонкавы, але ўнутры гэтых людзей часам разлад такі, што на вайне і не сніўся. Не будзем забываць, што любая вайна выспявае ў мірным жыцці, у добрапрыстойных нашых сем’ях, дзе такія шкілеты ў шафе вісяць – ачумееш.
Талстой, Купрын, Чэхаў, Бунін паказалі, што яны вялікія і пры апісанні так званага мірнага жыцця. А вось Сіманаў – вялікі празаік толькі ў “Жывых і мёртвых”, у ваенных жудасцях, дый вершы яго моцныя таксама – ваенныя. А пры міры ён усяго толькі журналіст. Тое ж можна сказаць і пра Быкава: даўно ўсталяваўся мір, а ён да 80 гадоў не мог ад вайны адліпнуць, усё майстраваў пужалкі. Адчуваў, што пяро яго слабае пры паўсядзённасці. Чаго не скажаш пра Шамякіна – той якраз мір любіў, і знаходзіў сацыяльныя і сямейныя канфлікты досыць удала, дасягнуў, як для беларускай літаратуры, значных вышынь.
ЛіМаразм-122
З Новым Годам, або Асаблівасці жаночага вершавання
Будущего недостаточно.
Старого, нового мало.
Надо, чтоб елкою святочной
Вечность средь комнаты стала.
Борис Пастернак
У №1 2015 года часопіса “Маладосць” змешчана святочная падборка вершаў беларускіх паэтаў, гэтакі калектыўны міні-зборнік. Што выглядае гожай задумай. Бо калі ж яшчэ змяшчаць калядныя і навагоднія вершы, як не ў першым нумары. Разгледзім на выбар некаторыя вершы.
Алёна Беланожка назвала свой верш “Калядны ордэн”.
Вось як яна ўбачыла свята:
КАЛЯДНЫ ОРДЭН
Калючы маладзік плыве за ўласным клонам,
Што коламі аўто спаласаваны ўшчэнт.
Ляціць салодкі снег — і робіцца салёным,
Крануўшыся зямлі, дзе тае рэагент.
Я з ботаў абтрасу атручаныя брызгі,
Абняўшы мокры плот, ізноў злічу — няцот.
На ёлачках блішчаць пластмасавыя нізкі:
Фальшыва-залаты, прыходзіць Новы год.
Ён атрымаў загад, ён выглядае гордым…
Пражэктары мігнуць, і плошча загудзе,
І восем прамянёў складуць калядны ордэн,
Які мінулы год прышпіліць да грудзей.
Дазволь пакінуць пост сівому генералу,
Што на былых франтах сваё адваяваў,
За ўсё аддзяч, не плач, жыві далей памалу,
І не вяртай мяне да леташніх выяў —
Навошта ўспамінаць, як бегла ў авангардзе,
Пры цуглях між зубоў, бо так было ямчэй,
І сэрца назаўжды здала ў палон пагардзе,
А цела прадала за агняцвет начэй.
Накіну паліто і вынырну ў надворак:
Згубіла недзе тут, ды як цяпер знайсці
Гарачае святло васьміпраменных зорак
На кіцелях гадоў, што зніклі ў небыцці…
Трэба прызнаць, што верш выглядае даволі адметна, небанальна. Ён ствараў бы пэўны настрой, каб не быў настолькі блытаны ў вобразнасці. Зашмат усяго ўсякага, а ў выніку – каша фарбаў. Да таго ж багата лірычнага паступае да чытача не ад самой аўтаркі, а праз выбраны рытмічны строй – велічны, прыгожы, значны. Напаўненне ж верша, як часцяком і бывае ў жанчын, – сумбурнае, какетлівае, таму пачуцці, якія яна намагалася перадаць, выглядаюць штучнымі, несапраўднымі.
Доўга думаеш, як гэта “калючы маладзік плыве за ўласным клонам”, потым здагадваешся – паколькі ён спаласаваны коламі аўто, значыць, клон – выява маладзіка на зямлі. Але навідавоку і недакладнасць малюнка – спаласаванай можа быць толькі заснежаная дарога. А на ёй маладзік не адаб’ецца выявай. Ён можа адбіцца толькі на лёдзе, аднак лёд немагчыма спаласаваць. Фальш. Да таго ж – чаму “маладзік”, ён жа занадта вузкі, каб быць заўважным воку. Навідавоку поза паэткі, жаданне здацца арыгінальнай. Потым ляціць у яе “салодкі снег”. Пытанне – чаму салодкі? Таму, што так зажадалася аўтару, або па якой іншай прычыне? Гадаем. А, магчыма, салодкі – як прадчуванне свята. Ладна, паехалі. І тут жа гэты снег “робіцца салёным”. Агарошвае Беланожка. Чаму, зноў пытаемся. І тут варыянтаў безліч, здагадацца немагчыма. А гэта ёсць для верша кепска. Затым снег яна называе яшчэ і “рэагентам”. Хімічны тэрмін. Недарэчна ў лірыцы. Дый які там снег – рэагент?
Затым паэтка з ботаў атрасае “атручаныя брызгі”. Гэта, відаць, яны атручаныя машынамі. Непрыгожа, ды ладна. А вось “брызгі” – тое ўжо не ладна, тое русізм, памылка калектыву рэдакцыі. Таму што па-беларуску – “пырскі”. Чым ганяцца за хімічнымі тэрмінамі, трэба шчыльней займацца нацыянальнай моваю.
Далей ідзе зусім недарэчнае “няцот”. “Ёлачках” замест “елачках” (“ёлка” дапушчальна як сімвал Новага Года, хоць правільна, па-беларуску “елка”, а вось калі мы ўжо дадаём суфіксы, то “ё” варта прыбіраць). Пытанне, чаму на елачках блішчаць менавіта “пластмасавыя” нізкі, тады як яны не пластмасавыя звычайна – застанецца, відаць, без адказу.
І чаму, скажыце, у паэткі прыходзіць Новы Год “фальшыва-залаты”, тады як гэта зусім сапраўдная, шчырая чалавечая радасць? Ну так ёй змрочна бачыцца. Няхай.
Потым менавіта “восем прамянёў” складуць “калядны ордэн”. Чаму восем? Капрыз. Так захацелася. Зарыгінальнічала Беланожка.
Далей паэтэса ўспамінае (хоць і не хоча – “навошта ўспамінаць”), як яна мінулага года “бегла ў авангардзе пры цуглях між зубоў”, і гэта было ёй “ямчэй”! Такая карціна ўжо з фільмаў жахаў.
А як можна сэрца назаўжды здаць у палон пагардзе? І навошта. Вінегрэт слоў, значэнняў, вобразаў.
Такім чынам, у вартасцях верша – толькі правільна падабраны рытмічны памер, навык яго трымацца, уменне рыфмаваць і не паўтараць зацёртыя метафары. Але не паўтарацца – не азначае лухту гарадзіць.
Для разумення, што маю на ўвазе, для параўнання (хаця – якое тут параўнанне!) прывяду ўрывак з верша Пушкіна:
НЯНЕ
Подруга дней моих суровых,
Голубка дряхлая моя!
Одна в глуши лесов сосновых
Давно, давно ты ждешь меня.
Ты под окном своей светлицы
Горюешь, будто на часах,
И медлят поминутно спицы
В твоих наморщенных руках.
……………………………………
Як мала слоў, і як многа сказана! Глыбіня пачуццяў, выразны малюнак. Мне маці чытала гэты верш у далёкім дзяцінстве, але я пранёс яго праз дзесяцігоддзі ды палюбіў няньку Пушкіна не менш, чым сам паэт, можа. Дарэчы, Пушкін не дапісаў гэты верш, відаць, праз неверагодную патрабавальнасць да сябе.
Алёна Беланожка, адчуваецца, улюбёна ў сваю паэзію і ў сябе. І, магчыма, чытаючы прыведзены верш на адзіноце, або на вечарынах, захапляецца гукамі, рытмамі, нібыта мілагучнасцю, прыгожымі словамі, якія яна падабрала, як ёй здаецца, да месца. І ўсе пляскаюць у далоні. У нас пляскаць умеюць. І крытыка на верш не прагучала, бо яе ў холдынгу няма. А таму ствараецца ілюзія, што рухаешся ў правільным напрамку. Аднак напрамак гэты тупіковы, калі сур’ёзна падыходзіць да верша, што мы і паспрабавалі зрабіць, дарэчы, не рыючы вельмі глыбока і не дужа прыдзіраючыся. Работы ў маладой паэткі непачаты край. Пажадаем ёй поспеху.
Цяпер разгледзім верш Анастасіі Грышчук. Спадзяюся, гэта тая самая Наста Грышчук, крытык тыднёвіка “ЛіМ”.
Яе верш вызначаецца тым, што аўтарка прынамсі ведае, што такое гармонія, ды да яе імкнецца. У адрозненне ад Алёны Беланожка, якая свядома парушае гармонію і выдае гэта за адмысловае светабачанне.
* * *
Хутка будзе зіма. Гарады неўпрыкмет пасівеюць.
Цяжка лягуць снягі на галовы вясковых хацін.
Новы ранак з сабой прынясе маладыя завеі.
Заблукае жыццё ў карагодзе паўзмрочных гадзін.
Хутка будзе зіма. Мы забудзем вясновыя песні.
Месяц выплыве з хмар, серабрысты, з халоднага шкла.
У даўгім кажуху будзе снежань бадзяцца па лесе,
Замятаць барадой рэшткі сонца і рэшткі цяпла.
Хутка будзе зіма. Размахне завіруха крыламі,
Праляціць над зямлёй, нібы фенікс з празрыстага льду;
Замяце ўсе шляхі, поле снежнымі здушыць стагамі,
І на ўвесь белы свет сваім плачам нагоніць жуду.
Хутка будзе зіма. Маразы будуць ляcкаць зубамі,
На акне маляваць ўсё, што летам убачылі ў снах.
І не ведаем мы, што далей можа здарыца з намі.
Мы не ведаем, бо на зямлю хутка прыйдзе зіма.
Аднак не ўсё ў вершы Грышчук бездакорна, хоць пафас адпавядае форме.
Адразу зачапілася вока за “будзе зіма” замест звыклага “прыйдзе зіма”. Што потым і падвяло паэтку.
Глядзіце, будзе зіма, а снягі лягуць на галовы менавіта вясковых хацін, быццам бы ў горадзе яны ні на што не лягуць. Зноў не зжыты сялянскі комплекс, які ўяўляе лірыку толькі ў вясковай прыродзе.
Жыццё, якое “заблукае ў карагодзе паўзмрочных гадзін” – даволі складаная вобразнасць і выбіваецца з агульнага празрыстага тону верша. Пачынаеш уяўляць, што, магчыма, паэтэса мела на ўвазе стрэлкі гадзінніка ды іх абароты. А таму грузнеш.
Потым паўтараецца “будзе зіма” і тут жа “мы забудзем”. А гэта паніжае якасць верша неадменна.
Далейшая вобразнасць выглядае ўдалай – ажно да фразы “поле снежнымі здушыць стагамі”(завіруха). Тут стоп. Як можна здушыць стагамі поле? Не ўяўляю, дальбог. Здушыць – гэты сціснуць з бакоў.
Паўтараецца памылка “будзе–будуць”, аднакарэнныя словы, што стаяць у адным радку.
Маразы, якія будуць “маляваць ўсё” – кепска, бо не вымавіш гэта, пасля зычнай павінна стаяць “у”. Давяршае твор памылка карэктараў “здарыца” замест “здарыцца”.
Не хачу глуміцца над аўтаркай, што яна, маўляў, сама піша не дасканала, а бярэцца некага крытыкаваць. Не. Яе верш далёка не благі. І пры добрым рэдактары, пры дапрацоўках, мог бы глядзецца яшчэ лепей. Аднак і без таго ён нашмат вышэйшы за паэзію Алёны Беланожка, якая пакуль не разумее, што пісаць вершы – не азначае арыгінальнічаць. Мы павінны бачыць жывое пачуццё, сапраўднасць і хаця б імкненне да гармоніі, а не свядомае яе парушэнне. І ніяк нельга спісаць гэта на жаночую паэзію, якая заўсёды, маўляў, адрозніваецца ад мужчынскай. Не, адрозніваецца яна толькі ў той бок, што ў цэлым намнога слабейшая. Ні Пушкін, ні Гётэ, ні Дантэ і гэтак далей – не жаночага полу. Чамусьці толькі ў майстэрстве спеваў жанчына ніколькі не саступае мужчыну, ва ўсіх жа астатніх сферах мастацтва і навукі яна ідзе позаду.
Тым не менш скажам дзякуй аўтаркам, што яны паспрабавалі стварыць у чытача “Маладосці” святочны настрой. І папросім у іх прабачэння, што запозна дабраліся да іх твораў з крытычным разглядам.
ЛіМаразм-123
Падвальныя зборышчы
У нядаўніх выпусках мы разважалі аб тым, што мастацкія творы старэюць і новы час іх адпрэчвае. Тое самае можна сказаць пра мову, на якой пішуцца мастацкія тэксты, і наогул пра нацыянальную мову.
Мова руская, адносна беларускай, – даволі старая мова. І ў літаратуры, калі так можна сказаць, яна досыць зайграная. Бо занадта шмат там было паэтаў, многія з якіх сталі класікамі. Таму куды ні ткніся, ствараючы верш, – гэтая метафара ўжо была, і падобная да яе была, і на гэтую тэму Пушкін ці Пастарнак ужо пісалі, і такі рыфмаваны строй выкарыстоўвалі. Таму чым далей, тым складаней вынайсці нешта новае, адмысловае. Формы класічнага строю абмежаваныя.
Кінуліся людзі пасля Бродскага ў так званы вольны верш, але ў ім і загрузлі, не прыжыўся ён. Аб чым красамоўна сведчаць публікацыі на розных “самвыдатах” – здавалася б, публікуй вольны верш, хоць на вушы ў ім стань. Не! 99 адсоткаў публікацый – класічнага верша ў стылі Лермантава, дапрацаванага Пастарнакам. Не прыжыўся ў рускай мове вольны верш, сам нацыянальны дух яго адпрэчыў.
Але ж у класічным вершы не паўтарыцца – вой як складана. Таму цяперашнія рускія паэты выглядаюць слабейшымі за папярэднікаў, прынамсі класікамі не становяцца. Аб чым выразна сведчаць 25 гадоў пасля развалу СССР. Нешта публікуецца, нешта нават даследуецца, але яскравых імёнаў няма.
У прозе як быццам лягчэй, ды не зусім. Ну пайгралі ў мадэрнізм, выклікалі эпатажам да сябе ўвагу. Але народ скумекаў: не сапраўднае гэта, не шчырыя тое пачуцці. Тады прыдумалі постмадэрнізм – яшчэ на меней па часе яго хапіла, каб здзівіць чытача. У параўнанні з сур’ёзнай літаратурай гэта зноў жа гульня нейкая, маляваныя фігуркі замест герояў, немагчыма ім спачуваць. Балаган.
Таму і пісьменнікі расійскія апошніх 25 гадоў, прынамсі тыя, пра каго мы звонка чуем, – нейкія забаўныя, у параўнанні з мацёрымі чалавечышчамі залатога веку рускай літаратуры. Клоуны.
Надакучыў і постмадэрнізм. Таму, уразумеўшы гэта, літаратура, калі хоча надалей існаваць, мусіць зноў вярнуцца да сур’ёзных тэкстаў і спарадзіць сапраўдных пісьменнікаў, як здавён павялося ў Расіі – настаўнікаў і прарокаў. Іначай разваліцца. З развалам літаратуры непазбежна аслабляецца і ўвогуле культура, а ў перспектыве знікае і народ. Бо нішто на зямным шары не вечнае.
Так, мова руская літаратурная – старая мова, і ў гэтым прычына заняпаду літаратуры.
Не тое з мовай беларускай, якая значна маладзейшая і таму болей энергетычная. Тут не так усё заезджанае ні ў плане метафар, ні ў плане тэмаў для вершаў і тым больш – для празаічных твораў. Тут можна рабіць адкрыцці.
Напэўна, многія заўважалі, што калі чытаеш услых прыгожы беларускі верш – то публіка млее ад захаплення. Хоць верш можа быць сярэдненькі, а паэт амаль графаман. Млее публіка таму, што словы для яе новыя, непрывычныя, а таму здаюцца яны чароўнымі, а метафары велічнымі. І сама мова – самай спеўнай з усіх на свеце.
Усё гэта паказвае патэнцыял нашай мовы. Працаваць з ёю – непачаты край. У адрозненне ад рускай, дзе ўсе дарогі пратораныя.
Аднак ёсць і асаблівасці развіцця беларускай літаратуры. Па-першае, мала яна яшчэ жыве вольна. Савецкі перыяд літаратуры – гэта прыгонны яе перыяд. Таму класікаў у нас пакуль няма, савецкіх класікаў паназначалі, не класікі яны яшчэ пакуль, а штучныя асобы. Каб некаму з іх стацца сапраўднымі класікамі, трэба, каб вялікі час прамінуў. Аднак і ўжо бачна, што большасць з іх дваццаць першае стагоддзе адпрэчыла як неактуальных.
Па-другое, і цяпер жыве наша літаратура на 70 адсоткаў у цяплічных умовах дзяржаўнай падтрымкі, якой карыстаюцца графаманы і чыноўнікі, што сядзяць на грашовых патоках. Грошы, вядома, – ёсць відам улады, таму чыноўнікі захапілі ўладу ды ірвуцца ў класікі. Але ж з прычыны мізэрнасці таленту час іх яшчэ пры жыцці адпрэчвае.
Астатнія адсоткі – гэта так званая апазіцыйная, незалежніцкая літаратура. Аднак паглядзіце, чым яна займаецца апошнія 25 гадоў. Таксама села на грошы, замежныя гранты, і там з’вяліся свае чыноўнікі, сілавікі, грантасмокі, што выдаюць на гэтыя грошы свае кнігі, захопліваюць відныя пляцоўкі, “прапаведуюць” з іх ды таксама рвуцца ў класікі. Але і там збольшага слабы талент робіць іх фігурамі досыць пацешнымі, лялечнымі.
Гэтая незалежніцкая Тусоўка сур’ёзнай літаратурай, якая разглядае душу чалавека і рэчаіснасць, – не займаецца. А займаецца яна на 95 адсоткаў тым, што вызначае: нацыя мы ці не. Пры адсутнасці вонкавага чытача Тусоўка ператварылася ў секту. Сама выдае кнігі, сама іх і чытае, сама піша рэцэнзіі. Ды паўтарае і прыгаворвае на ўсе лады (проза гэта, паэзія ці філасофія) – нацыя мы ці не? То бок звар’яцела. Тады як сапраўдная літаратура разглядае рэальны соцыум і рэальнага чалавека і працуе на чытача.
Гэтыя ж не толькі не развіваюць маладую, а значыць, патэнцыйную, энергетычную мову, а губяць яе рэшткамі тарашкевіцы, за валасы цягнуць назад. Ніяк не прызнаюць, што тарашкевіца – ужо прамінулы век, састарэла яна, нягнуткая. Не! На прагрэсіўнай “Свабодзе” чуем мы, як выварочваюць язык “ідэёлагі”, даводзячы да нас свае грандыёзныя “пляны”. Таму і не развіваюцца яны дзесяцігоддзямі, што ачмурэлі на аднастайнай ідэі. Ідэя такая: ёсць галоўныя ворагі ў беларускай літаратуры – Прэзідэнт і “ўлады”. Яны і толькі яны вінаватыя, што іх, такіх таленавітых пісьменнікаў, не чуюць. І як толькі гэтыя “ўлады” іх пачуюць і створаць прыдатныя ўмовы для развіцця нацыянальнай літаратуры, а пажадана – прымусяць пад палкаю ўвесь народ гаварыць па-беларуску, то тады народ і сусвет ад іх ахнуць.
Любая літаратура ці філасофія, якая ёсць проста мастацкім ці філасофскім фактам, – не цікавяць Тусоўку. На чале любога твора павінна стаяць Нацыянальнае Пытанне, што насамрэч ёсць прыхаваным комплексам непаўнавартасці – ёсць мы нацыя ці не? Ясна, што развіцця тут не чакай, бо на само ідыёцкае пытанне адказу няма. Але Тусоўцы яно падабаецца, бо пад яго даюць гранты, а значыць, самыя спрытныя, важакі, выдаюць свае кніжкі.
Ёсць яшчэ адна падаплёка для існавання сектанцкай Тусоўкі. Пэўным людзям падабаецца, што яны не такія, як усе. Пэўныя псіхічныя тыпажы любяць эпаціраваць, прыцягваць да сябе ўвагу. Рэальна, у нармальным соцыуме нікчэмнасці ды няўдачнікі, тут, прасякнуўшыся Моваю, яны рэзка падвышаюць самаацэнку – і робяцца сапраўднымі асобамі. Мала хто з 9 мільёнаў ведае нацыянальную мову літаратурную, а яны – ведаюць! Таму пры любым выпадку гэта падкрэсліваюць, так, што на іх азіраюцца ў крамах, ашчадных касах, аэрапортах, у грамадскіх прыбіральнях, калі яны патрабуюць нейкія “квіткі”.
Навідавоку выпадзенне з рэальнасці, сектанцтва, якое да культуры і літаратуры не мае ніякага дачынення. Я ведаў пару сектантаў гэтай Тусоўкі, якіх родзічам удалося вылечыць, зняць гэты навязлівы стан. І што вы думаеце – цяпер яны звычайныя грамадзяне Беларусі з нармальнымі чалавечымі інтарэсамі. А на мову беларускую і культуру яны цалкамі забыліся. Што гаворыць аб тым, наколькі гэтая мова была ім сапраўды дарагая.
Яшчэ адзін прыклад сектанцтва Тусоўкі. З’явіўся Інтэрэнт – і здавалася б, публікуй, што хочаш, калі так табе “ўлады” раней заміналі, пакажы сябе геніем, Мастаком. Не, павесяліўшыся пару гадоў, Тусоўка збегла адтуль – бо няма, па-першае, твораў, якія могуць некага ўразіць сваёй веліччу, а па-другое, няма дарослага дзядзькі, гэтых строгіх “уладаў”, якія ім вечна нешта забараняюць і перад якімі яны нас эпаціруюць. Зноў уцяклі ў малатыражныя кніжкі і падвальныя зборышчы, дзе выкрыкваюць па-беларуску лозунгі і мараць аб нейкім другім прышэсці, калі ўсё кардынальна зменіцца і народ нарэшце прачытае іх вялікія творы.
ЛіМаразм-124
З жыццядзейнасці насякомых
И никто не вспомнит, нет,
Как смели первоцвет.
(Из песни группы «Любэ»)
Працягваем разгляд №1 “Маладосці” за 2015 год. Там шмат адметнага. Напрыклад, вершы маладога чалавека Міхася Бараноўскага выглядаюць інфантыльна, без перабольшвання. А між тым з біяграфіі вынікае, што аўтар нарадзіўся ў 1984 годзе. Згадзіцеся, было дастаткова часу, каб пасталець. Тым болей што працуе Бараноўскі ў музеі Максіма Багдановіча. Пра адукацыю яго, праўда, зусім нічога не сказана. Затое паведамляецца, што ён праяўляе сябе шмат у якіх жыццёвых сферах – псіхалогія, спорт, музыка, кіруе малавядомым музычным гуртом.
Уражвае развязнасць маладога чалавека, з якой ён бярэцца за сцёб над сакральным.
Вось урыўкі з яго ўступнага верша:
Тым хто хоча пачуць ад мяне…
Што Бог ёсць…
Кажу… Бога няма…
Тым хто хоча пачуць…
Што яго няма…
Кажу, што ён ёсць…
Гэты вольны ва ўсіх адносінах “верш” даследаваць не стану, бо не лічу наогул верлібр паэзіяй, таму і разглядаць тут няма чаго.
У другім вершы развязнасць Бараноўскага дасягае ўжо ці не кашчунства:
* * *
Мне з’явіўся анёла ў сне.
Адно крыло — быццам першы снег,
Другое крыло ў анёла ў агні.
Маці божая, барані...
Ён, здаецца, бачыць наскрозь
Усё, што будзе і ўсё, што ёсць,
Усіх, хто ў завею чакае вясны,
Маці божая, барані...
Сэрца яго прагне любові,
Рукі яго прагнуць крыві.
Калі пяшчота пад забаронай,
Маці божая, барані...
Анёл разявае бяззубы рот,
Памяць прастрэлена навылёт.
Пакуль трымаюць яшчэ карані,
Маці божая, барані...
Мне з’явіўся анёла ў сне.
Адно крыло — быццам першы снег,
Другое крыло ў анёла ў агні.
Маці божая, барані…
Далібог, хоць і непрыемна, але досыць звыкла мне чытаць у савецкіх кнігах выраз “Маці Божая” з малых літар. Спісваем на час. Але такое, як у Бараноўскага, – у наш час ужо, мякка кажучы, непрыстойна. Не верыш, не паважаеш сакральнае, дык наогул не кранай, не глуміся. Выраз гэты з малых літар – ад супрацоўніка слаўнага музея нашага класіка. Асабліва тое вычварана і жахліва, калі першая літара адчыняе сабой радок і таму пішацца як вялікая. Дакуль жа будуць гэтыя заспаныя нягоднікі, рэдактары дзяржаўнага часопіса, з пачуццяў людзей здзекавацца?
Спрабуем паглядзець на паэзію Бараноўскага спакойна. Калі можна назваць вобразнасцю постаць гэтага застрашлівага “анёла”, то вобразнасць у вершы прысутнічае. Не ведаю, праўда, як можа “з’явіцца анёла”, калі “анёл” мужчынскага роду. Ну ды не важна, дапускае ж Алесь Карлюкевіч у “Полымі” замест “паэт” слова жаночага роду – “паэта”. Хутка ўжо як каўказцы пачнём гаманіць.
Жудасны верш гэты не нясе нічога нам, апроч таго, што ў аўтара ў галаве гнілы разброд, які вонкава праяўляецца агрэсіўнай фанабэрыяй. Перакулю, маўляў, усё з ног на галаву, і хрэн вы што са мной зробіце. Бо Бараноўскі, хоць і маленечкі хлопчык, але таксама належыць да магутнай наменклатуры, працуючы ў “музэі”. Таму пад крылом у высокапастаўленых гарлахватаў і можа куражыста паказваць нам свае прысядкі ды скокі, без боязі атрымаць бізуна.
Паэзія павінна несці пачуцці высокія ды глыбокія, у якіх заключаецца пафас. Чаго ў прыведзеным вершы няма. І напісана быць мінімум прыгожа фанетычна. Чаго таксама няма.
Што гэта такое, калі хто не ведае, прывяду зноў прыклад з рускай паэзіі, бо класікі беларускія так абучылі наступнікаў на сваім прыкладзе, што мы маем спадара Бараноўскага як непаўнацэннае дзіцё, якое на сорам вырвалася з задняга пакоя.
Прыклад:
Михаил Лермонтов
МОЛИТВА
Я, Матерь Божия, ныне с молитвою
Пред твоим образом, ярким сиянием,
Не о спасении, не перед битвою,
Не с благодарностью, иль покаянием,
Не за свою молю душу пустынную,
За душу странника в свете безродного;
Но я вручить хочу деву невинную
Теплой заступнице мира холодного.
Окружи счастием душу достойную;
Дай ей сопутников, полных внимания,
Молодость светлую, старость покойную,
Сердцу незлобному мир упования.
Срок ли приблизится часу прощальному
В утро ли шумное, в ночь ли безгласную,
Ты восприять пошли к ложу печальному
Лучшего ангела душу прекрасную.
написано в 1837 году
Тут, заўважце, прысутнічаюць падобныя вобразы, але, скажам асцярожна, у іншым святле. Таму верш, напісаны ў 1937 годзе, жыве па цяпер і будзе жыць, пакуль не знікне руская мова.
Вершаванка ж глумлівая Бараноўскага ўжо б канула ў нябыт, каб ваш пакорны слуга на яе выпадкова не трапіў.
Яшчэ раз паўтараю: не паважаеш сакральнае, дык хоць не глуміся.
Дзівішся аднаму: геній не дазваляў сабе з высокага пахіхікаць, а клоп паэтычны – так асмялеў.
Гэты з дазволу сказаць паэт (а заадно і музыкант, і спартсмен) куражыцца і сцябецца не толькі з сакральнага, але і з мовы, і паэзіі. Вось урыўкі з яго “вершаў”:
У доме маім
Ёсць дзверы, якія заўсёды зачынены.
Што за імі —
Халера яго ведае.
Як вам такі паварот? Наўпрост ужо дваравая лаянка.
Або:
Вясна прыходзіць да тых...
Хто чакае яе...
Як збаўлення...
І да тых... каму на яе начхаць...
Неверагодная лірыка!
Або:
Буду шчаслівы
На крыж зласлівым.
Белы і чорны
Нажом хрышчоны.
Рэдакцыя не заўважыла ў гэтым згушчэнні слоў, моўным паносе Бараноўскага нават памылку ў склоне “буду шчаслівы на крыж зласлівым”.
Я апэцкаў рукі аб “творчасць” гэтага ўсмешлівага 32-гадовага хлапчука з “музэю” толькі ў спадзеве, што высокія начальнікі з міністэрстваў парупяцца, каб яго і нікога падобнага больш ніколі не было на старонках дзяржаўных выданняў. А рэдактараў – крыху падварушылі ды прыспешылі кухталямі, каб яны нарэшце прачнуліся ды ўзяліся за працу, якая аплачваецца з бюджэту краіны.
Дарэчы, рэдактар аддзела паэзіі нейкая Ірына Чарняўская. Краіна павінна ведаць сваіх герояў.
ЛіМаразм-125
Прыкіды залатой моладзі
Пераглядаю цяпер выпускі перадачы “Гардон”, што на пачатку мінулага дзесяцігоддзя ўскалыхнулі многіх. Нешта тады і я змог паглядзець, аднак перадачы ішлі запозна, а тэлевізар стаяў не ў маім пакоі. Амаль усё прапусціў. Глядзеў надоечы перадачы “Геній і вар’яцтва” і “Манія велічы”. Прафесары досыць упэўнена, абапіраючыся на вопыт дзесяцігоддзяў, даводзілі, што геній і вар’яцтва – гэта не адно і тое ж, а манія велічы на тое яна і манія (трызненне), што не мае пад сабой ніякай падставы.
Аднак адзін акадэмік сказаў, што з яго пацыентаў у стадыі нават дэбільнасці ёсць выдатныя музыканты з абсалютным слыхам.
Не ведаю, можна гэта неяк экстрапаляваць на часопіс “Маладосць” №1 за 2015 год, але некаторыя “паэты” наводзяць на думку, што яны не зусім адэкваты. Роўна як і рэдактары, што ім патураюць. (Пра геніяльнасць тут, вядома, няма і гаворкі.) Адзін з Богам ледзьве не запанібрата, а потым пачынае лаяцца ў вершах. Другі (Андрэй Захарэўскі) піша велізарны тэкст як прэамбулу для сваіх магутных тварэнняў. Але як пачынаеш даследаваць самі творы арыгінальнага аўтара, то валасы становяцца дыбарам.
Трэба сказаць, што вершы Захарэўскага зусім не паэзія. З гэтага пачнём. Гэта верлібр у самай сваёй вольнай, неахайнай і бяздарнай форме. Таму і будзем называць яго сачыненні тэкстамі.
Першы тэкст:
ФІЗІЧНАЕ ВАРВАРСТВА
Сёння!
Твая катрынка з навушнікамі
Не радуе выбарам музыкі,
Кеды твае адарваліся,
Ім не вярнуцца ўранні;
Па ўсім экране
Часомер памножыў васьмёркі —
Бясконцасці ад непаладкі,
Расстроілі страўнік аладкі,
Бегчы з мэтай дабегчы,
Перамагчы —
Не да тваёй душы;
Дажджлівасць псуе
Ног дотык з глебай —
Дваццаць тысяч лье
і лье —
Безабароннае,
Такое голае,
Уноч табе
Лунаць у одуме.
Во як! Кеды некага адарваліся (ад чаго?) і таму ўранні ім не вярнуцца. Нейкі “часомер” потым множыць васьмёркі і раптам – паэзія:
Бясконцасці ад непаладкі,
Расстроілі страўнік аладкі,
Файна зарыфмаваў!
Затым ідзе “Дажджлівасць псуе ног дотык з глебай”. Гэта як? « Дождливость портит ног прикосновение с почвой» – гэты пераклад на рускую дае нам зразумець усю бесталковасць фразы Захарэўскага. Дзівак, скажаце вы. Так, але змешчаны гэты дзівак ні многа ні мала ў “Маладосці”, дзе некалі пабачыла свет “Дзікае паляванне Караля Стаха”, хаця б з гэтай прычыны рэдактарам варта марку трымаць. З павагі да класіка.
Увогуле, хто-небудзь у СПБ займаецца нашай залатой моладдзю? Ау, спадар Пазнякоў! Мяркуючы па Вашых справаздачах, моладзь пад надзейнай апекаю. Як жа выпусцілі Вы з-пад увагі гэты цуд, які ўскочыў у “Маладосць” і абучае нас глыбіннай сваёй філасофіі?
Або яшчэ ўрывак з Захарэўскага:
РАСХРЫСТАНАСЦЬ
О Дух Выбух Прорва
Прамаці Бабця Прырода
Прасвятленне Светабудова
Надвор’е Свята Пагода
Гульня Вока Дарога
Вышэйшы Розум Гром
Неба Час Дзед Закон
Чалавек Жанчына Дом
Веды Сон Сын Агонь
Полымя Агонь Полымя
Ваяр Рэвалюцыя
Дачка
Вада
Жыццё Вір Рака
Сапраўднасць Праца Грошы
…………………………………
Ну што тут скажаш, акрамя таго, што назва тэксту красамоўная.
Расхрыстанасць найперш рэдактараў “Маладосці” і наглядчыкаў з СПБ на чале з Міхасём Пазняковым, які пільны на сваёй пасадзе, як бачна, толькі ў адным кірунку – выдаваць за народныя грошы свае бяздарныя кнігі ды пхаць іх на Дзяржпрэмію. Вось ужо дзе манія велічы сапраўды – бягом у перадачу Гардона.
Давайце яшчэ пасмяёмся ўрыўку з прэамбулы Захарэўскага, дзе ён нежартоўна запрашае нас да сваіх тэкстаў:
Тое, што вершы не зусім ясныя, ці зусім няясныя, — справа звычайная наогул, не кажучы пра мой дэбют у гэтым жанры. Як тут, так і ў прозе на сённяшні момант я выкарыстоўваю шматзначнасць, кадзіроўку, калі хочаце, «прыпавяшчальнасць» (канешне, у сваім, творчым, разуменні), каб (магчымы) чытач увасабляў настрой, плынь твора ў асабістыя, інтымныя пачуцці, разумеў твор так, як яму зручней. Зрэшты, гэта ўсё заезджана, я толькі некага ў які ўжо раз паўтарыў. Таму непасрэдна да тэкстаў.
Калі ў выпадку творчасці папярэдняга лімаразмаўца Міхася Бараноўскага мы сутыкнуліся наўпрост з ваяўнічым нягодніцтвам, то з Захарэўскім, задумаўшыся, праблема не вырашаецца адной літаратурнай крытыкай. Падобна, што спадар сапраўды не зусім ўсведамляе, што вырабляе.
Даю выпіску з кнігі спецыяліста (Чэзарэ Ламброза, “Геніяльнасць і вар’яцтва”, раздзел “Матоіды-графаманы, або псіхапаты”):
Иногда у маттоидов является прихоть – не распространять в публике написанных и напечатанных ими сочинений, хотя они все-таки думают, что публика их должна знать. Кроме болезненной болтливости в этих произведениях заметно еще ничтожество или нелепость сюжета, обыкновенно нисколько не соответствующего ни общественному положению авторов, ни полученному ими образованию.
Так, священник-депутат составляет рецепты против тифа; двое медиков придумывают гипотетическую геометрию и астрономию; хирург, ветеринар и акушер пишут об аэронавтике; капитан – об агрономии; сержант – о терапии; повар занимается высшей политикой; теолог рассуждает о менструации; извозчик – о теологии; двое привратников сочиняют трагедии; чиновник казначейства распространяет специальные идеи.
Яшчэ:
Разновидность того же типа, соединяющую интеллектуального маттоида с моральным или аффективным, представляют графоманы и кляузники, которыми я нахожу нужным заняться обстоятельнее, не только вследствие аналогии и контрастов между ними и гениальными людьми, но и потому еще, что события последнего времени доказали мне, какое значение они приобретают в социальной и политической жизни народа, тем более что всегда вредная деятельность их прикрывается вначале псевдолитературными стремлениями. Поэтому на них следует обратить внимание не с одной только медицинской или литературной точки зрения.
ЛіМаразм-126
Дастойная змена
Два чувства дивно близки нам —
В них обретает сердце пищу —
Любовь к родному пепелищу,
Любовь к отеческим гробам.
Александр Пушкин
Нашы літаратурныя генералы, якія трымаюць пад кантролем дзяржаўныя часопісы, настолькі аслабелі і адурнелі ў валтузні за выданні ўласных рукапісаў, што не бачаць галоўнага: будучыні ў іх, і ў іх вершаў пра вёску, і ў іх раманаў пра родны кут – няма. І не таму, што творы іх слабыя (хаця гэта праўда), і не таму, што яны ўжо пры іх жыцці неактуальныя (хоць праўда і гэта), а таму, што яны не падрыхтавалі сабе змену ў выглядзе такіх жа непрабіўных, вяскова-ўпёртых, традыцыйных рэдактараў. “Пасля нас хоць патоп” – гэты дэвіз хоць голасна не прамоўлены, але сякерай вісіць над усёй беларускай літаратураю, яе будучыняй.
Новая змена, хіповых хлопчыкаў і какетлівых нафарбаваных дзяўчат з філалагічнаю адукацыяй, – ужо не праглядаецца нават, а фанабэрыста пярэсціць праміж пастаральных Шабовічаў і Зэкавых у “Маладосці”. Ім пляваць на традыцыю нацыянальнай літаратуры. Плююць непрыхавана і смачна – шпурляюць нам у твар нейкія сучасныя тэксты, якія называюць “паэзіяй”. І рэдактарам нічога не застаецца, як іх друкаваць. А што зробіш? Іншых няма. Затое па так званых верлібрах можна паказаць, што моладзь у нас мысліць не абы-як, а новымі формамі, “эўрапейскай” паэзіяй. Гэта значыць, поўнай адсутнасцю паэзіі, да чаго даўно дакацілася інфантыльная і разам з тым прагматычная “Эўропа”. І праўда: навошта высільвацца рыфмаваць, трымацца памеру і ўтвараць арыгінальныя вобразы, калі можна ўсё сказаць прозай, рацыянальна – ды назваць гэта, напрыклад, лірычным вершам.
У №2 за 2015 год “Маладосць” працягвае выводзіць на шырокі прастор гарадскую змену нашых вясковых рэдактараў. Змена гэтая, як правіла, мову чула не з матуліных вуснаў, а за партамі школы пад дубінаю настаўніка, а потым часта ад філфакаўцаў кшталту Лады Алейнік, якая нежартоўна лічыць творчасць Коласа вышэйшаю за глыбу Льва Талстога, а трылогію Навуменкі – “Дзяцінства. Падлетак. Юнацтва” – лепшай за твор з аднайменнай назваю барадатага яснапалянскага старца. І гэта – прапагандуюць яны нашай залатой моладзі. Але тая не ў кулак, паверце, смаркаецца, тое не вясковыя ціхмяныя сынкі ў ватоўках і ботах, – і вельмі часта разумее, што прапаганда гэтая на філфаку замешана на хлусні, або яшчэ горш – на злаякаснай дурасці лектараў і дацэнтаў.
Таму бачым мы тое, што бачым.
Сустракайце: паэзія Веранікі Пуставіт.
Чытаем з біяграфічнага:
Нарадзілася 9 лютага 1994 года ў Мінску. Вучыцца ў Інстытуце журналістыкі БДУ. Працуе спецыяльным карэспандэнтам у газеце «Звязда». Лаўрэат літаратурнага конкурсу Саюза пісьменнікаў Беларусі «Славянскі калейдаскоп» (2014), пераможца конкурсу «Ладошка» ў намінацыі «Лепшы сцэнар да сацыяльнага відэароліка» (2014).
Ох ужо нам гэтыя сацыяльна актыўныя дамачкі, лаўрэаткі кшталту Вольгі Гапеевай. Дадуць яны яшчэ перцу нацыянальнай літаратуры…
Змовімся надалей называць верлібры Пуставіт тэкстамі.
Уступны тэкст:
Нашаму з вамі ліставанню трыццаць два тыдні.
То бок праз месяц у нас павінна штосьці нарадзіцца.
Ужо абмеркавана пад дзясятак слушных фільмаў,
Плюс асаблівасць падпалескіх
спеўна-танцавальных традыцый.
Наскокам пракінулі адзін праз аднаго сотні песняў.
Вершаў чортаў тузін. Прозы стос вялікі, непад’ёмны.
У сацыяльных сетках, ведаеце, стала цесна,
І радуе ўжо значна больш экран заўжды цёмны.
Так душаць памінальныя сустрэчы раз на сорак дзён
З вамі. У дадатак — тэлефанаванні раз на дзесяць.
Я ўжо забылася, як гладзіце маіх валасоў лён,
Але штодзённа пішаце ў vk каторы месяц.
І вось я засынаю пад інтэрнэтнае «дабранач».
І коўдра абдымае, збірае з думак ямбы.
Калі б не цеплыня да вас, што грэе сэрца нанач,
Не друкаваць бы зраніцы: «Ну як вы?».
Няхілы, важкі аповед, трэба прызнаць. Нейкія думкі “нанач”, цалкам празаічныя, разбавілі знарочыстай бесталковасцю, каб было цяжка зразумець і наводзіла на нешта глыбокае, – а тады запісалі рванымі радкамі, абазвалі гэта “паэзіяй” ды з маладым імпэтам, дзёрзка падкочваюць да рэдактараў, палохаючы тым, што аўтарка ёсць адмысловым карэспандэнтам самой “Звязды”.
Мяне даўно дзівіць праставатасць некаторых нашых творцаў, якія самаўпэўнена лічаць сябе паэтамі. Ледзьве не песнярамі народнымі. Ладна, савецкія нашы вершатворцы хоць у класічны верш спрабавалі ўвапхнуць сваё нетрыманне слоў. Глядзіш, зарыфмаванае, яно не так выдае тваё глупства. Цяперашняя талковая моладзь нават гэтым сябе не абцяжарвае. “Я паэт!” – усклікае яна на перформансах. І гайда на трыбуну – хлопцы перад дзеўкамі, а дзеўкі перад хлопцамі вытанцоўваюць.
А во як умее маладая лаўрэатка рыфмаваць “бездзеяслоўна”:
БЕЗДЗЕЯСЛОЎНА
Валошкі ў кубку.
Кошка на ложку.
Будзільнік а шостай.
Кіпень а сёмай.
Пірог да гарбаты.
А восьмай — дахаты.
А дзявятай — пабег.
З таполікаў снег.
Маміна ўсмешка.
Да лецішча сцежка.
Клубніцы арома…
Бездзеяслоўна
Я — дома.
Сучасны тэатр абсурду, які непазбежна ўзрос на літаратурным полі пры поўнай адсутнасці прафесійнай літаратурнай крытыкі. Патураюць падобнаму, дарэчы, і адзінкавыя крытыкі старога гарту, кшталту Леаніда Галубовіча, цацкаючыся з графаманамі толькі за тое, што яны і пішуць і гавораць па-наску. Нават цёплыя рэцэнзіі пішуць на іх кніжкі, што бесперабойна носяцца самазадаволенымі малайцамі ў рэдакцыі. Ну як жа, чалавек стараўся, грошы траціў – трэба адзначыць за гэта. Дый тонкія паэтычныя натуры не вынесуць справядлівай ацэнкі. Таму будзем добранькімі. Пакуль гэтыя лаўрэаты новага пашыбу на шыю не ўсядуцца або не стануць цясніць нашых вясковых паэтаў напорыстым маладзецкім плячом. А галоўнае, памяці ў іх, нацыянальнага пачуцця, удзячнасці да сваіх апекуноў няма – не чакайце. Гэта людзі сусветнай глабалізацыі. Без душы і сэрца. За тое, што патуралі ім, – будзеце забыты імі даволі хутка. У гэтым і сумневу няма.
Дзякуй Богу, існуе сайт, дзе ваяўнічым бяздарнасцям даецца адпаведная гістарычная ацэнка і ганяюць іх, нібы тараканаў, з літаратурнага поля. Бо калі такія прыходзяць “паэты”, то лепш зусім не будзе новых у нас паэтаў. Задаволімся савецкімі. З дзвюх бедаў меншую выбіраем.
Зрэшты, у маладых заўсёды ёсць шанц, якога апрыёры пазбаўлены літаратурныя генералы, – пакуль не позна, адумацца, пасталець. Мы заўсёды будзем для дапамогі адкрытыя.
ЛіМаразм-127
Цаглінка ў падмурак
Чалавеку ўласціва цягнуцца да прыгожага, гарманічнага – да жыцця з усёй яго суладнасцю незлічоных частак цэламу і насуперак смерці, якая гэтую суладнасцю бурыць, ператвараючы ў балота і гніль.
Увесь багаты формамі, фарбамі ды гукамі свет, які мы сузіраем, малюе наш мозг. Паколькі любы прадмет – гэта наперш зборышча элементарных часцінак, якія рухаюцца і абарачаюцца з неверагоднымі хуткасцямі. А любая з’ява – узаемадзеянне нейкіх энергій. Ператварае ўсё гэта ў парадак чалавечая свядомасць.
А надае сэнс формам і ўзаемнаму руху прадметаў – мова. Якую несумненна варта называць абагульненай моваю, а не канкрэтнай. Паколькі кожнага здаровага чалавека можна абучыць любой з моваў зямнога шара, незалежна ад таго, будзе гэта прасунуты англасакс ці пігмей, якога толькі што знялі з дрэва ў джунглях.
Чаго не скажаш пра жывёл – ніводная з іх не можа абучыцца чалавечай мове, нават нашы нібыта суродзічы – малпы.
Толькі чалавеку дадзены абстрактныя паняцці, што перадаюцца праз мову, гаворку. Такім чынам наша існаванне выходзіць на вышэйшы ўзровень ужо не проста праз маляванне мозгам формаў, фарбаў, пахаў, гукаў, а праз спалучэнні слоў, якія перадаюць паняцці.
Але і гэта яшчэ не ўсё: трэці ўзровень нашага існавання – творчы, то бок не проста дачыняемся мы з сусветам, а творым, і вельмі часта не тое, што неабходна для элементарнага выжывання, а звыш таго, эстэтычна. Мы валодаем творчай здольнасцю праз мову. Мова ёсць першаснае, Логас. Нельга абучыць ні маляванню, ні музыцы без мовы, без перадачы паняццяў і без дачынення паміж настаўнікам і вучнем. Роўна як і маляванню. Роўна як і ўсяму. І нават фантазіраваць без мовы – нельга.
Таму найважнейшым з відаў культуры ёсць літаратура. І гэта не ўсё! Найвышэйшай праявай літаратуры ёсць паэзія. То бок мова, якой надзяліў Тварэц чалавека, набывае яшчэ вышэйшую якасць – яна становіцца нечым такім, што з найбольшай магутнасцю творыць, перайначвае свядомасць людзей, грамадства. Увогуле, пераўтварае бачнае і нябачнае жыццё. У вялікай паэзіі ёсць і фарбы, і пахі, і музыка, і малюнкі, і філасофія. А выказаная паэтычным чынам думка, вобраз пераходзяць у найвышэйшае вымярэнне і трывала засядаюць у свядомасці людзей, пакаленняў.
Аднак паэт скіраваны найперш да свайго народа. Бо выяўленую найвышэйшую гармонію складана, амаль немагчыма перадаць перакладам.
Таму так і цэняць народы сваіх паэтаў, а галоўнае – Паэта, які стаіць у падмурку яго нацыянальнай свядомасці. Сусвет ведае больш празаіка Талстога, аднак у рускіх галоўны, “наша ўсё”, – Пушкін. А ва ўкраінцаў – Шаўчэнка. У грэкаў – Гамер, у англасаксонцаў – Шэкспір, у немцаў – Гётэ, у французаў – Гюго. І нават калі нам не вядомы ніводзін паэт з нейкай другараднай краіны, то паверце – для народа ён ёсць, і ён для іх самы вялікі ў свеце, таму што апявае іх гару, якая самая высокая, ці стэп, якая самая шырокая. Народных паэтаў ведаюць узахлёб, атаясамліваючы нават сябе з ім, нібы ты, а не Пушкін, напісаў “Я помню чудное мгновенье”. І чытаюць гэты верш узнёсла і нараспеў.
А вось празаікі, як і музыканты і мастакі, звернуты да ўсяго цывілізаванага свету. І нярэдка больш вядомыя, чым нацыянальныя паэты.
Калі ў падмурку нацыянальнай культуры не стаіць Паэт, які ўвасобіў бы гармонію ў слове, то для народа гэта бяда, і можна сказаць, што народ не адбыўся. Ці яшчэ дакладней – які Паэт, такі і народ.
И образ мира, в слове явленный,
и творчество, и чудотворство.
(Борис Пастернак)
Нацыянальны Паэт робіць максімальнае дзеянне (з усіх магчымых чалавечых) па пераўтварэнні бязладдзя ў гармонію. Ажыццяўляе прарочае служэнне. Тут няма ні фальшывага пафасу, ні перабольшвання.
«Восстань, пророк, и виждь, и внемли,
Исполнись волею Моей,
И, обходя моря и земли,
Глаголом жги сердца людей».
(Александр Пушкин.)
То бок дзейнічае ўжо не сваёй воляй.
Яшчэ характэрнае месца:
Слух обо мне пройдёт по всей Руси великой,
И назовёт меня всяк сущий в ней язык,
И гордый внук славян, и финн, и ныне дикий
Тунгус, и друг степей калмык.
Усякія глумлівыя смяшкі ды абвінавачванні ў гардыні замаўкаюць, калі глядзець на Пушкіна не як на чалавека, а як на Паэта нацыі, ды яшчэ і праз тоўшчу рускай гісторыі. Пушкін выдатна разумеў, што не лепшы за любога добрапрыстойнага смяротнага, але прамаўляў не сваім ужо голасам.
І галоўны ад яго запавет наступнікам:
Веленью Бoжию, о муза, будь послушна…
Вялікія Шэкспір і Пушкін – і вось полюсамі супрацьстаяць адно аднаму, дужаючыся чым толькі можна, Расія і англасаксонскі свет, найперш ЗША.
Шмат у развітых краінах вялікіх людзей – цароў, палкаводцаў, вучоных, мастакоў, музыкантаў – але ганарацца чамусьці найперш Паэтам. Ну не меншы па велічы Сувораў за Пушкіна. Чайкоўскі той жа, дый Пётр Першы, не меней Расіі карысці прынеслі. Аднак тых часам нават з пагардай успамінаюць – тыран быў Пётр Першы, распуснік, садыст, алкаш, бязбожнік. Не тое – наш Пушкін! І ўжо не пераканае нікога факт, што і віно, і жанчын Пушкін празмерна любіў, грашыў атэізмам у маладосці, дый ганарлівы быў, забіяка, дуэлянт, жонку і дзяцей з торбай пусціў бы, каб не добры цар. Не! Цар – тупы дэспат. А Пушкін – герой, якога подлыя людзі забілі!
Не вынесла душа поэта
Позора мелочных обид,
Восстал он против мнений света
Один, как прежде... и убит!
(Михаил Лермонтов.)
Нікога не схільны так ідэалізаваць народ, як свайго Паэта. Бо ён праз мову паказаў значнасць нацыі, і выказаў яе глыбінны сэнс. А паколькі знайшоў найвышэйшую гармонію ў Слове, значыць, праз яго сам Логас, Хрыстос, Гасподзь Бог прамаўляе тое самае важнае для нацыі, творыць яе будучыню.
Нацыянальны Паэт – гэта сублімацыя духоўных і душэўных сілаў народа ў адной асобе. Таму не можа народны паэт быць выбраным некім, назначаным. Яго выбірае сама гісторыя праз нацыянальную свядомасць. І ясна, што які гэта да ліха народны паэт, калі піша ён коснаязыка, крыва ды коса, зразумелай толькі аднаму яму вобразнасцю. Не можа такі жыць у сэрцах і кіраваць духоўнай энергіяй цэлага народа.
Вось, дарагі чытач, чаму мы ў нашай рубрыцы багата ўвагі надаём ёмкасці мовы і дасканаласці паэзіі.
Бо паэзія немагчымая без класічнага верша. Вольны верш, дзе няма выразнага строю, прыгажосці, велічнасці – тое не верш, а нейкі тэкст, які апрыёры не нясе гармоніі. Для параўнання з гукамі: ёсць какафонія, бязладдзе, якое кепска дзейнічае на нервы. А ёсць мелодыя, гукі строгіх частотаў. А ёсць мелодыя плюс акорды – гэта музыка. У літаратуры – ёсць балбатня, то бок вэрхал. Або трызненне (аналогія з какафоніяй). Ёсць проза (хай нават не высокай якасці, але ўпарадкаванае і асэнсаванае слова). А ёсць паэзія (гарманізаванае слова).
Таму калі хто рашыў нам прачытаць песню – гэта не музыка. І калі нам нехта дэкламуе празаічны тэкст, абзываючы яго вершам, – тое хлусня. Верш і музыка блізкія. Хоць бываюць пасрэднымі і тое, і другое. Найвышэйшая гармонія і там і там – Паэзія і Музыка (класічная, вялікіх кампазітараў).
Чалавек інстынктыўна імкнецца дачыняцца з сабе падобнымі праз культуру. Гэта найвышэйшая форма зносінаў. І кульмінацыя такой формы – калі паэзія, музыка, рэжысура, гумар, акцёрства, танец, дызайн злучаюцца разам, тут і цяпер. Яскравы прыклад – таленавітае навагодняе шоу, дзе найлепшыя прадстаўнікі культуры выступаюць перад народам суладна, а сабраны яны – каля агеньчыка, у самы важны час, калі цэлы народ эмацыйна разам жыве.
Каб кожнага чалавека ў сям’і ды школе выхоўвалі на высокай культуры, то агульная агрэсія зменшылася б ды спакваля знікла, і праблема глабальных войнаў была б вырашана без тормазу атамнай бомбы. Гармонія замест агрэсіі, творчасць замест разбурэння, любоў замест юру і рэўнасці. Нарадзіўся б іншы чалавек, па вобразе і падабенстве Хрыста. З адчыненым каналам разнастайных творчых здольнасцей, добры, спагадлівы, здаровы.
У сем’ях, дзе не шануюць паэзію, музыку, культуру, не могуць вырасці добрыя дзеці. Бо непазбежна месца гармоніі займае дысгармонія – гарэлка, лаянка, мардабой, панажоўшчына, гвалт, распуста. Такія сем’і прадукуюць вырадкаў, што цягам жыцця мучацца самі, мардуюць блізкіх і бліжніх. Гэта патэнцыйныя насельнікі турмаў, сацыяльныя ізгоі.
Гарманічнаму чалавеку ў атачэнні гарманічных сабратаў няма чаго шалець, падманваць, ліслівіць, крывадушнічаць, раўнаваць, а значыць, – пакутаваць. Ён жыве радасна.
Таму – сям’я і школа на базе культуры і хрысціянскай маралі. Нічога лепшага пакуль не прыдумала чалавецтва.
Мы ж апрацоўваем вузкую дзялянку і спрабуем паказаць літаратарам і чытачам, што такое гарманічны тэкст, паэзія, літаратура. Кладзём цаглінку ў пабудову Культуры.
ЛіМаразм-128
Пастух з даўніны
Вершы частага аўтара холдынгу і, адпаведна, пастаяннага лімаразмаўца Васіля Макарэвіча вызначаюцца традыцыйнасцю савецкіх паэтаў. Змешчаны яны ў “ЛіМе” №14 за гэты год.
Пафас уступнага верша скіраваны да таварыша ці нават сябра паэта – памерлага літаратара Анатоля Сербантовіча. Чый лёс, дарэчы, таксама ў нечым традыцыйны для беларускіх пісьменнікаў – сыны вёскі, перабраўшыся ў горад, тварылі, не адчувалі сябе патрэбнымі, таму шмат пілі гарэлкі і зарана памерлі. Верш якраз і пачынаецца з успамінаў Макарэвіча пра традыцыйную пляшку:
ВУЛІЦА
Расціснем пляшку —
Што там лішне муляцца? —
Як і ў студэнцтве колісь, за вуглом!
Бо іменем тваім назвалі вуліцу,
Дзе новы кожны двор
І кожны дом!
Ці думаў,
Як у вёсцы тузаў лейцамі
Ці крочыў дзесьці ў мітусні людской,
Што прозвішча даверліва прылепіцца
Да забудоў, з акрасай
Гарадской?
З капрызнай музай,
Быццам з маці хроснаю,
Віхрасты і няўседлівы, як драч,
Умела кросны ты снаваў за кроснамі
І ткаў палотны вершаў,
Нібы ткач.
Ды за радок
І гузіка не выменяў,
Хоць гэты свет — таргаш і Галівуд.
А вуліца з тваім уласным іменем —
Нібыта ўлетку снег
На галаву!
На клёнах
Раскашуюць птушкі пеўчыя,
Сярод галля ім у цяпле лацвей!
Былі гады, калі не меў капейчыны,
Цяпер ты — з багацеяў
Багацей!
Ад гэткай весткі
Можна і расчуліцца.
Ды напаслед скажу я пару слоў,
Што на тваёй пераначую вуліцы,
Калі прыеду ў горад
Магілёў.
Васіля Макарэвіча, у адрозненне ад дзівосных аўтараў “Маладосці”, нельга абвінаваціць ні ў непавазе да Традыцыі, ні ў дрэнным валоданні мовай, ні ў адсутнасці ўмення зарыфмоўваць думкі. Але стыль яго састарэў, паэт піша задоўга. Да таго ж талент вызначаецца здольнасцю сказаць многа ў малым аб’ёме. Грашыць Макарэвіч і лядачымі словамі, або дыялектызмамі, такімі, напрыклад, як “лацвей” замест звыклых слыху “зручней” ці “ямчэй”.
Прыведзены верш далёка не горшы з творчасці аўтара, бо тут ёсць хоць сапраўдная тэма, а не звыклая нэндза і нараканні на несправядлівасць жыцця. Але і тут не абышоўся паэт без любімага: “Хоць гэты свет — таргаш і Галівуд.” Свет зноў несправядлівы, хітры і вераломны. Але гэта не дае права ўжываць русізм “таргаш” замест “гандляр”. Я разумею, што “таргаш” у дадзеным кантэксце выглядае мацней, экспрэсіўней. Аднак норма ёсць норма, і яе парушаць нельга. Тое самае і са словам “напаслед”, якога ў слоўніках няма. Ёсць “напаследак”. Аднак і гэта русізм, вытворнае ад слова “последний”. Таму прыдумана народам выдатнае слова “наастатак”.
Глянем на слова “вуглом” – тое самае, русізм, правільна ў дачыненні вуліцы “рагом”.
І “акрасай” не зусім правільна, бо ёсць у нас не “краскі”, а “фарбы”. Краскі – гэта палявыя кветкі. Як ні круці, паэту варта было ўжываць “афарбоўкаю”. Хоць і грувастка, ды што паробіш – мову трэба шанаваць і адстойваць кожную літару.
Зрэшты, гэта не трагічна, бо вершамі Макарэвіча надалей будуць толькі спецыялісты займацца. І гэта ў лепшым яшчэ выпадку. А звычайна – надрукавалі ды напрамкі – у Лету. Так што мову паэт сярэдняй рукі дужа не сапсуе.
Верш, паўтаруся, у цэлым неблагі, нягледзячы на шматлікія хібы. Яго выцягвае пафас і паэтычнае майстэрства, так званае рамяство.
Вершы Дранько-Майсюка, які пасля працяглага перапынку з’явіўся ў тыднёвіку, не зіхацяць арыгінальнасцю тэмаў. Гэта ўсё тая ж савецкая беларуская паэзія пра родны кут і бацькоў. Але нам важна прасачыць, наколькі ў паэтычным плане гэта намалявана.
МАТЧЫН НАКАЗ
У сямнаццаць ехаў з дому,
Маці гаварыла:
«Не чыні таго другому,
Што табе не міла...»
У чужым і ў нашым краю
Восеньскім, вясновым —
Я заўсёды памятаю
Матчыныя словы.
І ў адчаі, паняверцы
Дух не трачу родны,
Бо жыве ў душы, у сэрцы
Той наказ лагодны.
Грэе кроў, галубіць стому
Векавая сіла:
«Не чыні таго другому,
Што табе не міла...»
Паэтычных адкрыццяў не зрабіў верш, хоць і нашмат лаканічнейшы за верш Макарэвіча. Наказ маці банальны. Выкарыстана няправільная форма “краю” замест “краі”. І “Матчыныя” (словы) замест “матчыны”. Граматыку варта паважаць нават вядомым паэтам.
Ідзе паўтор аднаго і таго ж значэння, вобразу “у душы”, і тут жа – “у сэрцы”. Сінонімы.
Ёсць непісьменны націск – “памятаю” замест “памятаю”. Хоць на поўдні Беларусі, у вёсках, часцей так і гавораць, як напісаў Дранько-Майсюк. Аднак для нас святая святых – норма, мы не на вясковай лаўцы сядзім.
Прысутнічае толькі адна арыгінальная метафара: “галубіць стому”. Тады як “грэе кроў” метафара зашмуляная.
У цэлым жа верш ёсць куды большай паэзіяй, чым верш Макарэвіча, які ёсць проста одай памерламу паэту, што гіпербалізуе значнасць творцы, якой насамрэч няма. Мала якія вуліцы ні называлі ў гонар беларускіх паэтаў. Я гадоў 25 ездзіў да цёткі на вуліцу “Пятра Глебкі”, не супастаўляючы гэта з паэтам, якога не ведаў і блізка. А гучала гэта ў маёй галаве як “петраглебкі”. Я меў рацыю, не абцяжарваючы душу разборам: сама гісторыя зрынула з п’едэстала савецкага паэта, ён стаў проста аб’ектам даследавання гісторыкаў. Хоць назва вуліцы засталася.
Прывядзём урывак з прысвячэння радзіме ад Дранько-Майсюка:
Мой вечны Давыд-Гарадок...
Не лодка на беразе — днішча...
Я знаю цябе назубок
Ад Мэльнікаў і да Хабішчаў
З далёкай хрушчоўскай пары
Малы, а ўжо так самавіта
У родным «код;цкім» двары
Я думаў пра князя Давыда.
Гэта прыкладна тое, што я пісаў у папярэднім выпуску – для нацыянальных паэтаў іх гара самая высокая, стэп самы шырокі, а родны Скотапрыгон’еўск – самы вечны і велічны. Паэзіі няма тут амаль, настолькі тэма слаўнай радзімы зацёртая паэтам, калі ён працаваў у “Мастацкай літаратуры” і актыўна выдаваў свае кнігі. Перабор.
Або вось яшчэ вясковая тэма:
КАРОВЫ
І не калгас, і не кібуц,
А проста неба — і каровы
На небе воблака скубуць,
І золак грае пурпуровы.
Ці бачу сон, ці чую звон —
І ў той ідыліі свавольнай
Заўжды — з Лявоніхай Лявон,
А Леанід заўсёды з Вольгай...
Калі ж мінецца гэты сон,
Адчую раптам асалоду:
Не мёд салодкі быў спакон,
А быў салодкі рух да мёду...
І ўбачу дым, і каміны,
І на няшчылкай гонце сажу,
І пастуха з той даўніны,
Калі каровы скублі пашу.
Верш сам па сабе неблагі. Каб быў напісаны гадоў 30 таму. Цяпер жа састарэў да бязбожнасці. Да таго ж хто мне растлумачыць і, галоўнае, пакажа ў слоўніку слова “няшчылкай”? Хоць напісана фанетычна хораша, лірычна – несумненна. Але філасофіі вобмаль. Не называць жа адкрыццём, што рух да шчасця саладзейшы ад самога шчасця, якога напраўду няма, а ёсць толькі вечны рух да яго. У руху і шчасце. Гэта адкрылі яшчэ ў антычнасці.
Сімвалічна выглядае ў вершы фраза: “І пастуха з той даўніны”. Трапна! Пастух менавіта з даўніны. З далёкай даўніны беларускай паэзіі. Але ні па вершах Макарэвіча, ні па творах маладзейшага за яго Майсюка не відаць, што на двары дваццаць першае стагоддзе, што пішуць паэты ўжо на кампутары, а лістуюцца эсэмэскамі ці праз “скайп”.
Паверу яшчэ, што Макарэвіч пагарджае кампутарам. Але ніяк не Дранько-Майсюк, які выдатна ведае і што такое радыё “Свабода”, і што такое Парыж, куды ён стаміўся ездзіць. Аднак у абодвух – “пастух з даўніны”.
ЛіМаразм-129
Мыцца пад кран
Горе миру от соблазнов,
ибо надобно прийти соблазнам;
но горе тому человеку,
через которого соблазн приходит.
( 1 Кор 11, 19)
Беларускія літаратары апошнім часам панадзіліся пісаць мемуары. Прычым друкаваць гэта не інакш, як у “Полымі”. Прычым літаратарам тым яшчэ гадоў блізу 50-ці. Глобус, Сцяпан, Шніп чамусьці палічылі сябе асобамі настолькі значнымі і адмысловымі, што наступнікі павінны зведаць усе варункі іх жыццяў менавіта цяпер. Хоць, магчыма, жыць ім яшчэ паўвека, але геніяльнае чакання не церпіць! Таму нібы аслаблымі пальцамі на апошнім ложы выводзяць яны гэтыя завяшчанні будучым пакаленням. Каб мы, у люстэрку іх асобаў, бачылі, як трэба годна ісці па дарогах. Гэтакія жыццяпісы святых вырабляюць.
Нядаўна толькі друкаваў “Полымя” мемуары мастака, сына забытага савецкага літаратара, – пра вучэльню, дзе маляванню вучылі.
І адразу ж, не марудзячы, сябар мастака, Уладзімір Сцяпан, выскоквае з дакументальнай аповесцю (“Полымя” №11, 2015 год).
Цесна, дужа цесна рушаць сябры па жыцці, з упартым намерам не саступаць адно аднаму ні пядзі літаратурнай зямлі!
“Дакументальная аповесць” Сцяпана, праўда, занадта кароткая, трынаццаць старонак усяго адолеў пісьменнік. Дый разбітая яна на маленечкія нататкі, звязаныя адна з адной толькі слыннай асобай Сцяпана.
Дарэчы, літаратар увачавідкі і даўно пакутуе на падваенне асобы. То ў вясёлай жоўтай футболцы, перад расхінутым у лета акном, малоціць ён рухавыя дэтэктывы па-руску на продаж, на абшар былога СССР. І тут жа абувае грувасткія боты, вынашаны шэры пінжак і кепку блінам пад беларускіх класікаў ды цягнецца па мясцовай восеньскай хлюпоце ў сваю ўяўную вёску. Дзе прападае днямі, творачы мемуары ды вытанчаныя рэфлексіі. Таму што душой Сцяпан з намі – на балотных абшарах нуднай, цягучай і малацікавай літаратуры!
Я, дарагі чытач, не палянуюся прывесці цэлую нататку з “аповесці” Сцяпана. Каб ты сам, не збаяўшыся, увайшоў у яго магутны ўнутраны свет.
ПАДЗЕННЕ
Спачатку чую свіст. Кідаю сняданак, падхопліваюся з крэсла, выбягаю на балкон. Там, у двары, на мяжы святла і ценю, стаіць мой сябар.
Паміж жалезных слупоў хістаецца бялізна: прасціны, кашулі, ручнікі... Цень майго сябра доўгі, ён пераломліваецца на бардзюры. Валодзька левай рукой трымае ровар, пальцы правай у роце. Ён свішча на ўсю вуліцу, на ўвесь свет. Я радасна крычу, што зараз выйду, але ён не чуе...
Цень нашага чатырохпавярховага дома, зялёная трава, асветлены асфальт, празрысты цень старой акацыі, лава, цень сябра з роварам. Цень такі, што можна пруткі колаў пералічыць. Валодзька ўздымае руку, смяецца. Хапаю намазаны маслам кавалак батона і бягу на вуліцу, туды, дзе святло і цень.
Ні зімой, ні летам, ні восенню, а, менавіта напрыканцы вясны, на самым пачатку лета, мяне ахоплівае хваляванне і радасць. Такім жа ранкам мы ляцелі на ровары. Я сядзеў на раме, а Валодзька круціў педалі і свістаў, ды так моцна, што ў мяне вушы пазакладала. Наскочылі на бардзюр, упалі, пабіліся. Ляжалі, асветленыя сонцам, і сварыліся. І ровар ляжаў, пярэдняе кола круцілася. Спачатку хутка, потым цішэй. Выламаная спіца дзынькала. Пабітая рука балела, і бок балеў, але мы пачалі смяяцца. Спачатку ціха, а потым гучна. Ляжалі на асфальце і смяяліся, а потым змоўклі і толькі ў неба глядзелі, на белую і мяккую аблачыну. Глядзелі, пакуль яна не сплыла за рог нашага дома.
Падняліся і пайшлі пад кран мыцца.
Проста апагей мастацкага слова і філасофскай думкі, і паэзіі. Па ўсіх напрамках так хораша, што не ведаеш нават, да якога жанру аднесці гэты цудадзейны збор слоў!
(Ну стылістычныя ляпсусы, вылучаныя тлустым, наробленыя аўтарам у кароценькім тэксце, каментаваць мы не будзем. Настолькі яны відавочныя.)
Сцяпан, трэба зазначыць, ведае за сабой слабіну – крайнюю цягамотнасць уласных тэкстаў. Таму ідзе на хітрасць – як мага сціскае свае трывіяльныя гісторыйкі. Чытач спытае, а як жа так – аўтар дэтэктываў і раптам занудліва? Бывае, дарагі чытач. Мыла і мастацкая літаратура – узроўні інакшыя. Дый магчыма, што ў рускамоўных дэтэктывах Сцяпан з’яўляецца адно апрацоўшчыкам тэкстаў для жвавага на выдумку напарніка. Не будзем, зрэшты, гадаць.
Пра лірыку і глыбінную філасофію гэтай нататкі, якая ёсць тыповай цаглінкай творчасці Сцяпана, – пакінем меркаваць прыхільнікам аўтара.
А яны, аматары ды прыхільнікі, ёсць! Адна крытыкеса інтымна прызналася ў ЖЖ на ўсю Беларусь, як аднаго разу настолькі захапілася прозай Сцяпана, што не заўважала, як праглынула цэлы таз чарніц!
Паверым. У Беларусі такое – магчыма. Мне ж проза Сцяпана заўсёды здаецца кашай, млосна жуючы якую, як збавення чакаеш калі не кавалка мяса, то хаця б якой разыначкі. Бо аднастайнасць аўтара загадвае бегчы ад яго прозы, нібы ад чумы. Вось ужо дзе “прастата горшая за зладзейства”!
Аднак рэдактарам даспадобы. Бо на фоне мемуараў Алеся Марціновіча яно быццам бы і няблага, самавіта глядзіцца.
“Няма таго, што раньш было…” – нэндзае сотнямі старонак Уладзімір Сцяпан, ператвараючы гэтую смяротную нуду ў часопісныя публікацыі ды дзяржаўныя кнігі. Падаткаплацельшчык у Беларусі багаты, аж па 3–4 мільёны рублёў мае заробак. Яму заплаціць падаткі дзеля беларукай літаратуры, што плюнуць.
І застаецца шэкспіраўскае пытанне напрыканцы: дык дзе ж сапраўдны Сцяпан – развязны дэтэктыўшчык у жоўтай футболцы перад летнім акном, або чалавек у вясковых латаных ботах і зношанай кепцы, пад восеньскай непагаддзю, па калені ў вязкай хлюпоце?
Зрэшты, апошняя фраза яго нататкі пра маленства болей чым красамоўная: Сцяпан ідзе мыцца пад кран, адцірацца мачалкаю з мылам ад духоўнай гідоты, якой праз дэтэктывы разбэшчваў людзей, “соблазнял малых сих”.
ЛіМаразм-130
Назад ходу няма
У №11 часопіса “Полымя” за мінулы год змешчаны вершы Святланы Быкавай.
Пачынаецца публікацыя так:
* * *
Нада мной — ні драпежная зграя,
І не сумны ланцуг жаўрукоў:
Гэта ўдалеч часоў адлятае
Чарада незваротных гадоў.
Побач з імі, у сініх нябёсах, —
Ланцужок спадзяванняў маіх.
У халоднай нясталасці лёсу
Выпадкова згубіла я іх.
Хай удалеч ляцяць непаседы —
Маладосці маёй сябрукі.
Развітання хто з імі не зведаў —
Не працягне тым сталасць рукі.
Першая страфа выглядае самавіта, няма пакручастых метафар, думка не блытаецца з вобразамі. Ясна: гераіня развітваецца з маладосцю. Ёсць толькі памылка – “ні”, замест “не”. (Што зусім не дробязь, бо верш не ў сценгазеце фабрычнай надрукаваны.)
З другой страфы вынікае, што ў вышыні ад гераіні адлятаюць і спадзяванні. Вышыня гэтая – “сінія нябёсы” – досыць зайграная метафара. У трэцім радку з’яўляецца блытанасць і каструбаватасць фразы – “У халоднай нясталасці лёсу”. Такі вобраз, напружыўшы мазгі, уявіць можна, канешне. Аднак радок выпадае з кантэксту менавіта таму, што над ім пачынаеш глуздамі варочаць.
У трэцяй страфе аўтарка працягвае адпраўляць некуды ўдалеч сваю маладосць, пры гэтым папярэджваючы чытача, што калі не зведаў са спадзяваннямі развітання, то “Не працягне тым сталасць рукі”. Досыць грувасткая вобразнасць пра “сталасць”, якая прывітае толькі таго, хто расстаўся з маладосцю. Бываюць жа людзі вясёлыя, што дзеці, і ў старасці. Факт. Навошта нам гэтая празаічная сталасць?
У вершы ляпаў амаль няма, і ўсё-такі ён прахадны, не зачапіў крытыка нечым высокім, хоць аперыруе аўтарка паняццем “сініх нябёсаў”. Палёту не адчуваецца. Але няма і нуды, і маркоты. Што само па сабе добра.
Яшчэ верш:
ВОСЕНЬСКІМ ВЕЧАРАМ
На захадзе нябёсаў сінь
Агнём пунсовым занялася,
Як засцярога-напамін
Аб змрочным, непазбежным часе.
Як развітальныя званы,
Звіняць ціхутка ў лузе зёлкі.
Сумуюць, ссохлыя, яны
Па яркіх колерах вясёлкі.
Чарнее ворывам зямля
У восеньскай, пажоўклай раме.
Заціхла ўсё. Заціхла й я
Пад небам восені, бы ў храме...
Прываблівае тое, што Святлана Быкава стараецца ўкладвацца ў кароткую форму, не расцягваць вершы, пераліваючы з пустога ў парожняе. За гэта несумненны плюс.
Аднак у другім ужо творы бачыцца беднасць вобразаў, якімі валодае паэтка. Зноў “нябёсаў сінь”. Якая не менш часта сустракаецца ў беларускай паэзіі, чым зоркі ды знічкі. За гэтым трэба сачыць, каб не прапасці сярод тысяч пасрэдных вершаў паэтаў невысокага кшталту. Задаткі да развіцця ў Быкавай, здаецца, прысутнічаюць .
У другой страфе – няўважлівасць: звіняць званы (масла масленае), прычым звіняць так, што падобныя да… зёлак лугавых! Цяжка ўявіць. Прычым гэтыя зёлкі, падобныя да велічных званоў, аказваюцца “ссохлымі”.
У трэцяй страфе ёсць выдатная знаходка, калі зямля чарнее “у восеньскай засохлай раме”. Затым, праўда, ідзе літара, якая абазначае пусты гук “й”, што зусім не ўпрыгожвае верш. Ну і гутарковае “бы” замест “быццам” не надае хараства.
Ёсць і здвоенае слова “засцярога-напамін”. Такія злучэнні нязменна абцяжарваюць верш. Іх трэба цурацца, пазбягаць, наколькі магчыма. А магчыма – заўсёды, бо ты і ёсць тварэц уласнага верша.
На 99-й старонцы нумара змешчаны пераклад Алены Раманоўскай кітайскага паэта Лі Хэ. Пачытаць пра паэта можна ў прадмове. Мы ж засяродзімся на якасці вершаў.
СЦЮДЗЁНАЯ НОЧ ЛЯ РАКІ
Белай лісы брэх на месяц далёкі
З ветрам ляціць у даліну,
Восеньскі холад прыбраў усе аблокі,
Яснае неба пакінуў.
Белыя сцягі туманаў па глебе
Сцелюцца з яшмавым ззяннем,
Срэбны ручай выгінаецца ў небе,
Шлях свой кіруе ў світанне.
Чапля на гладзі ракі засынае,
Гусь пералётны ёй сніцца,
Вецер узорамі лёгка кранае
Плынь, што нячутна бруіцца.
Гор ланцужок цёмнай спінай дракона
Безліч вяршыняў звівае,
Горкі бамбук сваёй флейтай зялёнай
Ціхую песню спявае
Пераклад у цэлым неблагі, памятаючы якія пераклады народаў Захаду і Ўсходу выдае апошнім часам часопіс. Вобразнасць зразумелая, адчуваецца ў ёй нешта нянаскае, іншы спосаб уяўлення. Досыць выразна ўсё. Акрамя нешматлікіх хібаў. “прыбраў усе” – відавочна парушаны рытм радка. Затым “белыя сцягі” замест правільнага “сцягі”. Сцягі сцелюцца па глебе. Гэта занадта канкрэтна, сельскай гаспадаркай патыхае. Трэба не вымудрацца, а пісаць проста “па доле”, “па зямлі”. “Срэбны ручай”, які “выгінаецца ў небе”, “шлях свой кіруе”. “Свой” – залішняе слова, паразіт, дый не зусім ясна, што гэта за ручай у небе.
Ёсць і непрыемная памылка, якая наводзіць на думка пра дрэннае веданне (на жаль) аўтаркі, рэдактараў і карэктараў беларускай мовы. “Гусь пералётны” – гусь не можа быць пералётным, бо гусь – жаночага роду! Толькі – “гусь пералётная”. Праблема прысутнасці ў беларускіх часопісах аўтараў, якія мысляць па-руску, апошнім часам паўстае вастрэй і вастрэй. Менавіта таму, што пакаленне старых вясковых рэдактараў паступова сыходзіць з арэны.
Бачна, што каб не спяшаліся вырабіць гэты пераклад “з плеч ды ў печ”, а далі шмат каму пачытаць, каб выявіць усе хібы, а потым дапрацаваць – то зусім годны б верш атрымаўся.
У вершах Міколы Маляўкі, публікацыя якіх пачынаецца на старонцы 17, адчуваецца расхінутая для паэзіі душа. І паэтычнае майстэрства, што пераводзіць вобразы на паперу.
Гэтым разам паэта натхнілі звычайныя дрэвы і шмат цікавага ён там пабачыў.
БЯРОЗКІ
Паклікала восень на дачу.
Прыцішыў за лесам хаду,
На беразе сажалкі бачу:
Бярозкі глядзяцца ў ваду.
Вачэй не адвесці ад дзіва.
Апала лісце далоў,
Чарнеюць радзімкі цнатліва
На белым целе ствалоў.
Шкадуюць, пэўна, і самі,
Што лісце не ўплесці ў касу, —
І голлем, як валасамі,
Сваю прыкрываюць красу.
Пяшчотная просінь у хмарах,
Аздобіў зямлю лістапад.
Бярозкі падобныя зараз
На сарамлівых дзяўчат.
Здаецца, збянтэжана просяць:
«Праходзь, чалавеча, хутчэй!»
Баяцца, раздзетыя ўвосень,
Чужых цікаўных вачэй.
Я позірк адвёў на дарогу,
Прыспешыў міжволі хаду,
Каб толькі яны ад спалоху
Не кінуліся ў ваду.
Адзінае, што чапляе – Маляўка адвольна мяняе рытм у 3–4 радках строф. То ў яго 8 галосных, то 7, то зноў 8. Такое ў паэзіі не рэдкасць, але амаль заўсёды ўскладняе ўспрыманне.
І тым не менш, прызнаем: Мікола Маляўка з тых паэтаў савецкага гарту, вяскоўцаў, чыё мысленне і светапогляд ужо не пераробіш – яны твораць як сыны вёскі і ўсюды бачаць, нават у горадзе, прыроду роднага кутка. І тэмы іх твораў абмежаваны сялом, прыродай, каханнем і накрытыя каўпаком савецкай ідэалогіі. Далей, у сакральнае, на Галгофу, дзе назаўжды зыначыўся лёс чалавецтва, а час пацёк у іншым напрамку, – яны адвучаныя ці не звыклі глядзець. Язычніцкае замілаванне дрэвамі пераважае ў іх натхненне асобаю Хрыста. Я не кажу: ва ўсіх і заўсёды, але на 99,9 адсоткаў – дакладна. Што не спрыяе глыбіні мыслення і бязмежнасці сэнсу. Хаты яны хатамі і застануцца, ды вось ужо і занядбаныя яны стаяць, а новае пакаленне вяскоўцаў шчоўкае клавіятурай у гарадах. Няма развіцця. Што і паказвае стан айчыннай паэзіі на сённяшні дзень, калі браць у сярэднім старое пакаленне. Яно аджывае, бо вечнае палягае толькі там, дзе Раскрыжаваны ўстаў скрозь неразвязаныя бінты і прайшоў сваім вобразам праз плашчаніцу, апаліўшы тканіну невядомым праменнем. З таго моманту і стартавала вялікая культура і вялікая літаратура. І вялікая цывілізацыя. Астатнія цывілізацыі свету застылі ў стагоддзях і адзінае, чаму навучыліся, – гэта браць у хрысціянскай гатовыя самалёты, зброю, кампутары.
Беларуская ж літаратура гібее пакуль што ў язычніцкіх уяўленнях, баючыся адысціся ад ваколіц роднага Забалацця.
І задача нашага стагоддзя палягае якраз, не адрываючыся ад бацькоўскай зямлі, надаць ёй ужо не язычніцкі, а напраўду хрысціянскі сэнс. І зрабіць гэта на беларускай мове. Бо на рускай даўно зроблена. Ажывіць паэзію і прозу непагасным сэнсам, каб адолець новыя рубяжы. Бо магутная імперыя з галерэяй партыйных “бажкоў”, якой служылі савецкія літаратары, развалілася як мурашнік. Хаця б гэта павінна наводзіць упёртых стратэгаў холдынгу “Звязда” на здаровыя думкі.
Назад ходу няма.
ЛіМаразм-131
Гном памерамі з шар зямны
У №7 “Полымя” за 2015 год змешчаны мемуары мастака Адама Глобуса пра вучэльню, дзе яму выкладалі маляванне за савецкім часам. Калі чытач паспадзяваўся, што гэта будзе нарыс пра час з усімі яго адметнасцямі, то ён расчаруецца. Гэта аповед аўтара – пра веліч уласнай асобы.
У мастацкім жа плане аповед нагадвае школьнае сачыненне на тэму “як мы з класам у тэатр хадзілі”. Прычым пісаў гэта даволі бесталковы свавольны вучань. Аднак вернемся да аналізу, які выйдзе за рамкі літаратурнага і наблізіцца да сапраўднага псіхааналізу.
Звярні ўвагу, дарагі чытач, колькі ў прыведзеным ніжэй уступным абзацы тэксту мастак змясціў выразаў “я” і “мне” ў розных варыяцыях.
Малюнак алоўкам і жывапіс акварэллю я здаў лёгка. Нават не перажываў за гэтыя нацюрморты. У сёмым і восьмым класе я па тры разы на тыдзень маляваў і пісаў акварэллю ў студыі Палаца школьнікаў. Заперажываў я на кампазіцыі, бо вырашыў напісаць шматфігурную карціну з хлопцамі і коньмі. У маёй карціне чорныя, рудыя і белыя коні купаліся ў рэчцы. Хлопцы, што купалі коней, былі ў рознакаляровых кашулях. Я рабіў імправізацыю з палатна Пятрова-Водкіна «Купанне чырвонага каня». Мае коні былі не такія яркія, як у Пятрова-Водкіна, яны былі больш стрыманыя. За адведзены на кампазіцыю час я ледзь паспеў зафарбаваць паперу. Сваёй кампазіцыяй я быў страшэнна не задаволены. Думаў, што атрымаю за яе «тройку», але мне паставілі «пяцёрку». Так што ўсё па асноўнай спецыяльнасці я здаў на выдатна, як на выдатна здаў вусны іспыт па рускай мове і літаратуры. Адзінай «чацвёркай» я быў узнагароджаны за беларускую дыктоўку. Каб я пісаў рускую дыктоўку, дык атрымаў бы стоадсоткавую «двойку», як яе атрымаў Ігар Цішын. Ігар пабачыў сваю «двойку» за рускую дыктоўку і заплакаў. Каб мы не глядзелі на яго слёзы, Ігар выбраўся з натоўпу і пабег у сквер. Слёзы Цішына былі самай запамінальнай з’явай на іспытах у мастацкую вучэльню.
Зважым таксама на дастасаваныя да “я” вызначэнні (вылучаныя падкрэсліваннем) тыпу “я здаў лёгка”. Або “мне “паставілі пяцёрку”. Ці “я здаў на выдатна”. Глобус не стамляецца гіпербалізаваць сваё “я”. Аднак і гэтага мала: для ўзвелічэння ўласнага эга мастак далучае асобу таварыша, які якраз у параўнанні з аўтарам недарэка: “«двойку», як яе атрымаў Ігар Цішын”. Але ж мала і гэтага: далей праяўляюцца садысцкія схільнасці мастака: “Ігар пабачыў сваю «двойку» за рускую дыктоўку і заплакаў. Каб мы не глядзелі на яго слёзы, Ігар выбраўся з натоўпу і пабег у сквер. Слёзы Цішына былі самай запамінальнай з’явай на іспытах у мастацкую вучэльню”.
То бок аўтару, які бясспрэчна пакутуе на комплекс непаўнавартасці, патрэбны фон, каб адцяніць сваю прыдуманую моц – таварыш, які атрымаў “двойку”, тады як сам аўтар – “пяцёрку”. Раз. Акрамя таго, таварыш яшчэ і слабак – слязліва, як баба, пабег у сквер, румзаючы. І гэта стала для аўтара – самай яркай і “запамінальнай” з’явай з усіх іспытаў! Ясна, што на такім фоне Глобус сапраўды вырастае ў сваіх вачах да памераў зямнога шара.
Яшчэ раз прашу чытача прабегчыся вачыма па гэтым бяскрыўдным, здавалася б, троечным “сачыненні на тэму” ад мастака, асэнсаваць мае вылучэнні тлустым і падкрэсліваннем. Сярод тлустых вылучэнняў ёсць і стылістычныя ляпсусы, паўтарэнні аднакарэнных слоў, што характарызуе бедны слоўнікавы запас. Аднак яно не галоўнае. Бо мы ўжо выйшлі на ўзровень псіхааналізу. Ёсць раздзьмутае “я”, а ёсць мізэрны, заплаканы і смаркаты, бесталковы таварыш. Нездарма пазнака ўласнай велічы стаіць у пачатку мемуараў – скрозь яе вы і павінны надалей чытаць гэтае “сачыненне на тэму”.
Звычайна такі закамплексаваны псіхатып вырастае ў прыжыццёвую карыкатуру на самога сябе. Што і спраўдзілася. Гэтыя асобы не здольныя захапляцца іншымі людзьмі, карцінамі, кнігамі, фільмамі, песнямі. Чытаючы любую кнігу, яны ўжо пракручваюць у галаве, як напішуць лепш. Разглядаючы карціны вялікіх майстроў, яны адшукваюць хібы. Для іх няма нічога святога – культуры роднай краіны, напрыклад. Або магутных постацяў сусветнай культуры – такіх, да прыкладу, як Леанарда Да Вінчы. У думках сваіх ушчэмлены псіхатып будзе неадменна прыніжаць Леанарда, прыпамінаючы звесткі пра яго нібыта нетрадыцыйную сексуальную арыентацыю і падобнае.
Закамплексаванаму, вельмі няўпэўненаму ў сабе псіхатыпу трэба бесперапынна самасцвярджацца, пастаянна знаходзячыся ў цэнтры ўвагі. Адсюль, напрыклад, штогадовае выданне сваіх фаліянтаў за ўласныя грошы. Або вывешванне сваіх карцін (якія ніхто не купляе) у галерэях і ў Сеціве.
Прычым асобы такія намагаюцца не выходзіць з ролі вялікага чалавека, не зважаючы нібыта на крытыку. Але неадменна зрываюцца – і тады лаянка і мацюкі істэрычнага прыпадку ліюцца вадаспадам з іх рота. Яны гатовыя забіць за крытыку ўвесь свет, хоць насамрэч усяго толькі гномы, якіх бацькі прывялі за ручку, напрыклад, у літаратуру.
Для блізкіх такія людзі тыраны. Але і грамадству могуць нанесці адчувальную шкоду.
Чэзарэ Ламброза:
“Ненормальность писателей-маттоидов не всегда легко было заметить, если бы, при всей кажущейся серьезности и увлечении данной идеей, – в чем они обнаруживают сходство с мономаньяками и гениальными людьми, – к сочинениям их не примешивалось зачастую множество нелепых выводов, постоянных противоречий, многословия, бессмысленной мелочности и главным образом себялюбия и тщеславия…”
ЛіМаразм-132
Дагуляліся
У “Полымі” №3 за гэты год змешчаны вершы Станіслава Валодзькі пад агульнай назваю “Беларускае вяселле”.
Атрымалася цэлая паэма беларускаму вяселлю, якое Станіслаў Валодзька, жывучы ў Латвіі, уяўляе не інакш, як зухаватымі скокамі ды гарластымі спевамі ў эпоху, калі яшчэ нафта не стала рухавіком нашай цывілізацыі. У вершах ёсць усё – хлеб-соль, карусель, жмені грэчкі ды жмені бобу, вясёлка, льняны ручнік, нават касцельны арган – усё тое, што складае так званы лубок, нібыта прыкметы нацыянальнага. Няма аднаго – адчування аўтарам сучаснасці, быццам бы апетую ім Беларусь ён выцягнуў з кніжак Коласа і Купалы. Бо, паводле Валодзькі, толькі тады і гралі вяселлі па-сапраўднаму, па-беларуску.
Я наогул не разумею, што значыць “беларускае вяселле”. І чаму ніхто не гаворыць пра “рускае вяселле”? Вяселле сабе і вяселле. Ну пераапрануліся ў вышываныя кашулі. А потым дасталі мабільнікі ды паўскоквалі ў свае іншамаркі.
І адкуль у нас узялася гэтая падкрэслена беларуская Беларусь? З фантазіі, шаноўны чытач. А сфармавалі гэтую фантазію нават не Колас, не Купала і не Караткевіч, а два інстытуты ў Акадэміі, якія дзесяцігоддзямі сытна кормяцца на прэпарыраванні твораў класікаў.
Ну ды не будзем галаслоўнымі і пакажам творчасць Валодзькі.
* * *
Кружаць хутка каруселі,
Кружаць часу каруселі…
Вось і нам Бог даў вяселле,
Беларускае вяселле.
І жагнае сына маці,
Выпраўляючы ў дарогу,
Слёз не могучы стрымаці,
Воч з яго не зводзіць доўга…
І ў другой матулі вочы
Заблішчэлі, быццам зоркі,
Як мелодыя званочкаў
Стала чутна за пагоркам.
А дарожка, як падкова,
Гнецца — шчасця ўсім жадае.
І дружына жаніхова
Ў двор нявесты заязджае.
— Гэй, музыкі, грайце, грайце, —
Адпачынку не давайце
І гармоніку, і скрыпцы, —
Добры ўсім настрой стварайце!
Як бачна, даволі няўмелая, але дзёрзкая падробка пад даўніну. Вельмі сочыць аўтар найперш, каб не было ніякіх прыкметаў цывілізацыі. Толькі тады, на яго думку, гэта будзе напраўду па-беларуску.
“Жагнае” – састарэлы сінонім “хрысціць”. “Стрымаці” – граматычна няправільна, даўно прынятае “стрымаць”.
“Стала чутна” за пагоркам. Граматыкай заведзена – “стала чутно”, або стала “чуваць”. Але гэтыя няправільнасці на думку аўтара робяць тэкст старажытным, а значыць, нацыянальным.
Логікі ў песні сваёй Валодзька не трымаецца: дарожка, як падкова, гнецца і таму яна “шчасця ўсім жадае” (?). Набор заліхвацкіх фраз і банальнасцяў.
Далей:
* * *
Нібы ўспомнілі дзяцінства, —
Зноў у хованкі гуляюць:
Жаніху шукаць нявесту
Шаферы дапамагаюць.
Па суседніх хатах ходзяць,
Жарты, кпіны рассыпаюць.
— За насы нас доўга водзяць,
Ой, хітрухі!
І гукаюць:
— Вось знайшлі!
Яе ж сяброўкі
Шчодры выкуп вымагаюць,
Так сур’ёзна хмураць броўкі:
— Ў нас нявеста дарага-ая!
Быць скупымі — смеху варта!
І жаніх з нявестай разам
Да яе ідуць у хату
І сядаюць пад абразы.
Відаць, што аўтар смачна наталяецца сваім пяром, якое спрытна малюе менавіта беларускае вяселле, а не чыё іншае. Хоць пастаў сюды што рускіх, што ўкраінцаў, то, апроч мовы, тое самае будзе – і шаферы, і жаніхова дружына і ўсе іншыя атрыбуты.
Мова верша бедная, маю на ўвазе слоўнікавы запас. Гэта, магчыма, аўтар таксама лічыць атрыбутам народнасці. Ну а напрыканцы Валодзька з размаху ўляпіў “абразы” замест “абразы”. То бок селі жаніх з нявестай пад “крыўды”, сінонім “абразаў”.
Усё гэта было б смешна, каб не прымушала задумацца. Менавіта так носьбіт нагруднага знака “За ўклад у развіццё культуры Беларусі”, Станіслаў Валодзька, і бачыць, і прапагандуе Беларусь – у нерэальным, вычварным, у данафтавую эпоху выглядзе. Як жа ўмеюць нашы класікі ды падручныя ім інстытуты запраграміраваць людзей… Ужо Беларусь Караткевіча ў вачах некаторых сектантаў набывае цалкам рэальныя рысы. Яны прысвячаюць ёй вершы, раманы. Гераічная, у князях і замках краіна. Насуперак мужыцкай, з касабокімі хатамі краіне Коласа і Купалы.
Хлопцы, трэба вяртацца ў рэальнасць як можна хутчэй. Інакш працэс набудзе незваротныя якасці.
Такое ўражанне, чытаючы тыднёвік і “Полымя”, што калі класічным вершам у нас рыфмуюць – то абавязкова пра родны кут, хаціну ўчарнелую, бярозкі, вербы пахілыя ля ракі, якая сыходзіць у непраглядны гушчар. Ну ніяк не паддаюцца рыфмоўцы філасофія, гарадскія краявіды, іншыя вобразы. Толькі каханне і родная хата. Не жартую, прасачыце публікацыі за апошнія гады.
Прычым з рускай паэзіяй усё нармальна. У тым жа “Нёмане” вершы некаторых рускамоўных паэтаў – пра рэальнае жыццё. Маю на ўвазе арыгінальныя творы, а не пераклады беларускіх тварэнняў на рускую мову.
І вось як супраціў гэтай упёртай вясковай паэзіі – вынікае іншая крайнасць: верлібры, якія напорыста запаўняюць “Маладосць”. Бо новае пакаленне, гарадское, бачыць, што класічным вершам нармальна як быццам нельга пісаць, акрамя як уздыхаць па малой радзіме. А вось верлібрам – можна пра што заўгодна і як заўгодна.
Я ўжо неяк казаў, што ў рускай паэзіі верлібр не прыжыўся, патугі Бродскага аказаліся штучнымі. Увесь інтэрнэтаўскі “самвыдат” запоўнены класічным вершам. А ў Беларусі мода на вольнае вершаскладанне не аціхае ніяк. Бо важакі “тусовак” мадэрновых падаграваюць яго, ездзячы на фестывалі за мяжу і спакушаючы тым, што іхнія вершы перакладзены на 5–10 моў свету. Не стану называць прозвішчы мадэрновых важакоў, якія часта з’яўляюцца наўпрост выкладчыкамі ў БДУ. Толькі гэтым можна тлумачыць моду на вольны верш.
Такім чынам у беларускай літаратуры ўтварыўся прарэх. Класічныя вершы савецкага тыпу пра родны кут (адзін Пазнякоў чаго варты) і адразу, без пераходу – верлібры моладзі пра што заўгодна, найчасцей бессэнсоўныя і хаатычныя. То бок поўнае руйнаванне Традыцыі. І самой ідэі паэзіі. Дагуляліся.
Проста цікава паглядзець, што будзе далей.
ЛіМаразм-133
Пажылая паэзія
У чытача рубрыкі можа скласціся ўражанне, быццам мы ганяемся за пэўнымі асобамі ды зводзім з імі рахункі. Насамрэч прычынай іх частага пападання ў наш ракурс ёсць тое, што холдынг друкуе адных і тых жа персаналіяў у розных выданнях. Прычым з частатою, я б сказаў, непрыстойнай. Ці то ганарарамі яны хочуць разбагацець. Ці то мяркуюць, што ад тысячапершага з’яўлення на людзях у іх славы пабольшае. Ва ўсякім разе, якасць сваіх твораў літаратурныя старцы мяняць не збіраюцца, таму і атрымліваюць ад нас тое, што заслужылі. І з роўна з той перыядычнасцю, з якою друкуюцца.
Глянем на апошні “ЛіМ” (№15, 2016 г.)
У раздзеле “паэзія”, па-першае, два мужчыны пажылога ўзросту. І толькі самы крайні куточак адведзены пад дэбют – жанчыне, Кацярыне Глухоўскай. У мінулым нумары, калі памятаеце, надрукаваны ўсяго два паэты – Васіль Макарэвіч і Леанід Дранько-Майсюк. Згадзіцеся, гэта творцы, у якіх былі дзесяцігоддзі, каб выказацца. А мы хочам новае і цікавае. Аднак гэтае новае загнана чыноўнікамі ад СПБ у рэзервацыю “Маладосці”, адкуль яно не выйдзе ніколі. І адзін толькі спосаб дацягнуцца да іх хоць трохі – наш “ЛіМаразм”.
Аднак рэвізія некалькіх нумароў “Маладосці” паказала, што годнай змены ў сілавікоў беларускай літаратуры няма – моладзь, паводле аналізу іх твораў, як з іншага кантынента прыляцела ў часопіс. Зусім іншыя людзі, збольшага без каранёў і традыцыі. Або наменклатура наўмысна выбірае такіх, каб зіхацець на іх фоне. Бо, каб надрукавалі паэта таленавітага, то іх творы адразу б памерклі. Чаго дапусціць, як разумееце, нельга.
Мы ж працягваем настойліва рабіць сваю справу – аглядаць паэзію холдынгу. А менавіта нумар 15 “ЛіМа” за гэты год.
Падборку сваіх вершаў прадстаўляе Дзмітрый Дземідовіч.
Уступны яго твор такі:
* * *
Для мяне ты ніхто, ды сустрэліся вось —
Нас начная звяла электрычка.
…Не чужая ты мне, для цябе я не госць.
А за вокнамі падалі знічкі.
Так бывае, убачыш адзін толькі раз
Чалавека, а быццам з маленства знаёмы.
I ляціць неўпрыкмет засцярожаны час,
I дарога канчаецца ўмомант.
А вакзал, нібы тая знянацку мяжа
Развядзе, бо наспела расстанне.
Тольк; потым адчуецца нейк; цяжар…
А магла ж стаць сустрэча каханнем!
Па вершы бачна, што ў паэта ёсць пачуццё меры. Аднак памеру рытмічнага ён не заўсёды трымаецца, бо ў другой страфе з яго выпаў.
Адчуванне мовы і пранікненне ў яе сутнасць таксама прысутнічае. Гэта не проста пастаноўка слоў, абы запоўніць каркас, а даволі трывалая іх сувязь з вобразамі і думкамі.
Карціну намаляваў Дземідовіч гожую, але новага нічога нам не сказаў ні ў плане філасофіі, ні ў плане паэтычных адкрыццяў. Такое ў беларускай паэзіі было тысячу разоў. Паэта не абмінула эпідэмія “знічак”, ад якіх крытыка ўжо перасмыкае; а таксама паддаўся ён трывіяльнай рыфме “расстанне–каханне”.
Ды яшчэ і абцяжарыў перадапошні радок паразітам – “нейкі”.
Аднак начны рух у цягніку, быццам увогуле рух па жыцці, перададзены здорава.
Усе астатнія вершы Дземідовіча – звычайныя для беларускай паэзіі, з абмежаванай тэматыкай (прырода роднага кутка, каханне, расстанне, боль у душы) і выкананы добра па форме.
Прывядзём найменш з іх банальны і самы кароткі:
***
Так бывае — у снах прыплываюць
Новых вершаў жывыя радкі.
А паднімешся — хутка знікаюць,
Быццам змытыя хваляй ракі.
Пасля ходзіш і доўга шукаеш
Iх у памяці смутнай сваёй
I міжволі пасля ўсё чакаеш —
Сон той прыйдзе парой зноў начной.
Верш і па думцы, і па строі, і па вобразнасці – на моцную чацвёрку па пяцібальнай сістэме… быў бы, каб не змазаў аўтар канчатак. Паразіты “ўсё”, “той”, “зноў”, якія не нясуць ніякай нагрузкі, ён не здужаў прыбраць. А гэта вельмі ж проста. Нават пакажу на прыкладзе: “парой зноў начной” – “парою начной”. Як рукі спаласнуць – не больш намаганняў. Дзіўна, што нават таленавітым аўтарам гэта не прыходзіць на розум.
Разгледзім кароткі верш дэбютанткі Кацярыны Глухоўскай:
***
На самы дах, да галубоў, шпакоў,
Шклаваты жоўтай ды іржы цвікоў —
Агня ды сонца — дошак шалупіння,
Сухіх цыбулін. Там багі, багіні,
Як на Алімпе, п’юць нектар і мёд,
Смяюцца, танчаць, бавяць новы год.
Ніхто не бачыў іх, а ты ўглядзеўся —
І сам світанкам сціплым заірдзеўся.
Па форме выканана няблага, але лірыкай і надзвычайным сэнсам якім – не кранае. Што за паэзія на даху, дзе “іржа цвікоў” і “жоўтая шклавата”? Хочацца збегчы з такой вышыні.
Ёсць і памылка: “агня” замест “агню” – сем нянек рэдактараў прамаргалі элементарнае. “Новы Год” звычайна пішацца з вялікай літары, калі маецца на ўвазе свята. А менавіта ў такім кантэксце ён і згаданы аўтаркай.
“Заірдзеўся” – таксама паэты прыдумалі гэтае слова, каб лішнюю галосную “і”, калі трэба, уставіць, а, калі не трэба, прыбраць.
Верш сухі.
У другім вершы задаткі на лірыку большыя.
***
Мінае лета. Чоўнік прыплыве
Па хвалях Леты, па расе ў траве
Не за табой, а за тваім дзядулем,
Бабуляй, татам, маці. І ў агуле
Ты бессмяротны будзеш тут адзін.
І толькі кажуць звонікі «дзін-дзін»
З пяшчотнай выі, суцяшаюць быццам.
Ты спіш ці не? Прачнуцца ці забыцца?
І гладзіш у кароўкі круглы бок.
І плачаш, як пакінуты паўбог.
Аднак адсутнасць пачуцця меры змушае паэтку выводзіць дзіўныя вобразы “дзядулі”, за якім вось-вось прыйдзе смерць, ну і заадно – за “бабуляй”. Ад такой лірычнай пяшчоты падрыгваеш. Тым болей што сама лірычная гераіня ўпэўненая, што яна бессмяротная. Якія для таго падставы – верш не ўказвае.
З’яўляюцца дзівосныя “звонікі” замест “званочкаў”. Цікава, а дапусцілі б рэдактары рускай “Литературной газеты» “колоколики” замест «колокольчики»?
Але гэтага мала – выкарыстоўвае Глухоўская стараславянскую “выю” замест “шыі”. Гэтыя “выі” я дагэтуль бачыў толькі ў рускай паэзіі, ды пераважна ў Анатоля Аўруціна, які думае, што такім чынам павышае велічнасць тварэнняў сваіх.
Ну і вясковая “кароўка” пры канцы верша гаворыць пра тое, што комплекс вясковасці яшчэ доўга будзе нас церабіць.
Задаткі ў аўтаркі стаць паэтам ёсць, але трэба безупынку працаваць і, галоўнае, да прафесійнай крытыкі прыслухоўвацца.
ЛіМаразм-134
“Там, дзе радасць звініць жаўруком”
Новае пакаленне літаратараў, здаецца, імкліва страчвае сцверджаныя Традыцыяй паняцці. І паэты маладыя цяпер не заўсёды разумеюць, для чаго яны пішуць верш, якое прызначэнне паэзіі. Яны забыліся, што перш за ўсё верш павінен гучаць прыгожа. А таксама няблага, каб ён звяртаўся да агульначалавечых каштоўнасцяў, а не апісваў, з якой нагі сёння падняўся паэт. Эгаізм запаланяе планету. Дзеля эгаізму людзі ўжо гатовыя сябе падарваць, абы знішчыць іншых, каму нібыта добра жывецца.
Паэт Уладзімір Мазго, чые творы змешчаны ў №15 “ЛіМа” за гэты год, належыць да старой кагорты савецкіх пісьменнікаў. Але зманлівым ідэалам камунізму ён наўрад ці служыў, бо абраў для сябе пуцявіну чыстага лірыка, песенніка, на чые вершы напісана безліч мелодый. Што само па сабе ўжо характарызуе якасць яго творчасці, бо на кепскі, немілагучны верш музыку не напішаш. У песеннікаў свае законы вершаскладання, усё павінна быць даволі даходліва, узвышана і прыгожа, ды і не абцяжарана складанымі рэфлексіямі.
Але ёсць і слабасць песеннай паэзіі – яна не заўсёды самадастатковая без музыкі, а таксама яна нярэдка ўжывае штампы, якія ў звычайнай паэзіі цвеляць слых і не вітаюцца.
Разгледзім уступны твор Уладзіміра Мазго:
***
У вочы нам глядзіць
Абсяг, абраны лёсам,
Дзе зоркі дагадзіць
Стараюцца нябёсам.
Дзе вечнасць на зямлю,
Як шчодры дождж, ліецца.
Зямлю, што я люблю
Здавён душой і сэрцам.
Дзе кожны новы дзень
Надзею набліжае,
Што болей нам нідзе
Ніхто не пагражае.
Радзімы берагі
Спрыяюць чалавеку,
Як прашчураў багі,
Шануем што спрадвеку.
А хмара набяжыць —
Ёй сонейка не ўкрасці,
Дзе мы з табою жыць
Нязменна лічым шчасцем.
Верш прысвечаны традыцыйнай тэматыцы, радзіме, малой ці вялікай – хто як пажадае пачуць. То бок выкананая першая фундаментальная ўмова паэзіі – зварот да агульначалавечых каштоўнасцяў, а не эгаістычных.
Другая ўмова таксама як быццам выканана – верш напісаны прыгожа, мілагучна. Скарыстаны кароткі радок, што для песень важна і што паказвае майстэрства аўтара, бо кароткі радок зарыфмаваць значна цяжэй, чым доўгі.
Аднак у вершы, калі разглядаць яго не як песенны тэкст, шмат павярхоўнага і спрэчнага. Напрыклад, што на Радзіме нам ніхто і нідзе не пагражае, быццам ужо злачыннасць выкаранена дазвання і пераможаны ўсе хваробы. Дый атачэнне ў сусвеце такое, што трэба напагатове заўсёды быць, гарантыі аніякай.
Выкарыстаны паэтычны штамп пра зоркі і неба. Штамп “душой і сэрцам”. Таксама зацёртая рыфма “лесам–нябёсам”.
Спрэчнае пытанне і з прашчураў багамі (язычніцкімі), якія мы – прадстаўнікі хрысціянскага свету – нібыта шануем. Мой прадзед іх не шанаваў, а хадзіў у царкву, дакладна скажу. То бок у вершы нацягнутае абагульненне.
Апошняя страфа па сэнсе – хмара калі набяжыць, то ёй сонейка не ўкрасці. Відавочны фальш. Асабліва гэта бачна, калі сядзіш у кватэры з верасня па травень – рэдка-рэдка надараюцца сонечныя дні за гэтыя восем месяцаў, а так пераважна вісіць непраглядная даўкая хмара. Клімат, такім чынам, далёка не сіцылійскі ў нас.
І пра тое, што мы лічым шчасцем жыць у нашай краіне, паводле Мазго, – магчыма, аднак мой сябар паверхам вышэй з’ехаў у Канаду. А яшчэ раней – родны брат яго. Прычым яўна за лепшым жыццём пагналіся. Гэта значыць, у аўтара грубая гіпербала, бо далёка не ўсе тут бясконца жыць сабраліся, асабліва ва ўмовах глабалізацыі. Вырастае пакаленне людзей цывілізаванага свету, якія прывязаны да ангельскай мовы найперш, і добра ім там, дзе долар лягчэйшы і даўжэйшы, а сонца не за хмарай па восем месяцаў.
Але ж паслухаўшы верш Мазго праз музыку бывалага кампазітара ў выкананні пранізлівага дзявочага голасу, – нас і сапраўды забяруць патрыятычныя мурашы: да нечага глыбокага аўтар дастукаецца.
Вось яшчэ тыповы песенны верш:
***
Нам прырода
Падорыць правы
Дакрануцца
Душой да травы,
Акунуцца
У хвалі лісця,
Захлынуцца
Віном пачуцця —
Там, дзе радасць
Звініць жаўруком,
Там, дзе шчасце
П’яніць раўчуком,
Дзе растануць,
Як воблакі, сны
У бяздонных нябёсах
Вясны.
Прыгожы верш, і ўсё ў ім добра, апроч апошняй рыфмы, яка не новая. Але ж, паўтаруся, у прачулай песні выдатна загучыць ён, і на рыфму ніхто не зважыць. Тым болей што спявацца гэта будзе для людзей, не надта абазнаных у літаратурнай беларускай мове.
Якасная паэзія, пабудаваная на прынцыпе прыгожага, добра прапагандуе, прадстаўляе мову рускамоўнай публіцы. Лепей пісаць так, як Мазго, чым калі бяруцца самі музыканты нешта збацаць па-беларуску. Хоць і абкладаюцца яны часам слоўнікамі, але мова іх гучыць нязменна кепска, калі не сказаць брыдка.
І лепш “ЛіМ” будзе друкаваць часам і прыцягнутыя за вушы светлыню і аптымізм, чым роспачныя нараканні на лёс, як у вершах Казіміра Камейшы, ці тысячаразовыя паўтарэнні “мэйд ін Уладзімір Сцяпан” пра тое, маўляў, што раней трава была зелянейшай, а сонца ярчэйшым і нічога не вернеш, маўляў, а таго, што раньш было, не відаць. Гэта тупіковае мармытанне.
ЛіМаразм-135
Фокус з пераапрананнем
Паэт Анатоль Аўруцін зрабіўся сталым аўтарам “Полымя”, то перыядычна перакладаючы вершы чыноўнікаў ад літаратуры, то і сам імправізуючы на тэмы рускіх паэтаў.
Вось і ў вершы, які адкрывае падборку ў сёлетнім “Нёмане” №2, Аўруцін далучае сябе да высокага – да Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна, якім, паводле верша, ён заслухваўся ў маленстве, будучы велічынёй з два вяршка. Прычым высокая паэзія ў пэўным сэнсе замяняла Аўруціну і ежу. Духоўнае адольвае плоцевае.
Чытаем:
* * *
...Наш примус все чадил устало,
Скрипели ставни... Сыпал снег.
Мне мама Пушкина читала,
Твердя: «Хороший человек!»
Забившись в уголок дивана,
Я слушал — кроха в два вершка, —
Про царство славного Салтана
И Золотого Петушка...
В ногах скрутилось одеяло,
Часы с кукушкой били шесть.
Мне мама Пушкина читала —
Тогда не так хотелось есть.
Забыв, что поздно и беззвездно,
Что сказка — это не всерьез,
Мы знали — папа будет поздно,
Но он нам Пушкина принес.
И унывать нам не пристало
Из-за того, что суп не густ.
Мне мама Пушкина читала —
Я помню новой книжки хруст...
Давно мой папа на погосте,
Я ж повторяю на бегу
Строку из «Каменного гостя»
Да из «Онегина» строку.
Дряхлеет мама... Знаю, знаю —
Ей слышать годы не велят.
Но я ей Пушкина читаю
И вижу — золотится взгляд...
У творы гэтым – усё поза, форс, апроч шчырай любові Аўруціна да бацькоў. Але многія з нас любяць маму і тату, нават памерлых, аднак той факт не далучае нас да высокай паэзіі, куды Аўруцін так прагна імкнецца цягам жыцця.
Мала таго, што ён малечай, галодны, у драўлянай хаце, пад завіруху, заслухоўваецца Пушкіным, дык яшчэ і чакае, каб тата замест ежы яму прынёс Пушкіна.
Верш начыста спісаны і па стылістыцы, і па спосабе мыслення, і па скупой вобразнасці з Пастарнака апошніх гадоў. Ну а зарыфмаваць думку Аўруцін добра напрактыкаваўся за дзесяцігоддзі ў паэзіі. Свайго тут, паўтаруся, толькі тата і мама. Астатняе – поза дзеля ўласнай велічы.
Як мастак Адам Глобус у мемуарах, нядаўна разгледжаных намі, скарыстоўвае прыём гіпербалізацыі ўласнай асобы менавіта ў першым абзацы, гэтак і Аўруцін ва ўступным вершы падборкі намякае на сваю велічнасць, маўляў, Пушкіна з маленства слухаў і стаў прадаўжальнікам яго справы. Дададзім сюды і задуменны выгляд паэта на фота зверху, бакенбарды пад Пушкіна… Прага пераканаць нас ва ўласнай велічы камічнага вартая. Але ж недасведчаныя павінны чытаць усю падборку ў абсалютна сур’ёзным ключы.
Усё ў вершы, паўтаруся, перанятае ў позняга Пастарнака. І дзе тут Аўруцін, што новага ён сказаў? Сапраўднае – толькі рэальныя мама і тата, да таго ж амаль у кожнага чалавека яны ёсць.
Аўруцін скрупулёзна сочыць за стылістыкай, у гэтым ён за ккар’еру руку набіў. Але часам не ўпільноўвае дробязі – два разы блізка ставіць слова “поздно”. Або ўбівае натужлівае і недарэчнае па кантэксце “беззвездно”. І без яго ж ясна, што снег падае – гэта паэт акрэсліў раней. А то б зоркі яго голад перабілі, каб на небе з’явіліся!
Яшчэ ўпусціў Анатоль Аўруцін той факт, што крытык Міхась Южык выдатна ведае рускую класіку, таму імгненна прыгадаў страфу з Пастарнака, каб не быць галаслоўным:
Пастарнак:
B горячей духоте вагона
Я отдавался целиком
Порыву слабости врожденной
И всосанному с молоком.
(стихотворение «На ранних поездах»)
Аўруцін:
Забившись в уголок дивана,
Я слушал — кроха в два вершка, —
Про царство славного Салтана
И Золотого Петушка...
Як вам такі паварот? Згадзіцеся, што куток канапы вобразна вельмі падобны да духаты вагона. Потым адно і тое ж “я” адчыняе другі радок, і адно і тое ж “І” адчыняе апошні. У абодвух строфах паэты ”внимают” нечаму высокаму. Ну і памер вершаваны такі самы, плюс вобраз знешняй суровай рэальнасці, які намагаецца перадаць наш паэт, апранаючыся пад рускага класіка.
Фокус Анатоля Аўруціна не ўдаўся, не прайшоў – творчай індывідуальнасці (якой так многа і ў Пушкіну, і ў Пастарнаку) мы не пабачылі. А сам нібыта велічны верш змізарнеў, і ўжо праз іншую прызму будзе глядзець чытач на вялізную падборку стараннага аўтара.
Спадары, каб здавацца вялікім, трэба насамрэч быць вялікім, у тым ліку і ў жыццёвых паводзінах. Цяжка ўявіць нават, каб Пастарнак пэцкаў сваё пяро аб пераклады вершаў Міхася Пазнякова, бяздарнасці ды ваяўнічага графамана.
Вось яшчэ характэрны для Аўруціна ўрывак з яго верша, дзе дарэшты сцёртая творчая індывідуальнасць:
* * *
Вьюги поздним набегом
Города замели...
Я шептался со снегом
Посредине земли.
В суете паровозной,
У хромого моста,
Стылой ночью беззвездной,
Что без звезд — неспроста...
Я со снегом шептался,
Мне казалось, что он
Только в мире остался —
Ни людей, ни времен.
………………………
Верш у такім памеры і стылі мог належаць сотням рускіх паэтаў дваццатага стагоддзя. А тэма – зноў ад Пастарнака як быццам: непраглядная зіма, завірухі, чаму прысвечаны быў цэлы верш “Свечка гарэла”, дзе свечка гарыць насуперак суровым завеям і холаду. Аднак тэму паспелі рускія паэты з таго часу заездзіць, і тое, што ў генія ёсць высокае, яны ператварылі ў камічнае.
Што такое, дарэчы: “Я шептался со снегом Посредине земли”, як гэта, пасярод зямлі, і што гэта за зямля? Ясна: Аўруцін узяў такі выраз для прыгажосці, для форсу.
Потым ён заражаецца ад беларускамоўных паэтаў зоркамі: “Стылой ночью беззвездной, Что без звезд — неспроста... ” Зашмат зорак у двух радках, ды яшчэ адсутнасць зорак – нездарма! Вось і думай, і гадай, што за мудрую думку схаваў там Аўруцін.
Паэт наш ніяк не можа ўразумець, што пад шэдэўр падрабіцца нельга ні памерам, ні азбукай вершаскладання. Ён выходзіць з душы непасрэдна, як гатовая існасць, і ніякіх стылістычных правак не патрабуе. У ім не будзе такіх какетлівых выразаў як “кульгавы мост”. Мост што, ходзіць куды?
Дрэнна, спадар Аўруцін, што даводзіцца даваць вам такія ўрокі.
Аднак паэт наш сам літаральна напрошваецца, з’яўляючыся ці не ў кожным нумары “Нёмана” з перакладамі вершаў уплывовых асобаў. Быццам хоча Вечнасць ад іх заслужыць.
Яшчэ раз, спадарства: мы не шукаем высокапастаўленых графаманаў, яны самі нарываюцца на пяро крытыка, які сумленна аглядае кожны холдынгаўскі нумар. Дарэчы, у гэтым жа нумары і неўгамонны Васіль Макарэвіч з аўтарскім перакладам сваіх вершаў на рускую. Не інакш як Пушкіна з Пастарнакам абскакаць сабраліся нашы айчынныя малайцы.
ЛіМаразм-136
Палюбіць мову
Вершы Анастасіі Кацюргіной змешчаны ў №3 “Маладосці” за мінулы год. Аўтарка нарадзілася ў 1992 годзе, пра адукацыю не згадваецца, але ўказана, што друкавалася ў тыднёвіку “ЛіМ” і абласных выданнях.
Узрост у паэткі такі, што вымагае выйсці са зманлівых летуценняў і ўразумець, што жыццё не ёсць пагулянка. А паэзія – не рыфмаванка. Пакажуць гэта творы Кацюргіной ці не – будзем глядзець.
Адчыняе падборку аўтарка так:
* * *
Лёгкасці ветру
не стае,
што ж да мяне!..
Снежань... Ён цеплыню разрэжа
І горад — яблык саспелы.
Ўвап’юцца ў духмянае цела
вусені ўсіх метро.
За снегам прыйдзе святло,
І ў доме зялёным-зялёным
стане ўсё
улюбёным!..
І ляжа зіма-зіма...
Бярэцік будзеш здымаць,
Люстэрку не ўсміхнешся.
У ціхай штодзённай песні
Тралейбусам паплыве сіняе-сіняе...
І да бясконцасці:
Табе цішыні нестае,
мне — не хапае лёгкасці.
Лірыка, так бы мовіць, чыстай красы. Праўда, красы тут мала. У асноўным блытаніна, якая выдаецца за шматзначнасць і вытанчанасць.
Снежань, які “цеплыню разрэжа” – добра. І адразу ж “горад — яблык саспелы”. Наўрад ці падобны снежань на саспелы яблык. Метафара няўдалая. Потым у нейчае “духмянае цела” ўвальюцца “вусені ўсіх метро”. Тут прыгажосць паплыла, абвяла, затым заварушылася і ператварылася ў насякомае.
Але ж “за снегам прыйдзе святло”! – абяцае Кацюргіна, каб у нейкім доме “зялёным-зялёным”, стала ўсё “улюбёным”! Гэтакія сентэнцыі азадачваюць. Шырокая, аднак, вобразнасць – ці то разумець, што вясна завітала, а дом аўтарка прадстаўляе як увогуле зямлю… Ці то яшчэ як.
Пакуль мы думалі ды гадалі, паэтка зноў насылае зіму: “І ляжа зіма-зіма...”, а тады яна абяцае некаму: “Бярэцік будзеш здымаць, Люстэрку не ўсміхнешся”.
А затым усё ж “Тралейбусам паплыве сіняе-сіняе...”
І хто скажа, што мы нагаворваем ды прыдзіраемся, калі вызначылі верш як блытаніну? Дарэчы, у слоўніку ёсць “берэт”, таму “берэцік”, а не “бярэцік”.
У пачатку верша “не стае” павінна пісацца разам, тым болей што напрыканцы твора так і зроблена.
Верш, за выключэннем дзвюх мала звязаных з сэнсам метафар, – пустышка, пустацвет.
Хто чытае нашу рубрыку, то ведае – ні разу аўтар не перасягнуў узроўню, вызначанага ім самім ва ўступным вершы. Талент ці адсутнасць яго, арыгінальнасць ці плагіят – бачныя адразу, будзь ты пачаткоўцам або Анатолем Аўруціным, які вытужваецца паказаць з сябе генія.
І мы не можам, дарагія чытачы і аўтары, падыходзіць з рознымі меркамі да розных творцаў. Гэты, маўляў, малады, а гэты мой добры знаёмец – таму пашкадуем. А Міхась Пазнякоў выгнаў нас з СПБ за крытыку, то станем яго пляжыць і вэдзгаць тварам аб уласныя памылкі. Не. Справядлівасць і непрадузятасць, памножаныя на шматгадовы літаратурны досвед, – кіруюць аўтарам “ЛіМаразма”. Гэта што тычыцца ацэнак уласна твораў як літаратуры. Аднак мы не можам прайсці міма фактаў, калі ваяўнічыя графаманы і старцы савецкага пакрою акупіравалі ўсе дзяржаўныя выданні і раскашуюць, і куражацца, забіваючы сучасную і будучую літаратуру. Гэтыя персаналіі атрымоўваюць ад нас на арэхі менавіта за сваё цемрашальства і гарлахвацтва, і, паверце, мы не стомімся іх лупцаваць. Бяздарнасці ды чынадралы мусяць атрымаць гістарычную ацэнку, і кожны, хоць праз сто гадоў, зможа шчаўчком трох клавішаў прачытаць у Інтэрнэце, што яны вытваралі.
Яшчэ пару слоў датычна Кацюргіной. Прозвішча падалося мне знаёмым, і прабіўшы ў пашукавіку свой архіў, вызначыў: мы разглядалі яе, прычым менавіта гэтую падборку ў “ЛіМаразме-101”. Але ўступны верш тады не краналі.
І прыемна, што ацэнкі мае твораў паэткі, што тады, што і цяпер супадаюць.
Вось вытрымка з №101:
“І яшчэ з блытаніны метафар вымкнула слушнае: “як адчуванне новага жыцця,што праз мяне адкрыецца калісьці...” Усё астатняе нагрувашчванне літар як бы маскіруе гэтыя чатыры значныя і асноўныя радкі. Калі паэтэса думае, што чытача хлебам не кармі, а дай разабрацца ў згустках чужых слоў, – то яна памыляецца. Ламаць галаву над тым, што вялікая паэтка і мыслярка Кацюргіна мела то ў гэтым, то ў тым месцы, – чытач не будзе, а проста адкіне зборнік ці часопіс, і верш застанецца, як і першы, для ўнутрана, так сказаць, спажывання самога аўтара”.
Хлопцы і дзяўчаты, не старайцеся як найчасцей друкавацца, а палюбіце мову і паэзію. Можа, тады і яны вас палюбяць.
ЛіМаразм-137
Не згубіць нацыянальных герояў
Часопіс “Маладосць” цягам 2015 года напорыста доўжыў знішчэнне нацыянальнай паэзіі, друкуючы на сваіх старонках верлібры жахлівай якасці. Такое ўражанне, што гэта палітыка галоўнага рэдактара, які, наколькі я ведаю, пісьменнікам не з’яўляецца і мае пра літаратуру паняцці даволі цьмяныя. Адсюль і якасць тэкстаў, якія цьмяна нагадваюць літаратуру. Не буду моцна паўтарацца ў тым, што верлібр не ёсць паэзія, аднак у выключных выпадках – напрыклад, Алеся Разанава, – яго цікава чытаць як філасофскія рэфлексіі, не болей.
У маладых жа аўтараў часопіса ні жыццёвага досведу, ні філасофскіх схільнасцяў Разанава няма, таму іх верлібры збольшага выглядаюць няўклюднай прозаю, запісанай парванымі радкамі з кучай стылістычных і граматычных памылак. Дзе Святлана Дзянісава, галоўны рэдактар, іх толькі вышуквае, такіх “адораных” – здагадацца надзвычай часта. Таму што большасць моладзі ў Беларусі нармальная і самавыяўляецца ў вершы класічнай формы. Таму віжу тут яўны намер нашкодзіць нацыянальнай літаратуры.
Кірыл Мяцеліца (нар. у 1990 г.) дэбютуе ў паважаным часопісе (№5, 2015 г.) зухавата: адразу з лаянкі “якога чорта”:
* * *
Я не ведаю,
якога чорта са мной зрадніўся
прыгарад, дзе з аднаго ў другое
пакаленне перадаваўся, як па ланцужку,
твой генны код. Дзе, узнiмаючы галіны,
старая грушына ціха губляла долу
цяжкія кроплі пладоў.
Але, на жаль, чым далей
ты ад мяне, тым бліжэй мне гэта мясцовасць.
Кажу з упэўненасцю, не гледзячы,
што жыццё нашмат даўжэйшае,
чым можа дазволіць памяць.
І цяпер, згробшы ў бярэмя сухую рэштку —
абрыўкі дзён, эпісталярную макулатуру,
рэдкія фотаздымкі, твой голас — буду
цягацца з гэтай паклажай
ад хаты да хаты, як пагарэлец,
і наўздагон мне будзе несціся, пэўна,
адно толькі ёмістае
«Будзь ты пракляты!»
І завяршае бравы маладзён свой “верш” пантовым “Будзь ты пракляты!” Тым самым як бы выказваючы асабістае стаўленне да мовы Шамякіна і Купалы. Вось ва што выліваюцца вашы старанні, класікі: ганяліся вы за званнямі – атрымайце прадаўжальнікаў, якія хутка на вашы помнікі мачыцца стануць.
А Мяцеліца, між тым, скончыў Віцебскі Дзяржаўны ўніверсітэт, гісторык.
Акурат гэтак ён адчувае жыццё, гэта яго самы высокі пафас, які ён замаляваў у верлібры, блытаючы публіцыстыку з прозаю.
Далейшае ад маладога гісторыка:
* * *
Подых ветру
і ледзь заўважны ў цемры
рух галінкі, што драпнула
цёплае паветра.
Шпацыруючы ўздоўж дома
ля клумбы,
дзе (сёння нябожчыца) суседка
гадавала жоўтыя вяргіні,
я ўглядаўся ў выцвелы аксаміт
гэтай травеньскай ночы
і чакаў цябе,
супакойваючыся толькі тым,
што адводзіў назад
гадзіннікавую стрэлку.
Дакурыўшы апошнюю цыгарэту,
я сплюнуў на брудны асфальт
і ляпнуў пад’езднымі дзвярыма.
Ты жывеш
На другім канцы горада.
Чаго я, уласна,
чакаў?
Гэтая публіцыстыка, аздобленая “брудным асфальтам” і “пад’езднымі дзвярыма” прыйшлася даспадобы не-пісьменніцы Святлане Дзянісавай, і яны з калектывам рэдакцыі вырашылі пакуражыцца – балазе ж крытыку на той час Карлюкевіч поўнасцю задушыў. Таму дылетантам ад літаратуры была вольная вольніца.
А між тым гэта не жарты – так яны задаюць напрамак развіцця нацыянальнай літаратуры на будучыя дзесяцігоддзі: начытаўшыся “Маладосць”, гарачыя філфакаўцы роўна такія ж вершы і пачнуць вытвараць, і пабягуць з імі ў часопіс.
Але ж мы паспрабуем ім перашкодзіць, бо кожная публікацыя такіх “вершаў” атрымае ў нас скрупулёзны разбор, а імёны – названыя, каб Беларусь не згубіла сваіх герояў.
ЛіМаразм-138
Усё будзе ў ажуры
Ігар Палынскі, музыкант і журналіст, вырашыў паспрабаваць сябе ў паэзіі, як ён яе ўяўляе. Што і прадстаўлена ў №5 “Маладосці” за 2015 год. Думкі і вобразы Палынскі выкладае вольным вершам, з элементамі белага – мнагаслоўна, блытана, негарманічна, немілагучна.
Цікава, насмеліўся б музыкант спяваць перад публікай такі верш, ды яшчэ і без нотаў, а проста так – як давядзецца? Не. Бо музыку ён, відаць, паважае. А вось разам са Святланай Дзянісавай, галоўным рэдактарам “Маладосці”, чаму б не ўчыніць глум над чытачом і над самім паняццем паэзіі? Бо ні адна, ні другі не пісьменнікі, чаго з іх спытаеш? Тым болей што Карлюкевіч, Чаргінец і Пазнякоў занятыя куды больш глабальнымі справамі, а “Маладосць” аддалі пад адказнасць калектыву рэдакцыі – яны справяцца.
Спраўляецеся вы, спадары, кепска. І мы вам гэта дапаможам уразумець.
Уступны верш музыканта Палынскага:
* * *
а я зноў пішу.
і не таму,
што хочацца ў здабычу новы матэрыял.
і не таму, што тут віруюць думкі
ў неразумнай гэтай галаве,
і не таму, што Круткін кожны ранак
прыходзіць з новымі радкамі
і зайздрасць мімаволі пачынае панаваць
накшталт «ён можа, а я не» —
не.
не таму я зараз бачу ў чорнай скрыні,
як выбіваюцца танюткія радкі —
калі павольна, а бывае, парушаючы
ўсе хуткасці, падораныя звыш,
калі вар’яцкі шрыфт мільгае перад вокам
(другое ўжо амаль не бачыць),
калі люстэркі думак незнянацку
кладуцца на нерыфмаваныя склады.
я не чакаў, што стане ранак
такім балючым. і бязглузда
не стану ехаць па дарозе
з кіроўцам, якога бачу
першы і апошні раз у жыцці.
бо нездалёк твой дом,
бо блізкай ты здаешся,
бо я бязлітасна да сваёй існасці
цябе кахаю —
здаецца, ужо не першае жыццё.
а ты маўчыш, і толькі дужкі,
бязмэтныя пародыі ўсмешак,
я бачу які раз у сваім прываце.
але вайна ў маім сумленні
перамагла саму сябе,
стану чакаць. і — станецца,
убачу твае вочы зноў,
і шчасце натхніць
на новыя спатканні.
Пачынаецца верш, амаль як у Пушкіна: “Я вам пішу”. Ну а далей доўжыцца празаічнае, цягучае журналісцкае даследаванне Палынскім глыбіняў сваёй душы, з удушлівымі паўтарэннямі, каструбаватае, бяздумнае, пошлае.
Пафас адсутнічае. Увогуле, дзівішся, няўжо ж сучасная моладзь не мае сапраўдных, чалавечых пачуццяў. Бо любяць жа яны, як мінімум, сваіх бацькоў і бабуляў з дзядулямі, сабачак і кошачак. Дык хай бы і пісалі пра гэта. І мы б ім паверылі. Як верылі франтавікам, калі яны пафасна ўспаміналі вайну. Няўжо ж у душы сучасных маладзёнаў афрыканская пустэча? Верыцца цяжка. Людзі ўсё-ткі. Аднак напаказ, натрэніраваныя ў тусоўках важакамі накшталт Хадановіча, які, можа, і наўпрост выкладаў ім літаратуру, – яны сталі разумець паэзію як постмадэрновы сцёб, як нешта павярхоўнае, эпатажнае, моднае. А сапраўдныя пачуцці трэба хаваць ад людзей – засмяюць. Ты вонкава мусіш быць у шакаладзе. Хоць аблізвай.
А калі ўжо даследуеш патаемныя звівы душы, як музыкант Палынскі ў сваім “вершы”, то варта мудрагеліць, эпатажнічаць, фарсіць, пнуцца паказацца адмысловым філосафам, тады як насамрэч ты элементарны напаўпісьменны пачатковец і дылетант.
Але ж Палынскі не вінаваты. Пашкадуем яго. Гэта палітыка холдынгу – як індзейцаў, загнаць моладзь у рэзервацыю часопіса, адкуль ані гуку не пачуе пра іх літаратурны працэс (хай хоць на вушах бегаюць), – а самім, чыноўнікам, тым часам ладкаваць свае справы, выкарыстоўваць дзяржаўны рэсурс на прапаганду ўласнай творчасці, праз знаёмствы і ціснучы пасадай сваёй лезці ў школьныя падручнікі, каб часцей выдавацца і да смерці жыць з не такіх і малых ганарараў.
Ясна я патлумачыў стратэгію?
А Палынскі… Што Палынскі? А, ну надрукаваўшыся раз, уразумее, што літпрацэс ад гэтага нават не чхнуў, і вернецца да гітары сваёй.
Тым не менш мы паспрабуем выцягнуць яго на свет Божы, насуперак задуме чыноўнікаў, ды паказаць твар сучаснай маладой літаратуры, якая мерыцца стаць нашай будучыняй.
Яшчэ:
* * *
не баюся стаць ценем
зямлі, што ты
сваёю радзімай завеш.
цяпер усё меней
крычаць каты
пад домам, дзе ты пяеш.
пальцы на чорных
і белых ключах
раскрыюць усе твае сны,
а сціплыя словы
і шчасце ў вачах
разбудзяць імкненне вясны
распальвацца сонцам у вокнах,
саграваць думкі і сэрцы.
калі радкі мае крохкія,
запісаныя на выпадковай паперцы,
хоць камусьці падораць імгненне
усмешкі на вуснах, лёгкасці кроку,
не стану знішчаць памкненне
нараджацца нясмеламу року.
...там пяюць званы,
праводзячы ў рай
Вялікае Сонца Паэта.
будзем бачыць сны,
як нясём на руках
беларускае слова для свету.
я не стану акрэсліваць
межы часоў,
але цвёрда ведаю — будзе
той святочны дзень,
калі моваю зноў
загамоняць мільёнамі людзі.
і распаліцца сонца ў вокнах,
сагрэюцца думкі і сэрцы...
У гэтым публіцыстычным тэксце, аднак, прысутнічае псеўдапрарочы пафас. Галоўнае, што сам аўтар верыць – так будзе! Сонца распаліцца ў вокнах, а думкі і сэрцы – сагрэюцца. “Лазар – выйдзі!”
І сапраўды, для ўваскрэсення чатырохдзённага Лазара, беларускай літаратуры, па якой ужо поўзаюць насякомыя чыноўнікаў і чарвякі дыпламаваных знаўцаў, аднаго хацення Палынскага будзе замала. Тут патрэбная міласць самога Госпада Бога.
Але ж яе трэба заслужыць. І, канешне ж, не пісаннем публіцыстычных нататак у раздзеле “паэзія”.
І ўсё-ткі ацэнім пазітыўны намер маладога музыканта. Бо ў гэтым вершы ён паказаў, што існуе ў прыродзе нешта большае за яго “я”, у якое ён хоча верыць. Мы яму не паверылі, гэта праўда. Не хапіла мастацкасці. Таму сам пафас падаўся хадульным, за валоссе прыцягнутым, амаль плакацікам на гарадской плошчы, які вось-вось сарвуць дзяржаўныя людзі, каб не спакушаў ён народ.
У той жа час такі ж пафас зусім не фальшыва гучаў у творах Караткевіча, азораны паэтычным талентам. І таму, як бы крыўдна для каго ні гучала, а кожны мусіць сваёй справай займацца – музыкант стварэннем мелодый, пірожнік – піражкоў, а шавец – ботаў. І тады ўсё будзе ў ажуры.
ЛіМаразм-139
Ад эпатажу – да класікі
Матэматыкі лічаць, што спантаннае ўтварэнне найпрасцейшай жывой клеткі з малекул мае такую ж верагоднасць, як самазборка сучаснага “Боінга” з кучы смецця.
Па аналогіі: утварэнне паэта ўзроўню Пушкіна праз старанні, заняткі і нават падручнікі немагчымае. Як і ў выпадку жывой клеткі, тут патрэбная іскра Божая. А маючы гэтую іскру, паэт і сам сябе, без строгіх настаўнікаў знойдзе.
Таму несправядліва вінаваціць паэтаў нашай рубрыкі ў тым, што яны не пішуць шэдэўры. Але ж і не крытыкаваць іх па самым высокім рахунку мы не можам, бо гармонія ёсць гармонія, а ўсе адступленні ад яе ёсць дысгармонія. У адваротным выпадку мы скоцімся на звычайнае беларускае гаварэнне пра паэтаў, што таму, маўляў, выпаў цяжкі лёс, а гэты, малайчына, перайшоў з рускай на беларускую, а той мой добры таварыш, зямляк.
У рубрыцы мы вярнулі літаратурную крытыку да яе вытоку, да метаду Вісарыёна Бялінскага, калі бязлітасна лупцуюцца бяздарнасці, і нават паблажак да шараговых літаратараў няма, а шукаюцца і вітаюцца толькі таленты. Бо іншым у літаратуры і асабліва ў паэзіі – няма чаго быць. То бок калі хто пакрыўдзіўся і ад нашых ацэнак перастаў пісаць, то туды яму і дарога. Геній не перастане, а рана ці позна даб’ецца выніку. На жаль, чалавечы фактар мы не можам улічваць.
Крытык павінен заўважыць 1) адметнасць паэта (а не выкарыстоўванне набыткаў класікаў, як Анатоль Аўруцін, што пад старасць дайшоў да прамога капіравання); 2) паэтычную энергію, экспрэсію; 3) той агонь, які запальваецца штогод на праваслаўны Вялікдзень (бо пры адсутнасці гэтага агню паэт будзе заўсёды поўзаць па плоскасці); 4) ідэалы Традыцыі, якія паэт лічыць вышэйшымі за сваё “я” (чытаць эгаістычныя рэфлексіі нам нецікава). Вось асноўныя пункты.
А цяпер пяройдзем да разгляду падборкі вершаў Кацярыны Захарэвіч (“Маладосць”, №5, 2015 г.), якая ў кароткіх звестках назвала сябе “недапаэтам” і “недапразаікам”. З вершамі дэбютуе.
Уступны такі:
* * *
Выкрасліць усё, што дыхаць мне замінае,
Тое, што на шляху маім ставіць сцены,
Тое ўсё, што цягне на дно, бы камень,
Выкінуць ды чакаць абязаных зменаў.
Другое жыццё, а за шклом усё тое ж неба,
Восень, што колькі дзён яго робіць шэрым,
Неба не супраць, яму нічога не трэба,
Акрамя толькі ліць ваду бы з вядра, без меры.
Шлях да метро, і сонна-сляпыя твары,
Раніца злосным ветрам раскрые вочы…
Я дастаю ружовыя акуляры
І застаецца толькі з ўсмешкай крочыць.
Па вершы бачна, што ёсць праславутае “я” паэткі, эга, якое шукае шчасця сярод “сонна-сляпых” твараў і раніцы са “злосным ветрам”. Каб трываць цэлы дзень мярзоту рэчаіснасці, аўтарка дастае “ружовыя акуляры”.
Ясна, што ідэалаў у лірычнай гераіні няма і, галоўнае, яна не разумее, што без іх не толькі да Паэзіі не дапнеш, але і з “усмешкай крочыць” па жыцці вельмі цяжка.
Адзін пункт Захарэвіч прайграла. Другі – Дабрадатны агонь у сэрцы. Ён заўсёды гарыць у звязку з ідэаламі, і таму ў Захарэвіч таксама адсутнічае. Божай іскры мы не заўважылі.
Паэтычнай экспрэсіі няма, верш млявы.
Зразумела, што і адметнасць пакуль таксама ў дэбютанткі адсутнічае.
Выснова – Кацярына Захарэвіч праваліла ўсе чатыры пункты нашых патрабаванняў да паэзіі.
А цяпер паглядзім, як гэта ўвасабляецца ў канкрэтныя хібы.
Першыя радкі яна пачынае з немілагучных звязак “тое, што”, “усё, што”, “Тое ўсё, што”. Іх трэба пазбягаць. Потым з’яўляецца непісьменнае слова “абязаных”. Рэдактары зноў прамаргалі.
Далей банальная рыфма “неба–трэба” (зрэшты, нядаўна на ёй быў злоўлены мэтр Навум Гальпяровіч, які падае маладым прыклад).
Два разы выкарыстана гутарковае “бы” замест “быццам”.
Не стаіць коска перад “І” ў апошнім радку.
Ёсць зацёртая метафара “ліць ваду бы з вядра”
А больш метафар у вершы проста няма. Ну і як нам ацаніць па справядлівасці наробленая дэбютанткаю? Хай чытач рубрыкі сам паставіць адзнаку.
Другі верш болей экспрэсіўны і мае пачуцці, бо дзяўчына піша пра каханне:
* * *
Ні хлеба, ні відовішч — толькі літасці —
Усё, пра што прасіць магу цябе.
Сціскаеш… так балюча… Мілы, выпусці —
Адзінае, што мне ў скроні б’е.
Твае абдымкі ланцугамі цяжкімі
Абвілі мой слабы пакутны стан.
Перакананні… правільныя, важкія…
Прашу цябе, мой любы, перастань…
П’янлівы шэпт і пацалункі вінныя,
Не ўлагодняць грэшнае душы.
Мая віна… і галава павінная
Схіляецца… І лепей адсячы.
Тут таксама мноства хібаў. І разбіраць іх не станем. Але энергія з’явілася – і тое хаця б добра. Сублімацыя сексуальнага ў паэтычнае. А іншага мы не можам патрабаваць увогуле ад усёй жаночай паэзіі. Таму верш маладой Захарэвіч нічым асабліва не горшы за вершы Раісы Баравіковай або памерлай Таісы Бондар. Таму, пішучы ў гэтым – пачуццёвым і эратычным напрамку, – Захарэвіч будзе прынамсі вершы ствараць, а не гуляць са словам у бязглуздае, як робіць Вольга Гапеева і падобныя аматары эпатажных верлібраў.
Вартасці разгледжаных твораў Кацярыны Захарэвіч яшчэ і ў тым, што яна піша коратка і ў класічным стылі. А гэтаму мы заўсёды аддаём перавагу.
ЛіМаразм-140
Не ў закляты тупік
Літаратурны крытык пастаянна некага судзіць, тым самым беручы на сябе занадта і выклікаючы непрыязнасць людзей. Аднак жа ён судзіць творы, а не чалавека за яго маральныя якасці. У гэтым розніца. Асноўным жа апраўданнем крытыкі служыць тое, што без яе дэградуе літаратурны працэс, забалочваецца. Гэта выразна бачна па выданнях холдынгу апошняга пяцігоддзя. Прыбралі крытыку – і свавольствам чыноўнікам не стала мяжы. І ўжо амаль класікам пачуваецца графаман Міхась Пазнякоў, увешаны нагруднымі значкамі ад СПБ.
Мы моцна сунялі гэты чыноўны імпэт, і графаманы атрымалі тое, што заслугоўваюць. Цяпер на вечарыны яны ходзяць не нагэтулькі смела, як колісь, бо на спіне ў кожнага вісіць добра бачная шыльда – “бяздарнасць”.
Другім жа нашым кірункам на бліжэйшы час стаўся ацэначны разгляд твораў маладых літаратараў часопіса “Маладосць”, якія, па задуме холдынгу, надрукаваўшыся там аднойчы, навечна кануць у Лету і не будуць замінаць друкаваць фаліянты чыноўнікам. Крытыка на іх дэбют ніколі не з’явіцца ў “ЛіМе”, ну а ў “Полымі” – пагатоў.
Таму мы досыць паслядоўна і пільна адсочваем маладых літаратараў.
У №5 “Маладосці” з мінулы год надрукаваны вершы Волі Чайкоўскай, 1987 года народзінаў, журналісткі, з’явілася на свет у Віцебску, а жыве ў Мінску.
Год нараджэння неаспрэчна ўказвае на сталасць паэткі, таму ніякіх скідак на пачаткоўства не можа быць апрыёры. Тым болей што Чайкоўская выдала дзве кнігі паэзіі.
* * *
перабіраю ўсе магчымыя варыянты
развіцця падзеяў
па ўсіх законах драматургіі
калі знікае надзея
акурат і павінны здарацца цуды
надакучыла дзейнічаць
сяджу чакаю
слухаю miles runs the voodoo
down
настрайваюся на пазітыўныя хвалі
адчуваю тваё хваляванне
не бойся!
ты ведаеш
мой адказ
Асноўнай слабіной сучаснай літаратурнай моладзі ёсць тое, што яна, пераважна гарадская, мову беларускую ведае толькі з падручнікаў. І патрэбна прыроднае чуццё слова, каб мова ў іх выкананні загучала натуральна і мілагучна.
Гляньце, колькі іншаземных і запазычаных слоў у гэтым кароткім вершы. Такі перабор парушае фанетыку. Словы вытыркаюцца, быццам паганкі з імху. Уласна беларускага таму – мала ў паэткі з гучным прозвішчам, якое само па сабе да мілагучнасці абавязвае.
Сэнсу ў вершы нямнога – эгаіст сядзіць і чакае манны нябеснай. Мова бедная. Вобразнасці вобмаль. Сустракаюцца залішнія паразіты “ўсе” і непісьменнае “настрайваюся” замест “настройваюся”. Аўтарка мысліць па-руску.
Багаццем мовы не вызначаецца і наступны верш:
* * *
некаму выйсця няма
іншым уезд забаронены
каб я толькі магла
стаць дымам над комінам
сталі б тады ўсе
межы пераадольныя
каб я толькі магла
стаць дымам над комінам
А паэт, мы ўжо зазначалі, – гэта найперш яго мова.
Аднак класічная форма верша выявіла ў паэткі, якая была бездапаможнай у верлібры, пэўнае эстэтычнае чуццё і здольнасць элегантна, лаканічна выказвацца. Коратка, ясна, даволі прыгожа. Ёсць нетрывіяльная філасофія. Хоць і наіўная.
Наступны верш пачаты ўдала:
* * *
Ніхто не сышоў.
Усе засталіся.
Смялей да адбітку
Свайго дакраніся.
У прорубу дзён,
У пашчы эпохі
Захраслі ўсе
Затрымаліся трохі.
У лесе радкоў,
У ціхім адчаі
Мы не здаваліся —
Мы маўчалі.
Маўчалі
Пакуль не прыйшло світанне.
Маўчанне.
Закончаны горш. Сэнс размываецца. У “лесе радкоў” маўчаць наўрад ці магчыма. І што гэта за “не здаваліся”, калі “мы маўчалі”? І са світаннем маўчанне аўтарка параўнала няўклюдна. Ёсць русізм “прорубу”.
Аднак здольнасці, праяўленыя ў папярэднім вершы, небанальнасць – праглядваюцца і тут.
Ну і наступны верш – сімбіёз класічнага і вольнага – атрымаўся так сабе, млява.
* * *
Словы! Словы!
Скатваліся па падбароддзі.
З невыносным грукатам
Біліся аб грудзі
І ляцелі далей долу
Уніз
Незваротна
Ты
Яшчэ спрабаваў
Лавіць іх рукамі.
Але куды там!
Слова не верабей!
Вылеціць —
Не ўловіш!..
Ёсць русізм “скатваліся” замест “скочваліся”. Відавочна, што і аўтар і карэктар, і рэдактары мысляць па-руску. “Долу” і “ўніз” у дадзеным выпадку сінонімы, а стаяць адно за адным. Залішне.
Увогуле, гэта галоўная праблема – рускамоўнасць і думанне па-руску цяперашніх гарадскіх аўтараў і нават рэдактараў літаратурных часопісаў. Пакаленне вясковых рэдактараў, яны ж і пісьменнікі, яны ж і паўкласікі літаратуры, – няўхільна сыходзіць са сцэны. Працэнт гарадскіх пісьменнікаў у нашай літаратуры імкліва расце. А мову гараджане адчуваюць кепска. І што будзе гадоў праз 10–20, нават страшна падумаць. Асабліва пры адсутнасці друкаванай крытыкі. Няма каму сачыць за гэтымі “скатваліся” і “настрайваюся”. І вельмі верагодна, што мова набудзе гарадскі варыянт трасянкі. Маладзёнам, што ідуць пантавацца ў літаратурныя тусоўкі, душа за яе не баліць. Абы было весела час бавіць.
І таму адзіным эталонам мовы стануць дзяржаўныя літаратурныя часопісы і выдавецтвы, куды неабходна браць высокакваліфікаваных карэктараў, ды яшчэ каб над імі з палкай стаялі ўедлівыя крытыкі.
Інакш мова расплывецца ў нешта жахлівае.
Увогуле падборку Волі Чайкоўскай можна лічыць удалай – у параўнанні, вядома ж, з ардынарнымі творамі большасці паэтаў выданняў холдынгу. Гэта прынамсі рух некуды, а не ў закляты тупік.
ЛіМаразм-141
З розных планет
Беларускія літаратары савецкага часу, пры ўсёй яго бязбожнасці, збольшага заставаліся вернымі сынамі вёскі, а значыць, выхаванымі ў межах шматвяковай хрысціянская традыцыі. Таму добра ведалі, дзе дабро, а дзе зло. І шкала іх каштоўнасцяў была для ўсіх аднолькавая. Як Іван Шамякін, напрыклад, ні высмейваў у сваёй прозе царкоўнасць, да яўнага блюзнерства не даходзіў, а пры канцы жыцця, калі ўразумеў руйнаванне многіх камуністычных ідэалаў, то мусіў вярнуцца да Бога.
Разгортваючы часопісную старонку з маладым беларускім паэтам, не ведаеш, з якой духоўнай існасцю ты сутыкнешся. Бо няма цяпер людзей, створаных пад капірку адной ідэалогіяй, і богведама, хто праграмуе мазгі канкрэтнага літаратара. Напрыклад, на маім тэлевізары блізу 300 каналаў і амаль на кожным – свой ідэолаг, які пераконвае, што толькі ён адзін валодае ісцінай.
Ці выхоўвае маладых літаратараў школа? Цяжка сказаць, асабліва па кожным індывідуальным выпадку. Але нярэдка бывае, што на ўрокі ходзяць, як на непазбежную дакуку, а імкнуцца хутчэй дадому, за кампутар, на порнасайты, ці ў віртуальную рэальнасць разнастайных гульняў. Ці ў тусоўку з півам, цыгарэтамі ды вольнымі дзеўкамі.
Гэта мы пра тое, што палкай цяжка выхаваць чалавечую існасць. Я, напрыклад, у 9–10 класах даходзіў да таго, што лянота было падручнікі кожны дзень мяняць у партфелі, таму цягаў усе разам; урокі, вядома ж, не рыхтаваў. Вось так людзі плююць на фальшывую ідэалогію.
Аднак без ідэалогіі ўвогуле нельга. Бо чалавек істота духоўная, колькі б ні пнуліся матэрыялісты ў адваротным пераканаць. Гэта ягоны стрыжань.
З пачатку дзевяностых і, асабліва, з пачатку двухтысячных у наш непадрыхтаваны розум хлынуў паток напорыстай інфармацыі. Што насамрэч было і ёсць барацьбой за душы людзей. Яшчэ нядаўна ўсё здавалася простым і ясным – Ленін, партыя, камунізм, а тут наце вам – ад традыцыйнага праваслаўя да экзатычнага будызму, ад заўзятага заходняга атэізму да самага пачварнага містыцызму. Сотні тысяч кніг і прапаведнікаў прыняліся штурмаваць нашы галовы.
Прывяду толькі адзін прыклад. Гадоў пятнаццаць таму зачасціла да нас хадзіць сяброўка юнацтва маёй маці ды насіць кнігі эзатэрычнага кшталту, ад Мулдашава да Блавацкай, ды захоплена іх хваліць, ды навязваць мне.
Добра на той час разумеючы сутнасць хрысціянства, я паступаў па прынцыпе “не ганьбі і не прымай” – прачытаўшы, адкладаў убок і не станавіўся зацятым прыхільнікам чарговага мага. Не тое – наша знаёмая. Яе бедная галава лёгка падпадала пад уплыў яскравага прапаведніка, які станавіўся кумірам да з’яўлення новага.
І вось чым скончыла гэтая жанчына. Гадоў дзесяць таму сувязь з ёй перарвалася. На тэлефонныя званкі перастала яна адказваць. І толькі праз трэція асобы ўдалося дазнацца, што яна поўнасцю закрылася ад свету і дачыняецца толькі з сябрынай “пасвечаных” у таямніцы светабудовы. То бок усё чалавечае ў ёй памерла.
Менавіта таму я напружваюся і трывожуся, калі не бачу ў творах маладых беларускіх літаратараў ні Традыцыі, ні хрысціянскага духу. Бо пантавацца можна толькі да пэўнага часу, а потым пустое месца можа запоўніць або закляты атэізм, або містыцызм з інфернальным ухілам, адкуль аўтар без царкоўнай дапамогі не выберацца, а псіхіятры ды псіхолагі будуць бяссільныя.
Можа, менавіта з боязі страціць традыцыю “Маладосць” нязменна друкуе побач з пачаткоўцамі літаратараў сталых, савецкага гарту, але вяскоўцаў, прывязаных да звыклага.
Такім, напрыклад, з’яўляецца і Аркадзь Нафрановіч, што нарадзіўся аж у 1936 годзе. Не малады паэт, пагадзіцеся.
Падборка пачынаецца так:
* * *
Усё ляцяць кудысьці дні
Праз дождж і снег, праз сонца промні.
На кожнай новай вышыні
Лепш супыніцца і прыпомніць,
Якія пройдзены шляхі,
Узважыць каб затым пры людзях
Свае і славу, і грахі
На чуйных шалях правасуддзя.
Сіл свежых пачарпнуць з крыніц
У спадарожнікі ўзяць вецер
І ачышчаць сябе ад смецця
Агнём маланак-бліскавіц.
Бачны неверагодны кантраст з маладымі гэтага нумара (№5, 2015 г.). Быццам з розных краін ці планет збіліся творцы ў часопіс. Вось што значыць ідэалогія часу. Ніякай пераемнасці пакаленняў.
Нафрановіч як быццам не мае творчай індывідуальнасці, хоць піша гладка. Нібы знялі яго вершы з савецкага канвеера. Тэма заезджаная. Спосаб падачы да болю прывычны. Метафары адсутнічаюць. А калі паспрабаваў аўтар прышпіліць сюды вобразнасць – то няўдала: адчышчаць ад смецця агнём маланак неяк нязручна, дый небяспечна – будзе пажар, лепш вымесці.
Крайняя абмежаванасць тэматыкі і псіхалагічная заціснутасць пацвярджаецца і наступным вершам:
ТОЛЬКІ ДОМА
О зямелька родная, святая,
Як жа цешыш ты душу маю!
Да тваёй травіцы прыпадаю,
З асалодай водар красак п’ю.
Радуюся нівам і хмялею
Ад жытнёвых спелых каласоў.
А засвішчуць снежныя завеі —
Маладзее ў жылах маіх кроў.
Анідзе ў жыцці таго настрою
Не спазнаць, як каля родных меж.
Толькі дома штосьці ёсць такое,
Ад чаго святлееш і пяеш.
Тэма роднай зямелькі, страчанага раю вяскоўцаў ужо шчыра нам надакучыла. Не, верш бы не быў благі, каб да яго роўна сто тысяч такіх не напісалі нашы былыя сяляне. Менавіта на іх і ляжыць віна ў заняпадзе сучаснай паэзіі – пісаць з іх пад капірку гарадскім пачаткоўцам няможна, а як трэба – не ведаюць, не было прэцэдэнту, таму слухаюць хахмача Хадановіча ці яшчэ каго з праважатых у гэты дзівосны сусвет. А трэба ўсяго толькі зазірнуць далей і глыбей – у рускую лірыку дзевятнаццатага стагоддзя, у гараджаніна-дачніка Пастарнака, ці хаця б перачытаць свайго Багдановіча, гарадскога інтэлігента.
ЛіМаразм-142
Беларусь Караткевіча
Памятаю, знаёмства маё з Уладзімірам Караткевічам пачалося з кнігі ў перакладзе на рускую, дзе змяшчаліся “Чорны замак Альшанскі” і “Дзікае паляванне караля Стаха”. Тое было ў юнацтве далёкім. Кнігу я праглынуў, а потым ці не штогод яе перачытваў. Бо нічога падобнага не чытаў. Цяпер разумею, што мяне заразіла не адна толькі дэтэктыўная фабула твораў, але і тое, што прозу пісаў паэт немалога маштабу. Гэта дасягала мяне нават праз кепскі, як цяпер бачу, пераклад на рускую. Ну і з вялікай радасцю потым прачытаў я гэтыя раманы на беларускай мове.
Сёння зранку паспрабаваў чытаць “Чорны замак Альшанскі” на рускай, па электроннай кніжцы. Не змог, не тыя эмоцыі. Улюбёнага ў Беларусь Караткевіча трэба ўбіраць у сябе на беларускай жа мове, уся сіла яго ў мове, у паэтычных вобразах, а не ў псіхалогіі, не ў веданні душаў людзей, не ў сюжэтным баку прозы.
Што такое ў перакладзе на рускую “Дзікае паляванне караля Стаха”? Ну неблагі дэтэктыў для юнакоў, з цалкам запазычанай з “Сабакі Баскервіляў” фабулай. Але па-беларуску – гэта нацыянальны шэдэўр. Уся любоў аўтара да гісторыі, да мовы, да землякоў, да святла і праўды зашытая ў арыгінале. І яе не расшыфруеш ніяк, а толькі адчуеш сэрцам. Усе рэчы і падзеі набываюць глыбінны, таемны, рамантычны, метафізічны сэнс. Здзяйсняецца пераход у звышлітаратуру.
Караткевіч індывідуальны да дзівацтва, іншым разам стамляе ў апісаннях і захапленнях сваіх. Але магія мовы вабіць чытаць далей. Цяпер разумею, што ён нарадзіўся не ў свой час – не мог гаварыць тое, што думае, пісаць тое, што хоча і як хоча. І ад гэтага цяжка пакутаваў і горка, адзінока піў. Рэальнасць у галаве Караткевіча і рэчаіснасць СССР моцна не супадалі.
Але ён нарадзіўся, з другога боку, менавіта ў свой час, тады, калі трэба было яму прагучаць. Каб існавала цяпер літаратура дваццаць першага стагоддзя, у фундаменце якой творы гэтага дзівака і волата слова. І шмат маладых сталі размаўляць і пісаць па-беларуску менавіта праз Караткевіча, запаленыя яго верай.
А запальваў сэрцы людзей Караткевіч чаму? Таму што меў высокі ідэал і яму служыў, хочучы зрабіць Радзіму лепшай, а людзей – болей шчаслівымі ды свабоднымі духам.
Мала ў каго з беларускіх творцаў існуе ідэал, большы за ўласнае эга.
Чытаю ў Сеціве “Нёман”, дзе Караткевіч не раз друкаваўся, дарэчы. Ціхі жах. Пераклады саміх сябе на рускую. Чыноўнік на плячах чыноўніка, ляпеча нам сваю чарговую муць.
У №8 за 2015 год аповесць Навума Гальпяровіча “Вздох нежности” ў чужым перакладзе.
Навошта па-руску? Што гэтым хоча сказаць закаханы ў Беларусь літаратар? Ці ў “Полымя” не пускаюць? Незразумела.
Урывак з першай старонкі:
Автобус неумолимо удалялся. Кажется, только мгновение назад еще светились сзади красные огни, а уже темнота поглотила силуэт, оставив только слабый гул мотора, который постепенно стихал.
Андрей остановился, убедившись, что продолжать бег бессмысленно. Сердце колотилось в груди, пот выступил на лбу.
«Надо немедленно позвонить, там ведь все свои, пусть скажут водителю, чтобы остановился, подождал немного», — мелькнула мысль. Но мобильника почему-то не было.
«Как так, где же я мог его потерять? — в отчаянии думал Андрей. — Как назло!»
И вдруг мобильник отозвался мелодичным звоном.
Андрей проснулся, отбросил одеяло, нащупал мобильник на тумбочке, выключил будильник. Тело было покрыто потом, скомканная простыня, на которой он вертелся всю ночь, имела и вовсе мятый вид.
Не первый раз снились ему под утро такие сны: то он опаздывал на поезд или на самолет, то все товарищи, с которыми он был в командировке, оставляли его в отеле одного... Врач, милая отзывчивая женщина, говорила, что это все от его стенокардии, советовала пить перед сном что-нибудь успокаивающее.
Андрей встал, подошел к окну. Светало. Моросил мелкий дождик, и бронзовый Скорина на площади, казалось, съежился.
«Бедный Франтишек, — усмехнулся Андрей, — не спрятаться, и с пьедестала не сойти, и зонта нет».
Здесь, в родном городе, было довольно непривычно смотреть на знакомую площадь из гостиничного окна. Андрей вспомнил, как торжественно открывали этот памятник, и он, подросток с полоцкой окраины, зачарованно смотрел, как падало с бронзы белое полотно, и глазам открывалась величественная фигура знаменитого полочанина.
Па-першае, зноў прасвечваецца местачковы комплекс пісьменніка. Жывучы даўно ў Мінску і займаючы немалыя пасады, Гальпяровіч навязліва піша пра родны горад, пазначаючы яго штампам – велічнай постаццю знакамітага палачаніна, помніка. Пра Скарыну – глыбінны фрэйдаўскі комплекс, узвелічэнне сябе праз адну радзіму з культавай асобаю, і ўвогуле надаючы значнасць Беларусі, хоць тэкст – па-руску, на той самай мове, на якой размаўляюць усе нармальныя людзі Полацка.
То бок аповесць пачынаецца з фальшу.
Найграным здаецца і эпізод з будзільнікам, ад якога галоўны герой нервова прачынаецца, сасніўшы нешта трывожнае. Такія эпізоды мы бачым ці не ў кожным амерыканскім трылеры.
Гальпяровіч, як нявопытны празаік, выкарыстоўвае таксама “масла масленае” (яму сніліся сны). Што нягожа па стылі.
Увогуле, стыль твора газетны, як ні тужылася перакладчыца, а пераўтварыць мысленне беларускамоўнага Гальпяровіча ў прыстойны рускі тэкст не змагла. Каб па-мастацку пісаць па-руску, перакананы, трэба варыцца ў саку літаратурных тусовак у Расеі, убіраць у сябе ўсе павевы і трапныя слоўцы.
Стыль жа пісьма ў аповесці Навума канцылярскі, “аздоблены” штампамі, цягне на публіцыстыку максімум. Мова бедная, хочацца ёй міласціну падаць. А між тым аўтар са сталіцы, дзе гамоняць па-руску, і не алігафрэн, і сам бы мог свой твор перакласці. Чаго прыкідвацца класікам, якога пераўтвараюць другія?
Упэўнены, што ў арыгінале аповесць прагучала б глыбей, каларытней, лепей.
Калі ўжо Караткевіч у перакладзе мізарнее, то няўжо ж Гальпяровіч пабольшае?
А між тым Навум добры, адказны чыноўнік і чалавек, які шчыра любіць Беларусь і захапляецца памерлымі класікамі, і перадачы цікавыя пра іх велічнасць робіць. Дык чаму б не займацца сваім? Спраў жа па горла. І чаму мова руская так завінавацілася перад аўтарам, завошта ён прыняўся яе няславіць?
Многага, карацей, не разумее ваш крытык у літаратурных варунках, хоць і даследуе іх скрупулёзна паўтара года. Таемная гэта, рамантычная краіна – Беларусь Караткевіча.
ЛіМаразм-143
Пісаць, пісаць і пісаць…
Яны любяць адно аднаго, абагаўляюць і шануюць бязмерна. Калі адзін піша кнігу паэзіі пра родную вёску, другі стаіць з пяром на падхваце. Каб, прачытаўшы яшчэ ў рукапісе, абдумваць і тварыць першыя главы кнігі літаратурнай крытыкі пра кнігу паэзіі першага. Калі ж піша раман другі, то першы такім жа чынам штудзіруе першыя раздзелы і ўжо абмазгоўвае пераклад на мову ўсходніх суседзяў.
Прычым робяць яны гэта не дзеля творчага капрызу, а для шчасця будучых пакаленняў. І не стануць яны забаўляцца дурнымі гульнямі выдаваць тварэнні свае за свой кошт, а потым насіць адно аднаму і падпісваць. Гэтым няхай займаюцца бязглуздыя шарагоўцы ад СПБ.
Нашы сябры друкуюцца на дзяржаўных варштатах і за ганарар. Бо таленавітае павінна добра аплачвацца. Толькі ганарар з дзяржаўнай кішэні натхняе нашых прафесіяналаў, людзей сур’ёзных ды ўдумлівых.
Так, ты не памыліўся, спадар чытач, – гэта Міхась Пазнякоў і Гніламёдаў Уладзімір, даўнія лімаразмаўцы.
У №8 “Нёмана” за 2015 год змясцілі яны чарговы плён працы сумеснай, пераклад на рускую з беларускай славутай эпапеі акадэміка Гніламёдава. Яшчэ на самай зары стварэння холдынгу “ЛіМ”, на пачатку тысячагоддзя, з’явіліся ў “Полымі” першыя главы гэтага магутнага твора. І, мяркуючы па мёртвым маўчанні на яго крытыкаў, стала ясна – на доўгія дзесяцігоддзі гэтаму раману – быць.
Не бяды, што раманісту восьмы дзесятак. Не страшна, што зойме ён ільвіную долю часопіснай плошчы і не дазволіць ніколі прарвацца ў друк іншым раманам, прыкладам, празаікаў маладых, гарадскіх, перспектыўных. Галоўнае тое, што творца наш, літаратуразнаўца і акадэмік, ведае неаспрэчна – раман у нас мусіць надалей развівацца па кірунку Івана Мележа – задоўгімі эпапеямі пра вёску эпохі першых лямпачак Ільіча. І баста! Каму, як не слыннаму знаўцу інстытутаў Коласа і Купалы ведаць, што вёска заўсёды будзе цікавая чытачам – хоць бы людзі сталі на Месяц лятаць, як на курорт дарагі, іх вечна будуць цікавіць родныя карані – вёска ў лапцях і заплеснелыя ад сырасці хаты на чахлым узлеску.
Таму ўсе сілы СПБ накіраваны менавіта на трансляцыю ў масы эпапеі пажылога акадэміка. Сотні супрацоўнікаў інстытута Акадэміі навук шчыруюць, разбіраючы ў эпапеі кожную літару. Віктар Шніп у “Мастацкай літаратуры” ледзь паспявае перавыдаваць гэты неацэнны твор. А ўжо новы том, новую кнігу пра жывучую вёску нясе яму акадэмік.
Не дрэмле і вечны сябар Гніламёдава, жвавы і маладжавы старшыня МГА СПБ Міхась Пазнякоў, перакладаючы, прапаноўваючы, рэкламуючы эпапею.
Не забывае пра нацыянальны шэдэўр і Мікалай Чаргінец, у жывым эфіры нацыянальнага тэлебачання ахрысціўшы раман вялікім! І даўшы тым самым яму зусім ужо зялёнае святло, і дазволіўшы тым самым нястомнаму “старшыні” ды акадэміку любіць нацыянальную літаратуру бязмерна. (Зрэшты, пагаворваюць, што любоў гэтая мае крыху вычварны кірунак, што пасля любошчаў каханка з’яўляецца на людзях з сінякамі ды драпінамі на раскошным і вабным целе. Аднак мы не ў праве ўбівацца ў іхні інтым, які ёсць святая святых, і сексолагі сцвярджаюць, што пры наяўнасці кахання ў пасцелі дазваляецца ўсё!)
Урывак з высокамастацкага тэксту акадэміка ў памянёным “Нёмане” мы прыводзім ніжэй:
Началось Заволожье.
Всю ночь они провели в вагоне и изрядно-таки продрогли. Утром к вагону подъехали подводы. Подошел начальник станции:
— Которые брестские — выходи!
— Мы — брестские! — отозвался Гомон.
Прусковчане ожили и стали, кряхтя, выходить из вагона, разминаться.
Вынесли сундуки, корзины, узлы.
— Давай вылезай! — торопил начальник станции, пряча голову в воротник шинели.
Подошел парень лет семнадцати, улыбчивый, с курносым лицом, и предложил:
— Кто хочет ехать в Заполонное?
— А далеко это?— поинтересовался Левон.
— Как далеко? Шесть верст отсюда!
Парень оказался свойский, разговорчивый:
— Село наше богатое, есть жилье, работа. Сейчас завезу.
В разговоре он заметно «окал».
— А ты кто будешь? — снова спросил Левон.
— Я Андрюшка Платонов. Батя меня послал.
— Ну, тогда спасибо! — вступила в разговор Марыля.
— Безбородые вы какие-то... — удивлялся Андрюшка, оглядывая прусковских мужчин.
— Бороды мы сбриваем, — ответил Гомон, хотя сам брился редко — борода у него почти не росла.
— Помолчал бы уж ты! — упрекнула его Матрена.
Андрюшка помог Кужелям погрузить на сани вещи. Сани — Левон обратил внимание — были запряжены парой здоровых, упитанных лошадей.
Кужели сели всей семьей, сани тронулись с места. Впереди и сзади, также на санях, ехали остальные прусковчане.
Заволжье обдало холодом и порывистым ветром. Белыми космами завивалась вокруг саней поземка.
— Что, холодно? — улыбнулся возница.
— Холодно! — встрепенулась Тоня, укрывая одеялом и себя, и сестер, — все они пристроились на санях позади.
— Ветер! — как бы оправдываясь, ответил Левон. — У вас он какой-то более холодный, чем у нас.
— Это еще не холодно, — утешил Андрюшка, — бывает, что и до костей пробирает! А теперь градусов под тридцать, не больше.
Андрюшке хоть бы что — одет по-зимнему: овечья шапка, тулуп, валенки.
У нумары, я ўжо зазначаў, так многа чыноўнікаў, што цяжка ўбіцца нават акадэміку. Адмералі яму ўсяго дваццаць старонак.
Тэкст настолькі канцылярскі ды журналісцкі, што і прыдрацца да чаго-небудзь цяжка. Бо плакаты на плошчы Незалежнасці памылак не маюць, праўда? Таму, каб не блытацца, мастацкасць акадэмік прыбраў. У такім жа дакументальным, храналагічным парадку доўжыцца ўся несканчоная эпапея, дзе банальныя рэчы выкладаюцца трывіяльнымі думкамі.
І толькі зрэдку заўважым мы, што праставаты Лявон гамоніць нейк дзіўнавата: вецер у яго “какой-то более холодный”.
На што другі селянін, нейкі Андрушка, адказвае з веданнем справы, што такі мароз яшчэ не мароз, а цяпер “градусов под тридцать, не больше”.
Гэтую спрэчку метэаролагаў вясковага вырабу трэба перарваць, і сказаць вось што: любое школьнае сачыненне дзесяцікласніка, калі ён не зацяты троечнік і малалетні бандыт, будзе на парадак больш квяцістым, мастацкім, прыгожым. Гэтая скупасць на метафары акадэміка ўражвае. Далібог, трэба шапнуць яму на самае вушка, што аднастайную дакументалістыку нудна чытаць пятнаццаць год запар, што хочацца хоць бы шалёнага сексу, ці мардабою на благі канец, каб вывесці чытача з летаргічнага стану. Ці, на добры канец, папрасіць свайго хаўрусніка Пазнякова напісаць урывак пра хараство роднай прыроды, з абавязковым слязлівым замілаваннем. Ну хоць нечым жа трэба разбавіць гэты цягучы кісель!
Не, так і будуць дзяўбці бедныя старонкі варштаты з несканчонаю эпапеяй. Але ж папера сцерпіць, а чытаць такое ніхто па добрай волі не стане. Гэта хоць суцяшае.
А ганарары? – спытаеце вы. Ды якія там ганарары… Капейкі. Тым больш – падзеленыя на дваіх. Тым болей што сапраўднаму творцу многа не трэба – табурэт, няхісткі стол, пачак паперы і верная сяброўка асадка. А там – пісаць, пісаць і пісаць…
ЛіМаразм-144
Народ, што за кадрам
«Русский народ живет только Православием и его идеями;
кроме Православия в нем нет ничего другого и ничего ему не нужно,
потому что Православие всё, Православие — это Церковь,
Церковь же — это венец всего, притом в вечности»
Ф.М. Достоевский
Руская, савецкая армія і братнія народы СССР праявілі ў гады Другой Сусветнай Вайны цуды гераізму, стаўшы нечым суцэльным, як на перадавой, гэтак і па розныя бакі фронту. Пра дзівосную чуласць і ўзаемную дапамогу людзей адно аднаму мы шмат прачыталі ў мемуарах, прозе і паглядзелі ў фільмах. Згуртаваны яны былі найперш вялікай ідэяй – абаронай роднай зямлі.
Але чаму менавіта СССР не змог заваяваць Гітлер, які без супраціўлення амаль, парадам прайшоўся па цывілізаванай Еўропе, а ЗША ад страху затаіліся за сваім акіянам? Чаму так хутка апрытомнела агаломшаная нечаканым ударам Савецкая Армія? Тут можна прыводзіць многія слушныя аргументы спецыялістаў, вайсковых стратэгаў, эканамістаў, псіхолагаў. Аднак мы зойдзем у сэрца праблемы і скажам, што аснова Вялікай Перамогі – дух праваслаўя, якім прасякнуты быў народ і які так добра выявіў Талстой у рамане “Вайна і мір”, дух, аб які спатыкнуўся непераможны Напалеон.
Гэты дух аб’ядноўваў не толькі праваслаўных рускіх, беларусаў і ўкраінцаў, але змушаў злучацца ў адно цэлае іншыя народы СССР. Гітлер упершыню сутыкнуўся з незнаёмым, калі за сантыметр роднай зямлі біліся, не шкадуючы ўласных жыццяў. Бо для праваслаўнага люду ідэя звыш яго чалавечай адзінкі. У глыбіні сваёй існасці, выхаванай продкамі, праваслаўны ўпэўнены, што жыццё не заканчваецца за труною, што яно вечнае і што сорамна яму і немагчыма перад продкамі ды святымі роднай зямлі, а галоўнае, дзеля Хрыста – не аддаць жыццё за праваслаўе, не абараніць зямлю, якая ёсць калыскаю гэтай веры.
І не варта смяяцца тут, маўляў, што салдаты нашы тады былі савецкімі атэістамі. Бо з часу стварэння бязбожнай дзяржавы прайшло гадоў 25 – малы тэрмін, каб парушыць Традыцыю. Большасць салдат нарадзіліся ў праваслаўных сем’ях да СССР, былі хрышчаны, і дзецям іх, асабліва вяскоўцам, з малаком маці перадалася Традыцыя. Гэта былі людзі, з якіх можна было цвікі каваць. А галоўнае, цэласнае, народнае для іх значна перавышала сваё асабістае. Адсюль і цуды гераізму, якія немагчымыя без самаахвярнасці. І таму вайсковая махіна Гітлера загрузла, зламалася, прайграла.
Аднак скончылася вайна, а СССР працягваў палітыку атэізму. Раслі новыя пакаленні, усё болей аддаленыя ад Традыцыі і праваслаўя. Дух народны размякчаўся і кволіўся. Чаўрэла і армія, што натуральна.
Я служыў у ёй салдатам з 1987 па 1989 гады. Ад задоўгага прастою без прымянення, пры адсутнасці рэальнай дзейнасці гэтая некалі слаўная армія ператварылася ў нямоглую, хворую ўсімі магчымымі балячкамі істоту. Там даўно ўжо квітнелі дзедаўшчына, каўказскае і азіяцкае зямляцтва, п’янства, нянавісць паміж народамі. А займаўся гэты хворы арганізм у асноўным – катаваннем маладых салдат ды інтэлігентаў, якія, прызваныя туды служыць, аказваліся ў руках бандзюкоў і разбойнікаў, дзяцей люмпенаў і бязбожных сялян.
Не дзіва, што пры наяўнасці такой арміі СССР ганебна прайграў у Афганістане, а неўзабаве і зусім разваліўся. Бо дух першасны. А дух камуністычнага акультызму аказаўся фальшывым, а папраўдзе дык – сатанінскім. Такую б армію, з такімі кволымі рускімі, што забылі праваслаўе, Гітлер бы несумненна адолеў. Аднак існаваў ужо ядзерны шчыт, і ніхто б напасць на СССР не насмеліўся.
Захад чакаў, што СССР, распаўшыся, заліецца крывёю, што народы паўстануць адно на аднаго, дый сам рускі, абезгалоўлены бязбожнасцю народ, асатанее, парэжа, пагрызе самога сябе. І толькі літасцю Божай гэтая праваслаўная тэрыторыя была абароненая ад такога злашчаснага канца.
Не адбылося крывавых рэвалюцый, не было шматтысячнай разні, павальнага голаду і мору, Расея захавала амаль усе свае дарэвалюцыйныя тэрыторыі. І за якія пятнаццаць гадоў устала з каленяў.
Бо духоўна яе заваяваць усё-ткі не ўдалося. Хоць соні тысяч сектанцкіх прапаведнікаў, разнастайных акультыстаў Захаду і Ўсходу рынуліся на яе тэрыторыі па душы людзей. Але, наколькі хутка шчыравалі мармоны і ўсялякія неапратэстанты, яшчэ хутчэй, геаметрычнай прагрэсіяй стала адраджацца Традыцыя, Царква Праваслаўная.
Былі яшчэ напаўпустыя халадзільнікі, а будаваліся, як з-пад зямлі, невядома на якія сродкі вырасталі па ўсёй тэрыторыі храмы. Яны сталі кропкамі крышталізацыі лепшых народных сілаў. І Расея ўстаяла. А сатана прайграў.
І вечнае супрацьстаянне Захаду і Расеі трэба разумець як праяўленае на матэрыяльным узроўні змаганне Цемры са Святлом, вераадступнікаў і дэманаў з праваслаўем. Пратэстанцкія ЗША, дзе Святы Дух ніколі не начаваў, прасякнуты цяпер сектанцтвам і акультызмам, мільёны іх грамадзян даўно, самі таго не ведаючы, слугуюць дэманічным іерархіям. Іх фільмы, іх літаратура запоўнілі інфантыльную і даўно бязбожную Еўропу, якая захлынаецца ў вольным сексе, абортах, гомасексуалізме і суіцыдах пры агульнай сытасці. Бо чалавеку па прыродзе яго духоўнай агідна служыць мамоне, наталяць толькі рэфлексы ўласнага цела. І ад таго ён забівае сябе (гэта прадказваў Дастаеўскі). Чахне паэзія. Пустуюць храмы. Рэлігія - спорт. Прычашчаюцца півам.
Я рос пры СССР, калі з дзяцінства ад песні “Дзень Перамогі” беглі па скуры мурашкі, а пры гібелі Чапаева ў фільме я кожнага разу рыдаў. Таму мне страшнавата становіцца жыць у прасторы, дзе для маладых людзей самым каштоўным ёсць наварочаны мабільнік ці 3D-тэлевізар. Вось за гэтыя ідэалы яны гатовыя душу разарваць. А літаратура ёсць люстэркам жыцця народа. І менавіта з такімі “ідэаламі” сутыкаецца крытык, разглядаючы сучасныя тварэнні пісьменнікаў.
Аднак ёсць вера ў лепшае. Дух праваслаўя жыве. І народ падсвядома імкнецца да сапраўднага. На канцэртах у Дзень Перамогі раптам адухатвараюцца твары звычайных папсавікоў і акцёраў пошлых серыялаў, бо спяваюць яны пра Сапраўднае. І вось ужо ў апошнім конкурсе вакалістаў “Голас” перамагае народным галасаваннем манах – бо людзі стаміліся ад павярхоўнасці ды гламуру, ад рэкламы шакаладу і лекаў, душы інстынктыўна хіляцца да чалавека з духоўным стрыжнем.
І гэта напраўду характарызуе народ. Бо ўласна “народ” тэлевізар нам не паказвае, а дэманструе дзве крайнасці – тусоўкі багацеяў, якія не ведаюць, у якую шчыліну цела свае даброты запхаць, або зусім ужо кончаных люмпенаў, алкашоў, наркаманаў, лютых забойцаў, маньякаў. Народ застаецца за кадрам, ён пераважна ёсць слова на вуснах палітыкаў – “народ”.
Дух адраджаецца. І за святыні ваююць. І рускія ў Данбасе перамагаюць ачумелую нацыяналістычную набрыдзь. І рускія крымчане галопам бягуць да сваіх. А многія беларускія афіцэры ў адстаўцы кажуць, што калі пачнецца якая сур’ёзная буча, то яны пойдуць запісвацца ў рускую армію, дзе адраджаюцца сувораўскія традыцыі, чытай – дух праваслаўя. Менавіта каб гэтаму духу служыць і запісваліся яны ў вайсковыя вучылішчы пры СССР, а не пакланяцца гнілой эгаістычнай мамоме.
Праваслаўе вяртае народы да аднаго цэлага, і таму ніколі збольшага праваслаўная Беларусь не стане часткаю Захаду, як бы ні жадалі таго крыкуны радыё “Свабода” і згуртаваныя каля яе інфантыльныя павярхоўныя літаратары. Туды не пусціць не палітыка, не армія, а найперш – прышчэпка духоўнасці. Дух першасны. Не пускае не матэрыя – дух, нябесная іерархія, продкі і святыя, і героі гэтай зямлі, дзяды нашы, іх пралітая на франтах кроў за радзіму.
* * *
Мой дзед застаўся маладым.
Ён Мішам быў, як я.
Пайшоў звычайным радавым,
наўкол вайна.
Я ўсё жыццё яго не знаў,
ды верыў, што калісь
ён вернецца з вайны назад,
каб з намі жыць.
Аднак сумуе навіна:
з зямлі ніхто не ўстаў,
мой дзед, калі прыйшла вайна,
у бітве паў.
Ён пад Смаленскам недзе знік
без крыжа і груда.
Што думаў ён у гэты міг –
скажы, вада.
І бацьку ў Гомелі майго
выхоўвалі дзядзькі,
дзе Сож чароўнаю ракой
цячэ ў стагі.
ЛіМаразм-145
Пра інтэрактыў
Наталля Алейнікава, чые вершы надрукаваны ў №6 “Маладосці” за 2015 год, нарадзілася ў 1978 годзе ў горадзе Брагіне, а жыве ў Мінску.
Як паказвае вопыт нашых крытычных даследаванняў, жыхары сталіцы, што нарадзіліся на перыферыі, у творчасці застаюцца правінцыяламі з непазбыўнымі комплексамі. Гэта тычыцца што палачаніна Навума Гальпяровіча, дырэктара мінскай радыёстанцыі, што малавядомай паэткі Алейнікавай. Шкада, дарэчы, што паэтычны дэбют у “Маладосці” для яе спраўдзіўся так запозна. Але гэта асаблівасць нашага працэсу літаратурнага. У “Полымя” з некаторых пор – і думаць забудзь пранікнуць, калі ты не чыноўнік. Таму тыднёвік і “Маладосць” адзіныя нашы прыстанкі.
Другі па ліку верш Наталля Алейнікава пачынае ў класічным стылі на традыцыйную тэму вёскі, сена, неба і зорак:
* * *
Кудзер лясны залаты і ігрывы.
Шэпча ласкава восеньскі бор.
Ветрык лагодны яму гладзіць грыву.
Сонейка п’е вечаровы кагор.
Лезу на вышкі. Прысяду на сене,
звесіўшы ногі. За поўнач даўно.
Сон не ідзе. Захапіла натхненне.
Што мне пакажа яно?..
Неба і яркія зоры Сусвету…
Як я хачу дакрануцца да іх
і патрымаць у далонях сваіх,
каб наталіцца таемнасцю гэтай.
Бачныя пэўныя здольнасці да рыфмавання і ёсць пачуццё прыгожага слова. Але ж аматарства прысутнічае ўжо ў першым радку: кепскае спалучэнне літар у звязцы “залаты і ігрывы”, а таксама русізм “ігрывы”, бо ў нас неабходна пісаць “гуллівы”, гэта граматыка.
Затым ідзе спрэчная вобразнасць пра сонейка, якое “п’е вечаровы кагор”. “Кагор” слова чужароднае для нашай прыроды. А калі прыроду надумала паэтка апець, то метафара з кагорам, які незразумела як выпівае сонца, – кепская, рэжа слых.
Словазлучэнне “захапіла натхненне” напружвае, таму што нязвыкла. Натхненне зазвычай агортвае, апаноўвае, узрушвае. Захоплівае ў палон, як правіла, думка. Здаецца, дробны агрэх, але стопарыць успрыманне.
Ну штамп пра зоркі, да якіх хоча дакрануцца паэтка, а тады ўзяць у далоні і наталяцца нейкай таемнасцю, – нават не хочацца і абмяркоўваць. Назавём гэта пачаткоўствам самага грубага роду.
У выніку паэтычныя здольнасці пайшлі ў нікуды. Верш не ўдаўся, апроч апісання бору.
У наступным творы Наталля Алейнікава праяўляе сябе, як чалавек мястэчка, дзіця прыроды. І ў гэтай прыродзе няма нашай цывілізацыі. Верш напісаны па шаблоне вясковых класікаў. Тым больш гэта крыўда, што напеўнасць, мелодыка прысутнічаюць у душы аўтаркі. Але яна не знаходзіць для выяўлення гожай формы, а для паэта няма нічога брыдчэйшага, як паўтараць у соты раз сказанае папярэднікамі. І тым не менш, нягледзячы на аматарства, ацэнім некаторыя паэтычныя знаходкі.
ТЫ ВЯРТАЙСЯ, ПЕСНЯ…
Парыжэла восень. Лісце закружыла,
і па сцежках ляжа жоўты ліст часцей.
Восень задрыжала. Восень задажджыла.
Ветразь сілу чуе, дзьме, ірве мацней.
Прахалода. Восень рызманы ўсё носіць.
Што ж узяць ад долі? Лістапад ідзе.
Ураджай сабраны. Басаножай ходзіць.
Песню сіратліва ў полі завядзе…
Гой, ты песня, песня, ліся праз даліны,
ліся цераз горы на прастор зямны,
абыдзі ты, песня, розныя краіны,
і вяртайся, песня, выраем вясны,
ты вяртайся, песня, клёкатам бусліным
у наш край багаты,
у наш край лясны…
“Парыжэла восень” – харошы пачатак верша. А вось для лісця варта было пашукаць іншую метафару, гэтая дужа лядачая. Другі і трэці радкі – выдатна. І знянацку недарэчнасць пра ветразь, які “дзьме, ірве”. Як можа парус дзьмуць ды ірваць? Вось гэта і ёсць аматарства, пра якое я ўзгадваю – што аўтаркі, што рэдактараў, якія нібы выпадкова апынуліся ў літаратурным часопісе. А між тым праца іх з моладдзю асабліва адказная.
Глядзіце, што робіцца ў другой страфе. То нам напачатку верша акрэслілі, што восень дрыжыць і дажджыць, а тут раптам – прахалода. Згадзіцеся, што не прахалода гэта, а добры калатун. Прахалода – гэта летам у цяньку пры дваццаці градусах. У першым радку ўстаўленае да таго ж і слова-паразіт “усё”.
У другім радку страфы нам зноў паўтараецца, што “лістапад ідзе”, хоць гэтаму прысвечана цэлая першая страфа. Тут жа восень ходзіць чамусьці не басаногай, а “басаножай”, што няправільна па граматыцы.
Лірыка пра песню ў трэцяй страфе ліецца ўдалая, і раптам гармонія парушаецца тым патрабаваннем, каб песня вярнулася “выраем вясны”. Слова “вырай” звычайна ўжываецца ў сэнсе цёплага краю, куды ляцяць зімаваць птушкі – “паляцелі ў вырай”. Усе астатнія значэнні не прадугледжаны. Таму – спатыкаешся.
Ну і завяршаецца твор фальшывым вызначэннем “наш край багаты”. А чым ён, хочацца спытацца, багаты? Клімат халодны, сонца мала. Сусветных геніяў пакуль што тут не выяўлена. Золата і алмазы не рыюць. Бананы на дарогах не растуць. Толькі што – вады многа. Для паэта найгорш за ўсё быць фальшывым. Прычым у цэлым па вершы фальшу ў паэткі няма. Але заразілася штампамі ад нашых псеўдакласікаў. І сапраўды, калі друкуюць такое дзесяцігоддзямі, то як не захварэць на хлуслівасць?
Словам, паэтычныя здольнасці Наталлі Алейнікавай сапсаваны наступным: аматарствам, знарочыстай вясковасцю, угрунтаванай на класіках мінулага тысячагоддзя, нежаданнем самастойна мысліць ды ісці сваім шляхам.
Ва ўсіх гэтых штуках паэтка не дужа вінаватая, бо самі ўмовы ў нашай літаратурнай прасторы такія, што не спрыяюць развіццю асобы паэта. Надрукуюць раз у 37 гадоў, потым яшчэ раз у 43, і на гэтым скажуць, што хопіць, бо ідуць маладыя і трэба даваць ім дарогу.
А тым часам састарэлыя і зусім ужо лядачыя чыноўнікі ад літаратуры – Ліпскі, Пазнякоў, Гніламёдаў, Макарэвіч, Камейша – ні на секунду не перапынялі свой друк і не збіраюцца гэта рабіць аніколі. Некалькі пакаленняў маладых перспектыўных сыдуць у нябыт, а яны будуць бадзёра прэзентаваць свае дзяржаўныя кніжкі ды зіхацець нагруднымі значкамі на публіцы. То бок развіццё дае пасада, а не талент. Дакладней, пасада дае толькі ўяўнасць развіцця, прыжыццёвы трэнд, і такія творцы імгненна забываюцца, як толькі страчваюць сілу ды сувязі. Аднак нашкодзіць яны паспяваюць, паўтаруся, некалькім пакаленням, прычым нават не секунды ў іх нічога не варухнецца ў душы – бо так жылі, думаюць яны, усе псеўдакласікі беларускай літаратуры, па схеме “пасада–папулярнасць”. Так што яны бяруць сваё ў сваіх выдавецтвах, ходзяць туды, што да сябе на кухню, як належыць па статусе і правілам грамадскага суіснавання.
Але правілы тыя подлыя, сатанінскія, і мы гэта не стомімся ў нашай рубрыцы даказваць і тлумачыць. Заганнасць такіх правілаў яскрава бачыцца ў факце, што савецкія псеўдакласікі ўжо гадоў дзесяць таму незваротна састарэлі, страцілі актуальнасць, не пакінуўшы наступнікам ніводнага твора, які б можна было ў трэцім тысячагоддзі без прынукі чытаць. І гэта насамрэч катастрофа. Таму адкрыецца для нас будучыня ці так і сканаем у фарысействе акадэмічных інстытутаў, залежыць літаральна ад кожнага з нас, ад кожнай секунды жыцця.
Ну і наастатак пра тэму, якая вартая развіцця ў далейшых выпусках: сучасны літаратар павінен існаваць у інтэрактыўнай прасторы; калі ў яго няма асабістага сайта ці больш-менш папулярнага блога, то яго фактычна няма, гэта асаблівасці рэчаіснасці. Актыўнасць у тусоўках – пустышка і ніякім чынам Сеціва не заменіць.
Публікацыі, якія мы выцягваем штораз, жывуць яшчэ некаторы час толькі дзякуючы сайту “Звязды” і нашай крытычнай рубрыцы. Сайт, у прынцыпе, ім вырыў брацкую магілу, з якой яны б наўрад ці паўсталі, нават дзякуючы літаратуразнаўству будучых дзесяцігоддзяў. Праз месяц-два 99 адсоткаў публікацый булькае ў забыццё. Гэта надзвычай важна ўразумець. І толькі інтэрактыўная незалежная крытыка дае ім мізэрны шанц.
Лімаразм-146
Намёк на паэзію
Працягваем глядзець паэзію “Маладосці”, №6 за 2015 год. Другая па ліку падборка – Андрэя Козела, 1987 года нараджэння, журналіста, настаўніка.
Хоць узрост у аўтара паважаны, а адукацыя гуманітарная, уступны верш падборкі выглядае надзвычай сырым, быццам восень, якую ўзяўся аўтар апісваць.
ЖОЎТЫ ЛІСТ
Спелаю лістотай
Упаду на слоту.
Хто я? Дзе я? Хто ты?
Ліст: ляжу пад плотам.
Мне тут сумна вельмі.
Дождж імжыць, як шэльма.
Нібы вуж з патэльні,
Б’юся ў час пякельны.
Быў раней зялёны.
Жыў з галінкай клёна.
Але стаў улюбёны
У палёт да скону.
Я ляцеў прыгожа.
Вецер, узяўшы ножык,
Шлях мой растрыножыў
Лёгка, хутка, гожа.
Восень, белых нітак
Не прайдзі хоць ты так! —
На мой свэтар рыжы
Свой адбітак вышый.
Верш пачынаецца з метафары “спелаю лістотай”, што адносна лістоты нязвыкла дый няправільна. Лістота не плод, а таму станоўчы бок метафары адпадае. Пра плады мы не сумуем, калі яны выспеюць, а наконт жоўтай лістоты заўсёды апаноўвае журба.
У першай страфе паэт блытаецца – ці то піша ад асобы ліста, ці то ад старонняй асобы. Нарэшце вызначыўся – піша ад ліста.
У другой страфе таксама не зусім трапная метафара пра ліст, які “нібы вуж з патэльні”. Вуж звіваецца на патэльні. А не б’ецца “з патэльні” скінуты. І ліст па форме далёка не вуж. У аўтара адсутнічае пачуццё меры, паэтычная інтуіцыя.
У наступнай страфе даволі коснаязыкі выраз – “стаў улюбёны” (у палёт), да таго ж з’явілася лішняя галосная, што парушыла рытм. Гэта чарговы ляп ад рэдактараў.
Чацвёртая страфа ашаламляе бесталковым выразам: “Вецер, узяўшы ножык, Шлях мой растрыножыў”. Што за лухта? Што за слова “растрыножыў”, калі ў беларускай мове правільна “спутаць” (каня), а не “стрыножыць” (русізм). Аднак руская мова не тое што пранікае ў свядомасць беларускіх аўтараў, яна там трывала сядзіць. Дый як растлумачыць паэту, што распутаць можна ногі, а не шлях? І хто тут больш дубовы, рэдактары, або сам гуманітарый, настаўнік і журналіст?
У апошняй страфе: “Восень, белых нітак Не прайдзі хоць ты так!” – і вазьмі разбярыся, што аўтар хацеў нам давесці. Як “так” восені прайсці “белых нітак”? І такія людзі атрымоўваюць дыпломы і выкладаюць, і пішуць у газетах, і саманадзейна бяруцца мучыць паэзію. Далібог, нічога асабістага да Козела – харошы, мабыць, ён чалавек. Ну як жа так сябе не паважаць журналісту? І што гэта за “свэтар” замест “світэра”?
Адна з прычынаў бяздарнасці гэтага верша тое, што самі пачуцці, якія наважыўся перадаць паэт, несапраўдныя, не надта яго крануў гэты ліст восеньскі. А можа быць і наступнае: людзі напраўду тонка адчуваюць і перажываюць, але не могуць перадаць гэта праз тэкст. І часта нават не таму, што дрэнна ведаюць мову, а праз адсутнасць таленту паэтычнага. Мы ж бачым толькі тэкст, а паколькі ён нічога не перадае і нічога не ўскалыхвае, то і робім выснову – кепска.
Аднак наступны верш Андрэя Козела пакідае спадзяванні на лепшае. Нягледзячы на яго мнагаслоўнасць, паўтарэнні, блытанасць – ёсць там нешта адметнае, сапраўднае, а не поза і фанабэрыя. Прысутнічаюць і ўдалыя месцы, што я вылучыў падкрэсліваннем. Адсутнічаюць практычна паэтычныя штампы, што важна. Але ўсяму замінае аматарства, нястача самакантролю, няважнае веданне беларускай мовы. Усё гэта вылілася ў коснаязыкасць, ляпы і недакладнасці, вылучаныя ў тэксце тлустым. Каментаваць іх не стану, спадзеючыся, што гэта зробіць сам чытач нашага артыкула, калі пажадае.
СУСТРЭЧА
Клаўся снег на мяне калярова, карункамі,
не даваў больш сабрацца на гэты раз з думкамі,
замінаў, як ніколі, напэўна, да гэтага,
астудзіўшы мяне, так надзейна сагрэтага.
Выйшаў з хаты — прайсціся зімы намалотамі:
даць разбегчыся думам свавольна, з прыгодамі,
не збівацца каб ім той гаворкай з задругаю,
бо яе я ўсё роўна чамусьці не слухаю.
За сталом думы лезлі, глыбокія, плыткія,
часам добрыя, светлыя, часам — і брыдкія.
Я з надзеяй пайшоў скласці думку адзіную,
каб данесці яе прад сваёю сябрынаю.
Снег ішоў на мяне калярова, карункамі.
Ён дзяліўся са мною здагадкамі, думкамі.
Я ж расстаўся ўжо, ідучы скрыжаваннямі,
з мінакамі былымі, з былымі спатканнямі…
І пайшоў адваротна дарогаю новаю.
Быў і з роздумам новым, і з новай асноваю.
Падвёў рысу пад тлустаю назвай «мінулае»,
ды адпрэчыў з душы ўсё набраклае, чулае.
Думы склаў на паліцы, завесіў гардзінамі:
не дарэмна блукаў сам з сабою гадзінамі,
лёд падэшвай душыў я са снегам, са слотаю.
…Я ў пятніцу выйшаў, вярнуўся — суботаю.
Андрэй Козел працуе, як бачна, у класічным фармаце, імкнучыся не паўтараць прыёмы нашых вясковых класікаў. А гэта само па сабе заслугоўвае павагі і дае падставы думаць пра перспектыву.
ЛіМаразм-147
Варункі літаратурныя
“Полымя” №8 за 2014 год адчыняе публікацыя аповесці Ўладзіміра Сцяпана “Настаўнік”.
Але ж давайце спярша да біяграфічных звестак, а то і ваш крытык шмат чаго прызабыў.
Сцяпан Уладзімір (Сцепаненка Уладзімір Аляксандравіч) нарадзіўся
22 студзеня 1958 года ў гарадскім пасёлку Касцюкоўка на Гомельшчыне. Скончыў Мастацкае вучылішча імя Глебава (1977) і Тэатральна-мастацкі інстытут (1983). Служыў у войску. Працаваў мастаком, рэдактарам на тэлебачанні, займаўся кніжнай графікай.
Аўтар кніжак прозы «Вежа» (1990), «Сам-насам» (1990), «Адна капейка» (2012). Піша таксама вершы, п’есы, сцэнарыі дакументальных і мастацкіх фільмаў.
Як відаць з прадстаўленага, то асоба нічым не адметная. Так, вучыўся (і ўсе вучыліся), так, служыў у войску (многія служылі), працаваў (усе за выняткам крайняга асацыяльнага элементу працавалі). Аўтар трох не кніг, а “кніжак” прозы. Нягуста, бо ў Віктара Шніпа, прыкладам, іх нашмат болей.
А між тым усе ведаюць Уладзіміра Сцяпана як адну з немалых постацяў у літаратурным бамондзе. І амаль ніхто не назаве хоць адзін значны твор, хоць бы назву яго, што напісаў Уладзімір Сцяпан. Гэта феномен. І разам з тым пэўны намёк на літаратурнага шэрага кардынала – малапрыкметны, але даўні неразрыўны сябар Глобуса, асобы, наадварот, яркай, жвавай, эпатажнай, па-дзявочаму прагнай да чалавечай увагі. Той таксама нічога вартага і запамінальнага, а ўжо тым болей – мастацкага, новага ў беларускай літаратуры не зрабіў, дый рабіць не збіраўся.
Сябры праслаўлены пераважна выдавецкай камерцыяй. Адзін дэтэктывы пісаў, а другі іх атаварваў. У цяжкія часы гарбачоўскай перабудовы такім чынам яны выжывалі. І спосаб някепскі, бо мільёны людзей з падачы пляшывага здрадніка рускага народа датэрмінова леглі ў зямлю. Гэта быў і мой бацька, што не змог перажыць, як у адну ноч унук цімураўца зняў з яго кніжкі ўсе грошы. І бацькаў родны брат. І бацька майго брата, Яўген Міхалыч, пры канцы 90-х памёр ад разрыву сэрца – усё перажываў, што пазбаўлены высокай ідэі камунізму, на якой яго развялі.
Але Сцяпан пісаў дэтэктывы – вагонамі адпраўлялася гэтае чытво на Ўсход, дзе людзі, каб не здурнець ад беднасці, аддавалі апошнія капейкі ды чыталі запоем, сыходзілі ва ўяўны свет. Нашы сябры гэтак ратавалі народ, прапаноўваючы схованкі, куды можна сыці ад рэальнай бяды. Лякарства, прынцыпова інакшае за алкаголь. Яно развівала. І я не пацвельваю – дэтэктывы чыталі якраз тыя, хто быў па сваім развіцці ніжэйшы ад гэтай літаратуры. А чытаючы – падрастаў.
Што тычыцца беларускай літаратуры, то Ўладзімір Сцяпан няблага, на мой погляд, праяўляў сябе ў напісанні філасофскіх зацемак на ўсходні манер – так званага хайку.
Проза ж яго, праз поўную бессюжэтнасць і дакументальнасць, не разглядаю фактам мастацкай літаратуры. Гэта выкшталцоныя мемуары, дзе майстар слова ўспамінае сваё, відаць па ўсім, змястоўнае жыццё.
Даю паважанаму чытачу ўступ з аповесці “Настаўнік” (якая ўсяго 17 старонак):
Сяргей Пятровіч Каткоў нарадзіўся 1 кастрычніка 1911 года ў вёсцы Скрыпіцына Пензенскай губерні. У кастрычніку 2011 года было сто гадоў з таго дня.
Пра многіх, хто нарадзіўся тады, — забыліся. Не дзіўна — сто гадоў вялікі тэрмін. А Сяргея Пятровіча памятаюць. Ён быў мастаком і настаўнікам. Засталіся карціны і вучні.
Я спрабую стварыць яго партрэт з фрагментаў, аскепкаў, з адлюстраванняў, з карцін, малюнкаў, фотаздымкаў, успамінаў, лістоў, чорна-белых кінакадраў... Фагменты часам складваюцца, як пазлы, а бывае, што пачынаюць спрачацца паміж сабой, супярэчыць, і тады мая праца спыняецца.
Разумею, што ўсё напісанае, — адно словы, што гэта толькі маё суб’ектыўнае бачанне чалавека, з якім і пашчасціла перастрэцца ў рэальным жыцці толькі двойчы. Аднойчы ўвосень 1973 года Сяргей Пятровіч паціснуў мне руку на вуліцы, побач з Палацам піянераў, і спытаў, як мяне завуць. Другі раз, вясной 1974 года, я бачыў яго пад калонамі мастацкай вучэльні. Каткоў размаўляў з маім выкладчыкам Кімам Шастоўскім, які калісьці хадзіў да Сяргея Пятровіча ў студыю, у гурток выяўленчага мастацтва.
Упэўнены, што ён маё імя, толькі раз пачутае, і не згадаў бы…. А я Каткова запомніў.
Падкрэсліваннем я вылучыў месцы, якія неаспрэчна характарызуюць жанр успамінаў. Таму і прыдзірацца да нястачы экспрэсіі ў тэкстах Сцяпана не выпадае. Тлустым – усяго адзін ляпсус, які “Полымя” ўхітрыўся ўчыніць на першай жа старонцы аповесці –“ф(р)агменты”.
Любоў да мемуараў пастараўся прышчапіць чытачу сам Алесь Карлюкевіч, і калі ў часопіса выхаваўся такі чытач, то тэкст Сцяпана яму прыйдзецца даспадобы. Перастаўшы жыць (то бок тварыць прынцыпова новыя мастацкія тэксты), давайце цяпер пасядзем на лаву і пра мінулае пагаруем.
Яшчэ што запомнілася з літаратурных набыткаў Уладзіміра Сцяпана – гэта яго дэтэктыўная аповесць у сааўтарстве (забыўся з кім), надрукаваная даўнавата ў “Маладосці”. Неблагі твор, які ажыўляў беларускую мову і літаратурны працэс, пакуль гэты працэс канчаткова не ўдушылі чыноўнікі. Артыкул пра той дэтэктыў можна знайсці на маім сайце.
Некаму можа падасца, што мы занадта акунаемся ў біяграфічныя звесткі аўтараў, што як быццам бяромся іх асуджаць. Мы ж ведаем неаспрэчна адно – творца непарыўна звязаны з жыццёвым шляхам, і толькі праз прызму шляху можна разглядаць яго творы ў кантэксце нацыянальнай літаратуры. Немагчыма быць у жыцці шэльмам, і адначасова вялікім настаўнікам народа. Горкі прыклад таму – карыкатура на Пушкіна ў вобразе Анатоля Аўруціна: гіпертрафіраванае славалюбства, поза і фальш не маглі не адбіцца на творах. Як іграе ролю гэты беларускі рускамоўны паэт у жыцці, гэтак і ў вершах тэатральна падрабляецца па рускіх класікаў, выкарыстоўвае іх прыёмы, набыткі (што я выразна даказаў у адным з выпускаў). І гэта пры тым, што пэўны талент у паэта прысутнічае. Чалавечае перамагло Божае. Дужа хацелася, каб бачылі яго не такім, які ёсць, а такім, якім ён сябе ўяўляе. Ненавідзіць беларускую мову, высмейвае завочна нацыянальных пісьменнікаў – а між тым шануецца і перакладаецца на ненавісную беларускую мову імі ж. Такія правілы прагнілай Касты. І адначасова ўменне Аўруціна абдурыць нашых бэйбусаў.
І як мы можам паўз гэта прайсці? Добра, крытык Южык нашмат горшы, як чалавек, за Аўруціна (калі гэта яго супакоіць). Добра, як чалавека я не магу яго асуджаць. Аднак тут ідзе барацьба ні многа, ні мала за будучыню нацыянальнай літаратуры, гэта не проста Каста ў цацкі гуляе. Яны імкнуцца ўпісаць свае імёны ў падручнікі ды ўбіць помнікі ў пантэон класікаў. А гэтага мы ім не дазволім. Дадзенае нам у рукі пяро вымагае адказнасці. Жыццё не жарты, а нацыянальная літаратура – стрыжань жыцця народа.
Асноўнае адрозненне хрысціянства ад акультызму ў тым, што Госпаду Богу можна адно маліцца, а калі і як падзейнічае Святы Дух – невядома, ім нельга кіраваць. Акультысты ж праз пэўныя магічныя дзеянні бяруць уладу над энергіямі тонкага свету. Зразумела, што энергіі гэтыя дэманічнага раду.
Гэтак і акультысты нашай Касты робяць пэўныя захады, каб стаць класікамі (імкненне да пасады, ліслівасць, хлусня, кар’ерызм, замоўчванне іншых, выдаванне самога сябе, выпрошванне хвалебных артыкулаў). У выніку яны заўсёды прайграюць. Бога падмануць немагчыма, хоць бы сто разоў друкаваўся ў серыях “Брыльянтавае пяро”, а пачэснымі граматамі ў рамках уставіў свае паліцы.
Паэт можа толькі маліцца праз вершы Госпаду Богу, і калі будзе Яго воля – то вершы адшукаюцца хоць у інтэрнэце, хоць на гарышчы (як сшыткі Леанарда да Вінчы праз 300 гадоў). А не будзе Яго волі – значыць, не будзе.
ЛіМаразм-148
Без адразання канечнасцяў
Творчасць Алёны Папко, чые вершы змешчаны ў №6 “Маладосці” за 2015 год, мы ўжо разглядалі, калі не падводзіць памяць.
Цяпер жа цікава даведацца, што паэтка нарадзілася ў 1990 годзе ў вёсцы, скончыла факультэт замежных моў, працуе настаўніцай нямецкай і англійскай. Лаўрэат літаратурнага конкурсу ў намінацыі менавіта “паэзія”.
А гэта азначае роўна тое, што мы вельмі пільна будзем глядзець яе вершы.
Пачынаецца падборка так:
* * *
У прыгаршчы
збіраю май духмяны,
І лашчыць думка ўтрапёна скронь.
Злавіць бы промень
шчасця вершаваны,
Празрысты, як нябесная далонь.
І запрасіць ў чаромхавыя госці
Цябе, цябе і — у соты раз — цябе…
Надзеі раскашуюцца калоссем,
І радасць ад чакання ў скроні б’е.
Сны ружавеюць соладка і ясна,
Адно, гарчыць глыток віна на дне.
Даспее нашых дзён скупая ласка —
Не адгукнецца болей ува мне.
Сумна, спадары. Асабліва за паненку Чарняўскую, рэдактара, з дазволу сказаць, аддзела паэзіі. Я разумею, што за аўтарку яна добры верш не напіша, але ж трэба нарэшце засвоіць, калі пішацца “ў”, а калі проста “у”, і што рытм верша праз гэта пастаянна збіваецца.
Я ўжо не папракаю рэдактара ў вычварных метафарах ад Папко. Як можа думка лашчыць “утрапёна” (шалёна) скронь? Ды калі ж гэтыя лінгвісты нарэшце вывучаць родную мову? Выкладаюць замежныя, а ў сваёй мэкаюць? І яшчэ ж хапае адвагі на конкурсы выстаўляцца. Уяўляю, якія там былі астатнія “паэты”, калі Алёна Папко лаўрэаткай стала. Далібог, учора глядзеў амерыканскі трылер з домам, дзе прывіды, а потым жонка зарэзала мужа, – ані разу не спалохаўся. А з такіх вершаў – трасуся ад жаху за нашу будучыню.
Што гэта такое, спадарыні аўтарка і рэдактарка, “нябесная далонь”? А?
Як надзеі могуць “раскашавацца” калоссем? Во фантазія!
І гэтыя скроні, у якія вечна нешта б’е і б’е, то ўтрапёная думка, то радасць…
Потым нейкі афрыканскі дзікун паведамляе нам, што “сны ружавеюць соладка і ясна”! Праўда, потым віно “гарчыць” на нейкім “дне”. Што за дно? Цырк на дроце.
І гэта так хацелася настаўніцы замежных моў, каб яе тут асмяялі на ўсю літаратурную Беларусь?
Спадары, я папярэджваў, што ніякіх скідак на прыгожую дзявочую знешнасць, на старасць, на маладосць, на бязрукасць ці шасціпаласць не будзе. Крытэрый адзін – гармонія паэтычная.
Чаму такія публікацыі – спытаеце вы. Гэта плён шматгадовай адсутнасці крытыкі ў выданнях холдынгу “Звязда”. Бо Алесь Карлюкевіч не паэт. Пачытае – здаецца, пісьменна, па-беларуску – дый ладна. Ірына Чарняўская, рэдактар, як бачна, таксама не паэт. І для яе добра – вершы друкуюцца, зарплата капае. І Святлана Дзянісава, галоўны рэдактар, таксама не паэт. З усімі наступствамі, што адсюль вынікаюць.
Я, спадары, вамі буду займацца надзвычай шчыльна.
Наступны верш, праўда, выйшаў крыху больш удалым.
* * *
Няхай кожны дзень будзе новым,
І ўсё ж такі крышку маім.
Лістотай святочна-маёвай
Убіраюцца дрэвы. Цяплынь…
У час расквітнелі чарэшні,
Пад ногі атава-трава
Расістаю сцелецца песняй…
Мой край, я навечна твая!
Чаромха над кручаным вірам
Губляе пялёсткі ў вадзе.
Прыроды вясновая шчырасць
Нас новай дарогай вядзе.
Высокае сонца ўладарыць
Над кожным дыханнем жывым.
Давайце па-простаму марыць
І шчасцем дзяліцца сваім!
Аднак у ім прысутнічае тое, што ёсць і ў першым, і чаго я там не адзначыў: вясковая зашоранасць, перайманне састарэлых матываў класікаў, адсутнасць творчай індывідуальнасці. Ёсць радаснае светаўспрыманне, струменіць маладая творчая энергія, праглядаецца нават здароўе душы. Але гэта варта пераўтварыць у адметную паэтычную форму. Чаго пакуль і блізка няма. Пачуцця беларускага слова, тонкага паэтычнага слыху няма. А значыць, прыйдзецца ўпарта развіваць гэта. Калі, вядома ж, Алёна Папко жадае паэтам стаць.
Удалыя месцы ў вершы я падкрэсліў. Кепскія вылучыў тлустым.
Немагчыма, дарагія мае, слацца “расістай песняй”.
Кепска, спадары, ляпіць паэтычны лозунг: “Мой край, я навечна твая!” Гэта ўжо благім густам папахвае.
І скажыце вы мне, ці бывае вір у вадзе не “кручаны”? У самім слове “вір” і закладзена яго кручэнне.
А марыць як па-няпростаму”? Калі паэтка прапаноўвае нам заняцца гэтым “па-простаму”.
Працаваць, працаваць і працаваць, адным словам.
А рэдактарам “Маладосці” – вучыць граматыку і рытміку верша.
Скажу, мабыць, для некага дзікую рэч. Але аднаго хацення і нават аднаго таленту для паэта мала. Для творчага росту патрэбныя пакуты. Прычым не надуманыя, а рэальныя. Уся гісторыя сусветнай паэзіі ад Дантэ да Бродскага гэта паказвае. Аднак не прывядзі Божа жадаць некаму пакутаў, каб ён вырас у паэтычным плане. І тым не менш, калі яны спраўдзяцца, важна, каб чалавек не зламаўся, не ўзлаваўся на лёс, а пераліў негатыўны вопыт у пазітыўную форму.
Цяпер тэлевізар паказвае многае, і гадоў дзесяць таму бачыў я праграму пра людзей, апанаваных навязлівым жаданнем, каб ім адрэзалі ногі. Бо ва ўяўленнях яны бачаць сваё шчасце ў інваліднай калясцы. Ясна, што гэта апантаныя нячыстым духам. Але на цывілізаваным Захадзе яны патрабуюць ад урачоў аперацыі, а тыя не хочуць, потым ідзе судовая цяжба. І здаецца, пакуль што адразанне ног у практыку не ўвайшло. Ды падумалася, каб хоць хто з гэтых няшчасных двухногіх заняў свой мозг паэзіяй ці яшчэ якой пазітыўнай творчасцю? То, бачыш, і прыдбаў бы шчасце без аперацыі па адразанні сваіх канечнасцяў.
Таму ў пэўнай ступені ўсцешна, што ў асобе Алёны Папко мы бачым прынамсі душу здаровую, якая імкнецца падзяліцца сваёй радасцю з намі. Тым болей у класічнай вершаванай форме. І мы прынялі яе станоўчы намер. І паспрабавалі крытыкай нечым дапамагчы.
ЛіМаразм-149
Адарвацца ад плоскасці
“…если Христос не воскрес, то и проповедь наша тщетна,
тщетна и вера ваша”.
(Кор 1, 13)
У №6 “Маладосці” за 2016 год змешчана падборка вершаў Арцёма Кавалеўскага, які далёка не пачатковец, а выкладчык БДУ на кафедры літаратурна-мастацкай крытыкі, а заадно – рэдактар аддзела крытыкі ў гэтым часопісе.
Ну каму, уласна кажучы, як не Кавалеўскаму ведаць, што сваімі вершамі ён наўпрост падстаўляе сябе разгулу крытычнага пяра?
Глядзі, спадар чытач. Для нагляднасці я запісаў яго “верш” суцэльным тэкстам, без умоўнай разбіўкі на радкі.
* * *
Сёння ноччу, недзе па трэцяй, седзячы ў вельмі нязручнай позе за пісьмовым сталом, якому, відаць, было таксама нязручна ад цяжару паваленага на яго майго тулава, я падумаў: а ўрэшце, чым ёсць паэзія? Зірнуўшы ў акно, я ўбачыў за шклом дубэльты засохлую муху і пачуў гукі кранаў-асілкаў у блізкім порце. І раптам я зразумеў, што паэзія — гэта заўсёдная немажлівасць (але імкненне) сумясціць біяграфію памёрлай мухі і рытмы гукаў індустрыяльнай махіны. Паэзія — гэта толькі спроба руху ў бок вузенькай дзіркі, якую прасвідравала недасвядомасць маленькай шэрай мышкі — Паэта.
Па-першае, не дзіўна, што, так разумеючы паэзію, Кавалеўскі знаходзіцца ў змане, з якога яго, як выкладчыка і сфармаваную асобу, будзе надзвычай складана вывесці. Але мы паспрабуем. Дарэчы, зусім не маленькая шэрая мышка паэт, тым болей напісаны Кавалеўскім з вялікай літары. Тут яўная надуманасць, фальш, дысананс. Якая там мышка Пушкін?
Згадзіцеся, што гэта звычайны празаічны кавалак, а не верш, роздум пра нешта. Прычым кавалак змяшчае невядомае і непісьменнае слова “дубэльты”, слова “памёрлай” замест правільнага “памерлай”, а таксама каравае нават для прозы слова “недасвядомасць”. Тут бы па аналогіі ахрысціць гэты твор “недавершам”, але я досыць паважаю Кавалеўскага за яго эсэ, якія неаднойчы чытаў. Чалавек сапраўды можа тонка адчуваць, чалавек непусты. Адна бяда – паэзія не яго форма для выяўлення. Асноўная прычына – слабы творчы тэмперамент, бо паэт – гэта бура, неўтаймаванасць характару.
Але ж паспрабуем глянуць на іншы твор аўтара.
* * *
Чалавек-кірля
Штодня прыходзіць на бераг
І прыпадабняецца да белай імклівай птушкі.
Яго рухі і расхрыстаны плашч
Стракацяць нудны ландшафт узбярэжжа,
І, здаецца, што чалавек вось-вось узляціць, залунае...
Чалавек-кірля
Штодня спрабуе ўзняцца ў неба
І штохвіліны марыць
Пра апярэнне,
А чарада белых птушак
Толькі здзічэла смяецца
З марных памкненняў
Гора-летуценніка.
Але чалавек-кірля
Свядома не зважае
На белае брацтва:
Хай сабе птаства рагоча,
Гікае і здзекуецца.
Чалавек-кірля ведае:
Вынік — бздура,
Галоўнае —
Гэта матыў.
Гэта таксама запісаны рванымі радкамі мала эмацыйны празаічны кавалак з патугамі на філасофію. Аднак у выніку выйшла і ў паэтычным, і ў філасофскім, і ў празаічным плане нешта невыразнае, малакроўнае.
Астатнія “вершы” падборкі – павер мне, чытач, – роўна такія самыя: аўтар не паэт па прызванні, таму ў паэтычным кірунку дастукацца да нас з табою няздатны. Няма адпаведнай энергіі. Хоць мовай валодае, яна не багатая, але і не надта бедная. Прыдзіраючыся, можна нарыць шмат недакладнасцяў і агрэхаў, але займацца гэтым наўрад ці варта.
Падборка не ёсць фактам паэзіі – і гэта асноўнае, што мы зазначылі ў дадзеным выпадку.
Хочацца сказаць пару слоў вось пра што. Паэты, якіх мы ў рубрыцы разглядаем, поўзаюць пераважна па плоскасці, адсюль і слабасць іх тэкстаў. Каторыя з іх прадукты атэістычнага СССР, а каторыя разбэшчаны бязбожнай, інфантыльнай і рыхлай Еўропаю, – у гэтым корань праблемы.
Свае спрэчкі з апантанымі матэрыялістамі, дарвіністамі ды ваяўнічымі атэістамі я звычайна заканчваю адным кантрольным пытаннем: скажыце мне, чаму дзікун Афрыкі, які толькі і робіць, што лазіць на дрэвы па плады, як малпа, мае такі высокаарганізаваны чалавечы мозг? Бо яго дзіця можна зняць з дрэва, выхаваць у Лондане і зрабіць уладальнікам вялікай чалавечай культуры і праграмістам, і фізікам. Навошта дзікуну такі мозг, а галоўнае, якім чынам па слаўнай тэорыі Дарвіна ён развіўся на дрэве? Пасля гэтага пытання матэрыяліст пачынае заікацца, пэкаць і мэкаць, нервова жэстыкуляваць, з рота яго вырываецца дзікунскае булькатанне, і ён бяжыць ад мяне прэч. Аднак паражэнне сваё не прызнае ўсё адно.
Гэта я да таго, што, чытаючы паэтычны тэкст, хочацца бачыць перад сабой веруючага чалавека і хрысціяніна. Чаму? А таму што па вопыце сусветнай паэзіі выразна відаць, што з астатніх нічога цікавага і глыбокага ніколі не атрымоўвалася. Усё, што нам можа даць пазахрысціянская паэзія і думка – гэта адно: пі, еш, весяліся, спяшайся, бо невядома, калі памрэш. Тое пісалі і рымляне, і ўсходні філосаф Амар Хаям. На гэтым іх духоўны прарыў спыняецца і яны бяруць у рукі келіх віна ды клічуць з гарэма чарговую самку.
Таму, дарагі чытач, толькі так і ніяк інакш развіваецца паэзія, думка і наогул цывілізацыя. І таму я заўсёды чакаю ў тэкстах паэта асобу, а не аўтамат, якога навукоўцы запраграміравалі, што Сонца астыне. Сонца астыне – і плоскія панылыя тэксты я бачу перад сабой. Хрыстос уваскрэс – і ў бязмежнасць скіроўваюцца паэтычныя думкі і вобразы.
ЛіМаразм-150
Дзякуй паэту
Завяршаем разгляд паэзіі “Маладосці” №6 2015 года падборкай вершаў Фелікса Баторына. Нарадзіўся аўтар у 1948 годзе, таму далёка не малады. Але мы ўжо зазначалі, што часопіс пільнуецца традыцыі друкаваць маладых побач са сталымі. І часам мы бачым дзіўны дысананс, нібы людзі з іншых планет, створаныя з рознага хімічнага матэрыялу, сабраліся пад адным дахам. Пра пераемнасць пакаленняў звычайна і гаворкі няма. Нават Арцём Кавалеўскі, якому пад сорак гадоў, быццам бы праходзіў школу паэзіі ў якім Гамбургу, а не на родных кафедрах БДУ.
Уступае ў падборку Фелікс Баторын кароткім вершам.
* * *
Я быў мужчынам, урачом,
Я нават быў паэтам.
Я неба падпіраў плячом,
Зямлю круціў пры гэтым.
Усё, што я здалеў здабыць,
Я браў заўсёды з бою.
О, як жа хочацца пабыць
Хоць міг самім сабою!
Верш толькі з першага погляду такі ладны і складны. Насамрэч і ў эстэтычным і ў маральным сэнсе ў ім зашмат “я”, гэтае навязлівае яканне адштурхоўвае. Прычым метафар амаль няма, а тая, што з’явілася, – зацёртая, пра неба, якое падпіраюць плячом. Такім чынам – верш не ўдаўся.
Наступны верш складзены зноў жа з зашмуляных беларускімі паэтамі неба і зорак.
* * *
За час, пакуль мігцела
У небе зорка
Мар,
Мне лёс мой звар’яцелы
Пераматычыў твар,
Мне лёс мой апантаны
Прарэдзіў сівы чуб.
Рэсурс мой скарыстаны.
Але чаму ўваччу
Віхурыцца, вірыцца
І шырыцца абшар,
Дваіцца, чацвярыцца
У небе зорка
Мар?
Паэты савецкія нашы ўсё мараць, усё некуды ў неба імкнуцца, а на самай справе – поўзаюць па плоскасці, пра што мы казалі ў папярэднім выпадку. Ну не можа не-хрысціянін адарвацца ад зямлі, як ты ні выкручвайся – будзеш звівацца на ёй.
Паглядзім жа цяпер, што піша ў прадмове пра паэта “Маладосць”:
Паэтычнае слова яго — гучнае і пяшчотнае, глыбокае і іранічнае, незвычайна свежае, лёгкае, заўсёды знаходзіць водгук у сэрцы кожнага чытача.
Во як. А мы, недарэкі, зусім па-іншаму яго слова ўбачылі, таму што, відаць, не чыталі анонс, які б павярнуў да правільнага ўспрымання нашы мазгі.
У паэта ўваччу зорка дваіцца і чацвярыцца, як у слыннай “Карнавальнай ночы”. Аднак там падыход гумарыстычны, тут жа – надзвычай сур’ёзны. У тым і розніца паміж шэдэўрам і тлом. Ну не атрымаўся ў паважанага паэта і гэты верш, хоць рыфмаваць Фелікс Баторын несумненна ўмее.
* * *
Ластаўкі лашчаць пяшчотнымі крыламі
Небу вясноваму пругкае цела.
Хвалям падтакваюць промні ігрывыя
Весела, лёгка, цнатліва і смела.
Цёплы пясок, а трава прахалодная,
Лес таямнічы і вабныя далі.
І ажыло пачуццё першароднае.
Тое, што тоўшчы гадоў пахавалі.
Поплаў пярэсціцца квеценню яркаю.
Кожны тупік мае тысячу выйсцяў.
Смерці прызнаць не хачу я ніякае:
Свет абнаўляецца зменаю лісця.
Сумнеўныя і няўдалыя месцы я вылучыў тлустым. Падкрэсліў жа, наадварот, пару добрых радкоў, дзе за банальнасцямі верша праглядаецца нешта сапраўднае. Хоць тэма зноў ні пра што і ніякая, і зацёртая ў сваёй пустаце. А пра што яшчэ маглі пісаць паэты савецкага гарту, вяскоўцы, як не пра прыроду роднага кутка? Адзіная нефальшывая каштоўнасць у іх і была.
Сумна, што цэлы пласт, вагоны кніг беларускіх паэтаў мінулага веку сыходзіць у нябыт і ніколі не запатрабуецца нашчадкамі. Для чаго пісалі яны – аднаму Богу вядома. Мы ж бачым толькі тое, што большасць з іх знаходзілася ў ідэйным змане, служылі не тым гаспадарам, бажкам камуністычным. Але ж мову яны літаратурную нарадзілі, праз абмарачэнне часам пранеслі ды нам перадалі. Як моладзь яе падхапіла – хай чытач гляне на папярэднія падборкі гэтага нумара, досыць карпатліва намі разгледжаныя.
Пісаць верш трэба прыгожа – вось асноўны прынцып паэтычнай традыцыі, страчаны сучаснай моладдзю, яна не разумее гэтага пастулату. А Фелікс Баторын якраз і пачынаў з яго свой паэтычны шлях ды не здрадзіў яму. За што вялікі дзякуй паэту.
Завяршаецца падборка, па-мойму, самым удалым вершам:
ЧАСУ
Ты з бегу пераходзь на крок,
А крок той запаволь,
Бо дзесь наперадзе курок,
Чырвоны снег і боль.
А зрэшты, лепей бег прыспеш —
Шпарчэй, яшчэ шпарчэй!
Няхай крывавы той капеж
Адкапае хутчэй.
Няхай паўстане шквал навал,
Бядою захлісне
І ўсё, што Бог наканаваў,
Надыдзе — і міне.
ЛіМаразм-151
Паэтаў нікчэмная споведзь
Аліна Паўлоўская з Гародні дэбютуе ў №7 “Маладосці” за 2015 год. Гэтак мы працягваем паслядоўны разгляд набыткаў маладой нацыянальнай паэзіі. Дэбютуе Паўлоўская не ў 15 гадоў, бо нарадзілася ў годзе 1995, атрымоўвае філалагічную адукацыю і, думаецца, пэўны жыццёвы досвед. Будзем жа чакаць ад паэткі нечага важкага.
Верш, што адчыняе падборку, настройвае на лірычны лад, бачна, што аўтарка валодае пэўнымі прыёмамі вершавання.
* * *
Крылом засланіўшы паветра,
Забраўшы магутнае слова,
Удалеч ляцела па ветры
Упэўненасць, першааснова.
Яна адышла нечакана,
Як людзі заўжды адыходзяць.
А мне засталіся заганы
Ды гэта нікчэмная споведзь.
Нашто маё хворае сэрца
Пакінула вера, надзея?..
Не ведаюць гэтага й чэрці...
Навокал спявае завея...
Сэнс верша не такі і просты: ад паэткі сышло “па ветры” нешта дарагое, душэўнае, што сяліла ўпэўненасць. А паколькі называецца гэта “першаасновай”, то маем падставы меркаваць, што адляцелае мае нават духоўны пачатак. Тым болей што яно валодае “магутным словам”.
Ідзе не вельмі ўдалая рыфма раўназначных слоў “паветра” і “па ветры”.
У другой страфе не надта трапнае параўнанне, што “першааснова”, маўляў, адыходзіць гэтак жа нечакана, як людзі. Бо людзі сыходзяць па-рознаму, часта і вельмі чакана.
Далей паэтка вызначае свой верш як “нікчэмную споведзь”, што таксама не ёсць пападаннем у яблычак, бо сам верш неблагі ў пафасе і пасыле. Непусты.
Затым аказваецца, што са стратай духоўнага пачатку аўтарку пакінула і вера, надзея.
Затым да такога высокага недарэчна далучаюцца “й чэрці”, якіх не варта было б памінаць. Літара “й” пусты гук і не рэкамендуецца ў вершах, дый наогул нідзе.
Завяршаецца твор “спяваннем” завеі, што дамалёўвае даволі выразную карцінку.
Верш не мнагаслоўны, не блытаны, напоўнены сэнсам і не ёсць перапяваннем матываў класікаў. У той жа час адчуваецца павага да шматвяковай традыцыі вершаскладання, на чым я пастаянна настойваю.
Наступны верш Аліны Паўлоўскай таксама не вызначаецца пустаслоўем, аднак ніжэйшы па задуме ад першага. Тут усё проста і ясна – непадзеленае каханне.
* * *
А я чакала й верыла табе.
Малілася за нас начамі зорам.
А гэта — проста грушы на вярбе,
Гвалтоўна абарваныя на сорам.
А я табе ўсё сваё жыццё
Гатовая была аддаць задарам.
Каб разам акунуцца ў небыццё.
І захлынуцца хвалямі пажару...
А я была гатовая на ўсё.
Я верыла табе. І ўсё чакала.
А ты мяне адкінуў, як рыззё.
І я рыззём ля ног тваіх упала...
Зноў успыхваюць зоркі на небе, якім паэтка малілася за каханне. Хоць звычайна моляцца Богу, а гэта – язычніцтва. Ну ды ладна. Усё-такі зоркі тут пастаўлены нездарма, бо іх потым параўноўваюць з абарванымі на вярбе грушамі. Вярбу з грушамі ўявіць досыць цяжка, таму не лічу гэта добрай метафарай.
Ёсць у вершы і паразітныя словы “ўсё”, “сваё”, якія гармоніі не надаюць.
Прысутнічае і лагічная памылка: гераіня гатовая пры адсутнасці кахання рынуцца ў небыццё, але ж у небыцці гэтым “захлынуцца хвалямі пажару”. Гэтак не пойдзе – нябыт ён на тое і нябыт, каб там наогул нічога не адбывалася.
Ёсць русізм “задарам”, які выкарыстоўваць у лірычным вершы нягожа.
То бок у творы амаль няма паэтычных знаходак, а тэма – не новая, мякка кажучы. І тым не менш не хочацца да яго прыдзірацца і высмейваць недарэчнасці, бо пэўны паэтычны талент злёгку тут праглядаецца. Аднак адсутнасць крытыкі, з якой Паўлоўская цягам жыцця ні разу не сутыкалася, не дае таленту забуяць, расквітнець.
Нагадаю, што па задуме чыноўнікаў ад СПБ вершы маладых ніколі не павінны быць выцягнуты з рэзервацыі ды ацэнены, інакш яны могуць засланіць сабой высокапастаўленых графаманаў, што мерацца друкавацца ў дзяржаўных выдавецтвах раскошна.
Я глянуў па дыяганалі астатнія вершы Аліны Паўлоўскай – і дыягназ мной толькі пацвердзіўся: трэба шукаць новыя тэмы і нястомна працаваць над словам, каб радок бег празрыстым ручайком і не затухаў месцамі да балотнага стану. Каб не было ў вершы каравых месцаў, прыкладам: “З бязглуздаю, ды ўсё ж такі надзеяй”, дзе рэжа слых літаральна ўсё.
І праз няўтомную шматгадовую працу такое магчыма для паэткі. Для многіх іншых людзей, разгледжаных у рубрыцы, тое недасягальна ў прынцыпе. Адсутнасць таленту не дазволіць. І таму кожны ўрэшце мусіць прыняць для сябе рашэнне: працягваць безнадзейна мучыць паперу, або прыняцца вышываць крыжыкам. Ці перайсці ў прозу, дакументалістыку, нават літаратурную крытыку. У жыцці шмат сфераў для выяўлення глыбіннага “я”.
Але калі сустракаеш паэта па прызванні, то робіцца крыўдна нават не так за асобу, як за тое, што творцаў забівае бесталковая сістэма, калі “класікамі” становяцца ў нас неадменна буйныя літаратурныя чыноўнікі. Бяда, з якой тым не менш трэба змагацца. Каб паэты ў нас не гібелі нераскрытымі ды недаацэненымі, не сыходзілі нарэшце ў адзіноту Інтэрнэта, які праглынае праз самапублікацыі цэлыя войскі вершаў і лёсаў, надзейна топячы ў Леце.
ЛіМаразм-152
Сырое маўленне
Вікторыя Смолка з Гародні, што нарадзілася ў 1996 годзе, дэбютуе ў “Маладосці” №7 2015 года з вершамі. Студэнтка філфака ГрДУ iмя Я. Купалы.
Мы не раз зазначалі, што пачынаем разгляд з уступных вершаў паэтаў таму, што яны нездарма ж адчыняюць імі падборку. Такія вершы павінны даваць годны зачын усёй публікацыі ды выразна характарызаваць асобу аўтара.
Пачынаецца падборка Вікторыі Смолкі так:
* * *
Калыша сонейка дня сутонне,
Схавала ветрык коўдра травіцы,
Я калыханку святую помню,
Што мне спявала мая Вясніца.
Шчыруе ў сэрцы Вясенні голас,
Калі няволіць жыццё разлука —
Я разумею цябе з паўслова,
Я разумею цябе з паўгука…
У першым радку я падкрэсліў няўцямнае спалучэнне “дня сутонне”, якое да таго ж і калышацца. Дзень – святло. Сутонне – прыцемак. Як спалучыць?
У другім радку зноў дзіўная логіка: як можа ветрык схаваць трава? Наадварот хутчэй – яна яго выявіць калыханнем.
Другая страфа выглядае больш зладжана. Зачапіла толькі слова “паўгука”. Непрыгожае, немілагучнае. Калі ў такім склоне пішуць “гуку”, а не “гука”, то напрошваецца “паўгуку”, гэта і больш па-беларуску будзе. Аднак мы ведаем, што слоўнікі нашы ўкладзены пры СССР і даволі бесталкова, там шмат русізмаў і розных калек. Таму віны аўтаркі тут няма.
У цэлым Смолка імкнецца не пісаць штампамі савецкіх часоў, што само па сабе няблага. Яна аўтар малады і шукае сваю пуцявіну, часам і памыляючыся, а падказаць ёй няма каму. На філфаках паэзіі не навучаць.
Такім чынам, можна пазначыць тое, што паэзія ў душы ёсць, але пакуль выявіць яе ярка і арыгінальна не ўдаецца.
Другі па ліку верш:
* * *
Спі, мая самотная, песня чысціні,
Ластавак сапранавых галасы прысні.
Сцежанькі няходжанай стогн пяска пачуй,
І няхай разбудзіцца сонейка ўваччу.
Ціха, мая ранняя, сэрца не нервуй,
Я з галінак-воблакаў зорачак нарву,
Сакаўных агеньчыкаў на далоні дол
Я табе насыплю з кошыка гадоў.
І спляту пялёсткамі браткавай крыві
Коўдру цёпла-сінюю, каб твой сон спавіць,
Каб да самай раніцы — да радзінаў рос
Музыка чысцюткая плакала без слёз…
Тут ужо праглядаецца павярхоўнае веданне аўтаркай мовы. Робіцца спроба стылізацыі пад нешта – ці то пад народныя напевы, ці то пад псеўданародныя песні савецкай эстрады. У выніку, мажліва, для таго, хто ведае мову ў межах школьнай праграмы, гэты верш на слых прагучыць хораша, і нешта нават ускалыхне.
Мы ж не ў стане прайсці міма хібаў, недарэчнасцяў, ляпсусаў. Такіх, як “ластавак сапранавых галасы” – коснаязыка.
Або: “стогн пяска… сцежанькі”. Ну не вельмі трапна, мазгі выкручвае, пакуль зразумееш, пра што гаворка. І па-першае: “пяску”, а не “пяска”.
“Сцежанькі” – тут рускай калькай папахвае. Бо ёсць “сцяжыны”, “сцежкі”, “сцяжынкі”. А вось варыянта ад Смолкі слоўнікі не пазначылі. Дый у літаратуры, упэўнены, рэдка такое сустрэнеш, як бы ні любілі паэты выкручваць, скажаць і ламаць мову рознымі “ізноўку”, “праімчалі” ды інш.
Метафара пра “галіны-воблачкі” як мінімум спрэчная, а па вялікім рахунку – дык няўдалая. Бо воблакі ў свядомасці нармальнага чалавека супастаўляюцца з нечым пухнатым, акруглым.
Далей – і зусім бязглуздзіца: як можна насыпаць агеньчыкаў “на далоні дол”? Гэта дзікунская гаворка, не паэтычная. Дый “сакаўныя агеньчыкі” – гэта як? Не варта вырабляцца і арыгінальнічаць, паэзія гэта зусім не тое.
“Браткава кроў” таксама немагчымы выраз. Тым болей што яе “пялёсткамі” гераіня збіраецца сплесці “коўдру цёпла-сінюю”. Тут бесталковае – усё, нават разбіраць не рашуся. То бок паэта размаўляе горш за празаіка, ці нават за простага селяніна горш, тады як павінна быць наадварот: паэзія ёсць найвышэйшай формай маўлення.
Пры канцы верша з’яўляюцца нейкія “радзіны рос”, гэта азначае, мяркую, “народзіны рос” або “нараджэнне рос”. Але ж мы стаміліся перакладаць Вікторыю Смолку на людскую мову.
Крыўдна, што неблагі пафас верша дазвання спляжаны аматарствам і няўмельствам паэткі. Але ж верым, што паэзія ў душы калісьці адолее форму і выліецца ў нешта вартае.
Разгледзім яшчэ адзін верш, складаны па рытмічнай структуры для пачаткоўца.
* * *
Мне не спяваецца цяпер,
Цяпер — увесну!
Хоць i бруiцца, i жыве
У сэрцы песня.
Квiтнее неба далячынь,
Як братак стужка —
I абдымаюць гэту сiнь
Спяваннем птушкi.
Але пякучаю слязой
Цякуць матывы.
Што мне здаецца: песнi той
Свет сумам мiлы.
Яна то плача немаўлём,
Каб з думак лiцца,
То зацiхае светлым днём —
Малiтва быццам.
А вуснам цяжка акрыляць
Той песнi ноты,
Бо гэта значыць — забiваць
Душу самотай…
Менавіта на такой рытміцы і правяраецца паэт: у дадзеным выпадку праявілася сырасць майстэрства Вікторыі Смолкі. Яна рынулася адважна ў бой – і прайграла. І кепска, што рэдактары “Маладосці” не дапамаглі, пакінуўшы сам-насам са Словам. Падборка яе вялізная, памерамі з “класікаў”. А варта было б адабраць чатыры ці пяць найлепшых вершаў ды іх адпрацаваць, давесці да магчымай дасканаласці. А не выстаўляць аўтарку ў недарэчным святле.
Паэтычная энергія Смолкі аказалася неўтаймаванай, не пераўтворанай у форму. Верш ад таго выйшаў рыхлы, нямоглы ды смешны. Я падкрэсліў усе коснаязыкія фразы і бесталковыя выразы. А разбіраць іх ужо няма сілаў. Думаю, чытач рубрыкі спрактыкаваны і сам разбярэ. А калі прачытае паэтка, то, калі адолее гонар і, астыўшы, разбярэ свой верш – дык не зможа не засесці за яго праўку.
Я толькі дам Вікторыі Смолка мізэрны пасыл: “увесну” азначае “вясной”. Можна імкнуцца ў вясну, але ніяк не “ўвесну”. Гэта і ёсць сырое веданне мовы, адсутнасць рамяства, не падмацаванае майстэрствам рэдактараў, якога ў іх няма. Што прынеслі – тое і друкуюць. Што лозунгі графамана Пазнякова, што нямоглае пачаткоўства, што нават блюзнерства, дзе лаюцца і паляпваюць Бога па плячы. Гэта праблема холдынгу “Звязда”, які адвадзіў не толькі ўсіх таленавітых аўтараў з імем, але і не можа набраць кампетэнтных рэдактараў. Пірожнік там у тэніс гуляе, а баскетбаліст вершамі ў кошык кідае.
І мы не стомімся аб гэтым казаць. Не цяпер нас расчуюць, дык потым гісторыкі ўбачаць карціну нашага літаратурнага часу і агучаць імёны герояў.
Мы ж працягваем рабіць сваю працу – максімальнае дзеянне, пад якое прырода нас “затачыла”. Быў бы сэнс цяпер у пісанні раманаў, якія б з такой жа эфектыўнасцю ўздзейнічалі на сітуацыю, як “ЛіМаразм”, – то Южык раманамі б і заняўся. Але маем тое, што маем – ствараем крытычную прастору беларускай літаратуры, якой раней не было, агучваем па магчымасці ўсе публікацыі дзяржаўных часопісаў.
Зайшоў зараз у апошні “ЛіМ” (№19, 2016 г.) і выпадкова (ці выпадкова?) убачыў рэцэнзію Анатоля Брусевіча на паэтычную кнігу Вікторыі Смолка з каравай назваю “Зоркаму сэрцу”. Артыкул Брусевіча выйшаў цалкам бяззубы, з агульных слоў, больш нават літаратуразнаўчы. З нейкіх пор у нас нават маладых забаронена крытыкаваць. І гэта злыбеда, калі, не паказаўшы аўтарцы яе хібы і паэтычную сырасць, заахвочваюць выдаваць кнігі ды пішуць рэцэнзіі, дзе ні слова крытыкі.
Вось урывак з артыкула:
Калі ўважліва прасачыць за гісторыяй развіцця еўрапейскага вербальнага мастацтва, можна ўбачыць цікавую рэч: чаргаванне літаратурных эпох, у якіх дамінуе то рацыянальны пачатак, то ірацыянальны, то прынцып аб’ектывізму ў адлюстраванні свету, то крайні суб’ектывізм. Паміж эпохамі, як правіла, узнікае «сітуацыя дэзарыентацыі», калі пісьменнік, а следам і чытач, не можа вызначыцца, якому са згаданых пачаткаў аддаць перавагу. У такой сітуацыі ўжо гадоў дваццаць знаходзіцца айчынная літаратура, згубіўшыся сярод трох соснаў — рэалізму, мадэрнізму і постмадэрнізму.
Літаратуразнаўства, і толькі. А кніга Смолкі – адно нагода пагаварыць пра “высокае”. Ясна, што ні публікацыя ў “Маладосці”, ні кніга паэзіі, ні артыкул Брусевіча не змогуць падштурхнуць аўтарку да паэтычнага росту. І менавіта таму рубрыка наша існуе, і работы ў нас непачаты край.
Зрэшты, віншуем паэтку з кнігаю. І пажадаем не губляцца ў шэрагах графаманаў. А гэта настолькі складана, што нават і параіць тут цяжка пэўныя захады. І застанецца сказаць банальнае: час расставіць усё па сваіх месцах – як у беларускай паэзіі, гэтак і ў жыцці Вікторыі Смолкі. Таму пажадаць можам толькі здароўя.
ЛіМаразм-153
Далёка не жарты
У №7 “Маладосці” 2015 г. паэзіі, з аднаго боку, многа, а з другога, надзвычай мала – толькі дзве падборкі ўласна маладых паэтаў, што мы нядаўна разгледзелі. Трэцім нумарам ідзе святар айцец Яўстафій, чалавек сталы, а потым распачынаецца падборка розных паэтаў “Рамонкавы світанак”, які адчыняе не хто іншы, як прадстаўнік слаўнай наменклатуры, старшыня Гарадзенскага літаб’яднання СПБ, Людміла Кебіч, якой, відаць, цесна на старонках “ЛіМа” і “Полымя”. Што ж, натура шырокая. А калі чалавек надрукаваўся, то ён жадае водгукаў на сваю творчасць. Іншых жа водгукаў на часопісныя публікацыі, як толькі ў нашай рубрыцы, не бывае. З чаго робім выснову, што менавіта ад нас прагне датклівая душа Кебіч водгукаў.
Яны ў нас будуць.
КОШЫК ЗОРАК
Я ад зорнага святла
да цябе праз лес ішла,
поўны кошык спелых зорак
аднаму табе нясла.
Пераблытаў нешта лёс
на шляху маёй душы,
і вачэй тваіх мароз
тыя зоркі патушыў.
Я вяртаюся адна
праз кашлаты лес густы
да нябеснага радна.
Толькі кошык мой — пусты.
Кошык паэзіі ў вершы Людмілы сапраўды апусцеў. Нічога не прыдумала яна, як толькі зоркі беларускія, за якія мы папікаем пачаткоўцаў. Зацёрта і надакучыла.
І нават калі непрадузята: хто скажа, якое там святло ў зорак? Слабенькае, ледзь прыкметнае нават у ясную ноч. Значыць, пафас фальшывы ў паэткі. Мы ёй ужо не верым. Яна сама парупілася свой верш сапсаваць. Ад фальшу ідзе і русізм – “нясла”, тады як па-беларуску будзе “несла”.
У галаве лірычнай гераіні ўсё пераблыталася – і “шляхі душы” самім лёсам, і вочы ўяўнага каханка, якія нясуць “мароз”.
Лес у Кебіч “кашлаты” і “густы”. Гэта амаль сінонімы. Залішняе адно са слоў. І гэта ў кароткім вершы. Няўжо ж нельга яго напоўніць гожым зместам?
“Нябеснае радно” – зноўку штамп, гэта толькі ў магутны тэлескоп бачацца зоркі шчыльна, а звычайным паглядам – ніякую тканіну на небе яны не нагадваюць.
То бок музыкантка па адукацыі Людміла Кебіч прафальшывіла ўвесь верш. Двойка.
Ці варта, чытач, мучыць цябе надалей вершамі чыноўніцы? З парастка вольхі дуб не вырасце. Аднак яшчэ характэрны ўрывак:
ПАЭТКАМ
Бываюць жанчыны — жанчыны,
бываюць жанчыны — паэткі.
Жанчынам-паэткам мужчыны
трапляюцца годныя рэдка.
Навошта паэткі мужчынам,
(вядома мне з практыкі ўласнай),
калі ў іх заўжды ёсць прычына
самотнаю быць і няшчаснай.
Жанчыне звычайнай даволі
мужчыну здзіўляць пірагамі.
Паэтка ж імкнецца да волі,
вядзе дыялогі з Багамі.
………………………………
Апошнія два радкі першай страфы – набраклы беспадстаўны гонар і крыўда на лёс. Болей нічога не скажам.
Другі радок другой страфы – тое самае: Кебіч у публіцыстычнай манеры не перастае зводзіць рахункі з мужчынамі.
Звярні, чытач, увагу на два апошнія радкі ўрыўка: паэтка, паводле Кебіч, вядзе дыялогі з “Багамі”. Але галоўны казус тут у тым, што “Бог” адзіны, а слова “багамі” мусіць пісацца з малой літары. І вось менавіта з гэтымі багамі (дэманамі інфернальнага свету, якія ваююць з адзіным Богам) і вядзе дыялогі Людміла Кебіч. Не нагаворваю, яна сама ў гэтым прызналася. Паўторым: Бог адзін, а ўсе астатнія багі – насельнікі тонкага дэманічнага свету, менавіта ім пакланяюцца жрацы, чараўнікі, экстрасэнсы, магі, “бабкі”, вядзьмаркі, медыумы, уступаючы ў змову.
Кепскія вершы, бо кепскім духам прасякнуты.
Інфернальная антыхрысціянская тэма зіркае і ў вершы наступнага ўдзельніка “Рамонкавага світанку” – Васіля Дэбіша (здаецца, таксама не малады, як для “Маладосці”):
* * *
Цень Ваш быў на павароце —
Праплылі, як цень, бязмоўна.
Я пазнаў Вас па самоце
І па ўсмешцы Вас успомніў.
На імгненне побач сталі —
Промнем бліснулі калені.
Вы мяне калісь кахалі —
Там, у іншым вымярэнні.
Я пазнаў Вас па пярсцёнку,
Што на мезенцы насілі.
Мужам мы былі і жонкай…
Толькі Вы аб тым забылі.
Не стану зараз разбіраць паэтычную вартасць верша (яна крыху вышэйшая за опусы Кебіч), я вылучыў яго інфернальны дух: “іншае вымярэнне”, пра якое нагадвае “Ваш цень”. Яўная чартаўшчына з намёкам на рэінкарнацыю, то бок абвяржэнне вучэння Хрыста. А хто абвяргае Хрыста заўсёды? Правільна, вораг чалавечага роду. Каб уцягваць у свае цянёты новыя і новыя душы.
Намёк на нечалавечае свіціцца і ў наступным вершы Дэбіша:
* * *
Восень. Холадна і скрушна.
Снег трымціць над хатай белы.
Чарада апошніх птушак
Разам з лісцем адляцела.
Плот макруткі. Чорны воран
З крыкам у імгле знікае.
Ты была са мной учара.
Ноч адзін я сустракаю.
Дзе ты? З кім ты цноту дзеліш?
Дзе твае лунаюць крылы?..
Стыне цень твой на пасцелі,
Што паспешліва забыла.
Спадзяюся, гэтымі сімваламі аўтар забаўляецца не свядома, а па няведанні. Холадна, скрушна. “Крумкач”, дарэчы, а не “воран”. “Воран” – русізм. “Учара” замест “учора” (нейкая самадзейнасць, а не дзяржаўны часопіс).
Сэнс гэтага змрочнага верша – пасяліць у душах чытачоў маркоту, схіліць да смерці, дзе адны “цені”. Якія могуць быць “крылы” ў чалавека? Далёка не пра Божы свет апавядае Дэбіш.
Вэрхал у галовах рэдактараў, якія не толькі не адрозніваюць графаманаў ад талентаў, ды не ведаюць граматыкі, – яны яшчэ змяшчаюць вершы антыхрысціянскага зместу побач з вялізнай падборкай свяшчэнніка.
Вось што значыць наша бязбожнае савецкае выхаванне – усё ў адну кучу, бо духоўнага імунітэту няма. А між тым гэта бяда – гульні з чартаўшчынаю дарма не праходзяць. Нагадаю хоць бы апошнія дзесяць гадоў жыцця Гогаля – даліся ў знакі яму насельнікі інфернальнага свету, якіх ён з такім смакам апісваў. З глузду з’ехаў вялікі пісьменнік, пазбавіўся магчымасці тварыць.
Вось характэрны ўрывак з айца Яўстафія:
…………………….
Няма крыжа —
і навошта шчыт тады
твайму вечнаму эмігранту,
калі няма каго абараняць
і вяртацца няма куды…
Навошта ўся гэтая мітусня
з ВКЛамі ды БНРамі,
калі насамрэч
галоўнага
як не было,
так і няма…
………………….
Я тлустым нічога не вылучаў, гэта зрабіў сам святар. Галоўнага – веры ў Хрыста – калі няма, то ўсё навокал не тое што бязглуздзіца, туды абавязкова прыбягуць служкі “злобы паднябеснай”. Яны толькі крыжа і баяцца, а няма яго – дык і разгул, і шабаш, і духоўная смерць.
У тым і небяспека праславутых секулярных грамадстваў Еўропы: усё дазволена, ва ўсіх роўныя правы, нікога не кранай, засудзяць. У выніку – гомасексуальныя шлюбы, усынаўленне ў такія сем’і дзяцей, сатанінская рок-музыка, сектанцтва розных масцей, усходнія “духоўныя” практыкі, свяшчэннікі-гомасексуалісты, блуд на тэлеэкранах, у фільмах – чучалы ў вобразе чалавека бегаюць і тыкаюць фаласам куды зажадаюць; “лёгкія” наркотыкі ў вольным доступе, кроў, мяса ў кампутарных гульнях і г.д.
Аж гэта далёка не жарты.
ЛіМаразм-154
Правільны вектар руху
У падборцы паэтаў “Рамонкавы світанак” (“Маладосць” №7, 2015 г.) ёсць вершы Наталлі Цвірко.
* * *
Ад сонца самлелае лета
Да восені туліцца ў цень.
Свае таямніцы-сакрэты
Яно ёй раскажа цяпер.
І будзе няспешлівы дожджык
Засмяглыя краскі кранаць.
А восень нібыта не хоча
Аб нечым у лета пытаць.
І мне б да цябе прытуліцца!
Хоць кроплю чакаю цяпла…
Бо вельмі паспела стаміцца,
Пакуль да цябе я ішла.
Я звыкла вылучыў падкрэсліваннем удалыя месцы, гэта першыя два радкі. Затым ніводнай свежай метафары не прыдумала аўтарка. Затое прымяніла здвоенае слова “таямніцы-сакрэты”, што заўсёды пагаршае ўспрыманне твора. Далей не надта ўдалае спалучэнне “яно ёй”.
Ёсць у вершы нейкае дзіўнае слова “няспешлівы”, якога ў слоўніку няма. Такія выродлівыя словы любяць ужываць нашы паэты, калі ім па рытміцы зручна.
Прысутнічае і не зусім дарэчнае слова “нібыта”. Я не раз пісаў і паўтаруся, што яго лепш ужываць адпаведна рускаму “якобы”, а для сэнсу, у якім скарыстоўвае яго аўтарка, у нашай мове багата слоў іншых: “нібы”, “быццам”, “як”. Трэба схітрацца абыходзіцца імі.
Няўдала, лічу, і заканчваецца верш – гераіня хоча прытуліцца да каханка гэтак жа, як лета да восені туліцца. Але ж восень халодная, якога, пытаемся, цяпла яна ад яго чакае? Блытаніна. Недапрацоўка. Для гэтага я знайшоў у рубрыцы трапнае слова “аматарства”. Вымушаны яго паўтараць ці не кожны дзень.
Апошнія два радкі верша – публіцыстыка, проза.
Верш не атрымаўся. Знаходак паэтычных у ім няма. Шчырыя памкненні душы не знайшлі адлюстравання ў паэзіі.
Яшчэ верш Наталлі Цвірко:
* * *
Ад маёй да тваёй вясны —
Васільковае поле надзеі.
Акунаюся ў нашы сны
І на сэрцы ізноў цяплее.
Ад майго да твайго крыла —
Россып зорак у небе ясным.
Не хапае твайго святла.
Недзе золак далёкі гасне.
Ад маёй да тваёй душы —
Толькі дотык адзін нясмелы.
Ад нягод мяне беражы,
Беражы мяне, хоць няўмела.
Тут ёсць і неблагія радкі. Увогуле задума гожая ў верша. Немнагаслоўна. Непустаслоўна. Аднак за ўдалымі першымі двума радкамі ідзе дзікая банальнасць трэцяга і чацвёртага радка – рыфмуецца да болю знаёмае “сны–вясны”, выкарыстоўваецца пасля галоснай форма “ізноў”, што непісьменна. Але галоўнае ў гэтых радках – паэтычная пошласць.
Пошласць і ў другім радку другой страфы. Зноў беларускія зоркі ды неба. Во дзе зараза. Ці не ў кожным вершы холдынгу “Звязда” яны вытыркаюцца. Лянота паэтам іншыя вобразы ствараць – прычапіліся да зорак.
Тое самае і ў апошняй страфе – два ўдалыя першыя радкі і тут жа зацёртасць, дрэнь паэтычная, публіцыстыка.
Наталлі Цвірко неабходна звярнуць увагу на дзве рэчы: адысціся ад спосабаў вершаскладання і тэмаў вясковых класікаў мінулага тысячагоддзя; уважліва і творча працаваць з метафарамі. Нешта ўжо ўдаецца.
Антон Янкоўскі, што замыкае “Рамонкавы світанак”, таксама не пазбег заразіцца беларускімі зоркамі ды небам:
* * *
Кранаю рукою кавалачак неба,
бязважкім раблюся
і веру:
над горадам зоры
ярчэй ліхтароў —
зліваюся з поймай ракі,
імчу да аблокаў,
каб зверху
рукамі трымацца
за гмахі дамоў.
Верш так званы вольны, і можна, здавалася б, тут нешта прыдумаць ярчэйшае па метафарах. Слова “гмах” і без таго мае на ўвазе, што гэта дом. Імчаць да аблокаў – зноў жа паўтараць тысячы паэтаў. Янкоўскаму гэта трэба?
Спалучэнне “ярчэй ліхтароў”, па вялікім рахунку, непісьменнае. Правільна будзе “ярчэйшыя за ліхтары”, або на благі канец “ярчэй за ліхтары”. У паэзіі патрабаванні ў гэтым плане не такія строгія, і тым не менш.
Зашмат хібаў у малым вершы.
Наступны кароткі верш Антона Янкоўскага – дэпрэсіўная пошласць:
* * *
Нас заўтра не стане,
Кагосьці сёння,
Кагосьці ўчора,
А хтосьці нас пахавае —
Гэтак жыццё спланавала…
А ці беспамылкова —
Не ўдакладняла.
Да таго ж гэты публіцыстычны кавалак і богаборчы.
Пытанне тады адно: а ці не стоміцца аўтар бясконца жыць на зямлі?
Завяршае падборку верш з характэрнай назваю “Недарэчнасць”.
НЕДАРЭЧНАСЦЬ
Халодны вецер
дзьме ў плечы —
не дарэчы
збіраць у дарогу рэчы.
Аспрэчыць
жадаем вечнасць,
што між цямрэчы
не цяжка жыць па-чалавечы.
Смяецца вечнасць —
і дарэчы,
бо мы — імгненне
у Сусвеце.
На бачу аўтара паэтам. Прынамсі гэтыя кавалкі празаічныя, што прадставіла “Маладосць”, на тое падстаў не даюць. Навошта піша Янкоўскі? А вось менавіта праз панылы склад характару. Кепска на душы немаведама з чаго, і часта. Вывяржэнне з сябе такіх тэкстаў – пэўны спосаб пазбаўлення ад даўкай маркоты. Перанёс бязбожны настрой на паперу – глядзіш, палягчэла на пяць хвілін. Надрукаваў, выліў маркоту на чытача – яшчэ на градус узняўся настрой.
Кепска. Здаровыя людзі п’юць чай і працуюць. А калі няма працы – глядзяць “Камеды Клаб” ды заліваюцца рогатам. Ад таго маюць выдатны сон.
Увогуле жыццё чалавечае штука складаная. Мала таго, што ён мусіць зарабляць хлеб у поце твару свайго, дык яшчэ рабіць гэта па магчымасці з добрым настроем. А яшчэ навучыцца любіць. Я яшчэ развівацца духоўна і творча.
З двух разгледжаных намі паэтаў відавочна, што большае пазітыўнае дзеянне як для сябе, гэтак і для людзей зрабіла Наталля Цвірко – спрабавала пісаць прыгожа, гарманічна ды светла. Не ўсё атрымалася. Але галоўнае – правільны вектар руху.
ЛіМаразм-155
Калі паэзіяй “знобит”
Паэзія №12 часопіса “Маладосць” за 2014 год засталася неасветленай. Як, зрэшты, і ўся паэзія часопіса. Таму мы ідзём паслядоўна: пераараўшы год 2015, вяртаемся крыху назад. Паэтычная частка гэтага нумара завяршаецца паэзіяй знанага Навума Гальпяровіча. Па традыцыі, мэтр у “Маладосці” выступае як бы ў якасці эталона, тулячыся на цесных старонках побач з маладымі. На яго раўняюцца. Яго паважаюць. Гэта ў ідэале. У рэальнасці ж, як мы паказалі, вершы сталых беларускіх паэтаў далёка не ёсць арыенцір для большасці аўтараў “Маладосці”. Дый самі “эталоны” часам няславяць не толькі сябе, а і літаратуру беларускую ў цэлым.
Тым не менш, раз нам сказалі, што Гальпяровіч аўтарытэт, мы павінны з усёй адказнасцю гэта праверыць.
Уступны твор паэта такі:
* * *
..Раяль закінуты за плот,
І клавішы бездапаможна
Застылі ў ім, бо лёс іх кожнай
Бязлітасна ідзе на звод.
А ён сабе ў кустах стаіць,
Нібы святое знікла нешта,
Нібы пазбавілі дарэшты
Яго ў музычнай зале жыць.
Ды музыка заўжды жыве
І светла над зямлёй лунае...
Насуперак, што ў той траве
Раяль пакрыўджаны трывае...
Перад творам Навум Гальпыровіч змясціў прэамбулу, што яго натхніў на верш выгляд выкінутага і занядбанага раяля.
Памятаю, у нас у палку, у Савецкім войску, служыў узбек, які мог спяваць пра што заўгодна, на любую тэму імправізаваў. Што ўбачыць, пра тое і складаў свае няхітрыя стэпавыя мелодыі. Дарэчы, так апошнім часам спявае і некалі слаўны бард Разенбаўм – аднастайнае выццё на прымітыўныя вершы чуем мы ад некалі слаўнага песняра.
Навум Гальпяровіч часам ідзе, за нястачай тэматыкі, падобным шляхам: што ўбачу, тым і натхняюся.
Раяль у кустах паступова пускае на звод кожную са сваіх клавішаў. У сёмым і восьмым радках верша паэт не вытрымлівае высокага тону і збіваецца на коснаязыкую прозу: “пазбавілі дарэшты Яго ў музычнай зале жыць”.
Завяршае немудрагелістае тварэнне Гальпяровіч, не цырымонячыся з лірай, бо дужа стаміўся: “што ў той траве Раяль пакрыўджаны трывае...” Што канкрэтна трывае раяль, не сказана, абарвана, думайце самі. Але нічога, відаць, добрага з такога трывання не выйдзе, бо раяль, адушаўлёны Гальпяровічам, пакрыўджаны брыдкімі людзьмі. Усюды гэтыя гнюсныя людзі ўсунуцца.
Вершы вылепіўся паэтычна бездапаможным.
У другім па ліку вершы Навум Гальпяровіч ужо не мудрагеліць з тэматыкай, а выкарыстоўвае паэтычнае лякала пра мову, радзіму і роднае мястэчка (вёску):
* * *
Каб лёс мой пачаўся нанова
І можна было б выбіраць,
Я б толькі Радзіму і мову
Не стаў бы ніколі мяняць.
Над выспаю дзвінскаю поўню,
Сланечнікі ў даўнім акне
І мудры спагадлівы Полацк,
Што лёсам падораны мне.
Неблагі быў бы верш, каб не стаўся 2000-першым у шэрагу клонаў “класікаў” савецкай літаратуры. Зноў адушаўлёны мудры спагадлівы Полацк, які падораны лёсам паэту, каб той, у сваю чаргу, праславіў яго камяніцы і глыбокую ды шырокую Дзвіну, па якой некалі плылі гераічныя каўчэгі.
Фальш ад першай літары да апошняй. Крык “Не веру!” так і разрывае грудзі спрактыкаванага крытыка.
Адно пытанне да Навума: чаму менавіта не хоча ні на што ён мяняць “поўню”, а не, скажам, проста месяц, ці маладзік, ці на благі канец ветах? Хай мне адкажа ў каментарах.
Увогуле ж – паэтычная пошласць. Нічога асабістага да Гальпяровіча. Але апошнім часам, праз залішнюю частату публікацый, якая грунтуецца на выкарыстанні службовага становішча, беларускі лірык страціў вастрыню паэтычнага слыху, вычарпаўся, змарнеў, змізарнеў. І, галоўная бяда, сам не заўважыў развіцця гэтай хваробы.
Мы ўсімі сіламі спрабуем яму памагчы.
У наступным вершы паэт настолькі запаліўся Полацкам, што яго ўжо не спыніць:
* * *
Азноб узвышаны ізноў,
Калі адчую прыналежнасць
Да велічных Сафійкі вежаў,
Да Ефрасіннеўскіх крыжоў.
Адкуль, скажы, такое ёсць
У чым для гэтага прычына?
Прайшлі дзяцінства, маладосць,
Ды заставалася Айчына.
Бо гэта ціхая зямля
І сціплы полацкі падворак
Мне адкрывалі мройны шлях
Да думак і высокіх зорак.
Як гэта важка зразумець,
Як гэта важка ўсёй душою
Адчуць, што трэба ў сэрцы мець
Сваё адзінае, святое.
І прычасціцца назаўжды
Па вечнаму жыцця закону
Да дзвінскай цёмнае вады
І полацкіх лугоў зялёных.
Узвышаны рускамоўны “азноб” (русізм) калоціць паэта. Здавалася б, з нараджэння ведае Навум, што ён палачанін. Але кожнага разу новым і свежым яўляецца яму гэтае пачуццё! Потым ён звяртаецца да некага: “адкуль, скажы, такое ёсць…”(?)
“Азноб” скаланае цела паэта так, што ён пачынае выкрыкваць не звязанае ні логікай, ні сэнсам: “Прайшлі дзяцінства, маладосць, Ды заставалася Айчына…”; “Бо гэта ціхая зямля І сціплы полацкі падворак Мне адкрывалі мройны шлях Да думак і высокіх зорак”… Ат, што ж ты будзеш рабіць – і тут усюдыісныя зоркі. Нейкая эпідэмія зорак. Цяжка нават паверыць, што на такі паэтычны экстаз здатны цалкам разважлівы, разумны, абаротлівы, пільны чыноўнік радыё і тэлебачання. А між тым гэта праўда. У прыродзе існуе два Гальпяровічы.
“Як гэта важка зразумець, Як гэта важка ўсёй душою Адчуць, што трэба ў сэрцы мець Сваё адзінае, святое”, – ужо не можа спыніцца паэт, калоцячыся “азнобам” ва ўзнёслым экстазе. Тут, праўда, эмоцыі вычарпаліся і перайшлі ў рытарычнае павучанне.
Далей Гальпяровіч дзёрзка сцвярджае, што прычашчацца можна не толькі ў царкве. Выхаванец атэістычнага СССР прапаноўвае нам, у парушэнне ўсіх граматычных законаў, прычасціцца (у сэнсе – далучыцца!) да дзвінскай “цёмнае вады” і “полацкіх лугоў зялёных”. О, гэтыя лугі на гарадской тэрыторыі! Хто такое бачыў калі? Не за рысаю, не за ваколіцамі вёскі, а непасрэдна ў горадзе – абшары сакаўных зялёных лугоў!
Гэтае паэтычнае трызненне памерамі ў дваццаць радкоў няма каму прыпыніць – ні рэдактару аддзела паэзіі, ні галоўнаму рэдактару, ні нават кіраўніку холдынгу. А рукі крытыка Южыка – караткаватыя.
Таму мы адно выносім свае ацэнкі – а там як сабе хочаце.
ЛіМаразм-156
Галоўная злыбеда
“Мне нужно на кого-нибудь молиться…”
Булат Окуджава
Павел Сім, які нарадзіўся ў 1980 годзе і мае гістарычную адукацыю, дэбютуе з вершамі ў “Маладосці” №12 2014 года.
Зважаеш на тое, што чалавек гэта не малады, і адразу мяркуеш, ці то Сім стаў нядаўна забаўляцца вершамі па-беларуску, ці то так доўга яго ў друк не пускалі. Гэта асноўная хвароба беларускай літаратуры, калі дэбютуюць людзі ва ўзросце, да якога Пушкін і не дажыў.
Але такія паэты зазвычай людзі без яўнай бесталачы ў галаве, у нечым і сфармаваныя як асобы. Хоць перажылі складаныя часы руйнавання СССР, наплыву ў 90-х гадах сектаў і акультызму, а паралельна – і адкрыццё праваслаўных ды каталіцкіх храмаў. Выбар рабіць для кволай маладой свядомасці было цяжка. І нярэдка мы сустракаем на старонках “Маладосці” людзей у духоўным сэнсе недаробленых, інфантыльных, якім бывае за трыццаць.
Павел Сім таксама пакуль не зразумеў, што гулліва памінаць чорта ў вершах нягожа. А гэта ён робіць, імправізуючы на тэму Моцарта.
КЛАСІКА ШТОДНЯ
Вам давялося чуць Моцарта
У выкананні музыкаў,
З боку якіх несла воцатам
Сідру, што пілі ў пазыку?
Як параход трубы пыхалі,
Вецер гартаў партытуры,
Арфы не пелі, а рыкалі
Нізкім мажорам панурым.
Бюсты са сцен усміхаліся,
Хлопалі ўсе грамадзяне —
Класіка ім спадабалася.
Тут жа сядзяць не сяляне!
Ці то піяна, ці фортэ?
Незразумела ні чорта!
Аўтар спрабуе трымацца лірычнай ноты, але часам збіваецца на грубыя выразы: “несла воцатам”, “што пілі ў пазыку”.
Незразумелая і метафара ад Сіма – “як параход трубы пыхалі”. Да таго ж тут варта коску паставіць.
У другой страфе я падкрэсліў удалыя тры радкі, нягледзячы на тое, што арфы “рыкалі нізкім мажорам”, а тады незразумела, чаму “панурым”, бо па вызначэнні мажор заўсёды вясёлы. Гэта недагляд. Гісторык, відаць, падумаў, што паэзія – штука легкаважная, несур’ёзная, дай пагарэзую. А між тым крытык бачыць усе ляпсусы. Дый нармальны чытач – таксама.
У трэцяй страфе грамадзяне ў Сіма “хлопаюць” – гэта русізм, варта звярацца па слоўніках. У нашай мове прынятае “пляскаюць у далоні”, “б’юць у ладкі”, “апладзіруюць”.
Апошні радок трэцяй страфы падаўся мне празаічным.
Ну і апашляе верш злучэнне двух апошніх радкоў з чортам на чале. Не хапіла густу.
Пішу, і думаю: а можа, Павел Сім ужо кінуў пісаць па-беларуску, раз надрукаваўшыся ў “Маладосці” і наталіўшы тым самым амбіцыі. Крытыкі не паступіла за паўтара года. Ад такога звычайна апускаюцца рукі. У “Полымя” не пусцяць – там Гальпяровіч і Пазнякоў. У “Маладосці” скажуць – ты ўжо ў нас друкаваўся. Як вам такая схема? А гэта не фантазія Южыка, а рэальнасць. Умоў для росту ў маладых літаратараў няма, бо няма асяроддзя, дзе б яны развіваліся.
Каб добра зведаць мову, варта мець хоць адзінага пастаяннага суразмоўцу. Адсюль намаляваная праблема для літаратараў новай эры, гараджан – мовяць і думаюць яны па-руску, а па-беларуску – гвалцяць сябе. Адсюль і “хлопалі”, і “светам” замест “святлом”, і падобнае.
У наступным вершы аўтар паказаў, што паэтычную энергію ён мае, аднак чуцця і майстэрства пакуль нестае.
З ПАЛОНУ ІСНУЮЧЫХ НОРМ
Здараецца так: не патрэбныя больш
Прывычныя формы існавання,
Аджыўшыя думкі, здаецца, шчэ горш,
Чым поўныя здзеку пытанні.
Атручаны пыл ад пажарышча дзён,
Якое стварылі гадзіны,
Спрабуе вярнуць у разбіты палон
Ідэі, што ўзвіцца павінны.
А думкі імкнуцца ўзляцець да нябёс
І выбухнуць, скрыўшы свяціла,
Каб светам заліць мне прадказаны лёс
І план існавання нямілы.
Імкніцеся ж ў неба, ідэі мае!
Ірвіцеся ж з сэрца, жаданні!
Цяпер мне ўсё роўна, як нехта жыве,
І мне невядомы хістанні!
Усю коснаязыкасць, гарбатасць, каравасць фраз я вылучыў тлустым. Пры пільнай рэдактарскай працы (а рэдактарам мусіць быць галава самога паэта) верш атрымаўся б нядрэнны. Аднак праз кепскае веданне мовы, паэтычнае невуцтва і няўмельства Павел Сім багата тут напартачыў.
Ён губляе галосную: “Імкніцеся ж ў неба”, разам з тым парушаючы граматыку.
Думкі ў яго “скрываюць” (па-беларуску правільна “хаваюць”) свяціла, аднак пагражаюць заліць “светам” (русізм, трэба – “святлом”) прадказаны лёс. Няйнакш да варажбіткі аўтар мяркуе падасца. Сумесь атэізму з вядзьмарствам і акультызмам, усё праз поўную кашу ў свядомасці.
“План існавання” – канцылярызм.
“Прывычныя формы існавання” – канцылярызм. Да таго ж парушаны рытм.
Напрыканцы паэт прызнаецца ў выпеставаным гонары. Яму “ўсё роўна, як нехта жыве”, дый хістанні наогул яму “невядомы”. Правільна, дарэчы, “невядомыя”. Але галоўнае, што герою лірычнаму страшна чаю не папіць, а не тое, як свет праваліцца. Як і падпольнаму чалавеку Дастаеўскага.
Эгаізм і адсутнасць ідэі ёсць галоўнай злыбедай сучасных паэтаў. Савецкія літаратары хоць камунізму, агульнаму “шчасцю” чалавецтва служылі, ці апявалі родны кут хаця б, мову шанавалі. У маладых гарадскіх паэтаў сучаснасці і гэтага няма. Любуюцца сабой, самавыяўляюцца.
І тым не менш Павел Сін шукае адметны вектар руху, усімі сіламі намагаючыся не паўтараць вясковых класікаў. І гэта яму ў плюс. Ён часам гаворыць у вершах канцылярскімі фразамі (“ІСНУЮЧЫХ НОРМ”), але ўсяляк імкнецца пазбягаць штампаў, банальнасцяў.
Падборка сырая. Стане аўтар рабіць з сябе паэта, ці на гэтай прыступцы і знерухомее – мы, спадзяюся, пабачым.
ЛіМаразм-157
“Ціхі Дон”: што хацеў перадаць геній?
Загадка рамана “Ціхі Дон” Міхаіла Шолахава не меней, відаць, чым шэкспіраўскае пытанне трывожыць людзей і асабліва літаратуразнаўцаў. Бо нібыта і відавочна – у 21 гадоў напісаць першыя, і самыя высокамастацкія, часткі такога шэдэўра немагчыма.
У гэта не верыў неаспрэчны геній сусветнай літаратуры Аляксандр Салжажаніцын, які нарадзіўся, дарэчы, даволі блізка ад месцаў, дзе развіваліся падзеі рамана.
Книга удалась такой художественной силы, которая достижима лишь после многих проб опытного мастера, — но лучший первый том, начатый в 1926 году, подан готовым в редакцию в 1927 году; через год же за первым томом был готов и великолепный второй; и даже менее года за вторым подан и третий, и только пролетарской цензурой задержан этот ошеломительный ход. Тогда — несравненный гений? Но последующей 45-летней жизнью никогда не были подтверждены и повторены ни эта высота, ни этот темп.
(Александр Солженицын)
Ён жа і пабудзіў літаратуразнаўцу Мядзведзеву-Тамашэўскую напісаць цэлую кнігу з мэтай развянчання Шолахава (И.Н. МЕДВЕДЕВА-ТОМАШЕВСКАЯ “СТРЕМЯ “ТИХОГО ДОНА” Загадки романа).
Паказальна, што ў Вікіпедыі адсутнічае спасылка на гэтую прафесійную кнігу. Затое ёсць шмат чаго ў абарону Міхаіла Шолахава. Напрыклад:
В 1984 году вышла книга норвежского слависта Гейра Хьетсо «Кто написал „Тихий Дон“?», доказывающая на основе компьютерных исследований, что автор «Тихого Дона» — Михаил Александрович Шолохов.
В 1999 году специалистами РАН были обнаружены[36] считавшиеся потерянными рукописи 1 и 2 книг «Тихого Дона». После трёх экспертиз — графологической, текстологической и идентификационной, — авторство романа было окончательно подтверждено за Шолоховым. В 2005 году при содействии РАН было выпущено факсимильное издание текста рукописей 1 и 2 книг романа «Тихий Дон» в серии книг «Библиотека В. С. Черномырдина» (Издательство «Московский писатель», Академия поэзии…)[37][38][39], дающее, по мнению сторонников Шолохова, возможность каждому убедиться в подлинном авторстве романа[40][41][42][43].
Статистический анализ длины предложений в романе, проведённый статистиком Ословского университета Нильсом Хьортом[en]в 2007 году, даёт полную поддержку авторству Шолохова.[44]
І ўсё ж, згадзіцеся, ёсць падставы падазраваць, што ў 12–17-гадовым узросце, калі адбываліся асноўныя вайсковыя падзеі рамана, Шолахаў быў яшчэ замалады чалавек, каб у такіх нюансах спасцігнуць сутнасць. Сама мова Шолахава і рукапісы не абвяргаюць тое, што ён мог скарыстацца нейчым чарнавіком як асноўным целам рамана. Пытанне наўрад ці акажацца высветленым, бо, па-першае, расійскім уладам гэта ніколі не будзе выгадна.
Я ж асабіста веру, што Шолахава наведаў творчы геній і пісьменнік быў адно правадніком Светлых Сілаў, пішучы шэдэўр нам у навучанне. Да таго ж раман “Паднятая цаліна” Шолахава таксама высокамастацкі і адчуваецца адна і тая ж рука майстра. У аўтарстве ж “Паднятай цаліны” сумненняў няма.
Аднак асноўная наша размова крыху пра іншае.
Толькі што я паглядзеў новы серыял “Ціхі Дон” рэжысёра Сяргея Урсуляка. Аж у 14-ці серыях. З вялікім падазрэннем стаўлюся да сучасных расійскіх серыялаў. Думаў глянуць толькі першую серыю, бо надта люблю раман, каб нехта з яго здзекаваўся. Але адразу праглынуў 4 серыі. А за наступныя два дні дагледзеў увесь.
Адразу скажу, што нічога больш магутнага ў расійскім (а не савецкім) кіно не глядзеў. Моцныя былі экранізацыі “Ідыёта”, “У крузе першым”, “Злачынства і пакаранне”, “Маскоўскай сагі”. Аднак нагэтулькі не скаланулі душу. Мала таго, серыял адкрыў мне новае ў вялікім рамане ды па-іншаму даў глянуць на асобу Шолахава, якога прынята лічыць сталінскім улюбёнцам.
Спачатку пра акцёраў і выкананне. Спадабалася тое, што ў серыяле адна толькі зорка – Сяргей Макавецкі. Бюджэтны фільм не запаланілі Машковым, Бязрукавым, Міронавым і г.д.
Астатнія акцёры мне амаль не знаёмыя. Але практычна ўсе на сваіх месцах ды іграюць магутна. Асабліва Яўген Ткачук у ролі Рыгора Мелехава, цэнтральны персанаж. Ён з Макавецкім (Панцялей Пракоф’евіч, бацька) як бы трымаюць сарцавіну фільма.
Крыху слабейшымі за астатніх падаліся толькі Сцяпан Астахаў і Аксіння. Але не настолькі, як некаторыя верхагляды лаюць іх у Інтэрнэце. Мне серыял падаўся такім, як, чытаючы ў далёкім юнацтве раман, я і ўяўляў карцінкі з рамана. Нават твары герояў супалі з маёй колішняй фантазіяй.
Я глядзеў як дылетант у кінематографе і мне спадабалася літаральна ўсё – данскія пейзажы, сам хутар, псіхалагізм, сямейныя і любоўныя сцэны, вайсковыя сцэны і музыка. Прабірае трагізм, становішся як бы ўдзельнікам страшных падзей.
Часам хочацца крыкнуць аўтару і рэжысёру – ды хопіць ужо мучыць герояў, яны стаміліся ад вайны, спыніце яе, адпусціце дамоў. Аднак нельга. Жыццёвая праўда вымагае ад іх выпіць гэтую чашу.
Аднойчы я паддаўся меркаванню расійскага крытыка Дзмітрыя Быкава, які назваў “Ціхі Дон” у параўнанні з “Вайной і мірам” – коннікам без галавы. То бок тут трагізм і зверствы не маюць прычыны – нібы цячэ вірлівая рака гісторыі, метафізічны Дон, і зацягвае герояў у віры як трэскі. А Талстой, маўляў, усяму знаходзіць прычыны, усё тлумачыць.
Пасля прагляду серыяла я змяніў свой зманлівы погляд. Творчы геній Шолахава ўсё праясняе. Але ж не філасофскімі сентэнцыямі Талстога на дваццаць старонак, а самім ходам рамана. Вуснамі гэтых праставатых герояў адчыняецца нам вялікая ісціна.
У дзяцінстве я бедаваў, памятаю: было такое цудоўнае сакавітае казацтва, прыйшлі савецкія варвары і знішчылі гэты раскошны край, гэтую паўнату жыцця і любові. За што?
А за што – пастаянна, няспынна прамаўляе нам аўтар. І стваральнікі серыяла гэта выдатна выявілі (у адрозненне ад савецкага серыяла “Ціхі Дон”, дзе ісціна максімальна схавана). Прычына пошасці, якая знішчыла любімых герояў, – духоўны стан самога казацтва ў першую чаргу. А не толькі навала паганых чырвонаармейцаў.
Пачатак рамана. На Доне цячэ традыцыйны ўклад, праваслаўе, стаяць цэрквы, усе хрысцяцца, шануюць продкаў і г.д.
Але з чаго завязваецца фабула? З блуднага грэху паміж Рыгорам Мелехавым і Аксінняй, замужняй жанчынай. Парушэнне 7-й і 10-й Божых Запаведзяў. Не жарты.
А яшчэ раней, тое, што ў серыялах не адлюстравана? Ад чаго Аксіння блудніца? Шолахаў гэта выразна даводзіць: яе ў 15 гадоў згвалціў родны бацька! Грэх? Далей – браты родныя за гэта бацьку збілі да смерці, а Аксінню як цнатлівую найхутчэй выдалі за Сцяпана Астахава ў дальні хутар. Ашаломлены пасля першай шлюбнай ночы, Сцяпан што робіць? Мучыць Аксінню гадамі пабоямі ды дакорам, што яна вінаватая перад ім. Грэх пачаў распаўсюджванне.
Пры гэтым усе вонкава – праваслаўныя, у царкву ходзяць.
Цяпер пяройдзем да нашага любімца Грышкі. Чаму ён такі? Бог нарадзіў? Шолахаў у самым пачатку намякае – пакутуе за грахі продкаў. Дзед прывёз турчанку з вайны, узяў у жонкі, тая не прыняла праваслаўе і як быццам займалася вядзьмарствам. Прынамсі так падазравалі. Найхутчэй – беспадстаўна. І гэтыя добрыя хрысціяне хутара адно за падазрэнні – па-дзікунску, быццам язычнікі, забілі турчанку. Што адчуў пры гэтым дзед Грышкі? Акрамя нянавісці да сваіх хутарскіх – наўрад ці што.
Далей. Ад турчанкі застаўся хлопчык – будучы бацька Рыгора Мелехава, наш любімы Панцелей Пракоф’евіч. У рамане ён нібыта добры сем’янін. Аднак пры канцы, пасля яго смерці, жонка паведамляе нявестцы – муж у маладосці гуляў, паскудзіў, і за гэта ж збіваў добрую жонку на горкі яблык.
У выніку галоўныя палюбоўнікі рамана падышлі да свайго грэху ўжо гатовыя, саспелыя, папсаваныя чужымі грахамі. Грахамі сваіх бацькоў. А па Бібліі дзеці пакутуюць за грахі бацькоў да трэцяга калена.
У выніку блуд адбыўся. А далей – як па ланцуговай рэакцыі пацягнуліся беды. Запушчаны механізм прычынна-выніковых сувязяў.
Ашалелы ад гневу Панцелей Праков’евіч намагаецца найхутчэй ажаніць Грышку, каб утаймаваць юр. І схаваць ганьбу, якая, зрэшты, ужо папаўзла па хутары. Жэняць на нявіннай Наталлі. Здавалася б, тая потым будзе ўвесь раман ні за што пакутаваць? Не. Кропку выбару выдатна паказвае нам хрысціянін Шолахаў. Пагудкі пра Грышку даляцелі і да яе. Пра блуд яна ведае. І тым не менш ідзе замуж. Мала таго, у серыяле выдатна вылучана сцэна яе крыклівай спрэчкі з бацькам, які не хоча аддаваць дачку за блудніка. Не, стаіць на сваім Наталля, хачу за Грышку, бо ён прыгожы з твару! Добра. Хочаш? – на табе, як цукерку, малайцаватага казака.
Потым грэх паўзе метастазамі. Паўгода жыцця Грышкі з нялюбай і халоднай (фрыгіднай, відаць, у параўнанні са страснай умелай Аксінняй) не ўтаймавалі Грышку. Цягне да сапраўднай любові. Дабрадаць Божая пасля здзяйснення першага грэху ўжо спала з яго, і грэшнік імкнецца самавыявіцца далей. Традыцыя ўжо не стрымлівае. Сям’я – напляваць. Ганьба па хутары – начхаць. Блуд важнейшы. Любімы наш Грышка сыходзіць зімой уначы з дома, а на крык Наталлі, каб ён вярнуўся, не проста бяжыць, а – запомнім! – кажа: «Да пропади ты, разнелюбая!» То бок жадае законнай жонцы, з якой вянчаўся ў Царкве Хрыстовай і таінствам злучаны, – смерці!
Што ж, жадаеш – атрымай!
Далей надыходзяць невыносныя пакуты Наталлі: муж сышоў з блудніцай. Сарамата. Ад хутарскіх не спачуванне, не падтрымка – а ганьба, смяшкі ды хіхіканні. Бацькам цяжка, але яны, як бліжэйшыя да Традыцыі, чым маладыя, з болем прынялі дачку назад. А родны брат Міцька што робіць? Ды пагражае да яе ўначы прыйсці ды “тугу развеяць”. Во як! Грэх перакідваецца ўжо на роднага брата. Аказваецца, імунітэту ў Міцькі няма. Дый Шолахаў у рамане выразна выводзіць яго цынічным блудніком яшчэ да гэтага выпадку з роднай сястрою.
Далей – усё пашырэнне граху, дэманы завалодваюць героямі канчаткова. Наталля робіць спробу самагубства. Грэх. Не думала, як цяжка будзе ад гэтага бацькам. Пра Хрыста забылася. Выжывае. Але не стамляецца кахаць блудніка. Прычым вяртаецца ў сяім’ю Пракофія Панцелеевіча, дзе жыве невядома ў якім статусе. А ў гэты час Грышка блудзіць з Аксінняй у пана ў наймітах. У пана яго не дастанеш! А пан што? Арыстакрат спакойна сабе прыняў блуднікоў на работу! Не хрысціянін відавочна. І сынок яго юрлівы ўжо падкочвае да раскошнага цела Аксінні.
Затым Грышку, узлаванага ўжо на жыццё, забіраюць у войска. А неўзабаве і пачынаецца вайна, дзе ўнутраны дэман яго разгульваецца непамерна. Там ёсць выразны эпізод, дзе Грышка забівае мадзьяра, якога мог спакойна ўзяць у палон. А потым Бог унутры Грышкі прыносіць яму цяжкія пакуты. За што забіў чалавека дарма? І Рыгор спрабуе апраўдацца, што на вайне як на вайне. Але невыносны мадзьяр з’яўляецца яму ў снах. Душа ўжо амаль разбурана. І толькі бесперапынныя баі хоць неяк суцішваюць невыноснае пачуццё адпадзенне ад Бога.
Раненне. І бравы Грышка вяртаецца на радзіму. Але не ў родны хутар, не да бацькоў. Ён спяшаецца да Аксінні, якая несупынна клялася яму ў любові. Што ён з парогу даведваецца? Тая штоночы ўжо цешыцца з панічом у сваёй каморцы. Усе дваровыя ў курсе. Не адзін раз упала Аксіння, калі памерла ад дыфтэрыту дачка, а паніч прыйшоў “суцяшаць”. Не. А – рэгулярны блуд! Пры жывым Рыгору, чэсным ваяку. І тут наш блуднік – ашаломлены здрадай блудніцы! (Злодзей у злодзея шапку ўкраў.) Ён ірве дарагую хустку, якую вёз любімай з далёкіх краёў. А зранку распраўляецца з панічом і бяжыць ад прадажнай Аксінні. Куды? Ды на родны двор, да “разнялюбай” жонкі. Дзе спакойна кладзецца з ёю ў пасцель і за гэтыя два тыдні зачынае двойню. Дзеці грэшнікаў надалей мусяць пакутаваць. Па Бібліі.
Грышка адпраўляецца далей ваяваць. А ў сям’і Мелехавых усё як быццам наладжана. Аднак толькі вонкава. Дэманы падужэлі, набраклі, набылі крытычную масу (бо ўсе хутарскія такія ж, намякае Шолахаў, і рускія такія ж). І вось выбухае грамадзянская вайна. Дзе ўжо людзей не спыніць у разні. Дзе Пятра Мелехава застрэльвае потым Кашавой, хросны бацька яго дачкі! А кума свайго ашалелая Дар’я Мелехава затым, безабароннага, абяззброенага, палоннага, таксама застрэльвае “за мужа”. Прычынна-выніковая сувязь. Вока за вока. Старазапаветны чалавек абудзіўся.
Дар’я – падкрэсленая Шолахавым блудніца з першых старонак. Яна блудзіць увесь раман і з казакамі, і з афіцэрамі, пакуль муж ваюе. У выніку ёй узнагарода – сіфіліс, невылечны тады. Адчай, план самазабойства. Але перш чым патануць у Доне, яна губіць яшчэ адну душу – Наталлю, якая заглушае ў сабе падазрэнне, што Грышка зноў панадзіўся бегаць да Аксінні.
Наталля ў выніку з-за здрады “ідэальнага” мужа што робіць? Праклінае ўголас, перад Богам, любімага Грышку. Бацьку яе дваіх дзяцей! Маці Грышкі спрабуе затуліць ёй рот, але праклён ужо вырваўся. Бог адступіў ад Наталлі.
Далей дэман гоніць яе на страшны, смяротны грэх – каб адпомсціць мужу, Наталля крадком бяжыць на аборт, то бок на забойства жывой душы. Не думаючы, дарэчы, пра дваіх другіх дзяцей. Ёй галоўнае блуднік Грышка. У выніку – кровацячэнне, смерць. Двое сіротаў.
З чым застаюцца Рыгор і Аксіння пры канцы рамана? У поўнай адзіноце. Неадхільна яны ўжо цяпер шукаюць адно аднаго, бо толькі зацяты грэшнік не асудзіць грэшніка. Але і тут прычынна-выніковыя сувязі іх наганяюць – шалёная куля чырвонаармейца не дае ўцячы з хутара. Смерць “вернай” Аксінні.
Мы бачым дзікі адчай блудніка Грышкі напрыканцы (і адначасова – адважнага ваякі, што перакідваецца ўвесь раман то да белых, то да чырвоных). Ён яшчэ некаторы час ваюе на Доне ў складзе банды. Паўсюдна ўжо чырвонаармейцы – антыхрыстава войска. Увесну 21-га Рыгор Мелехаў, пасівелы, памерлы душой, вяртаецца на апусцелы хутар. То бок ужо шукае смерці ад Савецкай улады. З сабою самім – невыносна. Ён лядачы стары ў 28 гадоў! Разваліна.
Моцная сцэна ў серыяле, якой няма ў рамане, але якая чытаецца паміж радкоў: вяртаючыся на радзіму, халодным сакавіцкім золкам, Грышка пераплывае сцюдзёны Дон у адным споднім. Сцэна сімвалічная і ў рэальнасці немагчымая. Пакуль плыве – ён ужо як бы на тым свеце, бо пераплываць халодны шырокі Дон – смерць.
І вось Рыгор з’яўляецца ў выпраўцы бравага царскага афіцэра на паляне, дзе на сенакосе перабываюць усе яго блізкія. Але – у белых вопратках і нейкія невыразныя. Але – яны не бачаць Грышку. Бо ўжо прывіды. Іх скасіла вайна. Там і сабачка, бязвінна застрэлены чырвонаармейцам. Грышка ўсім пачаргова кланяецца, прыпадаючы на калена. Гладзіць і сабачку. Сабачка – лашчыцца, пазнае Рыгора. Родныя і блізкія – не. Празрыстыя, яны ў паралельным свеце, не людзі ўжо. Нелюдзі, што адпалі ад Бога? Думаем…
Напрыканцы чарады прывідаў – мадзьяр, якога забіў Грышка на вайне і які не даваў спакою ягонаму сумленню. Таксам з касой. Ён як бы сімвалічна косіць самога сябе, а не траву. Усе прывіды маглі б цудоўна яшчэ і доўга жыць у любові. Каб самі сябе не пакасілі грахом. Грышка бярэ касу ў мадзьяра і прымаецца шалёна касіць.
Але ён яшчэ жывы. Толькі ўнутры памёр. Таму выплывае-такі са сцюдзёнай вады Дона, забрыдае неяк на вяршыню ўзгорка і падае на амярцвелым бацькоўскім двары.
На двары нікога няма. Усе памерлі. Хоць па рамане засталіся жывыя яшчэ родная сястра (цяпер жонка Кашавога, забойцы яе роднага брата Пятра) і малы сын Грышкі – як сімвал неўміручасці казацтва. У серыяле гэта адсутнічае. Казацтва згінула, бо памерла Хрыстова вера. Дэманы ўсіх скасілі. Пусты двор, на якім на халоднай зямлі ніцма рыдае пусты чалавек.
Вось што хацеў сказаць геній Шолахава праміж беганіны па рамане бандытаў з ружжамі ды пісталетамі.
І лядачы дзед Наталлі Коршунавай, які ўвесь раман нібыта недарэчна цытуе старонкі з Бібліі ды ўсім надакучыў, – успрымаецца цяпер зусім без смяшкоў, а як красамоўная ісціна, перасцярога і хадзячы дакор.
ЛіМаразм-158
Сэрца і музыка мовы
Ёсць тэндэнцыя апошняга часу, выразна выяўленая ў “Маладосці”, – у паэзію ідуць гараджане, прычым без філалагічнай адукацыі. Яны храбра дэманструюць свае неабчасаныя спробы пяра, не парупіўшыся дасканала вывучыць беларускую мову. Мова ім застаецца чужой. Бо жывуць яны на рускай мове.
Таму не ведаю, добрая гэтая тэндэнцыя ці не. Але яна адлюстроўвае рэчаіснасць, паказваючы поўнае выміранне вёскі.
Рэдактары “Маладосці”, на жаль, таксама не ведаюць беларускую мову. Таму на выхадзе ад гэтых гараджан мы маем нешта нейкае: штосьці аддалена падобнае на паэзію і беларускую мову.
Публікацыя вершаў мінчаніна Зміцера Захарэвіча (1980 г.нар.) – поўнае пацвярджэнне маіх слоў.
НАВАЛЬНІЦА
Усю ноч і ліло, і гуло
Неба, хворае на навальніцу,
Біла ў трасцы наводмах у шкло
Перунамі і граду драбніцай.
І абпальваў вантробы мароз
Ад пранізлівых ветру напеваў,
Калі перад уладнаю скрозь
Стан згіналі пакорліва дрэвы.
Струмяні пакрысе развінаў
Дождж ў сваёй несвядомае злосці —
Не падацца ў засвет давідна
Па зіхоткім вясёлкавым мосце.
Пакідаючы шнары між хмар,
Далягляд асляплялі маланкі,
Выскаляліся кпліва у твар
Да прышэсця збаўлення уранку.
І разгразлых абапал шляхоў,
Каб хвароба на час адступіла,
Закіпала вада ручаёў,
Нібы кроў ва узорчатых жылах…
У гэтым вершы аўтар зрабіў добры зачын ва ўступных радках (вылучана падкрэсліваннем), а ўвесь астатні тэкст змагаўся з паэзіяй не пяром, а сякераю.
Я не ведаю слова “наводмах”, ёсць “наводмаш”.
Дастаткова было біць у шкло проста “градам”, “граду драбніцай” – залішне, напружвае, карава.
Затым у аўтара абпальвае “вантробы” (кішкі) “мароз”, бо так ён збаяўся “пранізлівых ветру напеваў”. Калі ўжо мароз, ды абпальваў, то яўна слова “пранізлівых” будзе залішнім. І так відавочна, што героя пранізала да самых кішак.
Як можна “перад уладнаю скрозь” згібаць стан – нават не пытаюся ў недасведчанага ў мове аўтара. Няхай мне рэдактары скажуць.
Выраз “кпліва у твар” – павінна быць па граматыцы “ў”. Ленаваўся Захарэвіч папрацаваць. Дый не ведаю, як можна “кпліва” выскаляцца. Дзівосная вобразнасць. Слова “шнары” ў слоўніках няма, ёсць “шрамы”. Пытанне: ці толькі “між хмар” пакідаюць шрамы маланкі? А чаму на хмарах – не? Пачынаеш думаць, разважаць. А для верша гэта бяда. У той жа страфе не пастаўлена “ў” у апошнім радку.
Не знаёмае мне і слова “разгразлых”. Не варта ствараць такія вырадкі, у мове хапае нармальных слоў.
Напрыканцы кульгавага верша слова “ўзорчатых” (русізм) замест “узорыстых”. Дый не ўяўляю ўзорыстыя “жылы”. Лухта, натужліва. Кроў кіпіць у жылах – гутарковая метафара, якая азначае душэўны напал. А вось ужо вада ручаёў не закіпае ніяк. Можа яна бруіць, струменіць, бегчы.
Зміцер Захарэвіч замахнуўся намаляваць прыгожую, велічную карціну. Аднак задача аказалася не па плячы менавіта праз слабае веданне мовы. У душы яго карціна, верагодна, велічная напраўду. А перадаць нам – не змог.
Што там “разгразае” абапал шляхоў – мы так і не даўмеліся з гэтай коснаязыкасці.
“У сваёй несвядомае злосці” – непісьменна, бо ставіцца пытанне “ў чым?”, а не “чаго?”. Дый нават у другім варыянце ўжо даўно састарэлая такая форма і выкарыстоўваецца адно гультаямі паэтамі.
І нават адносна ўдалы пачатак верша – неба “і ліло, і гуло”: ці гуло? Недакладнасць – неба грыміць, адсюль і гром, грымоты. Гудуць трубы.
У выпадку з Захарэвічам цяжка вызначыць, ёсць у яго паэтычныя здольнасці, або адсутнічаюць. Замах, план верша – як быццам грандыёзны. У вобразах стараецца класікаў не капіраваць. Філасофіі, аднак, нуль. Што азначае – уся сіла верша мусіць палягаць у гарманічнай форме. А форма, як мы паказалі, кульгае на ўсе канечнасці.
У аўтара цяпер два шляхі: 1) з гонарам узлавацца на крытыку і працягваць партачыць дзесяцігоддзямі; 2) пераараць не толькі гэты верш, а і ўсе свае ранейшыя паэтычныя спробы.
Тое ж, што ён не зможа палепшыць, – з лёгкім сэрцам выкінуць вон, каб не прывядзі Божа не ўвасабляць гэта ў чарговую паэтычную кніжку. Давайце ашчадна ставіцца да друкарскіх рэсурсаў, пашкадуем варштаты. Іх і так наменклатура, усе гэтыя нашы сакратары і рэдактары, нястомна мардуе.
Калі Зміцер Захарэвіч раптам падумаў, што ўсе астатнія яго вершы шэдэўры, а толькі Южык наўмысна дакалупаўся да няўдалага – ён перабывае ва ўстойлівым змане. Я прабегся вачыма па публікацыі. Усё тая ж злаякасная сырасць, якая амаль заўсёды прысутнічае ў людзей, што не думаюць, не сняць, не кахаюць, не слухаюць і не бачаць на беларускай мове. Мова рабочая для Захарэвіча – руская. Трэба знаходзіць двух-трох суразмоўцаў і балбатаць з імі па тэлефоне гадзінамі, неадрыўна, быццам з каханкаю. Адчуць музыку і сэрца мовы.
ЛіМаразм-159
Залог добрага сну
Йоханна Лі нарадзілася ў 1962 годзе ў вёсцы Брагінскага раёна. Яе падборка завяршае паэтычную частку часопіса “Маладосць” №12 2014 года.
Натуральна, што мова беларуская ёй родная і таму гучыць больш натуральна і багата, чым у гараджан, якіх мы ў гэтым нумары разглядалі.
Верш “Канатаходца” другі па ліку ў падборцы.
КАНАТАХОДЦА
Па канату ў цыркавых нябёсах
Хлопчык робіць ціхі першы крок.
У чаканні вырашэння лёсу
Гледачы ўзіраюцца здалёк.
Працінаюць позіркам прастору
І свідруюць-круцяць ў цішыні
Смелага маленькага акцёра,
Што ідзе у зорнай вышыні.
Па-над ім свяцільні і ліхтарні
Пракладаюць шлях, нібы ўначы
Грымнуць барабаны і літаўры,
Схамянуцца сэрцы у жанчын.
Над вузенькай і дрыготкай стужкай
Ён ляціць, забыўшыся на страх,
Бы з паветра вытканая птушка,
Што здзяйсняе цуды на вачах.
І не бачна ўнізе і не чутна,
Як адчайна страх у скроні б’е.
Нечаканы крок — і лёс магутны
Стужку шляху ледзь не абарве.
Паэтка мае, як указана ў прадмове, толькі мастацкую, а не філалагічную адукацыю. Ці адбілася гэта на тэкстах – хай рашае чытач.
Пачынаецца твор з граматычнай памылкі – “па канату”, тады як правільна “па канаце”. Задума верша цікавая – жыццё ўяўляецца шляхам канатаходца, прычым па канаце ідзе няўмелы яшчэ хлопчык. Насамрэч наўрад ці так – свабодны выбар, ад якога залежаць нашы падзенні, мы зробім пазней, а пакуль жа дзеці істоты неразумныя, нас туляць з усіх бакоў то бацькі, то бабулі, то настаўнікі, то выхавацелі. Што азначае – памылка ў самой фабуле верша, недакладнасць.
“У чаканні вырашэння лёсу” – канцылярскае спалучэнне слоў.
“Працінаюць позіркам прастору” – харошая метафара. А ніжэй “свідруюць-круцяць ў вышыні” – кепска ва ўсіх адносінах. Чым круцяць? Позіркам? А як можна закруціць ім канатаходца? Недарэчнасць, значыць. Недапрацоўка.
Зноў даводзіцца казаць пра аматарства, прычым сталага па ўзросце творцы. Паэзія не гульня, калі ты наважыўся здзіўляць паэтычную прастору краіны. Дзяржаўны часопіс усё-такі. Рэдактары не дапамаглі. Падставілі Йоханну Лі пад удар. Бо не баяліся крытыкаў, якіх на той час у Беларусі не было. Думалі – сыдзе з рук.
Затым, скажыце, які канатаходзец “акцёр”? Гэта ўсяго толькі артыст, так прынята прынамсі. “Ідзе у зорнай” – “у” пасля галоснай.
“Па-над ім свяцільні і ліхтарні” – прыгожа, здавалася б. Але што такое “ліхтарні” – нават у слоўніку не асабліва знойдзеш. Найхутчэй, чарада ліхтароў, слова чароўнае, паэтычнае. Няхай. Але ж тут зусім не да месца – ліхтарні не могуць быць пад купалам. І на гэтым кропка. Свяцільні – могуць, дык хай бы яны і заставаліся. Аднак і шлях “пракладаць” яны ніяк не здатныя, паколькі адно асвятляюць трос. А трос мае пэўную траекторыю. Задача канатаходца толькі – не зваліцца з яго. Дарэчы, такім чынам аўтарка пазбаўляе яго свабоды выбару ў лёсе – няма куды збочыць ці павярнуць. Ці так гэта? Мы ж не аўтаматы і маем свабодную волю.
Наступныя два радкі – добра, выверана. Апроч “у” пасля галоснай.
Потым зноў аўтарка звальваецца ў недакладнасць. Канатаходзец не можа ляцець “над стужкай” – ён неадрыўна па ёй крочыць. Дый канат – ну далёка не стужка. Дробязі, дробязі, дробязі… З якіх і складаецца тэкст. Здавалася б, прыбяры іх – і Пушкіным станеш. Каб так проста было!
Яшчэ ў гэтай страфе выкарыстоўваецца простанародная форма “бы” замест “быццам”. Але мы не ў полі гукаем адно аднаго, а сустракаемся на старонках літаратурнага часопіса.
“З паветра вытканая птушка” – выдатна. Але наступнае “што здзяйсняе цуды на вачах” у паэтычным плане нямогла, канцылярызм.
Прааналізуем першы радок апошняй страфы: “І не бачна ўнізе і не чутна”, – коле слых “унізе”, бо правільна як быццам “бачна знізу”. “Не чутна” – па граматыцы – “не чутно”, або “не чуваць”. Гэтыя дробязі стануць чытаць студэнты і выкладчыкі ды думаць, што яно правільна. Ад таго губіцца пакрысе мова.
Выраз “адчайна страх у скроні б’е” мае мінімум адно лішняе слова. Бо калі страх у скроні, ды яшчэ б’е, то навошта ўдакладняць, што “адчайна”? Зноў дробязь.
“Лёс магутны” – што гэта такое? «Мощная судьба», «мощная участь» – як вам гэта па-руску гучыць? Абсурд. Але, думаюць паэты, чаго цырымоніцца з чытачом, які мову абы-як ведае? Досыць з яго і “магутнага лёсу”.
Мы вызначылі, што ў вершы з пяці строф ёсць усяго чатыры добрыя радкі. Гэтага мала.
Аўтарка мастачка па адукацыі ды мусіць ведаць, як парушэнне законаў перспектывы і змешвання фарбаў, і парушэнне прапорцый брыдзяць малюнак. У паэзіі тое самае – адзін няўдалы выраз разбурае ўвесь верш. У дадзеным выпадку Йоханна Лі выступіла як аматарка ў паэзіі. І суцяшаць яе можа толькі тое, што “мэтры” нашы, прафесіяналы, яшчэ не такія тут нумары адколваюць. Кволае суцяшэнне, аднак.
Наступны верш пільна разбіраць не станем. Хай паэтка сама папрацуе з ім, калі зажадае. Толькі вылучым “самае-самае”:
* * *
Жыву, а час сабе мінае,
Жыццё сплывае ў ціхі дым,
Я веру, што пакуль кахаеш,
Ты застаешся маладым.
Кахаю, веру, што кахаю,
Мінае дзень, і ўслед за ім
Мне новы дзень не выпадае,
Бо я ўвесь час жыву адным.
У ім свет квітнеючых каштанаў,
Ігрушаў дзікіх спелы пах…
І ты адной мяне частуеш,
Каб запаветны зведаць смак.
З таго імгнення час — адвечны,
А на заходзе і світанні
Нам з першым і апошнім промнем
З’яўляецца выра...каханне!
Хто будзе аспрэчваць, што верш зроблены па прынцыпе “цяп” і “ляп”? Нават са сваім кволым майстэрствам аўтарка магла сачыць хоць за рыфмамі.
Тут ужо зусім – калі б хацеў пахваліць, то без змовы з сумленнем немагчыма тое зрабіць.
Пытанне рытарычнае: паэзія нумара – гэта лепшае, што можа прад’явіць 9-мільённая Беларусь за месяц? Не веру. Не можа такога быць.
Крытыка – рэч адказная найперш перад словам, літаратурай, радзімаю. Даводзіцца пагарджаць тым, што аўтар ёсць чалавек са сваімі балячкамі ды ранімай душою. Моцныя псіхічна людзі паэзіяй не займаюцца. Яны рушаць у бізнес. Таму прыходзіцца як бы не думаць пра наступствы – раптам у каго здароўе пагоршыцца, настрой, стане ён піць гарэлку, лямантаваць, або уваткнецца тварам у падушку і заляжа не месяцы.
Інакш нам нельга. Тады гэта не крытыка. Чалавек мусіць несці адказнасць за свой лёс і стан псіхікі. Ваш крытык таксама не тэрмінатар, а чалавек з усімі чалавечымі балячкамі. І нават калі ты здаровы, дык не сумнявайся, што праз родзічаў цябе нехта дастане. Каб кожны хірург разрываў сваё сэрца за хворага – ён бы проста не змог рабіць аперацый, і падапечныя б паўміралі. Пра гэта не забываем. Рука мусіць быць цвёрдаю, а розум ясны.
Таму кожны павінен выконваць сваю працу сумленна. Парашылі аўтары, што яны гатовыя сябе прад’явіць Беларусі – добра. А мы іх трохі за гэта пакрытыкуем. Разумны вытрымае і вырасце. Дурань пойдзе сваёй упёртай дарогаю. Адно лякарства магу параіць – глядзець на сябе з гумарам, бо ніхто не абавязаны пісаць геніяльныя вершы. Наадварот, гэта ў прынцыпе не магчыма. Смех са сваёй недарэчнасці – залог лёгкага характару і добрага сну.
ЛіМаразм-160
Шчасце ад слёз
Навум Гальпяровіч працягвае атакаваць выданні холдынгу “Звязда” сваімі тварэннямі. І не наша віна, што ён стаўся неадменным насельнікам крытычнай рубрыкі. Піша літаратар многа, піша ў розных жанрах, таму куды ні ткніся – натрапляеш на яго аднастайныя спалучэнні абзацаў у прозу, а строф – у паэзію.
Сёння прачнуўся з непрыемным пачуццём, што, адчыніўшы апошні “ЛіМ”, убачу вершы Гальпяровіча і прыйдзецца зноў чыхвосціць пажылога паэта, і нехта папікне ў думках, што перастань, маўляў, здзекавацца з харошага чалавека.
На старонцы “паэзія” Гальпяровіч не адзін – ён узвышаецца над двум іншымі, не такімі знанымі паэтамі рэспублікі Беларусь.
Аб чым піша Навум Гальпяровіч – не важна. Італьянскі псіхіятр Ламброза ў сваёй нашумелай кнізе “Геніяльнасць і вар’яцтва” высоўвае тэорыю нетрымання тэкстаў у графаманаў. Усё гэта на падставе шматгадовых назіранняў за хворымі яго клінікі. Паводле Ламброза, адбываецца нематываванае ўзбуджэнне ў кары галаўнога мозгу, вельмі дакучлівае, пакутлівае. Чалавек не ў стане тады ні ляжаць, ні сядзець, ні хадзіць, ні чытаць – то бок ніякімі дзеяннямі, апроч вывяржэння з сябе тэкстаў, не гасіцца гэтае пакутлівае ўзрушэнне. І тады пачынаюць пісаць. На розныя тэмы. Дзесяткамі старонак, тамамі. Гэта накшталт балбатлівасці, аднак праяўленае менавіта праз графаманію. Ламброза лічыць любога пісьменніка, нават генія, хворым чалавекам, паколькі нармальным людзям не ўласціва столькі пісаць.
Незалежна ад Ламброза ваш крытык чуў ад некаторых музыкантаў, што пісаць вершы (як правіла слабыя, бесталковыя) яны пачынаюць адно тады, калі ім дрэнна на душы. То бок дыскамфортнае ўзбуджэнне кары галаўнога мозгу навідавоку. І часцяком яно нематываванае, што важна. Пішучы, хворыя гасяць свой дыскамфорт. У нармальным жа стане душы яны займаюцца музыкай, работай, хатнімі абавязкамі.
Давайце выявім пабуджальны матыў Навума Гальпяровіча, яго нястрымную цягу да тэкстаў.
Уступны верш падборкі такі:
Душа сумуе па душы…
Якое неба выблісне з аблок!..
Нібы кране істоту раптам неруш,
Нібы з душы здымае боль і немач
Яго бясконцай вечнасці куток.
Гляджу на неба ў сцішанай мальбе
Пра лёс дзяцей і роднае краіны,
Пра дараванне за мае правіны,
Якія помню ў стоенай журбе.
Няўжо мне гэта мроілася ў сне:
І шчасце слёз, і боль, і крык мой немы,
І ратаванне, чыстае, як неба,
І светлае, як першы ў полі снег?..
У першым радку паважаны аўтар робіць студэнцкую памылку – “аблок”, замест “аблокаў”, як указана ў слоўніках. Бо “воблака” сярэдняга роду, гэта толькі ў жаночым абсякаюцца канчаткі слоў. Аднак паэту неабходна была рыфма “аблок–куток”.
Наступны радок прыводзіць у мулкае недаўменне: “кране істоту раптам неруш”. Напрошваецца пытанне – чыю істоту, ці проста – істоту нейкую, насякомае? Прычым неруш, паводле слоўніка, “нешта некранутае”. І вось гэтае некранутае кранае сваёй цнатлівасцю істоту (паэта). Добра, прымаецца.
А вось цяпер успомнім Ламброза: “нібы з душы здымае боль і немач” – навідавоку ўзбуджэнне аддзелаў мозгу, якое смыліць, трывожыць, выліваецца ў патокі тэкстаў.
Аднак нам гаворыцца, што менавіта “бясконцай вечнасці” куток неба збывае гэтыя “боль і немач”, а не самі тэксты паэта.
Герой Гальпяровіча глядзіць на неба “ў сцішанай мальбе за… мае правіны”. Няўцямны, нераскрыты нам комплекс віны за нешта. Гэтая віна стварае дыскамфорт, тады як насамрэч ніякай віны няма. Чалавек нікога не забіў, ні ў каго не ўкраў – а віна ёсць як паталагічнае нематываванае ўзбуджэнне, з якім так добра знаёмы псіхіятр Ламброза.
Дастаеўскі бачыў на катарзе зацятых душагубаў, забойцаў з цудоўным сном і з поўнай адсутнасцю пачуцця віны. То бок апетыт і здароўе не пацярпелі. Дыскамфорту няма, не трэба яго гасіць бессэнсоўнымі тэкстамі. Хоць бы каго і забіў.
Далей герой у паэтычным экстазе прыгадвае “шчасце слёз”, атрыманне радасці ад плачу, тады як нармальны чалавек плача ад радасці, дый тое рэдка. Учора, прыкладам, я назіраў, як расплакаўся прафесійны веласіпедыст, што выйграў цяжэрны горны этап на велагонцы “Джыра Італія”. А другі вялікі гоншчык, наадварот, на спуску ўдарыўся ў край горнага сумёта, паляцеў праз галаву і ад гэтага прайграў генеральную класіфікацыю. Але, дабраўшыся да фінішу, увесь абадраны, не плакаў. Гэта паводзіны нармальнага мужчыны – мужна пераносіць выпрабаванні, а плакаць толькі ад радасці.
Напрыканцы мы задумаемся над тым, што меў на ўвазе Гальпяровіч пад “ратаваннем, чыстым як неба”, і – ад чаго ратаванне.
Яўген Церахаў, другі ўдзельнік раздзела “паэзія” “ЛіМа” №20 за 2016 год, пачынае падборку так:
***
Дакрануцца хачу да тваіх валасоў
І адчуць іх дзівосны, хвалюючы водар.
Ты чароўная фея з мінулых часоў,
Твае вочы зіхцяць чысцінёй і лагодай.
Ты Надзея мая, зайчык сонечны мой,
Муза твораў і думак натхненне.
Я шукаю сустрэч, дараваных табой,
І тваіх пацалункаў і цёплых каленяў.
Да цябе я прыйду праз спякоту і льды,
Для цябе у пустынях лугі заквітнеюць,
Для цябе пасаджу і лясы, і сады,
Навучуся, як нешта яшчэ не умею.
Я чакаю цябе сярод велічных ліп,
Між магутных дубоў беластволага гаю.
І з’яднаўся ва мне ўсіх пачуццяў усклік:
Я кахаю цябе! Я кахаю, кахаю!
Верш настолькі ж эмацыйны, як і аматарскі, сатканы з зацёртых метафар, бесталковы па логіцы.
“Чароўная фея” – штамп, роўна як і “дзівосны, хвалюючы пах” (валасоў).
Наўрад ці таксама можна “зіхцець” лагодай, хаця ў экстатычным парыве – магчыма, відаць.
“Сустрэч, дараваных табой” – у сэнсе падораных, “дараваных” у такім значэнні састарэла і блытае сэнс.
Ад захаплення вачамі каханкі аўтар пераходзіць да канкрэтыкі пра пацалункі і калені.
Ён ужо гатовы не толькі сады дзеля яе пасадзіць, а і лясы, што мажлівае толькі ў марах.
Забываючыся, Церахаў утварае фантастычны гай з “беластволых” дубоў! Хоць беластволымі ў нашым лесе бываюць толькі бярозы.
У ім з’ядноўваецца “ўсіх пачуццяў усклік”, дзе, відаць, у адным флаконе і палавы юр, і абагаўленне каханкі, і патаемныя жаданні гвалтаўніка. Не прыдумляю, бо аўтар сказаў сам – усіх пачуццяў, то бок літаральна ўсіх чалавечых, ад агіды да ўзнёслай любові.
“Кахаю цябе!” – тры разы клянецца герой напрыканцы гэтага страшнага ва ўсіх адносінах тэксту.
Верш Наталлі Азаранка, наступнай удзельніцы рубрыкі, такі:
***
Трывожыць вецер вокны старой хаты,
А дзверы б’юць паклоны да парога…
Жыла ў маленькай хаце баба Каця,
Усё жыццё служыла шчыра Богу!
Жыццё прайшло у радасці й маркоце,
Вяскоўцы паважалі бабу Кацю,
Жыла сярод людзей — ды ў адзіноце:
Не даў ёй Бог ні мужа, ні дзіцяці…
За ўсё жыццё не крыўдзіла нікога,
Насіла праўду-матку за плячыма…
Здароўя ўсім яна прасіла ў Бога,
Малітвамі і ад хвароб лячыла…
Калі ў каго вяселле ці радзіны
Альбо бяда прыходзіла у хату,
Забыўшы пра палітыку краіны,
Звярталіся ўсе з просьбамі да Каці…
Яе псалмы заўжды за сэрца бралі,
А на душы — то радасна, то млосна…
Спявала, вышывала і арала
Ды пражыла амаль што дзевяноста.
Нам дзверы у царкву цяпер адкрыты…
І людзі павярнуліся да Бога,
А каб памерлых памянуць малітвай,
Няма у нашай вёсцы ўжо нікога…
Ён выяўляе душу вясковую, немудрагелістую, не запаскуджаную выявамі сучаснага тэлевізара. Пафас твора добры, піша Азаранка пра харошага чалавека, душэўна.
Форма – апавядальная. Аднак гэта паэзія, і таму практычна поўная адсутнасць у вершы метафар не ўзмацняе яго. Менавіта метафары выяўляюць адметнасць паэта. Але яны не павінны быць натужлівыя ці зацёртыя, як у двух папярэдніх аўтараў. У гэтым і соль паэзіі: не паўтарацца, але і не быць непраўдзівым, фальшыва яскравым. Метафары павінны раскрываць сутнасць рэчаў, быць зразумелымі не аднаму паэту, а і чытачам.
Агрэхі і недакладнасці я падкрэсліў. Пажадаем Наталлі Азаранка развівацца ў паэзіі, захоўваючы выяўленую ў вершы празрыстасць душы і здольнасць да спачування.
ЛіМаразм-161
Традыцыя продкаў
Алесь Бараноўскі, што нарадзіўся ў 1988 годзе ў Гомелі, дэбютуе ў №1 “Маладосці” за 2016 год вершамі. Аўтар з’явіўся не з вуліцы, бо працуе ў інстытуце мовы і літаратуры і мае некалькі паэтычных зборнікаў. Так указана ў прадмове. То бок культуру мовы мацуе Бараноўскі не толькі праз службовыя абавязкі, але і шматлікімі зборнікамі паэзіі.
Уступны твор аўтара такі:
***
Вартуе сон дзіцяці калыханка,
Што быццам наймацнейшы абярэг.
Чысцюткая такая, бы ля ганка
Прыпарушыў зямельку белы снег.
Калышуць люлькі шчасныя матулі,
Ратуючы «замовамі» свой дом.
Гучыць працяжным спевам «люлі-люлі» —
Паснулі нават зоркі за акном.
Чакаюць ціха цацкі-забаўлянкі,
Пакуль дасніць свой добры сон маля.
Спяваюць маці дзецям калыханкі —
Становіцца святлейшаю зямля.
Калыханка, якая “вартуе сон”, у Алеся Бараноўскага выконвае не зусім тыя функцыі. Бо калыханкі прызначаны для засынання, а не для таго, каб матулі завывалі іх гадзінамі над калыскай, калі немаўля спіць. А менавіта так і выходзіць з верша аўтара. Тры страфы ён расказвае нам пра адно і тое ж – над люлькай вісяць матулі ды, замінаючы спаць дзецям, гудуць “замовы” – так называе чамусьці калыханкі аўтар.
Успамінаецца тут і яго нябачны з пакоя снег “ля ганка”. І адначасова ледзь прыкметныя зоркі за акном. Тут варта было б вызначыцца – або зоркі, або снег, бо калі снег цярушыць, то зорак не бачна за хмарамі. Гэта нюансы.
Калыханка ў аўтара “чысцюткая такая”, “такая” тут выконвае функцыю слова-паразіта. За ім ідзе гутарковае “бы”, вырадак ад слова “быццам”.
Песня над калыскай чысцюткая, як “белы снег”. Пытаемся, навошта слова “белы”, калі і так ясна, што калі ён параўноўваецца з “чысцюткай” калыханкай, то не забруджаны памыямі ці машынным маслам.
Уводзіцца Бараноўскім каравае спалучэнне “цацкі-забаўлянкі”. Слова “забаўлянкі” не ўнармаванае, слоўнік змяшчае толькі “забаўкі”. Здвоеныя словы, апрача таго, псуюць верш.
Сустракаецца ў творы і выродлівае слова “маля”, і нам застаецца толькі здагадвацца, што гэта абрубак значыць.
Пры канцы кароткага верша аўтар зноў паўтарае, што зямля становіцца “святлейшаю”, хоць у першай страфе ўжо вызначыў – ля ганка ляжыць белы сняжок.
Ёсць яшчэ адзін гарбаты, непаэтычны выраз – “быццам наймацнейшы абярэг”, гэта адносна напеўнай калыханкі. Не вельмі трапнае параўнанне.
Такім чынам, верш ад літаратуразнаўцы, які мову несумненна ведае, выйшаў пасрэдны. А ўсё таму, што ведання мовы ў рамках публіцыстычных і навуковых артыкулаў, якія паводле працы сваёй піша Бараноўскі, – недастаткова. Паэтычная мова мусіць быць на парадак багацейшай, больш трапнай. Не вызначыўся аўтар і ў вобразным мысленні.
У наступным кароткім вершы Юараноўскі ўхітрыўся нарабіць кучу кульгавых, непаэтычных выразаў. Усе яны вылучаны тлустым.
***
Ты не дазволь мне бачыць слёз тваіх,
Я прад табой нічым не вінаваты.
Няхай рассудзіць лёс і час кудлаты
Гісторыю кахання на дваіх...
І выпаў снег, і адпусціў грахі.
Зіма жывое зробіць нерухомым.
Я падыду адойчы незнаёмым,
Ты усміхнешся светла, без тугі.
Ёсць русізм “прад” (табой). Час у Бараноўскага намаведама з чаго “кудлаты”. А “каханне на дваіх” нагадвае “выпіўку на траіх” ля савецкага гастранома.
Наўрад ці снег можа “адпускаць грахі”.
Адзіны ўдалы радок вылучаны падкрэсліваннем – “Зіма жывое зробіць нерухомым”. Усё гэта пасярод войска канцылярызмаў і коснаязыкай прозы. Ёсць тыповая памылка часопіса “Маладосць” – недагляд карэктараў: “адойчы” замест “аднойчы”.
Каханка лірычнага героя на завяршэнне павінная ўсміхнуцца не проста “светла”, але і “без тугі”. Што ёсць сінонімамі, і нясе пустапарожнюю нагрузку.
Аўтар некалькіх паэтычных зборнікаў праяўляе пакуль сябе як аматар.
У наступным вершы праглядаецца добры намер аўтара пісаць сцісла і ў класічным ключы:
***
Імжа паглынае мярэжы,
Душа не спявае, хоць плач.
Гадзіннік спрадвечны на вежы
Над намі, нібыта палач.
Удар за ударам страсае
Паветра, струною звініць.
І ўсё-ткі ў душы прарастае
Жаданне адвечнае — жыць.
Ёсць у літаратуразнаўцы Бараноўскага русізм “палач” замест беларускага “ката”. Ёсць не вельмі трапнае слова “нібыта” (варыянт рускага “якобы”).
Калі ўдар “страсае” паветра, то ён ужо не “звініць” струною. Трэба выбраць нешта адно.
Увогуле сам пафас верша высокі. Ёсць удалыя спалучэнні слоў. Але тое, што аўтар мысліць па-руску, не дае яму ўвайсці ў моўную паэтычную стыхію як след. Нават каб увесь верш быў шэдэўрам, за кошт толькі аднаго рускамоўнага “палача” ён бы апусціўся да сярэднестатыстычнага ўзроўню.
Наступны ўдзельнік раздзела “паэзія” – Вікторыя Смолка, чые вершы мы зусім нядаўна разглядалі, таму будзем сціслымі.
Уступны твор падборкі такі:
***
Гарадзенскага сэрца пасланне
Вершанятка у дзюбцы прынесла.
Перадайце маё прывiтанне
Ў цiхi вечар бясснежнаму Менску.
Што сняжынкаю-знiчкай бязважкай
Над Гародняю неба сумуе,
Раскажыце яму, калi ласка —
Хай над вуснамi Бог апякуе.
Хай сняжынка душы заiскрыцца
Над музейнай Максiмавай хаткай,
Калi там, у бясснежнай сталiцы,
Залунае маё вершанятка.
У вершы праяўленыя тыповыя для Смолка слабасці ў спалучэнні з паэтычнымі знаходкамі. Поруч з удалымі радкамі (вылучанымі падкрэсліваннем) ідуць хворыя метафары і недакладныя выразы. “Вершанятка” (трэба думаць, маленькі, недасканалы верш) Смолкі ці то мае дзюбку, ці то ён усё ж такі іскрыцца сняжынкай – над гэтым трэба гадаць і думаць.
Неба “над Гародняй” неяк дзіўна сумуе “сняжынкаю-знічкай” ды яшчэ і бязважкай. Слова “бязважкай” тут выглядае залішнім. Можна смела яго выкідаць.
А што азначае коснаязыкі выраз – “Хай над вуснамi Бог апякуе”, – давайце спытаем пра гэта найперш у рэдактараў “Маладосці”. Юную паэтку, як кажуць, панесла, ну дык на тое яны тым і сядзяць, каб уводзіць паэтычны імпэт у хаця б граматычнае рэчышча.
Відавочна, што дваццацігадовая Вікторыя Смолка хоць і вучыцца на філфаку ў Гародні, але над культурай верша працаваць не прывыкла, бо рэдактараў прафесійных ніколі ў жыцці не знала. Пры пэўнай удумлівай працы, аднак, з яе можа выйсці неблагі творца.
Увогуле, дзве разгледжаныя публікацыі – Алеся Бараноўскага і Вікторыі Смолка – далёка не самыя горшыя з дэбютаў у гісторыі часопіса. Галоўнае, гэтыя маладыя паэты абапіраюцца на духоўную традыцыю продкаў і на класічную форму верша, імкнучыся не капіраваць чужыя метафары.
ЛіМаразм-162
Літаратурная бесталач
Мікіта Найдзёнаў, які нарадзіўся ў Пінску ў 1990 годзе, прадстаўляе сваю паэзію (на наш суд) у №1 часопіса “Маладосць” за 2016 год.
З біяграфічных звестак пра адукацыю Найдзёнава ні слова, але гаворыцца, што ён журналіст і музыкант.
Я выбраў для разгляду другі па ліку верш у падборцы, бо ён класічны па форме:
***
Пад ноч сумую па табе
і сны салёныя прыходзяць.
І гэтак шмат, што мне іх хопіць
на пару фільмаў для ТБ.
І кожны раз былы сцэнар:
што мы рабілі, ты рабіла.
Гарчэй на ранку, чым рабіна,
і халадней, нібы сцяна,
што паміж намі, хоць і ты,
і я ўсё ведаю (амаль што).
Адчуем лёгка ноты фальшы,
хай і прайшло ўжо два гады.
А ў гэту ноч, як у той раз,
калі табе сказаў: «Кахаю».
У ванне хвалі калыхаюць,
і я не чую твой адказ.
Фраза “сумую па табе” ёсць у адным з вершаў Караткевіча, прычым паўтараецца там яна не аднойчы.
“Сны салёныя” як быццам і неблагая метафара.
Трэці радок у фанетычным плане – жах, “шмат”, “што”, “гэтак” – не самыя мілагучныя словы.
Тое самае – другі радок у трэцяй страфе: “што мы рабілі, ты рабіла”. Для паэзіі кепска.
Фраза “халадней, нібы сцяна” – у дадзеным кантэксце дрэнна, блытана, нямогла ў паэтычным плане.
Радок “а я ўсё ведаю (амаль што)” – непрыгожы, рэзаныя кароткія немілагучныя словы.
Такую каравасць, дарэчы, я часцяком сустракаю ў вершах музыкантаў, і менавіта рокавага кірунку.
Слова “фальш” – мужчынскага роду, а не жаночага, як у Найдзёнава і рэдактараў “Маладосці”. Таму – “фальшу”.
Выраз “У гэту ноч” правільна пісаць “у гэтую ноч”.
Слова “калыхаюць” у беларускай мове няма, ёсць “калышуць”. Сур’ёзны ляп рэдактараў. Ладна, музыкант не ведае, а філолагі?
Верш у цэлым на банальную тэму і выкананы на тройку па пяцібальнай шкале. Няма за што зачапіцца, каб пахваліць. Хіба што ў адсутнасці паэтычных штампаў.
Верш “Туман” Мікіты Найдзёнава, бадай, самы ўдалы ў падборцы. Максімальна сціслы, а карцінка выяўлена самабытна.
ТУМАН
Такі туман нібыта малако.
І хай не піць, але кранаць рукой
і патанаць у гэтым тумане,
як у мане.
Такі туман, нібыта малако,
разліўся скрозь па горадзе ракой,
заліў усё дамы амаль да дахаў —
і звыклы шлях стаў вечным Млечным шляхам.
Ёсць не вельмі трапнае слова “нібыта” замест “нібы”, ёсць штучны націск на апошнім складзе ў слове “тумане”, тады як правільна – “тумане”. Але ж у беларускіх паэтаў столькі “туманоў”, што гэта ўжо лічыцца неафіцыйнай другой формай. Спалучэнні кшталту “да дахаў” у паэзіі ўжываць не рэкамендуецца.
І тым не менш верш дастойны.
Пэўны талент у Мікіты Найдзёнава ёсць, будзем думаць, што малады чалавек шукае сябе – і ад гэтага вершы няроўныя.
Прысвечаны Аляксандру Пушкіну верш адчыняе падборку Міколы Мятліцкага, якая завяршае паэтычны раздзел.
Верш прагучаў прачула:
НА МОЙЦЫ
На Мойцы, у кватэры Пушкіна,
Стаіць нямая цішыня.
І лямпа на стале патушана
З таго бязрадаснага дня,
Калі паэт зямной пуцінаю
Пайшоў, каб вечнасць перастрэць.
І тою чорнаю хвілінаю
Заехала на Мойку смерць.
Стаіць і цешыцца жылплошчаю,
Не выпускае з рук касы.
А над Сенацкай хмурай плошчаю
Ўскіпаюць гневу галасы.
Ажно затрэслася, спакусніца,
Ці зможа тут кватараваць?
Яна, Дантэсава хаўрусніца,
Змагла паэта пахаваць.
Ды вось адно зрабіць не здольная:
Тут пасяліцца на вякі,
Бо не даюць таго ёй вольныя
І бессмяротныя радкі.
Гучаць няспынна, абураюцца,
Што паступіла гэтак з ім.
З самога вечара да раніцы
Жыццю узносяць светлы гімн.
Нясходны страх працяў кашчавую,
Касу хапіла — і ўцякла.
Не пацягацца з гэткай славаю,
Што й смерці пяты апякла!
Памятаю, Аляксандр Салжаніцын у “Архіпелагу ГУЛагу” бедаваў: навошта Пушкін падаўся з ссылкі ў горад, навошта жаніўся, – калі ў ссылцы так вольна дыхаецца паэтам, навошта знайшоў сваю смерць? Але Гісторыя не церпіць такіх пытанняў.
У раздзеле “Крытыка” гэтага нумара рэдакцыя “Маладосці” не змясціла ніводнага артыкула ўласна літаратурнай крытыкі. Пяць артыкулаў – каторы пра тэатр, каторы мастацкі, каторы літаратуразнаўчы. То бок нам красамоўна даводзіцца нейчая суровая воля: крытыкі сучаснага літаратурнага працэсу ў Беларусі быць не павінна! Чаму? Навошта? – думайце самі. Мы ж толькі можам сказаць, што менавіта таму і існуе “ЛіМаразм” – як процівага шкурным інтарэсам наменклатуры і літаратурнай бесталачы часопісаў.
ЛіМаразм-163
Духоўныя бітвы
Дзяніс Шпіронак 1993 года нараджэння дэбютуе ў №2 “Маладосці” за 2016 год. Адразу зазначым, што з усяго нумару ён адзін падыходзіць пад марку “малады”, а менавіта такіх закліканы па традыцыі прэзентаваць знаны часопіс. Але ж наменклатура цісне, і даводзіцца паддавацца яе інтарэсам – мала таго, што сакратары і рэдактары запаланілі ўсё “Полымя”, – напорам шчэмяцца яны і ў “Маладосць” са сваімі паэтычнымі балячкамі ды залысінамі.
Пагадзіцеся – Анатоль Зэкаў і Таццяна Сівец на маладых неяк не выдаюць. А Марыя Кобец, хоць і не з іх “канторы”, але даўно ўжо друкуецца ў выданнях “Звязды”. У “Маладосці” ж нам найперш цікавыя новыя імёны з новымі тэмамі ды творчымі метадамі.
Аднак давайце да Дзяніса Шпіронка.
Чалавек ён без філалагічнай адукацыі, але гэта не дужа адчуваецца ва ўступным вершы:
ЛІХАМАНКА
Ліхаманка, гарачка, трызненне,
Прачынаюся раптам уночы.
То не вірус, ніякіх сумненняў —
Захварэў на зялёныя вочы.
Патануў, захапіла дыханне,
І ледзь выплыў на бераг пясчаны,
Ды праймае, трасе да світання —
Ў вусны поўныя я закаханы.
Ні жывы і ні мёртвы — бяссільны,
Абыякавы да наваколля,
Але зноў выпаўзаю з магілы,
Каб пабачыць твой стан непакорны.
Доктар раіць захоўваць цярпенне —
У хваробы такой час кароткі.
Хвалі палкасці крышаць каменні,
Зводзіць з розуму голас дрыготкі…
З-за бяздушнасці расчараваўся,
Знікла палкасць, хвароба прапала.
Толькі ў памяці вобраз застаўся —
Мне яго прыгажосць малявала…
Нядрэнная культура мовы на пачатку твора для дэбютанта. Ёсць, праўда, нюанс: рыфма “ночы–вочы” ў нас вельмі зайграная, таму хаця б пачынаць з яе верш не раю.
Тэма банальная – каханне. Непадзеленае.
Дыханне звычайна “займае”, а не “захоплівае”. Так прынята.
Лірычнага героя трасе, калоціць, б’е ліхаманка ад любоўнага запалу. Бывае. Гэта не нацяжка. Вось толькі выяўлена тое празмерна – увесь верш аўтар перадае гэта разнастайнымі вобразамі: то з вірусам параўноўвае, то выплывае “на бераг пясчаны”. ледзь не патануўшы, то “выпаўзае з магілы”, то ён “ні жывы, ні мёртвы”.
Празмернасць. Перабор. Які і ў картах шкодзіць.
У чацвёртай страфе з’яўляецца першы каравы радок: “Хвалі палкасці крышаць каменні”. Бачылі вы, каб хвалі крышылі каменне (дарэчы, “каменні” – памылка)? Не бывае ў прыродзе. Нават пры шторме, і нават калі б білі яны каменне аб скалы. Не надта раскрышыш.
“Палкасць” не зусім тое, што ў рускай мове “пылкость”, у нас гэтае слова гучыць трохі крыва, успрымаецца як рускамоўная калька. Нешта іншае трэба падбіраць паэтычным чуццём.
У бяздушнай каханкі тым не менш аказваецца “дрыготкі” голас. Недапрацоўка.
Апошні радок няўдалы па сэнсе, ну не можа абстрактная прыгажосць нешта маляваць, малюе сам чалавек.
Аўтар вельмі стараўся, і пэўныя здольнасці да вершаскладання мае, прысутнічае энергія ў радках, няма яўнага глупства. Гэта пакуль усе вартасці Шпіронка. Агрэхі я ўказаў.
У наступным вершы аўтар ужо скочваецца месцамі ў пошласць, пачынаючы крыўляцца пад п’янага барда Высоцкага:
***
З адной я вёў сябе як ідыёт,
Другая — мне выносіла мазгі.
У трэцяй быў вялізарны жывот,
А у чацвёртай быў ён затугі.
Пра хлопца пятай я не ў час пачуў,
А шостая — па здрадзе уцякла.
Лічыла сёмая — яе азалачу.
Жыць сябра восьмая ў кватэру прывяла.
З дзявятай і дзясятай ў адзін час
У музыцы не так сышоўся густ —
Адна любіла пасівелы джаз,
Другая ў клубах не магла сцярпець спакус.
Не ў вас, вядома, справа, а ўва мне,
Але я з носам, а вы з німбам залатым.
Хтосьці сказаў пра ісціну ў віне,
Ды так й да смерці можна быць п’яным.
Выраз “вёў сябе” – русізм, па-беларуску – “паводзіў сябе”, або “паводзіўся”. “Як ідыёт” – можна, канешне, але ў плане густу няважна. “Выносіла мазгі” – гутарковы выраз з налётам хамства.
Слова “вялізарны” – састарэлая, не ўнармаваная форма, правільна – “велізарны”.
Жывот “чацвёртай” (дзяўчыны) “затугі” – кепска, гутарковы флёр, бо ёсць “тугі”, ёсць “занадта тугі”, іншае ўсё – парушэнне нормы, на чым зацінаеш слых.
Выраз “у клубах не магла сцярпець спакус” – грувасткі, нягнуткі.
Потым гэтыя некалькі каханак аказваюцца чамусьці “з німбам залатым” – з якой радасці, нам невядома.
Перадапошні радок губляе рытміку праз няправільна падабраныя націскі першых двух слоў: “Хтосьці сказаў”.
Завяршаецца твор характэрным для Шпіронка начханнем на правілы мовы: “п’яным”.
Што тут скажаш: чалавек, які з вучобай у ВНУ “не сышоўся характарам” (так указана ў звестках пра аўтара), несумненна мае схільнасці быць няўважлівым, павярхоўным, разбэрсаным, неадказным. Прычым думаючы, што гэта ёсць яму плюс.
Пры пэўных здольнасцях перадаваць у вобразах пачуцці Дзяніс Шпіронак, як паэт, выглядае пакуль дужа сырым, а мова яго – даволі беднай, немілагучнай. Філалагічная адукацыя хаця б спагнала з яго моўную базу. Аднак у кожнага свой шлях, і мы не ў праве некаму нешта раіць. Адно выстаўляем свае ацэнкі паводле літаратурнага досведу.
Асаблівая праблема творцаў, народжаных у 90-х гадах, – не толькі іх адукацыя ў ВНУ, а вопыт у самым шырокім сэнсе. Амаль усе мы прадукты СССР, першай ў гісторыі атэістычнай дзяржавы. А потым гэтыя прадукты багаборства трапілі ў мешаніну з акультызму, сектанцтва, ёгі і традыцыйных рэлігій нашага краю. Выбар перад чалавекам цяжкі стаяў. І ўсё гэта на фоне літаральнага выжывання, няўпэўненасці ў заўтрашнім дні. Таму дзеці 90-х усе з розныя, насуперак вясковым дзецям на зары беларускай літаратуры. Гэта і цікава, і небяспечна – усякі раз, разгортваючы “Маладосць”, трывожна чакаеш сутыкнення з новай духоўнай існасцю: будзе гэта ўстойлівы праваслаўны чалавек, або перакананы сатаніст, якому ты будзеш абавязаны даць па вушах, каб ён не паганіў сабой хаця б дзяржаўны часопіс.
Адным словам – адказна. Духоўныя бітвы, некаторым і незаўважныя, вядуцца несупынна, колькі існуе чалавецтва. А ўсе войны на зямлі, і ўсе злачынствы, спеюць напачатку ў галовах людзей і за дзвярыма кватэр.
ЛіМаразм-164
Не збіцца б у секту
Марыя Кобец, чыя паэзія прадстаўлена ў №2 “Маладосці” за 2016 год, неаднойчы ўжо з’яўлялася ў выданнях “Звязды” і, на мой погляд, паказала сябе досыць напоўненым чалавекам і лірычным паэтам. Вершы Кобец пільнуюцца класічных традыцый, улоўліваюцца таксама сапраўдныя пачуцці, а не гульня ў словы ды жаданне звярнуць на сябе ўвагу.
Ва ўступным творы аўтарка абыгрывае звыклую тэму непадзеленага кахання, але знаходзіць арыгінальны рэфрэн “Калі яны не дзеляцца надвое”.
НАВОШТА?
Навошта ранкаў светлых забыццё
І туманоў загадкавых сувоі?
Парве іх звыкла вецер на шмаццё,
Калі яны не дзеляцца надвое!
Навошта дзень, калі не слепіць зрок
Гарачасць промняў сонечнага лета?
Спаўзае ён так хутка ў закуток,
Знікае пад крыссём дажджу і ветру.
Навошта вечар?
Што ў ім за карысць?
Калі ён песняй не пяе птушынай?!
Уедлівы прагорклы смог навіс,
Ссыхаюць карані пад чорным тынам.
Навошта ноч,
Навошта гэты змрок,
Калі ён бляскам знічак не расквечан?
Узыдзе поўня. Вось яна — у крок,
Вар’яцтва тут жа ў зманлівым Сусвеце.
Навошта зрок, і слых, і пачуццё,
І туманоў загадкавых сувоі?!
Няхай жа рве ўсё вецер на шмаццё,
Калі яно не дзеліцца надвое!
Маўляў, чалавек не поўны тады, калі не мае другой палавінкі. І ўсё не радуе. Што праўда. А з другога боку, часцяком палавінкі гэтыя такое вычвараюць, што бягуць людзі ад іх на злом галавы ў вольную адзіноту.
І тым не менш. Пытанне пастаўлена – і ноч, і дзень здаюцца пустымі. І гучыць адвечнае пытанне – навошта ўсё? Пытанне можа прагучаць і ад нячысціка, таму з ім варта быць асцярожнымі.
Таксама трэба апасацца пытанняў кшталту: “навошта зрок, і слых…” Бо невідушчыя і глухія людзі прагнуць гэтых Божых пачуццяў, а не маюць, і многае б аддалі за валоданне імі.
Ёсць у вершы некалькі сумнеўных слоў. Пра неафіцыйныя, паэтамі прыдуманыя “туманы” мы ўжо гаварылі ўчора. Ёсць кульгавае слова “гарачасць”, адсутнае ў слоўніках. Ну і “расквечан” – абрубак ад слова “расквечаны”, гэтая хвароба пайшла ад класікаў, што такія вырадкі практыкавалі.
У цэлым жа верш непусты і няблага выкананы па форме.
Адзінае – “знічак” на небе не бывае столькі, і ніколі яны так ярка не блішчаць, каб расквеціць змрок. Ніколі. А таму – ад гэтай заразы беларускіх паэтаў варта пазбавіцца як найхутчэй.
У наступным вершы гучыць матыў аб тым, што паэты людзі без скуры. Ну гэта гледзячы якія паэты.
***
Зрываюць скуру ланцугі… А мне
Чамусьці гэта нават не балюча.
Бізун па твары, па плячах, спіне —
Як скрутак слоў няўрымсліва калючых.
А дождж ідзе —
Па твары, па спіне.
Ды ён чамусьці мне такі гаючы.
Здымаюць скуру звыкла, толькі... Не!
А мне і гэта нават не балюча.
Сцякае кроў па шэрым палатне.
Такім жа шэрым, як і свет, і штучным.
Гучаць праклёны, і зазвычай мне —
Іх змест даўно на памяць ўжо завучан.
Я буду жыць у белым будане
Празрыстым, светлым, лёгкім і плывучым…
Калісь затым,
А покуль… Покуль мне
Здымаюць скуру жорстка і балюча.
Выглядае, што лірычнай гераіні балюча найбольш ад слоў. Затым бізун слоў замяняецца дажджом, і дождж ужо не “балючы”, а “гаючы”.
Ёсць пераклічка – падспудная – з бічаваннем Збавіцеля рымскімі воінамі. Таму верш не выглядае простым, а змушае задумацца.
Аднак па форме пытанні застаюцца – ёсць блытанасць вобразаў. Прысутнічае пусты гук – “ў” пасля зычнай, парушэнне граматыкі. Слова кшталту “завучан” калі не навучыцца прыбіраць з вершаў (як і “расквечан” у папярэднім творы), то па законе хаосу яны неўпрыкмет запалоняць паэзію.
Слова “затым” у дадзеным сэнсе – калька з рускага “затем”, але менавіта ў гэтым значэнні, па кантэксце, у беларускай мове яно не ўжываецца. Таму напружваешся і пачынаеш задумвацца. Чаго не было б, каб стаяла слова “потым”. Але “потым” не падыходзіць пра рытме.
Таксама варта пазбягаць немілагучных выразаў тыпу: “Чамусьці гэта нават”, “А мне і гэта нават”. Пазбягаць для чаго? Для агульнай гармоніі, да якой імкнёмся ўсе мы, паэты.
У другой страфе ёсць слова-паразіт “такі”, якое не нясе ніякай нагрузкі.
Верш, паўтаруся, не выглядае пустым, і бачыцца напятасць пачуццяў. Аднак ён нясе негатыўны дух. І, на мой погляд, перабіраць з такімі тэмамі не варта, а трэба скіроўваць думку ў аптымістычны бок. Гэта будзе карысна як для чытача, гэтак і для самога аўтара. Бо слова і лечыць, і калечыць.
Цікава, што бачыць чалавек не столькі вачыма, як моваю. Прадметы і рэчы, якіх назву мы не ведаем і якія не прыведзены мовай у паняцці, наша свядомасць прапускае як нявартае месца. Таму менавіта кантроль над моваю чалавека ёсць адна з задач таталітарных сект. А кантроль над мовай паэта – ёсць адна з задач цёмных сілаў, якія часам схіляюць нас да маркоты. То бок яны спачатку апісваюць у інфернальных фарбах свет у галаве паэта, а праз яго – у галовах чытачоў. Гэта трэба памятаць неадменна, сядаючы за пісьмовы стол, каб не стацца нейчай марыянеткаю.
Увогуле, беларуская літаратура ў тым выглядзе, што мы маем, носіць шмат якія прыкметы секты. Напрыклад, у секту людзі трапляюць найперш у стрэсавай сітуацыі. Таму сектанты часта дзяжураць ля дошкі аб’яў уступных экзаменаў. Хто не паступіў – горка расчараваны, ашаломлены, збіты з тропу. Вось тут да яго і падкочваюць.
А ў беларускую літаратуру многія і ідуць, расчараваныя або адрынутыя рэальным жыццём. У іх свядомасці гэта страшны свет. І вось прыяцель раіць ім пайсці на вечарыну, дзе раптам адчыняецца дзівосны свет, адрозны ад рэальнасці хаця б тым, што там размаўляюць на інакшай мове, прычым – роднай, нацыянальнай. Праз некалькі такіх “заняткаў” чалавек ужо мысліць як сапраўдны сектант – катэгорыямі тых, хто яго атачае. Адэпты, заўважце, наўмысна адсякаюць ад шараговых членаў усю інфармацыю знешняга свету: такое ўражанне, што ніхто з іх не рос у СССР, не глядзеў савецкіх фільмаў, не чытаў хаця б у школе Талстога і Пушкіна. У размовах і зносінах – толькі імёны “геніяў” мясцовага пашыбу, толькі папулярных у тусоўцы ідалаў.
Хто знаёмы з сектазнаўствам – паралель тут прамая. Бо секта – гэта не заўсёды рэлігійная арганізацыя.
Таму я вымушаны перасцерагчы некаторых, блізкіх да духоўнай гібелі – а менавіта пагубіць душы, акрамя выкачвання грошай з шарагоўцаў, ёсць асноўнай задачай любой секты. То бок чалавек становіцца цалкам неадэкватны, мозг яго адсякае любую інфармацыю з рэальнага свету, які “ў зле ляжыць”, і аперыруе толькі абмежаванымі сектанцкімі катэгорыямі. І вось вы радасна дорыце выдадзеныя за свае грошы кніжкі рэдактарам, якія раскошна друкуюцца або за дзяржаўны кошт, або за еўрапейскія гранты. І так будзе год за годам, і нічога не зменіцца. Бо вас ужо зазамбіравалі.
Не скажу, што беларуская тусоўка зусім сфармавалася ў секту, але некаторыя прыкметы тут праглядаюцца. Адрознасць – у сектах заўсёды ёсць адзіны кіраўнік, гуру, чалавек з абсалютнай уладай над шарагоўцамі. У нас такога адзінага пакуль што няма, а ёсць полюсы (“Звязда”, “Дзеяслоў” і “Свабода”), на кожным з каторых некалькі чалавек верхаводаў руляць сітуацыяй доўгія гады. Друкуюцца, атрымліваюць ганарары, славу. Шарагоўцы – каля іх ног, мармычучы мантры аб нацыянальнай незалежнасці ды рускамоўных ворагах.
Нават калі непрадузяты чытач гляне на імёны, якія мы пералічваем як аўтараў часопісаў і тыднёвіка “Звязды”, то часцяць, мільгацяць, сціраюць вочы і слых літаральна некалькі чалавек. Яны ўжо самі сабе прыдумалі гордае слова “Каста”. Аднак адзінага гуру няма – і гэта пакуль абнадзейвае.
ЛіМаразм-165
Нічога ніякага
Вершы Таццяны Сівец, былога начальніка “ЛіМа”, а цяпер намесніка галоўнага рэдактара “Медыцынскага весніка” змешчаны ў №2 “Маладосці” за 2016 год. Уволю паруліўшы тыднёвікам, Сівец узялася за маладзёвы часопіс.
Яе творы – назавём гэта так – быццам адмыслова прызначаны для таго, каб раздражняць чытача і крытыка. Паэтка арыгінальнічае, то цалкам сыходзячы ў творчасці ад класічнага канону, то напалову ці чвэрць да яго вяртаючыся.
Так званы верлібр аўтаркі разгледзім:
***
Яны шэпчуцца: «Бач-ты, а вочы ж у яе — воўчыя,
не дзявочыя…»
Дзе ж тое шчаня, што да рук цягнулася,
лашчылася,
што зазірала ў твар
свайго снежнавалосага
караля?
Цяпер яна проста сядзіць каля
яго,
пазірае моўчкі,
як
быццам нічога ніякага,
быццам бы ўсё, што колісь,
ужо закончылася…
…Яму і хочацца,
ды чамусьці ніяк не можа сказаць:
«Мая»…
Пра што гэты “верш”? Трэба гадаць. Ну, мабыць, пра каханне, якое згасла, якое “ўжо закончылася”, і цяпер яна “пазірае моўчкі, як быццам нічога ніякага”.
Мова Сівец у гэтым вершы страшэнна бедная, кульгавая (“нічога ніякага”, “быццам бы ўсё, што колісь”).
Зрэшты, прыпынімся разглядаць гэты твор, бо ён не ёсць прадметам паэзіі, а паразважаем, адкуль такая зухаватая смеласць. Ад усёдазволенасці, ад адчування сябе гэтакім мажорам, што весела рушыць па жыцці: то тыднёвік нацыянальны пашкоджу, то ў паэзію пагуляю. Бо не прападу, Каста не дасць загінуць і возьме медыцынскай газетаю кіраваць.
Насмешлівае стаўленне да нас з вамі, чытач, да рабочых конікаў беларускай літаратуры. Верш ні пра што, паэзіі нуль. Аднак разагналіся даць Сівец у “Маладосці” вялізную плошчу для публікацыі.
Яшчэ адна спроба пяра паэткі:
***
Шкада, што ў радзільні жанчыне не кажуць:
«Пані, у вас нарадзіўся паэт. Не хочаце напісаць адмову?»
Паэт — гэта ж амаль як даўн,
гэта нават горай…
«Гэта не лечаць, шаноўная пані, вы ўпэўнены,
што хочаце яго ўзяць дадому?»
І калі яна кажа: «Так»,
то глядзяць на яе спачувальна,
маўляў, дурніца, не ведае, што гаворыць…
А ён спакваля расце,
кладзе сабе рыфмы ў рот замест пальцаў,
плюецца словамі
(першым — «ра-дзі-ма», канечне),
а яна
будзе хаваць ад суседак сурвэткі з ягонымі вершамі,
будзе мыць сапсаваную ім бялізну —
развешваць крадком, каб ніхто не ўбачыў,
каб думалі, што дзіця ейнае — як ва ўсіх.
Канечне,
тут ганарыцца няма чым…
Вось каб урач
ці
міліцыянер…
«Жанчына, вы ўпэўнены?»
Тут ужо Сівец наўпрост здзекуецца з нас, паэтаў, называючы “даўнамі”. Але што гэта? – Даўн кіраваў нацыянальным літаратурным тыднёвікам? Так выходзіць, успамінаючы філіграннае праўленне Таццяны Сівец, калі яна загубіла на корані літаратурную і крытычную часткі – ядро газеты. Какетнічае? Ці ўсё ж распіваецца ў нямогласці ды адсутнасці найменшай адказнасці? Дзівосы…
“Современник” “даўна” Пушкіна з удзячнасцю ўспамінаюць нашчадкі. Згодны, што з паэтаў бываюць кепскія кіраўнікі, але вось што: Міхась Южык усю сваю лепшую прозу надрукаваў пры галоўных рэдактарах Баравіковай і Мятліцкім – паэтах. Такія пірагі.
Таццяна Сівец схітрылася нават у празаічным тэксце верлібра ўжыць гутарковае “ейнае”, нібы бабка на лаўцы, але працягвае настойваць – паэтаў (даўнаў) не трэба браць з радзільняў.
Не ведаю, ці пайшла б яна далей – як, напрыклад, ваяўнічы атэіст і махровы матэрыяліст, расійскі пісьменнік Аляксандр Ніканаў, што носіцца з прапановамі ўдушаць даўнаў ды іншых падобных яшчэ пры нараджэнні. Прычым з гуманнай мэтаю – каб тыя не мучыліся.
Ясна, што гэта паэтычныя цацкі ды гульні ад Сівец, і не болей, жаданне, каб на яе звярнулі ўвагу. І тым не менш – у кожным жарце ёсць толькі доля жарту.
Насамрэч карціна сумная. Выразамі кшталту: “гэта ж амаль як” (гарбатымі, немілагучнымі) поўніцца “паэзія” ад Сівец. І яшчэ ад таго сумна, што, горда дэкларуючы сябе Кастай, яны насамрэч будуць мучыць нас сваімі публікацыямі ды цараваннем у часопісах дзесяцігоддзямі.
Адно суцяшае – ацэнкі свае яны ад нас атрымаюць.
Не забуду характэрны эпізод. Колькі гадоў таму, на цэнтральны тэлебачанні, на адной лаве, паводле тэмы, прысвечанай кепскаму стану беларускай літаратуры, сядзелі чатыры літаратары: Чаргінец, Хадановіч, Сівец і Пятровіч. Прычым толькі адзін Пятровіч захоўваў сумны і сціплы выраз твару, адпаведны сітуацыі (бо літаратура ж гіне!). А Сівец з Хадановічам было дужа весела, прынамсі ўсмешкі не сыходзілі з іх вечна шчаслівых твараў. І сапраўды – усе чацвёра на лаўцы далёка ж не адчувалі калапсу нацыянальнай літаратуры – бо іх кнігі паспяхова выпырхвалі з друкаваных станкоў.
Аднак добра смяецца той, хто смяецца апошні.
ЛіМаразм-166
Думаць на мове
Анатоль Зэкаў вядомы ў Беларусі паэт. Найперш як гумарыст. Таму, чытаючы яго вершы, так і чакаеш падвоху. І менавіта таму, мабыць, вершы не гумарыстычныя ў яго атрымліваюцца горай.
Падборка вершаў Зэкава змешчана ў “Маладосці” №2 за 2016 год.
Уступны:
***
У цябе закахаўся я ў студзені
і якраз пра такую і марыў.
Ды не ведаў тады я, ці будзем мы
гэтак блізка з табою, як зараз.
І глядзеў спадылба, пазіраючы
на цябе, баючыся сурочыць
і самога сябе дакараючы,
у твае сумнаватыя вочы.
Не, яны часам так загараліся,
што, здавалася, ў полымі гэтым
спапялюся, пакуль дачакаюся
і вясны я, і нашага лета.
Ды надзея жыла, не знікала ўсё,
ды і вера з днём кожным мацнела,
і, магчыма, што й ты закахалася,
хоць наўрад ці таго і хацела.
А далей так пайшло ўсё, па нотах бы,
ды адно вось падумваю часам:
чаму ты і сягоння самотная
і чаму мы не можам быць разам?
Што тычыцца самой мовы і майстэрства вершаскладання адчуваецца рука майстра. Мова для паэта родная, таму ніякіх праблем з мелодыяй радка не ўзнікае, а вобразы трапныя. Калі аўтар піша лёгка, а не камяні варочае, то гэта адчувае і чытач, і крытык.
Але ўсё-ткі ёсць у вершы пэўныя хібы. Аўтар глядзіць на аб’ект кахання “спадылба”, “самога сябе дакараючы”. Пытанне законнае – за што дакарае? Нічога ж дрэннага пакуль не зрабіў.
Глядзіць паэт у “сумнаватыя вочы” жанчыны, і яны часам “так загараліся”! А тым не менш калі яшчэ, паводле аўтара, ён дачакаецца іх вясны і лета! Недакладнасць. Зацінаешся. Менавіта таму, што сам Зэкаў баіцца спапяліцца ад позірку гэтых вачэй, так яны загараюцца. А хоць бы вясны ўсё няма. Дзіўна.
У трэцяй страфе два разы запар радкі пачынаюцца з “Ды”.
Трэці радок крыху канцылярскі.
Заканчваецца верш таксама несуладна: ужо ж настолькі загараліся вочы ў патэнцыйнай каханкі, а яна “сягоння самотная” і яны не могуць быць разам.
Трэба прызнаць, што адкрыццяў паэтычных аўтар тут не зрабіў: тэма вядомая, манера апавядальная, без асаблівых метафар і лірычных аздобаў.
У твора адна галоўная вартасць – музыка мовы, рука майстра.
Прагледзеў падборку Зэкава: практычна ўся яна на адну тэму, вечная спакуса кахання трывожыць паэта. А што тут паробіш, калі і Петрарка, і Шэкспір яму прысвячалі цэлыя кнігі. Праўда, апошні, калі ўгледзецца, прысвячаў іх мужчыну… Сябру, палюбоўніку? І хто такі, урэшце, Шэкспір – пытанне надзейна павісла ў паветры.
З Анатолем жа Зэкавым усё ясна: рэдактар, паэт-гумарыст і дзіцячы паэт.
Прывядзём яшчэ адзін верш з падборкі:
***
Ніколі ўжо ў маіх пачуццях
не будзе светлыні былой,
як і цябе, на жаль, не будзе
той, што была мне светлынёй,
той — і каханай, і жаданай,
ляцець гатоў быў да якой
і быў якой зачараваны,
і сон згубіўшы, і спакой.
Не будзе ўжо цябе ранейшай,
як і ранейшага мяне,
і не напішуцца больш вершы
такія, як пісаў раней...
Верш прахадны для Зэкава. Пісаў ён і мацнейшыя. Выраз “на жаль” у трэцім радку робіць сам радок канцылярскім.
“Гатоў” – паэтычны абрубак, правільна “гатовы”.
Два разы запар, блізка, паўтараецца слова “якой”.
У другой страфе ўжыты тры разы аднакарэнныя словы.
Такі верш можа быць напісаны не абавязкова ад болю ў душы, ад эмацыйнага разрыву. Дастаткова ўспомніць адну з былых каханак (якіх было досыць), абагульніць яе і падумаць, што мінулае не вернеш, запісаўшы гэта ў радкі.
Верш не скалануў, не ўразіў пранікненнем у сутнасць рэчаў, у трагізм страты.
Таму варта было тут працаваць над формай: узбагачаць як саму мову, гэтак і прыдумваць прыгожыя метафары. Але, магчыма, гэта і не ў манеры Зэкава. Прызнаюся, больш дасведчаны ў яго паэтычным гумары, чым у лірыцы.
Зноў паўтаруся і прапаноўваю маладым творцам звярнуць увагу, як натуральна будуе Зэкаў верш з беларускіх слоў і выразаў. Для чаго, як ні круці, варта думаць на мове, дачыняцца на мове, сніць на ёй. Складана, але толькі так можна пранікнуць у яе стыхію.
ЛіМаразм-167
Метад пугі і перніка
Аляксандра Фагот (1996 г.нар.) прадстаўляе дэбют сваёй паэзіі ў “Маладосці” №11 за 2014 год. Гэта адна з тых не ацэненых часам публікацый, якія выцягваеш з даўніны як тапельца. Хоць, здаецца, ужо недзе і сустракаліся мы на старонках рубрыкі з гэтай паэткай.
Часопісы нашы і тыднёвік працуюць нібы дзеля галачкі – надрукаваў, і ладна, і адчапіцеся, яшчэ крытыку на вас пішы, а можа, вам яшчэ і падлогу ў доме памыць?
Такім чынам радасць ад публікацый кароткая – усцешыўся сам, родзічам паказаў, сябрам, нават у альбом падшыў. Для ўнутранага карыстання. Тыя, хто чыталі, забылі даўно. Жыццё цячэ, віруе. Без вас. А вы цяпер кладзіце новыя намаганні на новую публікацыю, якая гэтак жа нячутна для ўсіх прагучыць.
Незалежная крытыка закліканая разарваць гэтае зачараванае кола, неяк заахвоціць аўтараў да творчага росту.
Уступны верш Аляксандры Фагот:
АХ, БРАВУРНАЕ, ШАЛЁНАЕ ЮНАЦТВА!
Жыццё бяжыць імкліва, кранаецца юнацтва,
І непамерна радая, што зменаў я нявольнік:
У сэрцы — таямніца, у галаве — вар’яцтва!
І непаўторнасць дзён маіх не пішацца у дзённік:
Штоночныя размовы сам-насам і аб вечным,
Гарачыя ўспаміны ў святле патухлых дзён.
Сапраўдная, жывая, хоць нават небяспечна,
Вірлівая душа мая кладзецца на далонь.
Быць можа неба шэрым, як з любым у расстанні,
Не падлічу адлегласць, чакаючы наўпрост.
Няма ніякіх межаў для шчырага кахання...
Вось гэтак мне дыктуе цудоўнейшы ўзрост!
Быць можа, часам сонца не хоча ўсміхацца,
А восень плынню фарбаў не мочыць з галавой,
І хочацца цяпла мне ці проста абдымацца,
Тады на курс лірычны кладзецца мой настрой.
Закрэсленыя словы — не пішацца у дзённік.
Пачутае у сэрцы не выказаць радкамі.
І грэю, як звычайна, сабою падаконнік.
Лагоднае юнацтва... і зоры пад нагамі.
Што адразу можна сказаць: гэта напраўду паток бравурных эмоцый. Але з усяго верша я знайшоў толькі адзін удалы, новы, свежы радок. Усё астатняе –сырое, да таго ж ідуць няспынныя паўтарэнні адных і тых жа пачуццяў.
Падкупляе, аднак, тое, што аўтарка працуе ў класічным стылі, пазбягаючы яўных паэтычных штампаў. У гэтым ёй часткова дапамагае мысленне гараджанкі (нарадзілася ў Кобрыне), а не дачкі вёскі, для якіх вельмі лёгка скаціцца ў перапяванні прыжыццёвых савецкіх помнікаў.
Маладых гараджан, што рушаць у беларускую моўную прастору, чакае няпросты і адначасова цікавы шлях. Складанасць у тым, што мова для іх не родная. Хіба што яны з сям’і філолагаў. А другое – трэба змясціць сваё гарадское мысленне ў мову, якая ніколі для гэтага не прызначалася толкам. Мова лёгка працуе на ўзлесках, узгорках, ваколіцах – і натужліва, квола пакуль у рысе горада, у адцягненай філасофіі. То бок людзі ідуць першапраходцамі.
Караткевіч таксама дрэнна ведаў народную мову, але распрацаваў яе менавіта пад прыдуманую ім старажытную, гістарычную, адсутную ў рэальнасці Беларусь. І яна дагэтуль працуе няблага, але – толькі ў яго фантастычным свеце.
Для рэальнасці, а цяпер гэта найперш рэальнасць горада і філасофіі, кожнаму маладому творцу трэба шукаць свае пуцявіны. І варта пазбегнуць спакусы і небяспекі зваліцца ў тыя вершы і тую гаворку, якой заняліся некаторыя нашы прасунутыя, скіраваныя на “Эўропу” пісьменнікамі. Паэзія іх штучная, нечытэльная, нахабная ў сваёй пошласці. Мова каравая, калі не сказаць – брыдотная, што адводзіць ад традыцыі нашых продкаў.
Таму заўсёды будзем заахвочваць маладых людзей, якія хаця б імкнуцца да перадачы сапраўдных пачуццяў і да традыцыйных каштоўнасцяў.
Што хацела сказаць гэтым вершам Аляксандра Фагот? Неяк утаймаваць, прывесці ў парадак радасны сумбур у свядомасці. Дысцыплінаваць душу, прымусіць яе супакоіцца праз гармонію слова.
Тое пакуль не атрымліваецца. Замінае малы вопыт, недасканалае веданне мовы. Гэта найперш.
Выраз у першым жа радку “кранаецца юнацтва” нятрапны, адразу ўзнікаюць асацыяцыі тыпу “крануцца розумам”, і паўстае законнае пытанне: куды юнацтва кранаецца?
Пра няправільнае выкарыстанне “у” і “ў” ужо гаварыць не буду: гэтыя месцы вылучаны.
У трэцім радку другой страфы стаіць незразумелае і недарэчнае: “хоць нават небяспечна”, – для чаго, чаму небяспечна, каго ці каму небяспечна – нам не тлумачыцца.
І тут жа, ніжэй, ідзе крывая метафара “вірлівая душа…кладзецца на далонь”. Тут жа прыгадваецца вуж на патэльні. Гідка. Страта густу і паэтычнага зроку.
У трэцяй страфе невядома, што чакае гераіня менавіта “наўпрост”. І як можна чакаць “наўпрост” (напрасткі)?
Выраз у наступнай страфе “быць можа” ў нашай мове не прыняты, дастаткова проста “можа”, “мабыць”, “мусібыць”. Гэта аўтарка выкарыстала рускую кальку.
Затым у той жа страфе цалкам збіваецца рытм, і рэдактары спакойна гэта прапускаюць да друку.
Далей восень “плынню фарбаў” гераіню “не мочыць”. Ого! Тут ужо пачынаеш хіхікаць – “мачыць у туалеце” ад Уладзіміра Пуціна, у сэнсе – пляжыць некага. Або мачыць у сэнсе непасрэдным, мачой! Вось да якіх казусаў прыводзіць звычайная няўважлівасць, адсутнасць прафесійнай крытыкі, спрактыкаваных рэдактараў. Рэдактар, напрыклад, такі, як Вадзім Спрынчан, з якім мы доўга супрацоўнічалі ў “Полымі”, – такое б ніколі не прапусціў, тут ужо прыроднае чуццё трэба мець і багатую начытанасць не толькі ў айчыннай, але і ў сусветнай паэзіі. Гэта нават не нюанс, а канкрэтны ляп.
Завяршаецца твор бесталкова – доўга думала Фагот, чым закончыць, і не прыдумала нічога больш арыгінальнага, чым апошленыя беларускія “зоры”, ды яшчэ “пад нагамі”. Старалася паэтка, старалася цэлы верш – і бах, з нейкага капрызу спаласавала ўвесь твор.
А між тым навука закругліць, скончыць верш – найскладанейшая, тут яшчэ і прыродны талент патрэбны, бо завяршае добра той, хто ведае, для чаго і пра што ўвесь верш.
Твораў Аляксандры Фагот у падборцы багата, і ўжо не трэба пераконваць паважанага чытача, што ў іх будзе роўна тое самае, што мы разбіралі цэлы артыкул. Таму аддадзім іх самой аўтарцы для ўдумлівых правак.
А што людзі не мяняюцца, калі вельмі пільна над сабой не працуюць, то вось вам выпіска са 103-га “ЛіМаразма”, прысвечанага разборцы вершаў Аляксандры Фагот у №10 “Маладосці” за 2015 год. То бок гэтая публікацыя была на год пазнейшая за разгледжаную сёння.
Ну і зусім кепска завяршальнае – “абдымай – і будзеш шчаслівым за гэта”, нібы нейкі гандаль вядзецца. Зусім непаэтычна.
Такім чынам, спадары, імкненне ў Аляксандры Фагот да паэзіі і прыгожага ёсць, вось толькі хаценне пакуль не перацякае ва ўвасабленне. Спадзяюся, што наш разбор у нечым дапаможа дваццацігадовай аўтарцы.
Ваш крытык абсалютна незалежна ад самога сябе зважыў зноў жа на канчатак верша. Вывад: ніхто не падказаў Аляксандры яе слабыя месцы, і яна горда панесла чарговую сырасць праз 11 месяцаў. І рэдактары – прынялі. Ім што? Зарплата ідзе, галачкі ставяцца, з аўтарамі працаваць ніхто не сказаў.
Мэтай нашай рубрыкі, спадары, зусім не з’яўляецца прыніжэнне маладога паэта, тым болей з такой прыгожай фотакарткай, як у Аляксандры Фагот. Мы толькі спрабуем рухаць літаратуру і аўтараў наперад, а не тужліва таптацца на месцы. Трапляюцца, канешне, ганарліўцы, нягоднікі, бязбожнікі, якія лёгка вызначаюцца праз свае вершы, вершы зазвычай крывыя, убогія. Такога “хлапчука” аддубасіць – мілая справа. Ці генерала якога замшэлага, які ўявіў сябе жывым ідалам – тое самае.
А вось калі бачыш светлую душу, якая не можа сябе гарманічна ўвасобіць у вершах, – то сама рука цягнецца памагчы. Дапамога ж раздаваннем пернікаў, пісаннем мядовых артыкулаў – гэта дапамога спакусная, якая потым абернецца для паэта мінімум творчым расчараваннем.
У рубрыцы мы прынамсі паказваем канкрэтныя вузкія месцы твораў. Са мной жа ў свой час не цырымоніліся, гаворачы ў часопісах нешта накшталт: “не пайшло”, “не зайшло”, “не ўразіла”. Адмовы былі рэдкія, але балючыя – бо не ўказана было за што цябе выкінулі. Пра творчы рост тут не ішло і гаворкі, з такою “крытыкай”. Адно злавала яна і спараджала непрыемныя комплексы. Таму, ведаючы, наколькі брыдка атрымаць па галаве невядома за што, мы не толькі вылучаем у вершах памылкі ды хібы, але і спрабуем іх патлумачыць.
P.S. (пра жахлівае)
Шукаў у Сеціве фотакартку Аляксандры Фагот. Не знайшоў. Але патрапіў на яе старонку “в контакте”. Першае, што ўбачыў: Аляксандра рэкламуе што б вы думалі? Ды “музыку для медытацый і рэлаксацый”! То бок акультызм, магію, сатанізм. Чаго, відаць, набралася яе душа ў “Эўропах” (“вучылася ў Кракаве”). А між тым гульні ў такую “духоўнасць” і “расслабленне” ЗАЎСЁДЫ кепска заканчваюцца, мінімум едзе дах. Як і бясплатныя курсы ангельскай, пасля якіх ты неспадзеўкі трапляеш у секту мармонаў. Або курсы ўсходняй кулінарыі, пасля якіх ты робішся крышнаітам…
Спадзяюся, што паэтка прачытае хоць бы мой гэты пост, а пажадана – усе пасты апошняга часу, дзе я літаральна на трох пальцах спрабую давесці: не бывае рознай, усялякай духоўнасці, ёсць духоўнасць Хрыста (Збавіцеля), а ёсць «бесовство и лукавство», якое непазбежна вядзе да пакутаў і гібелі. Медытацыі даюць доступ у душу дэманам, якіх выбіць адтуль потым вой як складана.
Сумна тое, што апошнім часам даводзіцца змагацца не толькі з бездапаможнасцю літаратараў, а і з самім чортавым рылам у самым прамым сэнсе слова.
Вось вам пачатак верша Фагот (старонка “в контакце”), разам з малюнкам нейчай “усходняй медытацыі” на фоне піраміды!
Да чорта атупляльную будзённасць!
Цела выварочвае
ад паскуднай утомнасці.
Якому гаспадару ідзе служэнне, такі і верш. Гэта па сутнасці – край перад безданню. Вось вам вынік прыемнага “расслаблення пад музыку”. Жах…
ЛіМаразм-168
Пра ваўкоў і авечак
Публікацыя вершаў Алеся Дуброўскага-Сарочанкава спраўджана ў №11 “Маладосці” за 2014 год. Гэтак мы працягваем акунацца ў мінулае.
Алесь Дуброўскі-Сарочанкаў нарадзіўся18 лістапада 1976 года ў Навагрудку. Скончыў філфак БДУ, магістратуру і аспірантуру па кафедры тэорыі літаратуры. Кандыдат філалагічных навук, выкладчык кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання Інстытута журналістыкі БДУ.
Як бачна са звестак, зычліва пададзеных часопісам, пра маладосць ці пачаткоўства аўтара не можа быць і гаворкі. Гэта ўжо зусім развязвае рукі вашаму крытыку – спагнаць з паэта па самым высокім рахунку. І хаця ясна, што ні на філфаках, ні ў магістратурах і аспірантурах паэзію не прыдбаеш, усё-ткі пэўны ўзровень пісьменнасці і тэхнікі вершаскладання можна патрабаваць.
Падборка пачынаецца тонкаю рэфлексіяй:
* * *
На тонкай нітачцы вісець у Бога
і сузіраць бяздонны гарызонт,
упарта разважаючы наконт
таемнай прыцягальнасці старога
пейзажу гэтага. Ці тонкі гук
з глыбінь жыцця лавіць нервовым слыхам:
няспрытны захад упускае ціха
талерку чырвані са слабых рук.
Ці танчыць вальс на тонкім лёдзе сэнсу,
што аддзяляе ад бяздонных вод, —
хай свет глядзіць на новае каленца,
разявіўшы ў здзіўленні пекла рот.
Бачна, што аўтар больш мудруе, чым спявае мелодыю вершаў. Два разы паставіў блізка аднакарэнныя словы “тонкай” і “тонкі”. Метафара “бяздонны гарызонт” не зусім дарэчная, бо гарызонт можа быць аддалены, далёкі, а бяздонным звычайна называюць неба ў вобразным плане. Тым болей што зусім непадалёк аўтар называе бяздонным ужо не гарызонт, а “воды”. Вось наконт “вод” ён рацыю мае – воды метафарычна могуць быць і бяздоннымі.
Радкі 3, 4, 5 маюць занадта пакручастыя, грувасткія выразы.
Затым ужо безданню называюцца не толькі “гарызонт” і “воды”, а і “глыбіні жыцця”. Ці не зашмат перацірання аднаго і таго ж? Адчуванне такое, што Дуброўскаму-Сарочанкаву не зусім ёсць што сказаць, вось ён і бегае вакол адной яліны, мяняючы накірункі.
Развіцця думкі і тэмы не назіраецца. Радкі, дзе “няспрытны захад”, які ўпускае з рук “талерку чырвані” – нямоглыя і паэтычна кульгавыя. Так і хочацца паддаць гэтаму “няспрытнаму” захаду спрыту.
Потым нехта (хто?) “танчыць вальс на тонкім лёдзе сэнсу”. Сама метафара арыгінальная і трапная атрымалася, а хто ці што танчыць – разбірайцеся, чытачы.
Канчаецца верш трагічна ў сваёй каравасці: няхай свет, сцвярджае Дуброўскі, глядзіць “на новае каленца”(!), разявіўшы ў здзіўленні пекла рот”. Ну і ну… То бок паэт спляжыў канчаткам свае ранейшыя, хоць і мінімальныя, дасягненні.
Далей аўтар доўжыць арыгінальную філасофію:
AD ABSURDUM
Мітусні таемная чароўнасць,
Залатога глупства хараство…
Чым гучней спявае бессэнсоўнасць,
Тым мацнейшае быцця пітво.
Я люблю абсурду непрыкрытасць
І хаосу велічны пасьянс:
Старадаўніх маскарадаў прыкрасць
Пры благой гульні — сумніўны шанц.
Але свет захоўвае свой звычай,
І павінна шоу мець працяг,
Ды праз крык абсурду істэрычны
Я пачую ўрэшце шэпт жыцця.
Тут ужо бяда. Трэба кінуць аўтару ратавальнае кола. Ён тоне ў хвалях паэзіі. Не спраўляецца з моўнай стыхіяй.
Мітусні таемная чароўнасць. Перакладаю: “суеты тайная волшебность”. Як вам такі паварот?
Два апошнія радкі першай страфы, пра быцця пітво (пойла) – паэтычная брыдота і дрэнь. А іначай не назавеш.
Аўтар любіць абсурду “непрыкрытасць”, не ведаючы (хоць і навуковец ён філалагічны), што па-беларуску будзе “непрыхаванасць”, а напісанае ім – русізм. Увогуле, “прыкрыць” заўсёды крэсліцца рэдактарамі старога пакалення, настолькі іх вясковаму слыху гэта няўцешна.
Выраз “хаосу велічны пасьянс” – бесталковы, бо “пасьянс”, наадварот, мае на ўвазе парадак.
“Маскарадаў прыкрасць” мы зноў перакладзём на рускую: “маскарадов пренебрежение(презрение)”. Прычым, паводле верша, аўтар гэта яшчэ і любіць.
Наступны радок выйшаў нечакана ўдалы: “пры благой гульні – сумніўны шанц”. Толькі слова “сумнеўны” пішацца з “е”, паколькі ёсць “сумнеў”, а не “сумніў”.
У апошняй страфе апынулася слова-паразіт “свой”, нагрузкі яно не нясе і пастаўлена, каб прарэх засланіць.
А сама страфа дзівосна нагадвае вось гэта:
Но продуман распорядок действий,
И неотвратим конец пути.
Я один, все тонет в фарисействе.
Жизнь прожить — не поле перейти.
(«Гамлет», Борис Пастернак)
У першых двух радках “Але”(“Но”), “І”( “И”), дый па рытміцы, сэнсе, пафасе апошняя страфа Дуброўскага-Сарочанкава амаль копія апошняй жа страфы “Гамлета”.
Памятаеце, як быў злоўлены Анатоль Аўруцін на запазычванні Пастарнака? Тут ужо Дуброўскі-Сарочанкаў, сціплы навуковец, адпачывае, ён проста зашмат чытаў, яно раптам і ўбілася ў галаву. А выявілася ў вершы таму, што гэта не паэзія для аўтара, а гульня ў словы, перадаваць жа сапраўдныя пачуцці паэтычнымі вобразамі ён не можа, няма таленту.
А вось той, хто намераў на сябе пушкінскія бакенбарды і нахабна змушае ўсіх сябе “беларускім Пушкіным” велічаць – адлупцаваны ў нас па поўнай праграме.
Бо ёсць сапраўдныя паэты, а ёсць падробкі пад іх. Як ёсць сапраўдны Хрыстос – і сотні “хрыстоў”, нашых з вамі сучаснікаў, ілжэпрарокаў. Евангелле заўсёды выстройвае паралелі. Ёсць Праваслаўе, а ёсць сотні сектаў. Выбірай.
Памятаю, недзе пры канцы 90-х да мяне ў госці напрасілася дачка мамінай супрацоўніцы, пратэстантка, секты пяцідзесятнікаў, нібыта “суцешыць” у маім горы, пра Бога пагутарыць. Маці з вялікай асцярогай пусціла яе, прычым першага разу гаварыла з дзяўчынай сама, загадаўшы мне сядзець у суседнім пакоі. Размова іх працягнулася недзе з 7 вечара да першай гадзіны ночы, усё пра духоўнасць; намёкі маці пра тое, што дзяўчыне будзе небяспечна ісці дадому ў цемрадзі, не памагалі выправадзіць гаварлівую пратэстантку.
Наступнага разу, і яшчэ пару разоў, я сам удзельнічаў у гэтых гутарках пра духоўнае. Зразумеў наступнае: маладая, да 25 гадоў, прыгожая дзяўчына нічым у жыцці не цікавіцца, акрамя размоў паводле Бібліі, бегання на сектанцкія сходкі ды па кватэрах, заахвочваючы ў сваю сябрыну новыя душы. Свецкую літаратуру не чытала ніякую. Душэўна была сляпая, халодная. Па Бібліі затое ведала ці не кожны параграф. Спыніцца не магла гаварыць на любімую тэму, адзін раз пачаўшы. Насіла мне касеты з пратэстанцкімі гімнамі. Нейкія брашуры давала. З кватэры – не выправадзіць да ночы глыбокай. Але дзіва: як толькі ўсвядоміла, што я гіпнозу не паддаюся, тут жа згубіла да мяне цікавасць ды знікла навечна. Лёс яе мне невядомы. З гутарак зразумеў, што збіралася яна пасля інстытута з’ехаць у Канаду, дзе цэлая абшчына аднадумцаў гэтакіх самых.
Мы вымушаны весці размовы пра духоўнасць і псеўдадухоўнасць у рамках рубрыкі з адной важкай прычыны: літаратурныя творы заўсёды маюць духоўныя карані. Чым жывеш унутры, якім ідэалам пакланяешся, пра тое яўна ці прыхавана апавядаеш. Калі, канешне, гэта не вершы пра тое, як чалавек схадзіў на рынак, купіў фарэль, пачысціў, пасаліў, засмажыў і з’еў. Такі верш не паэзія, але ён хаця б цалкам бяспечны. Не пасяляе ў душы зло.
Пагана тое, калі паэт стварае падробкі, а потым усімі магчымымі хітрыкамі ўціраецца ў давер літаратурнай наменклатуры, цесна “сябруе”, дамагаецца праз сувязі ўвядзення сваіх фальшывак у школьную праграму, а далей пакаленне людзей фарміруе душу на грубых копіях з Пастарнака або Багдановіча.
Ваўкоў у авечай шкуры мы будзем браць за шкірку і выкідаць за вароты.
ЛіМаразм-169
Эх, серп-маладзец!
Кацярына Сосна, што нарадзілася ў 1949 годзе, прадстаўлена з паэзіяй у “Маладосці” №11 2014 года. Часопіс працягвае друкаваць зусім не маладых літаратараў. А яшчэ ў раздзеле паэзія ёсць Віктар Ярац, а яшчэ і навуковец Дуброўскі-Сарочанкаў, якога мы ўчора штудзіравалі. Як такім чынам разаўеш нацыянальную паэзію, як адшукаеш новыя імёны – цяжка сказаць. Рэдакцыі часопіса відней.
Кацярына Сосна дачка пасляваеннай вёскі, расла відавочна на беларускіх класіках, таму свежага мы наўрад ці чаго дачакаемся.
Уступае ў падборку паэтка вось так:
МЫ — РАДНЯ
Я на крыўду вострая
Як і ты, сасна.
Бы жыву на востраве
З думкамі адна.
Ты, вось так, сямейкаю
У ляску жывеш.
Гусценькімі вейкамі
Сонцу падміргнеш.
Гордая, макушкаю
Неба дастаеш,
Ды не з кожнай птушкаю
Гутарку вядзеш.
Сосна маё прозвішча —
Значыць, мы радня.
Вас жа ў лесе полчышча,
А я ўсё адна.
Мабыць, што калючая,
Ён не прыхіне?
А дарма — гаючая
Рана ад мяне.
Верш неблагі, напеўны, мова натуральная. Але метафар цікавых няма. Адзіныя два гожыя радкі вылучаны падкрэсліваннем. Уступныя ж радкі нясуць у сабе недарэчнасць. Аўтарка сцвярджае, што яна на крыўду вострая, а разумець гэта – невядома як. Ці то крыўдзіць яна людзей пастаянна. Ці то сама крыўдзіцца. Па ідэі, першае – бо сасна колецца. Тады прычым тут два астатнія радкі першай страфы? Логікі няма. Жывеш на востраве адна з думкамі – ну і жыві сабе ціха. Атрымалася ў цэлым няважна, хоць уласна па мове пытанняў няма.
У другой страфе ўсё нармальна, але рэжа слых “гусценькімі”. Для гармоніі трэба такіх вырадкаў пазбягаць.
У трэцяй страфе сасна – гордая, сонца дастае, але (удумайцеся) “Ды не з кожнай птушкаю гутарку вядзеш”. Што, з чаго, дзе сэнс? І якія там віды птушак завінаваціліся перад сасной? Варта сачыць за такімі глупствамі.
У чацвёртай страфе ідзе паўтарэнне ўжо сказанага: аўтарка жыве адна, а сосны сямейкаю. Навошта нам гэта дакучліва ўбіваць у свядомасць?
Пятая страфа змяшчае два ўдалыя радкі, а потым знянацку, як абухам у патыліцу – “гаючая рана ў мяне”. Што ты будзеш рабіць з гэтымі рэдактарамі беларускімі! Рана бывае незагойная, або тая, то загаілася ці загойваецца. А гаючая бывае песня, прырода, рука, пацалунак, ці яшчэ там што ў вобразным сэнсе. Ну ніяк не рана. Звяртаю на гэта ўвагу маладых літаратараў.
Наступны верш ёсць тыповым узорам літаратуры мінулага веку.
МАЦІ-ЖНЕЙКА
Да долу апушчаны вейкі.
Наўкола такое прыволле!
Загоны адмераўшы, жнейкі
Аздобілі жніўнае поле.
А сонца пячэ у зеніце…
Пот градам мяжу абмывае.
Здаецца, без стомы у жыце
Серп востры працуе-іграе.
А жнейка сцябліны з калоссем
Так спрытна сярпом падразае.
Ёй з неба звініць шматгалоссе —
Спеў птушак душу працінае.
Вязьмом закруціла ахапкі —
Кладуцца снапы у радочак.
І туляцца «бабкі» у шапках —
Мяжою кладзецца шнурочак.
Змяркаецца. Ледзьве жывая,
Дадому вяртаецца маці…
Каб радаваць стол караваем,
Павінна жняя спрытна жаці!
Верш у пафасе і па музыцы добры. Настраёвы. І будзь ён напісаны гадоў 50–70 таму, то цалкам мог бы стаць класікай для падручнікаў. Аднак Кацярына Сосна спазнілася. Літаратура таго веку псіхалагічна выцесненая. Прычым не цяпер, а з сярэдзіны дзевяностых гадоў пачалася фармавацца паэзія новага кшталту. Якая яна стане, пакуль да канца не вядома. Але дакладна там не будуць дамінаваць жаўрукі, сярпы і жніво. Гэта рэчаіснасць, з якой мы мусім лічыцца. Не, пра жнеек можна будзе пісаць, але не лякаламі Коласа і Купалы, а менавіта імі карысталася Сосна. Хаця б возьмем састарэлае, але цалкам нармальнае для класікаў пачатку мінулага стагоддзя “жаці”. Ну і гэтак далей.
Абмылкі, недакладнасці я паказаў. Разбіраць няма сэнсу. Аўтарка ўсё зразумее. Як, спадзяюся, дойдзе і да спробаў увасабляць па-свойму, а не па-звыкламу раздольныя вясковыя краявіды. Увядзе туды мабільнік, іншамарку ці яшчэ які атрыбут нашага часу. Жартую. Не гэта галоўнае. Проста форма падачы мусіць глядзецца сучасна. А ці можа такое ўтварыцца ў паэтэсы сталага веку, якая нарадзілася на вёсцы, а працуе ў раённай газеце? Ну тэлевізар жа ў Сосна роўна такі, як і ў мяне. Інтэрнэтам яна карыстаецца хаця б па рабоце – сумненняў няма. Так што не варта прыкідвацца бабкамі ў хустках з бравым сярпом.
У цэлым жа паэзія як факт, безумоўна, прысутнічае ў вершах Кацярыны Сосна.
ЛіМаразм-170
Прынцып “апошніх вяршкоў”
«Дела плоти известны; они суть … идолослужение,
волшебство, вражда, ссоры, зависть... ереси» (Гал. 5, 19–20).
Пажылы паэт Віктар Ярац глядзіць на нас маладым фотаздымкам са старонак часопіса “Маладосць”. Ён прадстаўляе сваю паэзію. Дакладней, нізку вершаў аўтар назваў паэмай “Вытокі рэха” і прымеркаваў да язычніцкага свята Дзядоў.
Чаму свята язычніцкае, выразна бачна хаця б з Вікіпедыі:
Дзяды — свята беларускага народнага календара, звязанае з памінаннем продкаў («дзядоў»). У славянскай міфалогіі «дзядамі» таксама называюць душы продкаў. У Беларусі Дзяды адзначаюцца некалькі разоў на год: масленічныя, радаўніцкія, траецкія (духаўскія), пятроўскія, змітраўскія. Галоўныя — Восеньскія Дзяды (3мітраўскія, Вялікія, Асяніны, Тоўстая вячэра, Хаўтуры), яны адзначаюцца ў лістападзе, але ў розных рэгіёнах у розныя дні (Міхайлаўскія Дзяды, Піліпаўскія Дзяды, 3мітраўскія Дзяды і інш.). У цэнтры абраду — вячэра ў памяць памерлых сваякоў. Рытуал Дзяды у найбольш архаічнай форме захаваўся толькі ў беларусаў.
У гэты дзень усе хатнія мыліся ў лазні і пакідалі крыху вады і венік для Дзядоў. Не шкадуючы прыпасаў, гатавалі вячэру. Продкаў трэба было добра пачаставаць, а потым і павесяліць, іначай, як лічылася, яны нашлюць неўраджай і розныя няшчасці. У некаторых мясцінах на рытуал запрашалі гасцей (звычайна сваякоў, суседзяў, а часам і жабракоў). Перад тым як сесці вячэраць, гаспадар тры разы абыходзіў са свечкай стол, адчынялі вокны і дзверы і клікалі па імёнах продкаў.
З вылучанага тлустым неаспрэчна вынікае, што гэта магічны абрад. У той жа час з вучэння Хрыста ясна, што паміж жывымі і памерлымі ляжыць непераходная прорва і выклікаць “душы” ніяк немагчыма. Дык каго клічуць беларусы ў сваю хату? Даю наводку: на медыумічных(магічных) сеансах да людзей, што клічуць душы, з’яўляюцца дэманы, якія прыкідваюцца кім заўгодна і водзяць за нос. Дык хто мы: хрысціяне або цёмныя язычнікі? А потым дзівімся, чаго так кепска жывём. Няйнакш вінаватыя Пуцін ці Лукашэнка.
Сам пасыл памінання продкаў і любові да іх выдатны. Але спосаб ажыццяўлення – заганны, чарадзейскі. Як і подлая вера ў тое: “Продкаў трэба было добра пачаставаць, а потым і павесяліць, іначай, як лічылася, яны нашлюць неўраджай і розныя няшчасці”. (А кішка не танка?) “Iснавала прыкмета: калі дым пойдзе ўверх — добра, а калі нахілена, асабліва ў бок дзвярэй, то ў сям'і нехта памрэ. Паводле павер'я, калі не спаць ноч пасля Дзедавай вячэры, то можна ўбачыць Дзядоў”. (чытай – дэманаў у абліччы “дзядоў”.) Чыстая магія, дрымучая паганская свядомасць.
А цяпер звесткі пра Віктара Яраца:
Віктар Ярац нарадзіўся 23 кастрычніка 1948 года ў пасёлку Красны Мост Рэчыцкага раёна. Працуе на кафедры беларускай літаратуры ГДУ. Паэт, перакладчык, літаратуразнаўца, крытык. Паэма прадстаўляецца да свята Дзяды.
ЯБЛЫНІ РАЗВІТАННЯ
Сіратлівыя яблыні ў дзедавым садзе
Сустракаюць маўчаннем-дакорам вясну.
Болей іхніх ствалоў дзед вачмі не пагладзіць —
Пад магільным крыжом назаўсёды заснуў.
У чаканні расстання (карой чуюць гэта)
Кожны дзень на апетай вятрыскам зямлі —
Да яе і антонаўкі, і ранеты
Моцна так прыраслі.
Ці паспеюць, пакуль карані экскаватар,
Не падрэжа каўшом, прыгадаць тыя дні,
Дзе вясёлыя птахі кружылі над хатай
І над завяззю юных шчаслівых галін?
Пафас верша сапраўдны. Але песімізм яго відавочны: і дзед памёр, і яблыні выкарчуе злая цывілізацыя.
Выкарыстана здвоеная форма “маўчаннем-дакорам”. Такія спалучэнні, як шкодныя для паэзіі, я пазначаю заўсёды. Ёсць гутарковае “іхніх”, ёсць непісьменнае “вачмі” замест “вачыма” або “вачамі”. А таксама “крыжом” замест правільнага “крыжам”.
Другая страфа атрымалася ўдалай, асабліва гожа выглядае метафара “на апетай вятрыскам зямлі”.
У трэцяй страфе праявілася тыповая для холдынгу “Звязда” граматычная памылка – пасля “экскаватар” уваткнулі яны коску навошта?
Неблагі ў цэлым, прачулы верш псуе пры канцы звязка “юных шчаслівых галін”. Па-першае, “шчаслівы” і “юны” – амаль сінонімы ў такім кантэксце. А галіны яшчэ і ачалавечваюцца, таксама незразумела з чаго.
Вось адзін з найбольш удалых вершаў малой паэмы:
* * *
Парадніў сваё сэрца з бярозамі —
Сам прырос да зямлі, на якой
Сівізной і маршчынаў барознамі
Век адорваў рукой не скупой.
Парадніў сваё сэрца з вышынямі —
Гэта ў іх, не ў магілах глухіх,
Вочы продкаў з вачамі птушынымі
Свецяць светла над светам жывых.
Парадніў сваё сэрца з крыніцамі —
Чую ў іх галасы даўніны,
Той, дзе будзяць стагоддзяў званы
Неба хмарнае з бліскавіцамі.
Парадніў сваё сэрца з маўклівымі
Валунамі. Дарог ветраном
Тут павольныя і імклівыя
Гукі ўзважвае ноччу і днём.
Адзіны кульгавы радок вылучаны тлустым. Затое цэлая другая страфа гучыць нарэшце прасветлым пафасам, дзе продкі ўжо “не ў магілах глухіх”, куды ім носяць “пачастункі” на язычніцкія Дзяды, а ў “вышынях”. Адзінае вузкае месца – “Свецяць светла”.
У чацвёртай страфе ёсць выдатнае месца (падкрэсленае), хоць не зусім ясна, што такое “ветраном”. “Метраном” жа мы амаль усе ведаем. Я не раз казаў, што адно сумнеўнае слова псуе не толькі радок ці страфу, а і ўвесь верш.
Верш гэты сапраўды мог бы стацца выдатным, не будзь у ім дробных хібаў, якія ў паэзіі ніколі дробнымі не бываюць.
Увогуле ж Віктар Ярац, у адрозненне ад большасці “мэтраў” у “Маладосці”, напраўду паказвае маладым прыклад годнай паэзіі. Адзіная хвароба, якой ён заразіўся з савецкіх часоў і пакуль не зжыў, гэта перанятае ў класікаў вольнае абыходжанне са словамі (“вачмі” замест “вачыма”, напрыклад), або з націскамі ў словах, калі трэба падагнаць іх пад рытм. Чаму так куражыліся нашы класікі – абвешаныя рэгаліямі жывыя помнікі – пытанне празрыстае. А цяжкі, але і высакародны шлях – гнуць не слова (якое мусіць быць непарушным), а сам верш, не губляючы пры гэтым гармоніі. Салжаніцын называў гэта “працай апошніх вяршкоў”, самай цяжкой, але якая і адрознівае генія ад проста талента.
ЛіМаразм-171
Трапная прымаўка
Наталля Бінкевіч, што нарадзілася ў 1990 годзе, праяўляецца ў “Маладосці” №10 2014 года з тэкстамі, пазначанымі як вершы.
Чытаем звесткі пра аўтарку:
…У 2008-м скончыла ліцэйскі клас з гуманітарным ухілам, у 2013-м — Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт. Гэтай падборкай вершаў зычыць «шчасця музыцы вашых сэрцаў»
Ці трэба было задоўга вучыцца, мучыць выкладчыкаў і дзяржаўны бюджэт, каб вымкнуць з нябыту з такім вершам:
* * *
А вершы мае
Як цэментам з разбегу ў сцяну...
Цяжкавата. І ватай не вытрэш.
І мурзатыя сцёгны ў джынсах,
І клубы ў шэрай кашы.
Ушчэнт бы цябе новым
Вер-
Шам-
Каць у аркуш камп’ютарны
Словы. Лепш куліна-
Рыць
Шэрую кашу штоночы,
Штодзень. (А ты сочыш!)
Не падыходзь бліжэй —
Вымажу па самае сэр-
Цап-царап.
Кот не будзе гуляць са мной,
Як ты...
Калі-небудзь
Аддзіраў цэмент?..
Пачварны гэты тэкст нешта ў сабе нясе, вось толькі не Божую іскру – дакладна. Добра, калі гэта проста какецтва і глупства. Аднак у дваццаць чатыры гады такое нейк не пасуе.
Ёсць тут толькі адна памылка – “вытрэш” замест “вытраш”. А ўсё астатняе непадуладнае аналізу. Няхай жа аўтарка працягвае “шамкаць у аркуш шэры камп’ютарны” на адзіноце.
У другім вершы Наталля Бінкевіч спрабуе нават і рыфмаваць, не спыняючы, зрэшты, коснаязыкае глупства:
* * *
Падары лірычны снежань
Толькі ёй —
Запалі тры свечкі...
Даланёй
Атулі іх станы, ейны плечы.
Адагрэй бязважкі снег
На вуснах.
Прашапчы не пра сябе, а ёй
На вуха — вусна.
Вусцішна і ціха, — сніся.
Зноў рукі яе краніся
Даланёй.
Падары лірычны снежань
Снежнай ёй.
Я, спадары, не ведаю і ведаць не жадаю, што такое “даланя”. Пашукайце ў слоўніках, магчыма, і знойдзеце.
Потым некаму прапануецца атуліць “іх станы” і – услухайцеся! – “ейны плечы”.
А далей усё. Далей я не магу і выстаўляю аўтарцы і часопісу двойку па дзесяцібальнай сістэме. Спытаеце, не шкада маладую дзяўчыну? Шкада як чалавека. А як графаману скажу – прыйшоў нязнаны ды йдзі нягнаны. Вось такая трапная беларуская прымаўка.
Алёна Папко, якую мы неаднойчы разбіралі ў даволі негатыўным ключы, аказваецца, лічыцца ў “Маладосці” сур’ёзнаю аўтаркай. А інакш чаму мы натрапляем на яе ці не часцей, як на Гальпяровіча?
Вось і ў гэтым нумары Алёна спачатку выступіла з вялізным празаічным тэкстам, але на гэтым не сцішылася і заканчвае публікацыю падборкаю вершаў.
Але ў параўнанні з жахлівымі тэкстамі Наталлі Бінкевіч, гэта не так палохае:
* * *
Чэрвень — далёка, а верасень — хутка,
Тупае ботамі дожджык драбнюткі.
Кастрычнік малюецца жоўта-аранжавым,
Нехта спыняецца з марай
няспраўджанай.
Наша жыццё, відавочна, кляновае
Са зменай падзей па-дзіцячаму новаю:
Падобна лістоце, жылі ў вышыні,
А зараз павінны крануцца зямлі.
Снежань чакае...
Павольнымі крокамі —
Завеяў спатканні пад цёплымі вокнамі.
Нашы надзеі расквечаны Ніцаю,
Кавай гарачай з духмянай карыцаю,
Сонечным джазам —
душа прагне музыкі!
Зашпільваем лёсу працёртыя гузікі.
І цудаў чакаем ў дарослым сусвеце,
Якія з усмешкай вяртаюць нам дзеці.
Тут прынамсі хоць парупіліся надаць тэкстам вонкавы вобраз верша. Ёсць удалыя радкі, вылучаныя падкрэсліваннем. А трапляецца і бесталковасць: дожджык драбнюткі, даведваемся, можа тупаць батамі, быццам слон у бахілах.
“Павольнымі крокамі” набліжаюцца завеі да сваіх спатканняў… Як жа гэта касабока, грувастка, уявіць проста немагчыма крокі завей.
Што такое “расквечаны Ніцаю”, ваш крытык не абазнаны, прабачце. Спатыкнуўся і знелюбіў увесь верш.
Выраз “чакаем ў дарослым” падзелены пустым гукам. Ды няўжо ж лаўрэатка нейкага конкурсу не адужала б разабрацца з гэтым радком, прывёўшы яго ў парадак? Не веру. Гэта неахайнасць, расхлябанасць, беспадстаўная самаўпэўненасць. Ну і адсутнасць рэдактараў. Прафесійнага ж крытыка Алёна Папко ніколі не знала.
Тым не менш яна стараецца, і мае пэўныя здольнасці да вершаскладання. Вось так асцярожна скажам.
Калі аўтар піша з лёгкім сэрцам, а не камяні варочае, яно відаць:
* * *
Белы вецер, белы дым...
Нехта скажа: «Вы знаёмы?..»
І бянтэжны прыпамін
Сэрца апячэ затым...
Белы дзень, як белы дым.
Нашай восені ўзмах —
Стынуць вершы на паперы.
Белы дзень, як белы шлях...
Твой — далёкі, мой — нясмелы.
Восені маёй узмах..
Верш як быццам ні пра што, але стварае лірычны настрой. Аднак крыўдныя хібы яго знявечылі: “бянтэжны” – невядомае слова, і згублена галосная: “восені ўзмах”, ад чаго згінуў рытм, а разам і верш.
Цяпер перад Алёнай Папко стаіць задача няпростая: зведваць глыбіні мовы, набіваць руку майстра, знаходзіць свой стыль. Каб пры такой жа лёгкасці душы гэтак жа лёгка, без недарэчнасцяў і памылак, пісаць. Яна ўжо адыходзіць ад класікаў вёскі, ні ў якім разам не ёсць іх клонам. Што радуе.
Накірункі ўдасканальвання я ўказаў.
Аднак вопыт – галоўная праблема паэтаў. Усе хочуць стаць вялікімі, але ніхто не жадае для гэтага папакутаваць. Экзістэнцыйныя глыбіні спазнаюцца праз боль. Што можа пісаць звычайна маладая жанчына: прыродная лірыка і каханне. Вопыту астатняга няма. Таму і не напішаш. І часта спыняюцца менавіта на гэтых дзвюх тэмах (напрыклад, Янішчыц), і дзявочыя вершы выглядаюць ніяк не слабейшымі за вершы наступных дзесяцігоддзяў. А хто лезе далей – Ахматава, Цвятаева – той атрымлівае ад лёсу пра галаве.
Таму, па вялікім рахунку, жанчыны ў паэзіі як матылькі – прыгожыя, пакуль маладыя. Дантэ з іх адназначна не будзе, не будзе і Пастарнака, і Бродскага. Гэта непераходны прыродны бар’ер.
Папішуць, папішуць, а потым – калі пашанцуе – знойдуць свайго чалавека ды ў дзецях і ўнуках забудуцца пра паэзію даастатку. Што ёсць добрае выйсце.
ЛіМаразм-172
Пашкадуем дзяцей
Уладзімір Сітуха, 1950 года нараджэння, прадстаўляе ў “Маладосці” (№10, 2014) частку вопытных паэтаў. Хоць, паводле даведкі, ён не прафесіянал, а “Член-карэспандэнт Міжнароднай Акадэміі Інфармацыйных тэхналогій (МАІТ)”.
Зрэшты, папісаў за жыццё багата, што таксама ўказваецца ў прэамбуле да твораў.
Аднак пішуць у Беларусі шмат, ды не ўсе добра, як паказвае наша рубрыка.
Не абышоўся без аматарства і Сітуха.
Разгледзім наступны верш:
* * *
Без надзеі, без запалу
Гэты дзень міне.
Прагадала-прамяняла
На яго мяне.
А бывала — прыпадала
Да маіх грудзей.
Абдымаў цябе, удалы,
На вачах людзей.
Акрылялі гэтак далі:
Мы ішлі з табой…
Услед, зайздросцячы, шапталі:
«Не разліць вадой».
Лета млела, лета спела
Без дажджоў для нас.
Ты вяла мяне нясмела
Маці напаказ.
Лякацела маё цела,
Як на рукі браў.
Цалавала, як хацела,
Ў засені дубраў.
Непрыкметна тое лета
Паплыло далей.
Сталі мы з табой прадметам
Для размоў людзей.
Адыграла, адшугала
Маладая кроў.
Ты яго пад руку брала,
Я адзін ішоў.
Быў гатовы. Тваё слова,
Твой рашыў адказ.
Ты сказала: «Выпадковым
Ўсё было ў нас».
З кім ты крочыш? Што ты хочаш?
Любіш усур’ёз?
Дык чаму хаваеш вочы,
Мокрыя ад слёз?
Як парою трэба мала,
Калі шчасце мкне!
Дык чаму ж ты прамяняла
На яго мяне?
Паэзія, як відаць, не згасла ў душы пажылога літаратара. Пачынаецца верш пра каханне бойка. Вось толькі не зусім зразумела, што азначае “прагадала-прамяняла”. Напэўна, прамяняла каханка на другога, але пры гэтым памылілася – лірычны герой Сітухі на паверку аказаўся лепшым? То бок нам ад пачатку навязваюць і ацэнку, і фінал.
Выраз “абдымаў цябе, удалы” ды яшчэ “на вачах людзей” якраз бачыцца нам няўдалым, непаэтычным.
Коснаязыка выглядае таксама злучэнне слоў “Акрылялі гэтак далі”. Ну “акрылялі” яшчэ ладна, а як гэта “гэтак акрылялі” – няўцям.
Праблемы з “у” і “ў” кароткім у “Маладосці” я буду толькі вылучаць, а каментаваць запарыўся.
Затым: дзяўчына вядзе лірычнага героя да маці “напаказ” – “нясмела”, але пры гэтым не забывалася яго цалаваць “у засені дубраў” шалёна – “як хацела”. О, непераможнае лібіда, эрас усёмагутны!
І ўсё-ткі каханкі сталі “прадметам для размоў” аднасяльчан. Гэта канцылярызм.
Вераломная ненасытная каханка потым брала “пад руку” нейкага “яго”, а не лірычнага героя. Тут у выразе “пад руку” праблемы ў Сітухі з націскам.
Ну і каханка ўрэшце расчаравалася, расплакалася, што прамяняла сапраўднае каханне на часовае захапленне. Але позна! Акурат Наташа Растова.
Тэма, у прынцыпе, пошлая. Але выканана Уладзімірам Сітухам не так і блага. Ёсць энергія ў вершы. Маладая задзірыстасць. Мовай сын вёскі таксама добра валодае. Але аматарства не перарос. Што такое цела “лякацела”? Дыялектызм, мабыць, ад слова “злякацца” – “спалохацца”. Але ж мы так і пішам: “спалохацца”, “спужацца”, “злякацца” ж пажадана ўкладаць у вусны сельскіх герояў у прозе, і нідзе болей.
Разгледзім верш зусім маладой, па сутнасці дзіцяці, верш Марыі Стральчэні. Дзяўчынка вучылася, на момант падачы рукапісу, у 9 класе, а нарадзілася ў 2000 годзе. Наведвае літаратурны гурток.
* * *
Апусцеў у вёсцы дом. Зсірацелы,
Закрыў вокны і дзверы… Маўчыць.
Сагравалі тут нават і сцены,
І было добра ў доме тым жыць.
Нібы вочы ўвечар гарэлі
Вокны роднага дома майго…
Сталі сумнымі нават арэлі,
След прапаў да духмяных стагоў.
Не чуваць больш бабулінай казкі,
І ручнік недашыты ляжыць…
Толькі голас, пяшчота і ласка
Успамінамі ў сэрцы трымціць.
На верш Марыю натхніў выгляд апусцелага дома.
Верш выйшаў неблагі. Але пакуль безаблічны. І не дзіва, у 13 гадоў адметнасць набыць рэдка каму атрымліваецца.
Слова “ссірацелы” пішацца праз “с”, а не “з”, як у першым радку твора Стральчэні. А лепей – “асірацелы”.
“Вокны і дзверы” па-беларуску прынята не “закрываць”, а “зачыняць”. Закрываць лепш шклянку варэння.
Выраз “тут нават і” – каравы, як для паэзіі. Кіраўнікі гуртка не папрацавалі з Марыяй.
Тое самае – пра выраз “у доме тым”.
У першым радку другой страфы згублена коска, найхутчэй – паміж словамі “ўвечар” і “гарэлі”.
Затым дом пазначаецца як “мой”, хоць у папярэдняй страфе – як “той”.
У цэлым, зважаючы на ўзрост, добра.
Кепска, калі ў дзіцяці раптам прачынаецца невядома адкуль паэзія дарослага чалавека, дасканалая па форме, пра тонкасці варункаў кахання і сэнс жыцця. Гэта так званыя дзеці “індзіга”. І дарма прыходзяць у экстаз бацькі: піша не іх дзіцё, а духоўная сутнасць, якая ў ім пасялілася. Ясна, што не анёл. Бо з анёламі людзі з часу грэхападзення не гутараць. Таму – тэрмінова ў царкву. Пасля прычасця, ці хрышчэння, калі дзіцё не хрышчанае, пакаяння бацькоў – дзівосны “талент” зазвычай знікае. У адваротным выпадку такія дзеці кепска заканчваюць. Пачытаць пра тое можна спакойна ў Сеціве, калі хто думае, што Южык ссунуўся па лініі праваслаўя. Я проста вымушаны гэта рабіць, бо толькі так можна вытлумачыць дзівосы творчага руху некаторых айчынных пісьменнікаў. Рацыянальна яны не тлумачацца.
Такім чынам, у Марыі Стрыльчэні ўсё ў поўным парадку – піша яна сама і пра тое, што напраўду перажыла, адчула, асэнсавала. Ну і настаўнікі ў гуртку, вядома ж, дапамаглі па меры магчымасцяў.
І ўсё-ткі задаём пытанне да грамады: ці варта друкаваць у дарослым часопісе, а значыць, падстаўляць пад удары крытыкі – дзіцё? Куды мы спяшаемся? Прыклад: празмернае захапленне і патуранне ўсведамленню ўласнай велічы ў дзяцінстве Валерыі Куставай, якая зарана саспела як паэтэса. У пяшчотным узросце яна зведала дзікі напор зайздроснікаў, зласліўцаў, насмешнікаў, то бок усе спакусы і злыбеды дарослай літаратуры. Пашкадуем дзяцей.
ЛіМаразм-173
Майстры языка
Мне нужно на кого-нибудь молиться…
Булат Окуджава
У апошнім “ЛіМе” (№22, 2016) ёсць філасофскі артыкул на тэму: “Учалавечаны час »: развагі пра літаратуру ў нашыя дні”. Ён настолькі магутны, што адужаць яго змаглі сукупна два аўтары – акадэмік Уладзімір Гніламёдаў і кандыдат філалагічных навук Мікола Мікуліч.
У артыкуле на цэлую паласу яны лілі застаялую вадзіцу, наракаючы на тое, што беларусы як нацыя яшчэ не сфармаваныя, і абнадзейвалі тым, што крытыка актыўна шукае накірункі развіцця нацыянальнай літаратуры. Якім чынам шукае крытыка холдынгу, калі нават у раздзелах крытыкі месяцамі няма крытычных артыкулаў, аўтары не пазначаюць. Бо не чытаюць тыднёвіка і часопісаў. Яны разважаюць абстрактна, увогуле ды ў прынцыпе.
Мы ж, як практыкі, вылучылі ў артыкуле толькі адно слушнае месца:
У. Караткевіч, — згадвае прафесар І. Штэйнер, — са шкадаваннем адзначаў, што сучасная беларуская мова і сёння запінаецца на паняццях старадаўняй метафізікі і таго, што складала навуку магіі, астралогіі, дэманалогіі і інш.”
Гэта тое, пра што мы крычым апошнія тыдні ў рубрыцы – творы ёсць найперш выяўленнем духоўнасці аўтараў. І калі савецкія класікі маліліся на дзядулю Леніна ды вусатага душагуба ў шэрым палітоне, то пра якую літаратуру можа гаворка ісці? А калі не на гэтых бажкоў маліліся, то на паганскіх ідалаў сваёй вёскі, спрэс пранізанай акультнай містыкай. Сапраўднай, хрысціянскай літаратуры беларусы ў мінулым стагоддзі не ведалі.
І тое, што холдынг “Звязда” бярэ арыенцір не на хрыстапрадажны Захад, а на праваслаўную Расію – не такі благі варыянт. Ужо ж лепей, чым аддаць сябе англасаксам на глум. Гэта прынамсі хоць нейкая супрацьвага ліберальнай частцы беларускіх літаратараў, з якіх самы зацяты ўжо ўвесь зад Еўропе вылізаў, высмейваючы і ганьбячы ў кніжках сваіх Беларусь. За гэта і друкуюць, каб нас з дзярмом змешваў. За іудавы грошы.
(На ўсякі выпадак нагадаю, што пляжыць нас у 1812, 1914 і 1941 гадах прыходзіла менавіта дэмакратычная і чалавекалюбная “Эўропа”. Чаго іх суды так цягнула? Няйнакш ліберальнымі каштоўнасцямі кшталту гомасексуалізму нас адарыць.)
Мы ж, што прадстаўляем здаровыя нацыянальныя сілы, ад каранёў і магіл продкаў сваіх, і веры іх адракацца не будзем. А таму дзень пры дні працуем над тэкстамі канкрэтных літаратараў, агучваючы іх імёны. Бо акадэмікам з кандыдатамі нестае часу на гэта.
Вось у тым жа “ЛіМе” прадстаўлена паэзія Анастасіі Сіянінай з Оршы, аўтарцы і выканаўцы ўласных песень пад гітару.
Яна, дарэчы, не сумняваецца, што Расія і Беларусь растуць з аднаго духоўнага кораня.
Вось так бачыцца “адзіная зямля” Ссіянінай.
Адзіная Зямля
Ці руская, ці беларуская... —
Адзіная ў свеце Зямля.
Шырокая сцежка ці вузкая —
Усюды лясы ды ралля.
Рачулкі бруяцца аднолькава,
І квеценем сыплюць лугі...
Праменняў даверлівых колькі нам
Падорыць абшар дарагі.
Дзяржавы злучаюцца лёсамі,
А значыць, і межаў няма —
Зямелька ўсміхаецца плёсамі
І рада дзяцей падтрымаць.
Не ўсё ў вершы добра. Бо межы, прынамсі дзяржаўныя, мы будзем свае берагчы. А вось сябраваць з братнім народам – чаму б і не?
Слова “праменняў” не зусім правільнае. Бо ёсць “прамянёў”, “промняў”, “прамення”, а пастаўленае аўтаркай – неўнармаваная форма.
Апошні радок псуе ўвесь верш – гэта канцылярызм, кніжнасць, проза. Варта дапрацаваць. Да таго ж па граматыцы – “радая”, а не “рада”.
Наступны верш:
Пабрацімства сэрцаў
Свежасць пацалункаў нам падораць хвалі,
Многа раз абдыме сонца аксаміт,
Кветак разляцяцца буйныя каралі,
І пагляд прыцягне зорны краявід,
Неба загамоніць яркаю вясёлкай,
Спеў птушыны сэрца гукам закране,
Лес праводзіць госця з поўнаю кашолкай,
І бацькоў пяшчота дзетак прыгарне...
Усё ў Сусвеце помніць — праўда, не да кроплі,
Пра стварэнне кожнай існасці у ёй:
Ад сістэм планетных да зямной картоплі,
Ад Вялікай Сілы да Душы сваёй.
Часта закрываем клопатам Адзінства:
І заняты працай, а марнуем час.
Захаваць бы толькі Сэрцаў Пабрацімства,
Каб Гасподзь з падзякай паглядаў на нас.
Тут Сіяніна перабірае з лозунгавасцю, з вылучэннем немаведама з чаго некаторых слоў буйнымі літарамі. Што такое “Вялікая Сіла”, не зусім і дацяміш. Ці “Адзінства” – навошта з вялікай літары, не на парад жа мы выскачылі.
Таксама мной вылучаны тлустым няўдалыя, непаэтычныя радкі і месцы.
Бачна, што і мовай не зусім валодае аўтарка. Гэта біч нашага часу, асабліва заўважны якраз у беларускіх бардаў. Бо што ні праспявай – для аўдыторыі за голасам і за мелодыяй згладжваецца. Калі ж верш друкуюць – то ўсе хібы і недарэчнасці як паганкі вылазяць. Карацей, гэта пакуль не паэзія.
А ці захоча расці ў паэтычным плане Анастасія Сіяніна? Пытанне. Калі ж зажадае – той хай, хоць выбарачна, прачытае нашу крытычную рубрыку. У рэдакцыях жа беларускіх лікбезы ёй не дадуць. Там скажуць дзякаваць, што хоць за шкірку не выкінулі, а ў чаргу на паўгода паставілі. Таму аўтары што будучы студэнтамі філфакаў, што з гітарай наперавес з Оршы радзімай – застаюцца ў становішчы блізкім: самі з сабой. Добра яшчэ, калі пасябруюць з тлумачальнымі слоўнікамі.
Для добрага ведання мовы патрэбнае кола зносінаў з людзьмі, якія мовай цвёрда валодаюць. А калі няма такога кола – то варта хоць бы слухаць нацыянальнае радыё, адзінае месца на планеце, дзе гучыць ніштаватая беларуская мова.
Паколькі гаворка ў артыкуле пачалася з нашага месца сярод народаў сусвету, з пытання акадэміка Гніламёдава “быць ці не быць”, то няшкодна працытаваць, як нас любіць блаславёны гуманістычны Захад:
Развагі генерала Алена Далеса ў яго кнізе: "Размышления о реализации американской послевоенной доктрины против СССР", 1945. "Мы найдем своих единомышленников, своих союзников в самой России. Эпизод за эпизодом будет разыгрываться грандиозная по своему масштабу трагедия гибели самого непокорного на земле народа, окончательного, необратимого угасания его самосознания <...> Литература, театры, кино - все будет изображать и прославлять самые низменные человеческие чувства. Мы будем всячески поддерживать и поднимать так называемых творцов, которые станут насаждать и вдалбливать в человеческое сознание культ секса, насилия, садизма, предательства - словом, всякой безнравственности. В управлении государством мы создадим хаос и неразбериху <…> Хамство и наглость, ложь и обман, пьянство и наркомания, животный страх друг перед другом, предательство, национализм и вражду народов, прежде всего вражду и ненависть к русскому народу - все это мы будет незаметно культивировать <…> Будем браться за людей с детских, юношеских лет, главную ставку всегда будем делать на молодежь, станем разлагать, развращать, растлевать ее. Мы сделаем из них циников, пошляков, космополитов" ("Трибуна", № 134, 21 июля 1999).
Апошнім часам у мяне выпрацаваўся крытэрый, па якім вызначаю хрыстапрадаўцаў: нянавісць рускіх ці рускамоўных да рускага народа, да Прэзідэнта Расіі Пуціна і да Патрыярха Праваслаўнай Царквы Кірыла. То бок гэта полчышчы людзей(нелюдзяў), што ганьбяць сваю радзіму і топчуць шматвяковую веру дзядоў. А значыць, роўна той духоўны рускі прадукт, які запланаваў яшчэ ў 1945 годзе вырабіць з нас бравы генерал ЗША. І на які шчыруе наш ліберальны легіён “майстроў пяра”, што працуюць языкамі над гомасексуальнай задніцай чалавекалюбнай Еўропы. Роўна такія ж засланцы Захаду ўчынілі ў 1917 годзе на нашай тэрыторыі разню, голад і мор, калі брат душыў брата і зрываў з цэркваў крыжы. А потым, хто застаўся жывы, адправіўся ў ГУЛаг, угнойваць сабой неабсяжныя прасторы Расіі. А хто яшчэ застаўся жывы – той адбіваў гітлераўскую навалу.
Преподобный Серафим Саровский (19 июля 1759 - 2 января 1833 гг.) причислен к лику святых в июле 1903 года. Пророчество:
«До рождения Антихриста произойдут великая продолжительная война и страшная революция в России, превышающая всякое воображение человеческое, ибо кровопролитие будет ужаснейшее... Бунты Разинский, Пугачевский, Французская революция - ничто в сравнении с тем, что будет с Россией. Произойдет гибель множества верных отечеству людей, разграбление церковного имущества и монастырей; осквернение церквей Господних; уничтожение и разграбление богатства добрых людей, реки крови русской прольются. Но Господь помилует Россию и приведет ее путем страданий к великой славе...»
«Мне, убогому Серафиму, Господь открыл, что на земле Русской будут великие бедствия: Православная вера будет попрана, архиереи Церкви Божией и другие духовные лица отступят от чистоты Православия и за это Господь тяжко их накажет.
Я, убогий Серафим, три дня и три ночи молил Господа, чтобы он лучше лишил меня Царствия Небесного, а их бы помиловал. Но Господь ответил: "Не помилую их, ибо они учат учениям человеческим и языком чтут Меня, а сердце их далеко отстоит от Меня…»
ЛіМаразм-174
Сімвал мінулага
Міхась Башлакоў, чые вершы шчодра прадстаўлены ў №4 часопіса “Полымя” за 2016 год, тыповы чыноўнік ад літаратуры.
Біяграфія:
Башлакоў Міхаіл Захаравіч нарадзіўся 27 красавіка 1951 года ў пасёлку Станцыя Церуха Гомельскага раёна. Скончыў гісторыка-філалагічны факультэт Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта (1973). Настаўнічаў на Гомельшчыне і Браншчыне (1973—1985). Працаваў у Бюро прапаганды мастацкай літаратуры Саюза пісьменнікаў Беларусі (1985—1990). З 1991 года — у Міністэрстве інфармацыі Рэспублікі Беларусь, займаўся падрыхтоўкай і выданнем гісторыка-дакументальных хронік гарадоў і раёнаў Беларусі «Памяць». У 2006—2011 гг. — у Мінскім гарадскім аддзяленні Саюза пісьменнікаў Беларусі. Аўтар кніг паэзіі «Начны паром» (1987), «Дні мае залатыя» (1993), «Як слёзы горкія Айчыны...» (1999), «Матчыны грыбы перабіраю» (2000), «Пяро зязюлі падніму» (2001), «Нетры» (2004), «Палын. Чарнобыль» (2005), «Віно адзінокіх» (2011) і інш. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь (2008), лаўрэат Міжнароднага конкурсу «100 лепшых кніг свету» (Франкфурт-на-Майне, 2005).
Так, тыповы чыноўнік. Менавіта выкарыстоўваючы дзяржаўны рэсурс, выдаваў кнігі свае, афармляў іх з дапамогай найлепшых мастакоў, раскручваў праз “ЛіМ”, прыкладам, сваю кнігу – лаўрэата конкурсу «100 лепшых кніг свету» (Франкфурт-на-Майне, 2005). Я цудоўна памятаю гэты шум. Тады думалася: во каб мне хто з выбітных мастакоў такую кнігу аформіў, ды нехта паслаў далей, як за парог “Мастацкай літаратуры”! Грэшныя думкі. І тым не менш – Башлакоў з тых, хто цалкам перакананы ў сваёй велічы і прымярае рэгаліі прыжыццёвага класіка. Такіх, дарэчы, у холдынгу “Звязда” не так шмат: Гальпяровіч, Зэкаў, Шабовіч, Ліпскі, Гніламёдаў – яўна дамінуюць у публікацыях гэтай дзяржаўнай установы і, мусібыць, пашылі сабе касцюмы пад Коласа і заказалі прыплюснутую шэрую кепку. Гэтыя людзі дзесяцігоддзямі адмовы не ведаюць і ходзяць да дзяржаўнага варштата з такім жа спакоем, як ваш крытык на сваю кухню па чай. І калі пачынаеш адрываць іх пальцы ад дзяржаўнага карыта, то яны шчыра не разумеюць, вішчаць – “За што!” Іх так выхавалі: спачатку пасада, доўгі кар’ерны шлях, а потым – рай незямны. Ім другое прышэсце Хрыста даўно не патрэбнае.
Аднак вернемся да нашага лірыка, да старамоднага паэта Міхася Башлакова, які піша многа, піша зашмат, але ўсё пра адно і тое ж – родныя краявіды. І не стоміцца. Бо кнігі спраўна паступаюць да чытача. Ці да чытача, або ўсё ж да бібліятэчных паліц і пыльных складаў макулатуры? Пытанне дужа рытарычнае, але, мяркую, выдатна раскрытае цягам ці не дзвюх соцень выпускаў “ЛіМаразма”.
Аднастайны наш лірык досыць умела валодае тэмай:
* * *
Запунсавеюць ледзьве промні,
Праз дымку сонную праб’юцца, —
Над цішай поймы векапомнай
Ім пеўні гулка адгукнуцца.
І над кустоўем, што ў тумане,
Над берагамі і над плёсам,
Над тонкім павуковым тканнем
Узыдзе сонца шар бялёсы.
І Нёман срэбны з дзён далёкіх
Нясе чаўны сівых паданняў.
І гукі множацца навокал —
Плыве над вёскаю світанне.
І разумееш, што дзень новы
Пакіне новыя адценні…
І спеюць хмельныя ўжо словы,
Каб стаць для некага збавеннем…
А цяпер звернемся да біяграфіі: нарадзіўся ў Гомельскім раёне, працаваў на Гомельшчыне ды на Браншчыне, потым у Мінску ў Міністэрстве інфармацыі. Адкуль карцінка срэбнаводнага Нёмана? Ну няйначай жа запазычаная з Коласавых напеваў. То бок краявіды класіка ёсць уласнымі краявідамі. Як і вочы, і тэмы, і спосаб мыслення. Анічога свайго. Мала таго: і пінжак класіка ўжо – мой уласны пінжак. Гэтая манія велічы выразна праскочыла ў апошнім радку: “Каб стаць для некага збавеннем” – менавіта для гэтага “спеюць хмельныя напевы” ў галаве Башлакова, а зусім не для таго, каб харчавацца з дзяржаўнай кармушкі, наталяючы славалюбства.
Ён, як і “беларускі Пушкін” Анатоль Аўруцін, добра набіў руку, і да формы вершаў асабліва тут не прычэпішся. Але за формаю – спрэс адзін і той ка кампот, спрэс усё зайгранае, перайгранае, перапетае тысячамі паэтаў. А таму ўспрымаецца як чужое.
Першы радок, дзе промні “ледзьве запунсавеюць” – амаль штамп паэтычны, чутае і замыленае. І ніхто не думае, што на досвітку промні такія слабыя, што іх не відаць нідзе, а толькі бачыцца бляклы дыск сонца.
Дарэчы, “дымка” – русізм, у нас – “смуга”, “павалока”. Аднак у савецкія слоўнікі гэтая руская калька ўнесена, таму можна лічыць – не схібіў паэт.
Апошнія два радкі страфы я вылучыў як удалыя.
Паэт ужо пазначыў прыроду ў дымцы, смузе, тумане, аднак вяртаецца ў другой страфе зноў: “І над кустоўем, што ў тумане”. Добра што хоць не ў “тумане”.
Затым “шар бялёсы” (“бялёсы” – цвёрды русізм) узыходзіць чамусьці над “тонкім павуковым тканнем”. Гэта ж як трэба стаць у пазіцыю недзе за дрэвам, абвешаным павуціннем! Натужліва. Дарэчы, не ведаю, ці ёсць тоўстае “павуковае тканне”, раз Башлакоў удакладняе, што яно тонкае. Недапрацоўка.
Далей ідзе ўжо памянёны штамп пра “срэбны Нёман”, які паэт бачыць нават з вокнаў мінскай кватэры.
Пра “чаўны сівых паданняў” – таксама запазычаная мадэль, пустышка, не прачула сэрца паэта яе, а так – уляпіла для хараства. Але атрымалася пошла.
Потым – банальная думка, што “дзень новы” пакіне адпаведна і “новыя адценні”. Проста глыбінная філасофія!
Ну і ўвесь верш – дзеля таго менавіта, каб табе, спадар чытач, “стаць збавеннем”. Ні многа, ні мала. Акурат геній нацыянальнай літаратуры.
Насамрэч жа Башлакоў – як вынікае з вершаў – чалавек не вельмі вялікага розуму. Нават у Пушкіна нас напружвае: «Я памятник себе воздвиг нерукотворный». Аднак Аляксандр Сяргеевіч меў на гэта законнае права – стварыў літаратуру новага ўзроўню, і быў не дурань, каб не ўсведамляць гэтага. Башлакоў жа тыповы чыноўнік і пясняр чужых матываў, карыстальнік аджытых паэтычных прыёмаў. Пажылы чалавек, ён састарэў у вершах яшчэ болей, гадоў дваццаць таму. Але ў штучных умовах нашай сектанцкай літаратуры – не расшалопаў гэтага.
“Плыве над вёскаю світанне” – проста сімвал літаратуршчыны, рамесніцтва і застою. Які выраз, скажыце, можа быць больш трывіяльны?
Аднак чалавек піша, малоціць, прэтэндуе на прэміі ды рэгаліі. Сімвал мінулага.
У пацвярджэнне маіх слоў:
* * *
Дні ціхай восені не за гарой.
Смутак разліты.
Вось і на полі за хатай маёй
Скошана жыта.
………………………………..
І тут жа, літаральна у наступным вершы:
* * *
Зноў неўпрыкмет настала восень…
Па нівах зжатых і гаях
Прайшоў мастак жоўтавалосы
З натхнёным пэндзлем у руках.
………………………………..
Гэты саладжавы, цягучы кісель нам прапануюць тамамі. І менавіта ты, дарагі чытач, аплаціш тыя тамы дзяржаўнымі падаткамі. І мастака дарагога прафесійнага аплаціш, каб Башлакоў паехаў на кніжны кірмаш. Каб гэтыя забавы ладзіліся за ўласныя грошы – ды колькі заўгодна. Не, паўтаруся, у класікі лезуць яны і будуць мучыць сваёй псеўдапаэзіяй вашых дзяцей.
Небяспека такіх фальшывак у тым, што яны знешне прыгожыя. І дылетанты ў паэзіі могуць не разабраць, і прапусціць міма слыху сапраўдных паэтаў, з пачуццямі разнастайнымі непадробнымі. Увогуле – згубіць арыенцір у свеце прыгожага слова.
Таму некаму варта ставіць заслону такім літаратарам. Час іх, безумоўна, адсее. Дакладней, яны застануцца ў сваім часе, не болей. Але і тут, цяпер, мусяць атрымаць ацэнкі, адпаведна заслугам сваім. Бо частатой публікацый яны якраз на гэта напрошваюцца. А калі нечага дужа хочаш – атрымаеш абавязкова.
Гэтыя сімпатычныя маладжавыя старцы не такія, паверце, бяскрыўдныя. І галоўная ад іх шкода – не ў вершах безпаэтычных нават, а ў тым, што забалочваюць яны сабою літаратурны працэс, не даюць рухацца маладым. Або даюць такі ўзор сваімі тварэннямі, што маладыя шчыра не хочуць з іх прыклад браць ды хінуцца да Захаду, спадзеючыся там, дзе царуюць начныя клубы гомасексуалістаў, знайсці нешта свежае. Але ж, акрамя рыхлай задніцы садаміта, запэўніваю, натхнення не будзе. Таму калі хто хоча навучыцца паэзіі – шчыра просім у родную Беларусь, рэальную, дзе няма “Нёмана срэбнаводнага”, але ёсць праўда і шчырасць, і творчы абсяг.
ЛіМаразм-175
Пільная крытыка
Цяпер, спадары, надышоў такі час, калі часопіс “Полымя” ўжо амаль немагчыма выратаваць. Ён заняўся духоўнай мастурбацыяй, то бок цалкам замкнуўся сам на сабе. Так званая эліта, што друкуецца там (90 адсоткаў – члены рэдкалегіі часопіса), дужаецца ўжо паміж сабою – хто часцей надрукуецца, хто, пакуль яшчэ жывы і ў сілах, залезе з падручнікі школьныя. Толькі тады можна спакойна сабе памерці.
Месяцамі (падкрэсліваю) мы не бачым раманаў. Акрамя спадара Гніламёдава, які літаральна падмяў сваёй магутнасцю ўсіх раманістаў. Няма акадэміка ў часопісе – раманная яго частка наогул месяцамі пустуе, пакуль мэтр даводзіць да ладу чарговы кусок эпапеі пра беларускую вёску.
А раней, пры Міколу Мятліцкім, друкавалі аж па два раманы ў часопісе паралельна. Вось да чаго давёў мастацкую частку “флагмана” Алесь Карлюкевіч, які па факце ім запраўляе, хоць ужо з год намеснікам галоўнага там пазначана нехта Мальчэўская. Вы ведаеце такую пісьменніцу? Я ніколі не сутыкаўся. “Полымя” ўпершыню ў гісторыі літаратуры застаўся без галоўрэда. І гэта ўжо лічыцца нормаю.
Краязнаўца ж Карлюкевіча не цікавяць раманы. І наогул ён абыякавы да мастацкай часткі часопіса. Раманы замянілі цяпер успаміны, або – як будзе ў №5 – “дзённікавы раман” Віктара Шніпа, галоўнага рэдактара “Мастацкай літаратуры”. “Эліта”, адным словам, куражыцца.
Мы ўжо паднімалі тэму аб тым, што абсалютна нязначныя, бляклыя творцы – такія, як Марціновіч, Сцяпан і сын забытага савецкага літаратара Глобус – пры жыцці ўжо ашчасліўліваюць нас мемуарамі аб сабе. Хай бы змяшчалі гэта ў кніжках, друкаваных за свой кошт, і вешалі на сцены ўласнай кватэры. Але яны яшчэ і шкодзяць – займаюць месца, першапачаткова прызначанае для мастацкіх раманаў, якія б рухалі нацыянальную літаратуру, выдзіралі б яе з багны ліпучай.
Аднак эліта ўпарта мастурбіруе, зачыніўшыся ў цёмны пакоі.
Што ж, хай тады не крыўдуюць.
Паэт Анатоль Зэкаў у чарговы раз вымкнуў у часопісе (№4, 2016), дзе ён, памятаю, працаваў рэдактарам прозы(!), з адмысловымі вершамі:
* * *
Пральюць дажджы, запахне хлебам,
і прыйдзе адчуванне ўсё ж:
на той зямлі застацца трэба,
дзе колісь бегаў басанож.
Яно прыходзіць не адразу,
а найчасцей тады, калі
у нас хапае толькі часу
навек застацца ў той зямлі.
У Зэкава выдатна ўсё з паэтычнаю моваю, а вось з логікай і філасофіяй – без якіх сапраўдная паэзія ніколі не абыходзіцца – дрэннавата.
Удумайцеся: “хапае толькі часу навек застацца ў той зямлі”. Як гэта ўладкаваць у свядомасці – пытайце ў паэта. Я пасую.
Рыфма “аля Гальпяровіч” – “хлебам–трэба” досыць зашмуляная ў беларускіх паэтаў. Таму, калі прэтэндуеш на класіка, варта шукаць нешта свяжэйшае. Канвеерныя вершы нам не патрэбныя.
Наступны твор выраблены ў тыповым гумарным стылі Зэкава – без замахаў на лірыку ці глыбінную філасофію. Таму да яго прэтэнзій няма.
ГАРАСКОПЫ
Я не веру гараскопам —
не па іх прывык я жыць,
і мяне ніколі з тропу
гараскоп не зможа збіць.
Гараскоп наабяцае
то любоў, то грошай стос.
Дурань, можа, і чакае
абяцанага ўсур’ёз?
А мяне ён не падмане
ні на ёту, ні на грам,
бо я грошы і каханне
здабываю звеку сам.
Як-ніяк, а ў тым я вопыт
маю не абы-які
і не веру гараскопам —
хай ім вераць дзівакі!
Аднак: не верыць паэт гараскопам, але ж некалі туды зазіраў, нечага хочучы. Падманулі. У дадзеным выпадку высакародная злосць апраўданая: адлупцаваць ідала, якому па дурасці пакланяўся.
Адзінае што: досыць блізка стаяць па тэксце “я” і “мне”.
Далей ідзе інтымны дзённік ад Зэкава:
* * *
І паўвека назад, і сягоння,
як жыццё б мяне ні шкуматала,
ў ім заўсёды хапала ўсяго мне, —
ды ніколі цябе не хапала.
І падзенні былі ў ім, і ўзлёты,
і шчаслівых імгненняў нямала,
бестурботна я жыў, і турботна, —
ды ніколі цябе не хапала.
Не абдзелены ўвагай жаночай
ні ў юначым узросце, ні ў сталым,
о якія былі ў мяне ночы, —
ды ніколі цябе не хапала.
Успаміны ўзвярэдзяць бяссоннем,
і ўсплыве праз іх прызму міжволі
думка, што, хоць хапала ўсяго мне, —
ды цябе не хапала ніколі.
Пажылы паэт (61 год) хваліць сваю мужчынскую моц: і сёння не абдзелены ўвагай жаночай!
Памятаю, як празаік Левановіч у рамане “Сіняе лета” вывеў 67-гадовага галоўнага героя палавым агрэсарам – меў на лецішчы маладую жонку па некалькі разоў на дзень – то на гародзе, то на гарышчы, настолькі імгненна ўзбуджаўся. Сцэны выпісаны былі з асалодаю, і адчувалася, што сам працэс творчасці і ёсць для аўтара сексам. Тады разбіраў смех і ўжо да ўсяго рамана больш, чым да кепскай камедыі, немагчыма было адносіцца.
“О, якія былі ў мяне ночы…” – гарлае на ўсю Беларусь паэт, губляючы пачуццё меры і звальваючыся ў банальную пошласць. Так нярэдка бывае з гумарыстамі: што праходзіць у раздзеле “байкі”, у лірыцы шакіруе чытача.
Слова “ўзвярэдзіць” грувасткае і не ўнармаванае слоўнікамі.
Перадапошні радок ірваны, каструбаваты, немілагучны – ад таго зноў просіцца ў раздзел “гумар”.
Лірык з Анатоля Зэкава, трэба прызнаць, слабаваты: не ведаеш – смяяцца тут ці плакаць. Амаль усе вершы так і просяцца на эпіграму. І ваш крытык яе напісаў бы, ды шкада часу. Метафар у вершах практычна няма. Усё проста, як у лазні.
* * *
Я выйду з хаты ў ноч —
і агародам
прайдуся ў луг, дзе ў росах травы.
У цішыні свая ёсць асалода.
І на яе мы маем права.
Так, права ёсць у нас.
А абавязкаў
хіба не менш перад прыродай,
каб цішыню наш грукат,
гам
і ляскат
не заглушылі назаўсёды?
Канцылярскія, дыдактычныя радкі я вылучыў у вершы тлустым.
І тым не менш Анатоль Зэкаў ёсць адным з апошніх носьбітаў жывога беларускага паэтычнага слова і народнага праставатага гумару. А таксама здаровай зрэбнай ідэалогіі. Якія радасці ёсць у жыцці? Ды творчасць, смех, каханне і алкаголь (не шмат, не да быдлячага стану, а патроху, для настраёвасці). І не трэба прыкрываць сваю напаўжывёльную прыроду высокімі ідэямі кшталту выратаваць Беларусь. Усе хочуць увагі, грошай, кахання. Добрыя, шчырыя вясковыя язычнікі, адным словам.
І на гэтым скончым пра Анатоля Зэкава. А частата яго з’яўлення ў рубрыцы залежная не ад нас. Як часта друкуюць, гэтак жа паспяваем мы яго прэпарыраваць. Бо што яшчэ прагне творца, як не пільнай, уніклівай крытыкі?
ЛіМаразм-176
Не будзем спяшацца
У “Полымі” апошніх гадоў выпадковых людзей не друкуюць. Вось і публікацыя Іны Фраловай (№4, 2016) гэта пацвердзіла.
Біяграфічныя звесткі такія:
Фралова Іна Мікалаеўна нарадзілася 6 жніўня 1972 года ў Мінску. Скончыла
Мінскі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя М. Танка (1996), працавала ў сістэме адукацыі. Зараз — супрацоўнік Мінскага гарадскога аб’яднання Саюза пісьменнікаўБеларусі. Аўтар двух паэтычных зборнікаў: «Чакаю першы снег» (2011) і «Там усветлых барах» (2012).
Адбор у гэтым часопісе даўно вядзецца не па мастацкім узроўні творцаў, а па тым, хто дзе сядзіць, хто з кім сябруе ці нават начуе.
Давайце ж разгледзім наступны верш аўтаркі:
* * *
Павялі мяне лёсу сляды
Па заснежанай далі-далечы.
Халады, ах, ізноў халады
На слабыя жаночыя плечы.
Зноў аблогі віхурных завей,
Чарнабыльнік сухі і сутонне,
Страта лепшых людзей і надзей
Ды абдымкі сляпога бяссоння.
Я сцярплю. Гэты час праміне.
Можа, трошачкі выбеліць скроні
Ды, як леташні снег па вясне,
Каламуццю зляціць у бяздонне.
Я змагу. Я забуду пра смак
Невыносна гаркавай атруты.
І на самы далёкі бальшак
Здрады ўрэшце звяду і пакуты.
Не збаюся пасля вышыні —
Пад крыламі глыбокай сінечы,
Каб адчуць зноў у заўтрашнім дні
Радасць новай шчаслівай сустрэчы.
У вершы ёсць напеўнасць, велічнасць, прысутнічае пэўны густ. Яўных ляпаў, што б’юць чытачу ў патыліцу, не прыкметна. І тым не менш – хібаў зашмат.
“Лёсу сляды” павесці нікуды не могуць, гэта чалавек можа наслядзіць, ідучы па лёсе. Грубая лагічная памылка, з якой паэтка пачынае доўгі аповед.
Здвоенае слова (“далі–далечы”) у паэзіі заўжды як паганка. Да таго ухітрылася Фралова і націск непісьменна паставіць. А ён у слове “далечы” на першым складзе. Не трэба нявечыць мову.
Тое самае – “слабыя” замест “слабыя”. Сваё ж прозвішча Фралова, мусіць, правільна называе і ўсіх да гэтага абавязвае.
“Віхурных завей” – залішне будзе, бо “завеі” і “завірухі” ёсць сінонімамі.
Што такое “чарнабыльнік” – тлумачальны слоўнік беларускі маўчыць. Можа, у кітайскім нам паясняць.
Метафара “сляпога бяссоння” няўдалая ды няўцямная.
Слова “трошачкі” ў такім пафасным вершы недарэчнае, бо памяншальная форма заўсёды прыніжае, прыбівае да зямлі лірычны палёт. Тут Фралову падвёў паэтычны слых.
“Невыносна гаркавай атруты” – грувастка, проста камяні варочаеш, чытаючы.
Ну і ў апошняй страфе паэтка працягвае глуміцца над мовай: “крыламі” замест “крыламі”.
“Радасць новай шчаслівай сустрэчы” – бесталкова, трэба або “радасць” або “шчаслівай” прыбіраць, бо яно тоеснае.
Такім чынам верш чыноўніцы МГА СПБ пры вонкавай нібыта велічы змізарнеў і стаўся аматарскім, троечным. Прычына – адсутнасць свайго крытыка і канкурэнтнага адбору ў наменклатурным “Полымі”. А каб паганялі разоў пяць дадому на дапрацоўку, то і стала б Фралова расці.
Далей – тыя самыя сістэмныя хібы:
ЗІМА І ХАЛАДЫ
Каханы мой, няўжо прыйшла зіма?
Як сад вясновы, белым крошыць неба.
Чакала шчасце, ды, відаць, дарма…
А як няма — чужога і не трэба.
Каханы мой, далей ідзі адзін:
Стамілася нязвычна я за восень.
Не лісце залатое, а палын
З мінулага вятры да нас прыносяць.
Каханы мой, зіма і халады —
Звычайныя, на першы погляд, рэчы.
Але чаму ў трапяткой далечы
Цярушыць неба, бы вясной сады?
Раз выпрабаваўшы рэдактараў на “далечы” замест “далечы”, Фралова рашыла – можна здзекавацца з мовы далей. І лепіць, і лепіць, і разбэшчвае студэнтаў і школьнікаў.
У першай страфе праявілася рускамоўнасць паэткі ды рэдактараў – “крошыць” гэта русізм, дарагія мае. Вы толькі вопраткі на сябе беларускія нацягнулі, а ў душы русакі. Правільна – “крышыць”.
Рыфма “неба–трэба” кепская, асядланая тысячамі вершатворцаў, таму збівае энергію верша на нуль. Ад такіх рыфм варта бегчы на злом галавы.
Слова “нязвычна” гарбатае, непапулярнае, нідзе толкам не ўжываецца з гэтай прычыны. Пачытайце хаця б “ЛіМ”, акрамя вершаў благіх паэтаў, і не сустрэнеце такое слова дзесяцігоддзямі. Дык чаму ж Фралова яго ўжывае? А таму, што веданне ёй мовы нашай – павярхоўнае, кніжнае, паэтка на ёй не думае.
Два радкі атрымаліся ўдалымі, я іх вылучыў падкрэсліваннем.
Далей рэдактары і карэктары папросту падставілі аўтарку, не прыбралі “ў”, збілі рытм. Аднак Фралова і сама вінаватая: пасля галосных “у” нельга ставіць, тым болей пасля “у” – цалкам губляецца гук у спалучэнні “у у”. Дый густ гэта кепскі. Вопыту не хапіла, аматарства падвяло.
Хлопцы і дзяўчаты, напішыце мне ў “скрыню”, як можа “цярушыць неба”, нешта збіўся я з тропу. Дакладней, Фралова заблытала мяне сваім няведаннем мовы беларускай народнай.
Напрыканцы ўжыла паэтка гутарковае “бы” замест “быццам”.
Верш зноў выйшаў не вышэй за тройку па пяцібальнай сістэме.
І гэта пры тым, што пэўныя здольнасць да вершавання ў Фраловай прысутнічаюць. Няма яўнай коснаязыкасці, што відавочна. Але моўная стыхія народная пакуль не прыняла рускамоўную мінчанку.
Учора разгледжаны намі Анатоль Зэкаў, пры ўсёй яго недарэчнасці як лірыка (Фралова значна большы лірык), валодае мовай на два парадкі лепш. Бо сын вёскі, ды яшчэ і варочаецца ўсё жыццё ў моўным віры літаратараў беларускіх.
Стараецца Іна Фралова, і магчыма, што па-руску б пісала (ці піша, не ведаю) намнога лепей. Але ж хочацца быць у “эліце”, паколькі сядзіш побач з Міхасём Пазняковым і ёсць магчымасць пранікнуць у “Полымя”. Аднак у ядро гэтае “элітнае” яе не дапусцяць, бо да яго падступаюцца доўгія гады – праз сяброўства з патрэбнымі людзьмі ды буйныя пасады. Менавіта за ядро, а не за якасць тэкстаў, доўжыцца тузаніна паміж беларускімі літаратарамі – бяруць прыклад з савецкіх класікаў, зрэшты, ужо забытых, неактуальных, незапатрабаваных. І таму, калі не хочаш згінуць як творца ва ўсёпаглынальным нябыце, раю Іне Фраловай з публікацыямі не спяшацца, а вывучыць мову і на гэтай базе працаваць з вершамі. Лірычнае пачуццё, тонкая душэўная арганізацыя ёсць у яе. Але слабае майстэрства не дазваляе прыстойна выявіцца.
ЛіМаразм-177
Літаратурнае стойла
У гэтым выпуску хочацца крыху адысці ад паэзіі ды падарыць чытачам, якія “Полымя” не разгортваюць гадамі, уяўленне аб празаічных і крытычных публікацыях №4 2016 года.
Як мы ўжо пазначалі, раманаў у “Полымі” не бывае амаль. Гэтую плошчу запаўняюць або так званай малафарматнаю прозай, або дзённікавымі запісамі, якія, напрыклад, Віктар Шніп выдае за раман (будзе ў №5 3016).
Раіса Дзейкун, што нарадзілася ў вёсцы Партызанская ў 1954 годзе, нясе нам згадкі пра вёску ж.
Пачатак такі:
Як i спрадвеку, вёска рыхтавалася да Вялiкадня — галоўнага веснавога свята. Гаспадары-мужчыны свежавалi парсюкоў... Жанчыны былi заняты iншым. Хаты да Паскi, так на Палессi называюць Вялікдзень, павiнны былi зiхацець чысцiнёю — каб жа суседзi не абгаварылi, а госцi пахвалiлi, ды самiм было ўтульна i радасна сустракаць Вялiкi святы дзень. За месяц-другi да яго гаспадынi выносiлi з хат, каб прасушыць i праветрыць падушкi, матрацы, дываны...
З акон здымалi фiранкi і гардзiны, каб памыць і падсiніць, бялiлi грубкi, печы, столi i кухнi... Некаторыя, маладзейшыя, мянялi ў пакоях шпалеры... Пасля такіх клопатаў у хатах станавiлася чыста i святочна.
Вяскоўцы прыбiралi панадворкi, наводзiлі парадак нават у хлявах, адрынах. Падграбалi агароды. Не ўсякі гаспадар па восенi зграбаў стары бульбоўнiк i палiў яго: хто знарок пакiнуў, каб з бацвiння дажджы i снег вымачылi-вымаразiлi ўсе спажыўныя рэчывы і тыя адразу б пайшлі ў зямлю.
Пагадзіцеся, на 17-м годзе трэцяга тысячагоддзя хацелася б прачытаць нешта адрознае ад празаікаў 20–30-х гадоў стагоддзя мінулага. Аж не! – успаміны пра вёску. І колькі ты, крытык, ні біся з гэтым, колькі ні высмейвай недарэкаў пісьменнікаў і рэдактараў – успаміны ў час праўлення Алеся Карлюкевіча будуць! Бо гэта, па-першае, святое: памянуць памерлую вёску. А па-другое: досыць бяспечна – не закладзе аўтар туды палітычнай крамолы, якой быццам агню баяцца рэдактары.
Давайце ж, спадары, нудзець пра бацвінне, бульбоўнік і парсюкоў. Вой як задушліва тут….
Граматычныя і стылістычныя памылкі ў кароткім урыўку я вылучыў.
Яўген Хвалей, 1947 года нараджэння, прадстаўляе доўгую, відаць, аповесць “Не пакідай мяне, Аля”. Тут – толькі часопісны варыянт. Кніга будзе ў “Мастацкай літаратуры”. Бо Хвалей – сталы рэдактар розных беларускіх выдавецтваў, і сувязяў мае багата. Таму кнізе быць несумненна.
Пачатак:
Аліна Вітальеўна сядзела ў актавай зале разам з навучэнцамі фінансава-эканамічнага каледжа, у якім яна выкладала беларускую мову і літаратуру. Наперадзе за невялікай трыбунай стаяў лектар, кандыдат эканамічных навук дацэнт Ян Пятровіч Забярэжны. Яго запрасілі ў каледж з універсітэта, дзе ён працаваў, каб прачытаў лекцыю аб эканамічнай сітуацыі ў краіне і расказаў пра інавацыі ў народнай гаспадарцы. Аліна Вітальеўна, ідучы на працу, звярнула ўвагу на прозвішча Забярэжны на дошцы аб’яў, якая вісела ў вестыбюлі каледжа. Прачытала, падумала: «Забярэжны... Забярэжны... Няўжо ён? Але чаму эканаміст, а не біёлаг? Ён жа вучыўся на біяфаку. Усё роўна прыйду, паслухаю лекцыю і ўпэўнюся, ці той гэта Забярэжны, хоць і гадоў прайшло шмат, вельмі шмат — ажно трыццаць...»
Аліна Вітальеўна пільна глядзела на лектара, уважліва слухала — сядзела яна ў апошнім радзе — і гадала: ён гэта ці не? Сярэдняга росту мужчына з вусікамі і кароткай бародкай, крыху пасівелымі валасамі, хударлявым тварам, у зацемненых рагавых акулярах. Чорны элегантны касцюм падкрэсліваў яго стройную паставу. «У паставе і голасе нешта ёсць ад яго. Каб убачыць вочы — яны ўсё сказалі б... Але тады, студэнтам, ён зваўся Іванам, а тут Ян... Хоць гэта адно і тое ж».
Па-першае, тэкст чыста публіцыстычны. І нудлівы да жаху. Хвалей схітрыўся ўбіць тут падрабязнае апісанне знешнасці лектара – акурат у традыцыях гіблай савецкай прозы, калі заўсёды хочацца крыкнуць: “Ну давай, не тамі!”
Не, томіць празаік, бо не здатны да актыўных калізій, псіхалагізму і філасофіі. Мучыць чытача.
Падазраю, дарагі чытач, што так будзе ўвесь “часопісны варыянт” аповесці, а потым – нас загрузяць і поўным варыянтам.
Тут адразу зазначу, што, з асаблівасцяў нашай рубрыкі, часу чытаць і прэпарыраваць увесь празаічны тэкст каго б там ні было – немагчыма. Гэтым хай займаюцца ў Акадэміі навук. Мы ж аналізуем найперш тэкст. Бо пісьменнік гэта і ёсць мова. Генія, паверце, не прамаргаем. Па кароткім уступным кавалку стане адразу відаць. А калі кавалак бяздарны, як у Хвалея, то бессэнсоўна далей сябе мардаваць. Можа, ён і раскрывае нейкую высокую ідэю праз цікавы сюжэт. Але без галоўнага інструмента – мовы – гэта ніколі не атрымаецца.
Таму варта развітацца з празаікам. І камень на душы ляжыць з адзінай прычыны – сучаснай і цікавай літаратуры нам у “флагмане” не паказваюць доўгія гады. Сучасная літаратура, паўтаруся, можа несці палітычную крамолу. А Хвалей – чалавек больш чым правераны, не падвядзе.
Для зусім наіўных – крамолы баяцца з непрыемнай перспектывы вылецець з працоўнага крэсла.
У раздзеле “Навуковыя публікацыі” нехта Наталля Якавенка змясціла артыкул “ПІСЬМЕННІЦКІ ПЕРАКЛАД ЯК МАСТАЦКАЕ МАДЭЛЯВАННЕ СВЕТУ”. Во так.
Пачатак тэксту Якавенка:
Кожны літаратурны твор з’яўляецца мастацкай мадэллю свету, а яна, паводле вызначэння Яўгена Гарадніцкага, «гэта найперш структурна вобразнае ўвасабленне ў творах уяўленняў аўтара пра свет. Пры гэтым аўтар, ствараючы адпаведную мастацкую мадэль свету, выражаючы ў ёй свае ўяўленні, разуменні, адчуванні, і самога сябе ўключае ў гэту мадэль» [2, с. 17]. Адпаведна літаратурны, і асабліва пісьменніцкі пераклад, — таксама мастацкае мадэляванне свету, але больш складанае, двайное мадэляванне, бо ў ім суіснуюць дзве мадэлі свету і дзве творчыя асобы — пісьменнік-аўтар і пісьменнік-перакладчык.
Зразумела, што ствараецца гэтая мадэль паводле агульнай формулы «перакладчык — твор — чытач», але сутнасць пісьменніцкага перакладу насамрэч больш складаная, таму ўмоўна ў дачыненні да яго можна выкарыстаць формулу «пісьменнік-перакладчык — твор — чытач», якая не дазваляе абысці ўвагай асобу перакладчыка і яго манеру мастацкага мадэлявання свету, тым больш, калі перакладчыкамі з’яўляюцца такія выдатныя пісьменнікі, як Максім Гарэцкі і Максім Лужанін.
Галоўнае ў гэтым жахлівым тэксце тое, што Якавенка на кароткім участку паспела вылізаць і Гарадніцкага, і Гарэцкага, і Лужаніна, ідалаў у пэўных колах. А гэта ў нашых умовах неабходна, інакш публікацыя не будзе залічана ў плюс. Тое ліслівае ідалапаклонства Якавенка не парупілася ўвабраць хоць бы ў прыстойны стыль. Аж восем(!) разоў яна ўляпіла слова “мадэль” і ад яго вытворныя.
Паводле ж сэнсу – набор банальнасцяў, якія гідка нават чытаць у галоўным літаратурным часопісе Беларусі. А ўсё таму, што – Якавенка ведае – не сэнс галоўнае, а каго ты выліжаш з мэтраў, выхваляючы, праслаўляючы. Тады паставяць пяцёрку. На гэтым, спадар чытач, грунтуецца ўся наша гіблая літаратура афіцыёзная.
Трохі пра раздзел “крытыка і літаратуразнаўства”.
Крытыкі там па традыцыі няма ані каліва. Затое вось каго “знае” (як вучоны) Алесь Марціновіч:
Сапраўднае прозвішча яго — Плаўнік. Імя — Самуіл, па бацьку Яфімавіч. Нарадзіўся 23 красавіка 1886 годзе ў маленькім мястэчку Пасадзец Вілейскага павета Віленскай губерні (цяпер аднайменная вёска ў Лагойскім раёне Мінскай вобласці). У Пасадцы было прыкладна 18—20 двароў. Тытул мястэчка атрымаў, бадай, таму, што меўся заезджы двор, некалькі корчмаў. Дый знаходзіўся на бойкім месцы. Па ўспамінах Бядулі, «праз Пасадзец праходзіў стары тракт на Мінск. Гэта надавала маленькаму мястэчку вялікае ажыўленне. Дзень у дзень праязджалі і спыняліся ў пасадзецкіх корчмах дзясяткі фурманак».
Дзівоснае натхненне, і неверагодная любоў да беларускіх пісьменнікаў, праўда? Вось толькі пісьменнік спачатку павінен памерці, а потым яго мусяць зрабіць запісным класікам – тады Марціновіч адкрые свой клапан любові.
А вось “крытычны” артыкул Уладзіміра Саламахі:
Тры кнігі для юных чытачоў слыннага беларускага пісьменніка, выдатнага майстра роднага слова Міхася Пазнякова вылучаны на атрыманне Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь. Гэта — «У родным краі» (2009), «Гульня слоў» (2011) і «Серабрыстыя чайкі» (2013). Усе яны выдадзены, падкрэслю, у дзяржаўным выдавецтве, якое спачатку называлася «Літаратура і Мастацтва» (дзве першыя), трэцяя — у «Выдавецкім доме «Звязда», у якое пазней яно было перайменавана.
Без каментарыяў. Слова не верабей. Сказаў Саламаха такія эпітэты – Гісторыя іх і запіша.
Ды ці ёсць што жывое, а не памерлае, у гэтай духоўнай клаацы, горка спытае чытач.
Ну давайце ж, як апошні спадзеў, глянем на раздзел “кнігарня”, дзе Юлія Алейчанка займаецца як быццам свежай літаратурай. А вось вам: Наталля МІЦКЕВІЧ, “ДОЎГАЯ ДАРОГА АД ДОМА ЯНКІ МАЎРА ДА ДОМА ЯКУБА КОЛАСА”, Мінск, Звязда, 2016.
Зноў пра нябожчыкаў – улюбёных герояў творчасці кіраўніка “Звязды”. І мы тут пасуем. Разгляд нумара скончаны. Для каго пішуць свае тэксты гэтыя “літаратары”? У каго, апроч залатога цяльца, вераць яны? Не ведаю. Упэўнены ў адным – рубрыка наша не спыніцца, якім бы агідным і затхлым ні выходзіў часопіс. Работа ў мяне прыкладна такая, як у Аляксандра Дворкіна ў кантэксце працы Праваслаўнай Царквы. Дыякан Кураеў назваў яго асенізатарам, бо разбіраецца Дворкін з таталітарнымі сектамі, многія з якіх клянуцца імем Хрыста ды памахваюць крыжам. Не хацелася б мець такое вызначэнне ў рэчышчы нацыянальнай літаратуры, але па “чысціні” матэрыялу, з якім часам даводзіцца працаваць, – чым не прыбіральшчык літаратурнага стойла?
ЛіМаразм-178
Мяло, мяло па ўсёй зямлі…
Адам Шостак спрабуе перадаць у перакладах (“Полымя”, №5, 2016) паэзію сына кіргізскіх гор Серекула Тургунбаева.
У наступным вершы яму дакладна не ўдалося ўразіць вашага крытыка.
Ці то сам кіргіз выказвае трывіяльныя думкі, ці то так перакладчык парупіўся.
Але выйшла наступнае:
НОЧ
Ноччу глухою — нараджаюцца людзі.
Ноччу шырокаю — іх робіцца больш.
Светлаю ноччу — цешацца людзі.
Змрочнаю ноччу — сыходзяць яны, паміраюць.
Ноч — ты бездань таямніц.
Ноч — ты жыццё, што аслепла.
Ты — глухі Час,
Час, што з’ядае сваіх жа дзяцей
І адразу ж
У бездані пустой
Нараджае ўсё новых і новых.
Даўно заўважыў, што ўся пазахрысціянская паэзія, улічваючы і Амара Хаяма, нічога не можа даць сусвету, апроч: нарадзіўся – і памрэш, а таму спяшайся жыць, піць віно і заводзіць гарэм. Нешта ўсё ў такім ключы цэлымі зборнікамі.
Ну ці не банальна гэта: “ноч – ты бездань таямніц”. Яшчэ больш-менш удала: “ноч – ты жыццё, што аслепла”.
Вылучанае тлустым лічу няўцямным, невыразным ды бесталковым. Потым ідзе паўтарэнне першай часткі верша па сэнсе.
Увогуле, для Адама Шостака мілая справа перакладаць праз падрадкоўнік вольны верш, дзе няма рыфмы і рытму. Прысеў сабе на паўгадзіны – і нешта нейкае выйшла. Не трэба высільвацца.
Давайце глянем яшчэ:
МАЛАДОМУ ПАЭТУ
Твае радкі — як маладыя парасткі,
што толькі карэнне пусцілі...
спорна
насустрач вясне прараслі,
трымцяць,
як танюткія пруткі,
голасна спяваюць наваколлю.
Звіняць, як крыніцы выток
і вока прыроды,
і складаныя,
і простыя,
як уласна жыццё…
…Уначы вершы твае
прысніліся мне.
Спорным дажджом
кранулі зямлю
і моц свету
быццам дадалі…
Вершы ўзнімаюцца парасткамі, а затым невядома чым “спяваюць наваколлю”. Адам Шостак, мабыць, затрызніў, бо спяваць можа максімум ручай. Ды яшчэ “голасна” спяваюць! Ды яшчэ “звіняць”, але ўжо “як крынічны выток”! Парасткі – і раптам выток крынічны… Што ж ты будзеш з гэтымі кіргізамі рабіць.
Мала таго, парасткі могуць звінець – удумайцеся – “як… вока прыроды”. Сумнеўная вобразнасць.
Парасткі былі сабе парасткамі, ды раптам паэты іх параўноўваюць з танюткімі пруткамі. Навошта? Пруток – мёртвы. Парасткі – жывыя. Да таго ж пруток не можа быць тоўстым, таму не трэба ўдакладняць, што ён “танюткі”.
Кругом, адным словам, аматарства. Левай нагою пісана.
А як вам такі варыянт: парасткі “простыя, як уласна жыццё”. Тады як насамрэч жыццё дужа складанае, яшчэ Арыстоцель гэта прыкмеціў.
Два паэты не справіліся з тэмай. Гэта не тройка нават, а двойка па пяцібальнай сістэме. І далей няма чаго гаварыць.
У гэтым нумары арыгінальнай паэзіі вобмаль. Яна чамусьці прадстаўлена толькі Віктарам Гардзеем. Але пагаворваюць, што паэт Віктар Шніп і ў дзённіках лірык.
Паглядзім. Нататка з адзінаццатай старонкі:
*
4.03.2015. Аўтар пацікавіўся ў вытворчым аддзеле выдавецтва: «Можа, ёсць сігнал маёй кнігі?» Жанчына адказала з тым самым пачуццём, з якім у раддоме, гледзячы на мужчын пад вокнамі, паміж сабой гавораць акушэры: «І не сядзіцца ж дома гэтым самцам!»
Параўнанне аўтара з нецярплівым бацькам трапнае. Але на гэтым усё цікавае ў мініяцюры закончылася. Мова стылая, не вобразная. Лірыкі няма. Філасофія адсутнічае. Вось і рашайце, прыдзіраемся мы ці не.
*
4.03.2015. Кожны дзень тэлефануюць і тэлефануюць новыя аўтары, каб даведацца, як можна выдаць кнігу. Сёння размаўляў з празаікам з СанктПецярбурга. Чалавеку 86 гадоў. «У мяне на выданне кніг за свае сродкі закончыліся грошы. Можа, выдадзіце мяне бясплатна?» — пацікавіўся стары і расказаў, як усё кепска з выданнем кніг у Расіі…
Тут смехатворнасць у тым, што Віктар Шніп пакідае за кадрам – у Беларусі з выданнем кніг справа яшчэ горай. Але, вядома ж, не для самога галоўнага рэдактара “Мастацкай літаратуры”, не для Алеся Карлюкевіча, не для графамана Міхася Пазнякова, старшыні МГА СПБ. І далей па ранжыры. Каб Віктар Анатольевіч гэта неяк па-мастацку пазначыў, то выйшла б цудоўна. А так – шэрасць думкі, горыч рэальнасці. Гумару нават ніякага. Да таго ж галоўны рэдактар з карэктарамі здужалі ўляпіць дзіцячую памылку – “выдадзіце” замест “выдасце”. Зусім ужо абруселі сярод русакоў.
У наступнай нататцы аўтар не пераадолеў суб’ектыўнасць, а значыць, не дацягнуў да мастацкага:
*
7.03.2015. Снілася мора. Я ў адпачынку. На душы нейкая трывога, і я тэрмінова вяртаюся ў Пугачы, а там усё замецена. Чамусьці адразу я не пайшоў да бацькоўскай хаты, а пачаў адкопваць са снегу хату Сашкі Балотніка. Адчыніў дзверы, а там пуста. Тады я пабег да роднай хаты, якая ўжо вызвалілася са снегу. Зайшоў у двор. Расчыніліся дзверы, і мне насустрач выйшаў сын Максім, і я прачнуўся…
Хоць пэўная сімволіка, таямніца, зачаткі лірыкі тут прысутнічаюць. І ўсё ж стылёва кепска, бо аж тры разы ў мізэрным кавалку “пайшоў”, “зайшоў” ды “выйшаў”. А галоўнае, няма сэнсавага зерня ў мініяцюры. Што, да чаго, для чаго?.. Пустата.
*
5.03.2015. Быў у БДУ на філфаку. Удзельнічаў у прэзентацыі Збору твораў Івана Шамякіна ў 23-х тамах. Усе выступоўцы гаварылі, што тэкстолагамі зроблена велізарная праца. Было прыемна чуць добрыя словы і ў адрас супрацоўнікаў «Мастацкай літаратуры». Потым з выкладчыкамі кафедры, якой загадвае Таццяна Іванаўна Шамякіна, па-сямейнаму пасядзелі за гасцінным сталом. Вяртаўся дахаты з думкай: «Яшчэ ёсць каму вучыць беларускіх настаўнікаў…»
Ну добра, што не ў 90 тамах, як у Талстога, сабралі Шамякіна. Той таксама напісаў некалькі тамоў добрых, а потым звіхнуўся з розуму – і нам астатнія дзесяткі яго тамоў, дзе ён перайначвае Евангелле, не паказваюць, як алігафрэна ў заднім пакоі. Шамякін жа быў атэістам, а як стала кепска пры канцы жыцця і матэрыяльным ужо не захінешся ад думак, – паверыў у Бога. Таму, у адрозненне ад Талстога, старасць яму на карысць пайшла.
Але ж колькі людзей сабой напружыў пісьменнік пры жыцці, дый цяпер напружвае. Гэта ж трэба ўсё сабраць, вычытаць, надрукаваць, па бібліятэках раздаць. Армія рэдактараў корміцца, а сродкі не акупляюцца. Бо страціў Шамякін актуальнасць, як і літаральна ўсе савецкія пісьменнікі. І адзінае значнае, што напісаў, гэта раман “Атланты і карыятыды”, які – спадзяюся – будзе актуальны датуль, пакуль жывуць творчыя людзі. Вывеў Шамякін магутны вобраз творцы і нязломнага чалавека ў асобе архітэктара Карнача. Значыць, нездарма браў пяро ў рукі. А ўся астатняя макулатура 22-томная – забудзецца. Нават і раманы “Снежныя зімы” і “Сэрца на далоні”, бо яны ў мастацкім плане – нашмат пагоршаныя варыянты “Атлантаў”.
Увогуле адкрываецца сумная сітуацыя з нашымі літаратарамі. Ідэя з беларускаю мовай для іх на паверку – падробка і зман. Таццяна Шамякіна дзесяцігоддзямі раскручвае творы бацькі свайго, Шніп у дзённіках – усё пра сябе ды пра жонку. Бо ідэя ў душы – як казаў Салжаніцын – можа іскрыцца толькі ў таго, хто ўсё згубіў ці ад усяго адмовіўся. А калі чапляешся за соцыум, за даброты – якіх толькі гадаў і паганак не трэба нам пахваліць, з якім падлам толькі не выпіць. Так не гады праходзяць – само жыццё. І застаецца ў далёкай далі – адно хлопчык на парозе вясковай хаты з расхінутай ў завіруху душою.
ЛіМаразм-179
Вагон кранецца, а перон застанецца
Ёсць у мяне, спадарства, адно нязручнае пытанне да высокіх начальнікаў: калі нарэшце нашы часопісы пяройдуць да аналізу твораў сучаснай беларускай літаратуры, а не будуць займацца пералівам з аднаго трэснутага збана ў другі – валэндаючыся з літаратурай савецкіх, даўно аджытых часоў, з пісьменнікамі, што састарэлі дазвання? Калі?..
Прывяду ўрывак з раздзела “крытыка і літаратуразнаўства” №5 “Полымя” за 2016 год. Адзіны артыкул Серафіма Андранюка “Яго лёс – літаратура”.
Вось на што траціць сілы і бясцэнную плошчу аўтар:
Яго — гэта Барыса Сачанкі. Літаратурай ён жыў, літаратура жыла ў ім. І гэта не толькі сама творчасць — проза, публіцыстыка, эсэістыка. Гэта ўсёпаглынальная любоў да кнігі, гэта самы актыўны ўдзел у літаратурным жыцці краіны, выключная ўвага да нацыянальнай (і не толькі) літаратурнай спадчыны, гэта самая непасрэдная далучанасць да нацыянальнай выдавецкай справы, асабліва ў 80-я — першай палове 90-х гадоў. Да апошніх дзён сваіх.
Вось гэтая арганічная і шырокая сувязь Барыса Сачанкі з літаратурай не была выпадковай ці то выключнай. У яго яна проста была, можа, асабліва ярка, актыўна выяўлена — у творчасці, у дзейнасці-працы, у жыцці штодзённым. А ўвогуле ён усёй творчай і чалавечай сутнасцю належаў да свайго пакалення — так званага «філалагічнага». Яно ж — пакаленне дзяцей вайны, пакаленне шасцідзясятнікаў. У сваю ж чаргу лёс пакалення — гэта лёс народа, у яго асабліва выразным, у яго знешнепадзейным ці то ўнутранадухоўным праяўленні. Сёння ўсё гэта пацверджана часам, гісторыяй, навукай. У першую чаргу, у найбольшай ступені мастацкай літаратурай.
Гэта што ў нас, гістарычны часопіс? Або месца памінання нябожчыкаў? Ну гадоў дваццаць я знаёмы з імем Барыса Сачанкі, браў нават з бібліятэкі яго кнігі, і нават намагаўся чытаць. Але ж кнігі ўжо 20 гадоў таму безнадзейна састарэлі. Чытаць іх было немагчыма нармальнаму чалавеку. Адно засталося ў памяці: кнігу Сачанкі “Родны кут” нейкі лайдак перакладчык назваў на заднім лісце: «Отчий угол». Вось у гэтым “вугле” і засталася мнагаслоўная проза савецкіх часоў. А Серафім Андранюк, дагаджаючы начальніку краязнаўцу, спрабуе штучна ў нас яе ўпіхнуць. Не атрымаецца. Але дзяржаўныя грошы трацяцца, варштаты малоцяць. Дык няўжо ж не пішуцца манаграфіі пра савецкіх пісьменнікаў у Акадэміі? Няўжо ж гэтага мала? І няўжо ж трэба хаваць ад народа трапяткую сучаснасць дзеля прыбірання помнікаў старажытнасці? Мы хочам бруіць і струменіць, а не разам з вамі легчы жывымі ў зямлю.
Цяпер да “навуковых публікацый” часопіса. З некаторых пор у нас Мікалай Чаргінец, рускамоўны літаратар, стаўся беларускім пісьменнікам. Пра тое прынамсі гаворыць вось гэты цуд: “Вольга ЛЫНША. Тыпалогія горнага матыву ў прозе Васіля Быкава і Алеся Ганчара (да пытання пра асаблівасці фарміравання індывідуальнай творчай манеры беларускага пісьменніка)” і “Мікалай КУРЫПКА. Балючая памяць (раман Мікалая Чаргінца «Аперацыя “Кроў”» у кантэксце сучаснай прозы”. Так называюцца артыкулы раздзела.
Хто такі Алесь Ганчар, шчыра не ведаю праз яго малазначнасць, мусіць. А вось вядомы Мікалай Чаргінец, напэўна, не парупіўся вывучыць мастацкую беларускую мову, а ўсё адно разглядаецца як не раўнуючы беларускі класік. З якое бяды? А, забыўся! Ён жа кіраўнік Саюза Пісьменнікаў Беларусі! Тады выбачаюся.
Пачатак артыкула пра творчасць Чаргінца такі:
На пачатку ХХІ стагоддзя тэма Вялікай Айчыннай вайны працягвае заставацца адной з вядучых тэм не толькі ў беларускай літаратуры, але і ў сусветным маштабе. Нягледзячы на тое, што цягам часу кола ўдзельнікаў яе ўсё больш і больш вузее, гэтая вайна становіцца здабыткам гісторыі, тэма гераічнасці і трагедыі па-ранейшаму надзвычай актуальная. Куды больш актуальная як па памерах агульначалавечага гераізму, так і народнай трагедыі, якой да гэтага не ведала беларуская зямля. Невычарпальнасць тэмы Вялікай Айчыннай вайны трапна характарызуе А. Марціновіч, калі параўноўвае яе з акіянам: «чым глыбей уцягваешся ў яго бяздонне, тым больш нязведанага паўстае перад вачамі» (тут і далей пераклад наш. — М. К.) [1, с. 196]. Сапраўды, з кожнай новай эпохай змянялася і працягвае змяняцца мастацкае бачанне вайны, а шматлікія факты паўстаюць у новым ракурсе.
Спадары, ды годзе хлусіць. Калі тэма “надзвычай актуальная”, то пакажыце мне раманы апошніх 7-мі гадоў у часопісе “Полымя” пра вайну. Іх няма, наколькі не падводзіць вашага крытыка памяць. І ў “Дзеяслове”, дзе яшчэ так-сяк могуць з’яўляцца такія векапомныя раманы, іх таксама за ўзгаданы перыяд – няма!
То бок крытык Курыпка заведама хлусіць, прычым апелюе ў падтрымку да А. Марціновіча, які ну ніколі не вызначаўся праўдзівасцю. Сумна вядомы аратар, ён заўсёды глядзіць у той бок, куды чхае начальства. Гэта ведаюць усе. Але сціпла маўчаць. І пры маўчанні агульным ладзіцца агульная ж хлусня. Казка пра голага караля.
Яшчэ раз гавару вам, начальнікі літаратуры: надзвычай актуальная тэма – то пакажыце выбітныя раманы пра вайну апошніх 7 гадоў у “Полымі” ці “Дзеяслове”.
А не можаце паказаць – значыць, ваша пісаніна шкодная. І мы яе чытаць не станем, бо немагчыма аналізаваць тое, чаго няма. А творы ж савецкіх беларускіх пісьменнікаў пра вайну – выдатна ведаюць у Акадэміі, ды ўсе яны даўно прэпарыраваны і па палічках раскладзены, і вывучаюцца на філфаках.
І галоўнае, патлумачыць начальнікам, якія страцілі пачуццё рэальнасці, што яны сваёй тупіковай стратэгіяй пляжаць айчынную літаратуру, пакідаюць яе без будучыні, – ну ніяк немагчыма. Менавіта праз адсутнасць крытычнасці розуму ўзгаданых спадароў. Не на рэчаіснасць арыентуюцца, а на жаданне сваё. Нехта, напрыклад, хоча гуляць у футбол лепш за Мессі, аднак рэальнасць на яго хаценне плявала.
Давайце здымаць маскі ды казаць, што ідзе агідная валтузня за месца пад сонцам, за сумнеўныя даброты, за ілюзію вечнасці. Ды няўжо ж начальнікаў нашых не пераканала гісторыя, калі вагоны савецкай літаратуры, якая здавалася класікай на вякі, – на нашых вачах пайшлі па факце ў нябыт. Гэтую літаратуру адно пхаюць сілком, з рытмаў і праўды нашага часу яна вывалілася. Ну а выхаваныя на філфаках праз прымусовае кармленне выкладчыкі – ці здатныя нечаму талковаму некага ў будучыні навучыць?
Гэтыя будучыя настаўнікі раз-пораз праяўляюцца з вершамі ў “Маладосці”, крытыку на якія вы, спадары, зрэдку пачытваеце. Вось роўна з такім узроўнем мовы і паэзіі яны выскачаць з лавак студэнцкіх.
ЛіМаразм-180
Памірыліся
Часопіс “Нёман” апошніх гадоў нагадвае двайніка “Полымя” – тыя самыя сакратары ды рэдактары ў белых рускіх касаваротках прэзентуюць краіне творчасць сваю. І не выб’еш адтуль іх, не выкурыш.
Той самы Алесь Бадак, чыя аповесць змешчана ў №4 за 2016 год, ідучы з кампаніяй да ўлады ў новаствораны холдынг, дэклараваў, што цяпер будзе ўсё па праўдзе, па справядлівасці, што, маўляў, старыя літаратары ўжо выпісаліся і чакае ён слова ад маладых. Маладым, маўляў, дарога зялёная.
Аднак праходзіць якіх 13 гадоў – і роўна тыя самыя, толькі на адпаведны тэрмін пастарэлыя, сакратары ды рэдактары не саступаюць ужо ў “Полымі” ды “Нёмане” ні пядзі маладым талентам. Выхаваныя пры СССР, мэтры нашы літаратурныя маюць надзвычай моцную псіхіку, і цягацца ў рэдакцыі яны не стомяцца аніколі, да самай лядачай старасці. Са сваімі савецкімі ідэямі, аджытым, цяпер ужо штучным светапоглядам. Бо гэта адзінае месца планеты, дзе яны пачуваюць сябе жывымі.
А ў маладых літаратараў, дзяцей перабудовы, наадварот – псіхіка кволая, байцоўскія якасці непрыкметныя, таму ўжо некалькі пакаленняў тых, хто “падае надзеі”, памёр незваротна як творца і перспектывы ўласныя страціў. Некага, нядужага, падабраў жаласлівы “Дзеяслоў”. А ў “Звязды” нават чалавечага шкадавання няма – дзядкі нашы дужа суровыя, яны памятаюць яшчэ часіны, як адварочвалі пысу ўбок, калі за паплечнікам прыходзілі людзі ў чорным і вышморгвалі навечна з літаратуры. Таму – памры ты сёння, а я ўжо заўтра – характэрны дэвіз усіх тых, хто асядлаў дзяржаўны друкарскі варштат. Гэта, як правіла, людзі без веры, а надзею і любоў пакінулі яны ў далёкім юнацтве. Цяпер жа – непрыхаваны дарвінаўскі адбор. І толькі ў завулках Фэйсбука ўсплываюць цені “маладых, перспектыўных” Янкі Лайкова, Паўла Гаспадыніча, апекаванага колісь самім Гальпяровічам.
А дзядкі ўсміхаюцца жыццялюбна. Колькі на іх сумленні загіблых душаў беларускіх паэтаў – хто калі падрахуе?
Аднак вернемся да №4 “Нёмана”. Адметнае – як заўсёды: поўнае капіраванне палітыкі і аўтараў “Полымя”. Адзінае што, дапушчаны не званыя ў “Полымя” выключна рускамоўныя аўтары, эліта другога гатунку. Напрыклад, паэтэса Наталля Саветная і Анатоль Андрэеў, выкладчык філфака, падкрэслена рускамоўны празаік. Дый Саветная не з дубу ўпала – памятаеце, у адным з выпускаў мы дзівіліся, чаму акадэмік Гніламёдаў накатаў пра яе крытыку на цэлую паласу “ЛіМа”. Ну не будзе бывалы літаратуразнаўца пэцкаць рукі аб творчасць нявыгаднага чалавека.
Анатоль Андрэеў, як заўсёды, прадстаўляецца нам як глыбінны філосаф. Артыкул выйшаў пад рубрыкай «Искусство суждения». Але гэта понт і рысоўка. Павярхоўнасць і адсутнасць аналітычнага мыслення так і лезуць з выкладчыка.
Яго эсэ “Вы все еще хотите стать писателем?” пачынаецца так:
Иногда меня приглашают выступить перед молодыми писателями (которых я упорно называю литераторами).
Не часто, но достаточно регулярно для того, чтобы однажды возник соблазн изложить свое видение писательства как культурного феномена, как тип жизнетворчества — изложить и оформить как «послание молодым», внятно и системно.
А зачем, собственно? Поделиться опытом? Всучить нечто сакральное? Секрет мастерства, например, который тут же научит их «писать»?
Нет занятия более бессмысленного, чем делиться тем, что у тебя взять не смогут, даже если очень захотят. Опыт — сын ошибок трудных, как известно, поэтому учиться лучше всего на собственном опыте. Однако есть еще опыт познания, «просвещенья дух», которым делиться необходимо. Дело в том, что опыт познания существует в форме писаных (или пока еще не писаных) законов.
Узмакрэў, спадары, пакуль перачытаў гэтую “філасофскую” каламуць, гэты прадукт жыццядзейнасці мозгу філолага. Але ўсё ж згледзеў стрыжнявы сэнс “паслання ад Андрэева”. І вылучыў тлустым.
Мэтра, па-першае, запрашаюць. Мэтр вагаецца, але дае згоду, прызнаючыся, што ёсць спакуса падарыць людзям сваё вучэнне. Сакрэт майстэрства, папярэджвае ён, – сакральны і далёка не кожнаму будзе даступны. І нарэшце ашаламляе тым, што ўсё роўна сакрэт узяць ніхто ў яго не зможа, бо ён атрыманы як прасвятленне з вышыніх вышынь. І нашы хаценні гэтаму не памогуць, настолькі ўсё закадзіравана.
А далей можна ўжо не чытаць артыкул. Тым больш – ведаючы Андрэева па ранейшых опусах. Тым больш – разумеючы, што людзі ў пажылым узросце адно паступова дурнеюць.
І тым не менш артыкул пазначаны як “майстэрства думкі”. Уявіце, калі гэта квінтэсенцыя мыслення, то які ў філасофскай думцы “Нёмана” сярэдні ўзровень?
Але ж студэнты проста абавязаны гэта чытаць. Бо Андрэеў спытае на сесіі ды дужа разгневаецца, калі вучні яго не пачулі.
Гадоў 8 таму быў наступ на беларускамоўную, нацыянальную эліту холдынгу, падтрыманы Аўруціным і яшчэ некалькімі рускамоўнымі сілавікамі. У “ЛіМе”, традыцыйным бастыёне беларушчыны, была зладжана серыя мнагаслоўных артыкулаў па цкаванні ды высмейванні найперш рэдактара крытыкі Галубовіча і згуртаваных каля яго талентаў. Народ паспаліты абураўся, дзіваваўся, але паводзіў сябе па-беларуску баязліва, прытоена. Здавалася, тыднёвік вось-вось зробяць двухмоўным. Аднак цалкам гэта не ўдалося менавіта дзякуючы нашым савецкім дзядам, прывычным да дзяржаўнага друку і ганарараў. Старэчымі ссохлымі кулачкамі яны хутка выгналі русакоў. Аўруціна – выперлі з рэдакцыі “Нёмана”, дзе ён быў асвойтаўся і ўжо ўказваў аморфнаму галоўрэду Міхасю Пазнякову, каго друкаваць. За тое, што не справіўся з пасадаю – выгналі з “Нёмана” старцы і Пазнякова. Далі задачу арганізатарскую – гаманіць пра беларускую мову з трыбуны, то бок пустасловіць.
Але ж хто, вы думаеце, малаціў тыя гнеўныя артыкулы супроць беларушчыны, мову высмейваючы – ды, канешне ж, Анатоль наш Андрэеў, жвавы пісака. Выконваў ролю бульдога Аўруціна, мусіць.
Я на сваім ЖЖ тады проста вымушаны быў адлупцаваць і аднаго і другога. З таго часу Аўруцін пры гуках, што ўзнаўляюць імя маё, істэрычна тупае нагамі ды барвянее. Андрэеў, мусіць, інтэрнэт таксама чытае.
Але сцішылася пасля буры рака. Памірыліся старцы з бунтаўшчыкамі ды парукаліся. У склад рэдакцыі ці рэдкалегіі бравых Аўруціна ды Андрэева ўжо не пускаюць, але з артыкуламі ды вершамі зрэдку друкавацца даюць. Бо і той і другі – пэўная сіла і пэўны аўтарытэт у колах, набліжаных да літаратурных часопісаў Расіі. Таму, хочаш там друкавацца як “беларускі геній” – абдымайся з Аўруціным.
З прычыны той уся “эліта” беларускамоўная (і Шніп, і Шабовіч, і інш.) на шасцідзесяцігоддзе гэтага падрыўніка і ненавісніка беларушчыны явілася, і піла за здароўе, і называла “Пушкіным беларускім”, замілавана пазіраючы на яго пышныя бакенбарды. Галубовіч жа, які быў ці не галоўнай зоркаю “ЛіМа” ў 90-х і 00-х, цяпер у холдынгу нават ускосна не ўспамінаецца. Выкраслілі з гісторыі. А ў падручнікі школьныя наладзіліся, маслена ўхмыляючыся, Пазнякоў ды Аўруцін.
Адным словам – “п’ю ваша здароўе”.
ЛіМаразм-181
Лабірынты
Беларуская літаратура, прынамсі яе афіцыёзная частка, на сёння ўсё выразней акрэсліваецца ў секту. Бо па асноўных пунктах сектазнаўства яна гэтаму адпаведная. Назавём тыя пункты:
1) Падман пры вярбоўцы;
2) Маніпуляцыя свядомасцю;
3) Выгаду і даброты атрымоўвае выключна кіраўніцтва секты;
4) шарагоўцы, якія выканалі сваю працу і знасіліся, выкідаюцца за вароты.
Расшыфруем:
1. Пры заахвочванні ў беларускую літаратуру абяцаюць пачаткоўцу адно, у выніку ж водзяць за нос гадамі, і ён не мае ад літаратуры нічога, апроч страчаных нерваў і грошай, выдаткаваных на выданне ўсланых нечытэльных кніжак. У той жа час, натхнёны ідэяй беларускай мовы, ён не заўважае, што начальства якраз, “эліта”, пастаянна мае ад літаратуры даброты – пачэсныя публікацыі ў часопісах, кнігі за дзяржаўны кошт, ганарары, камандзіроўкі ў замежжа, прэміі, нагрудныя значкі, граматы, вымпелы; а галоўнае, начальнікаў “народ” як пісьменнікаў ведае, а шарагоўца не. Чаму? Абмарочаным мозгам ён не задае сабе такое вузлавое пытанне.
2. Маніпуляцыя свядомасцю мае некалькі ўзроўняў – ад піетэту перад рэдактарамі і сакратарамі, яўнай ці скрытай боязі іх да таго, што шараговец пачынае гаварыць інтанацыямі і думкамі літаратурных начальнікаў. Гэты феномен добра вядомы сектазнаўцам. Напрыклад, нават тыя рускія мармоны, што не ведаюць англійскай мовы, хутка пачынаюць гаварыць з англійскім акцэнтам – пераймаюць ад кіраўнікоў, што кантралююць іх са Штатаў. Тое самае – з кітайскай, індыйскай мовамі, калі “гуру” кітаец або індус. Аперыруюць у размовах беларускія шарагоўцы выключна ідаламі ды тэмамі, навязанымі ім кіраўніцтвам. Напрыклад, на радыё “Свабода” нельга ў добрых фарбах памінаць рускіх пісьменнікаў, затое сваіх савецкіх класікаў – узвялічваць. Або захапляцца прынята Арловым, а лаяць яго – то выганяць з гэтага філіяла секты. І гэтак далей. У асабліва таталітарных сектах у шарагоўцаў мяняецца тып характару, дадзены прыродай. Праз паўгода яны яшчэ маюць свой псіхатып, а праз два гады сектанцтва ўсе сотні тысяч набываюць псіхатып свайго “гуру”. Калі глянуць на вершы многіх беларускіх літаратараў (напрыклад, Пазнякова, Башлакова, Камейшы – то гэта клоны Коласа і Купалы, двух галоўных гуру белліту; пераймаецца ўсё – ад спосабу мыслення, настраёвасці да аж метафар і характэрных рыфмаў).
3. Кіраўнікі, гуру таталітарных сект зазвычай мільянеры ці мільярдэры (успомнім сотні тысяч рублёў Шамякіна, што згарэлі на кніжцы пры перабудове; або асабняк Коласа ў двары Акадэміі). Тады як шарагоўцы ёсць галадранцамі, не маюць нічога, апроч абавязкаў і жорсткай рэгламентацыі распарадку дня. Яны пастаянна ў стане асла, які бяжыць за морквай, падвешанай перад мордай на кіі. Ім абяцаюць багацце, славу, надзвычайныя магчымасці, вечнасць… У рэчаіснасці ж – на беганіну яны трацяць апошнія сілы, здароўе. Відавочная паралель з беларускімі літаратарамі, якія ў змане стаць вялікімі маюць толькі магчымасць раз на год ці на два надрукавацца ў “ЛіМе” з трыма вершамі. Ім будуць шчыра ўздыхаць, спасылаючыся на “чаргу”, і замыленымі вачыма шараговец не здатны згледзець, што само начальства з’яўляецца з раскошнымі публікацыямі дзесяткі разоў на год, выдае фаліянты, раскручвае іх з дапамогаю дзяржаўнага рэсурсу, пра творчасць іх пішуць чаляднікі. А шараговец выдае за свой кошт кнігі, перабываючы ў змане, што вось менавіта гэтай кнігаю ён зменіць лёс, схіліць міласць рэдактараў на свой бок. Аналіз холдынгу паказвае, што таталітарная верхавіна секты, “эліта” мае ўзровень літаратурнага жыцця на парадкі вышэйшы за шарагоўцаў.
4. У сектах, як правіла, ніхто не знаходзіцца вечна – з радавых членаў. Нагрузка такая высокая, што, вычарпаўшы здароўе, ён не можа больш працаваць на зманлівую ідэю, на культ. Тады ён сам, зразумеўшы, што вар’яцее, бяжыць адтуль. Але паколькі ён ужо пашкоджаны сектай ў плане свядомасці і сацыяльнай адаптацыі, то не можа існаваць у рэальным жыцці. Другі варыянт такі самы – яго проста выкідваюць адтуль як непатрэбшчыну і вярбуюць новых, маладых і здаровых членаў. Звярніце ўвагу, з якой ахвотай рапартуе СПБ аб прыёме ў свае шэрагі новых рэкрутаў. Патрэбныя яны для масы, для гарматнага мяса, гэта – публіка на вечарынах, чытачы кніг “эліты” секты. Праз два гады, або праз пяць гадоў, яны, спустошаныя, з усведамленнем бесперспектыўнасці і бессэнсоўнасці ліквідуюцца самі. А СПБ прымае і прымае, дасылаючы справаздачы ў міністэрствы і пад гэта атрымоўваючы грошы на жыццё “эліты”. Звычайны лёс таленавітага пачаткоўца – публікацыя ў “Маладосці”, потым у “ЛіМе” без крытычнай ацэнкі. Усё – далей цікавасць да яго губляецца, ён абабівае парогі рэдакцый і чуе адмову. Рухацца далей няма куды. Тупік. Але ў Бога людзей многа, і новыя студэнты і маладыя паэты друкуюцца “ўпершыню” ў “Маладосці”, каб быць таксама выкінутымі праз год–два з літаратурнага працэсу. Да Алімпу, дзе сядзяць ссівелыя сакратары і рэдактары, шлях перакрыты. І нават калі ты туды цудам дабраўся (як ваш крытык, надрукаваўшы некалькі раманаў у “Полымі”), то праз пэўны час спахопяцца і выкінуць за вароты, бо пасады ў цябе, рэальнай сілы у літаратурным працэсе, няма, толку і выгады ад цябе няма. Таму або публікацыі спыняцца, або сам азвярэеш і пачнеш разбірацца з сектанцкай “элітай” нестандартнымі спосабамі. У гэтым пункце палягае і адказ, чаму літаратура беларуская а) не развіваецца; б) такая слабая. Таму што толькі секта не ставіць мэтаю развіццё. Яна па сваёй прыродзе – падман.
Да якога ж тыпу сект прылічыць наш літаратурны працэс? Ёсць рэлігійныя культы (крышнаіты, мармоны…), ёсць псіхакульты (саенталогія…), ёсць камерцыйныя культы (гербалайф…), ёсць медыцынскія (секта Антоненка…).
Мы найхутчэй адносімся да псіхакультаў, бо пакланенне мове – якой у рэальнасці ніхто ў Беларусі не карыстаецца – не ёсць рэлігіяй. Тут усё выключна зямное. А менавіта ў псіхакультах найбольш крывадушнічае начальства і водзіць па лабірынтах семінараў і трэнінгаў (успомніце бясконцыя абвесткі ў “ЛіМе” пра “вечарыны”, “сустрэчы”, “сходы”, “круглыя сталы”…)
ЛіМаразм-182
Дайце аўтару свайго крытыка
Хочацца паясняць, спадары, чаму пры аналізе празаічных тэкстаў я бяру заўсёды пачатак, некалькі абзацаў. Гэта для таго, каб не быць абвінавачаным у прадузятасці, што, маўляў, вышморгваю з твора слабыя месцы і здзекуюся з аўтараў.
Другая асаблівасць нашага разгляду ў тым, што мы заўсёды вылучаем слабыя ці ўдалыя месцы і прыводзім лагічную аргументацыю. Такога вы практычна не знойдзеце ў гісторыі беларускай крытыкі. Аўтару звычайна проста выносяць вердыкт – спадабалася ці не, або абмяжоўваюцца агульнымі совамі, дзе крытык проста самавыяўляецца, любячы сваю асобу бязмерна.
Запрашаю працягнуць вандроўку па №5 “Немана” за 2016 год і глянуць некаторыя творы.
Уладзімір Сцяпан. Друкуецца ў холдынгу вельмі часта. А значыць, падзяляе пазіцыю Касты, з ёй цалкам згодны. Бо каб проста любіў беларускую мову, то не палез бы ў “Нёман” з мініяцюрамі. Ужо ж рускую літаратуру ён дакладна імі не ўзвялічыць. Пазначана публікацыя як перакладзеная нейкім Маркавічам. Відаць, спецыялістам па вялікай і магутнай, бо інакш бы і сам Сцяпан пераклаў – балазе ж набіў руку на тысячах старонак дэтэктываў па-руску.
І ўсё ж – да тэксту:
Мне двенадцать с половиной, я сижу на жестком стуле с железными ножками в узкой больничной палате на одно окно. Белый халат, который приказали накинуть на плечи, — длинный, один рукав порван, а на втором россыпь зеленых и рыжих пятнышек. Пахнет тот халат почему-то пудрой и хозяйственным мылом. А в светлой и узкой палате лекарствами, подгоревшим молоком и мокрыми листьями, как в остывшей бане...
На железной кровати, ближе к открытому окну, лежит учитель рисования. Его голова и худые плечи провалились в две больничные подушки. Учитель смотрит на меня и пытается улыбаться. Получается. Но от этой его.
А за окном кипит август — теплый, темно-зеленый, и там влажный ветер шастает в кустах и деревьях, заставляя двигаться их тени на серой стене. В свои двенадцать с половиной я понимаю, что мой учитель умирает, но о том, когда это произойдет, я не думаю, потому что боюсь. Конечно, хочу, чтобы это случилось как можно позже. Там, на улице, в кустах и деревьях, щебечут птички, озвучивая движение теней на светлой стене. Чтобы не смотреть на своего больного изможденного учителя, рассматриваю то пол, то свои поцарапанные руки, то снова стену, на которой пытаюсь отыскать и без труда нахожу в путанице листьев тени воробьев, они то появляются, то исчезают.
Тут ідзе чыстае апісальніцтва, без рэфлексій асаблівых, без дыялогаў. Ужо ў першым сказе мне падаўся сумнеўным выраз “палате на одно окно“, як быццам канцылярызм. Потым герою “приказали” накінуць халат. Недакладнасць. Гэта не армія, не міліцыя. Тут прыдатнае толькі “велели“.
Россып плямак у гэтым жа сказе – наадварот, занадта паэтычна для кропак бруду. Па двух сказах ужо выявілася няцвёрдае валоданне аўтарам/перакладчыкам рускай моваю. Надалей, зрэшты, будзем вінаваціць адно Сцяпана, бо не без яго ж пільнай праверкі пайшоў тэкст у “Нёман”.
Затым у абзацы два разы блізка стаіць слова “пахнет”. Нягожа. Стылёвы агрэх.
У выразе “вынужденной и мучительной улыбки мурашки бегут по спине” ёсць нешта залішняе ў эпітэтах, трэба зрабіць сказ карацейшым. Да таго ж мурашкі, якія бягуць па спіне – штамп, і для эліты другога эшалона (не сакратарскага), на якую замахнуўся Сцяпан, – гэта слаба, не вартае пяра майстра.
“Кипит август” – здавалася б, паэтычна і вобразна. Але ж зноў мы чулі гэты выраз 120 разоў. Травень і жнівень неаднойчы кіпелі ў вершах беларускі паэтаў. А самому прыдумаць Сцяпану складана – ён не надта паэт.
Потым у абзацы паўтараецца двойчы злучэнне “в кустах и деревьях”. Таксама бедна з фантазіяй у Сцяпана. А далей ён ужо зусім траціў мастацкую пільнасць – цені аднаго разу ў яго на шэрай сцяне, а другі раз – на светлай. А шэры колер не абавязкова светлы, да таго ж у палаце, дзе ўсяго адно акно.
Выраз “больного изможденного” ў дачыненні настаўніка, які памірае – празмерны. Адно слова лішняе. Сцяпан раней не толькі акрэсліў, што настаўнік хварэе, а і апісаў, як худыя галава і плечы таго праваліліся ў дзве падушкі. Гэта не расхлябанасць нават аўтара, а рэальная нястача майстэрства.
Ад чаго такое адбываецца са сталым і знаным аўтарам? Гэта праз: 1) адсутнасць крытыкі яго твораў цягам дзесяцігоддзяў; 2) вялікую прорву паміж дэтэктывамі, якія малаціў Сцяпан, і мастацкай прозаю.
То бок духоўнае пашкоджанне, заробленае на фрывольнай літаратуры, не дазваляе Сцяпану пранікаць у сутнасць рэчаў і глыбіню мовы. Моўная стыхія – што руская, што беларуская – яго адштурхоўвае. Бо адпачатку было Слова, і Слова было Бог. А калі паслужыў галоўнаму ворагу Ўсявышняга праз літаратуру распусты – то не крыўдуй, што вышняе Слова з табой не сябруе.
Завяршаецца ўрывак гэтай карацелькі тыпова – “они то появляются, то исчезают”, то бок заезджаным штампаваным выразам. Прыкладна так пішуць не на філфаках нават, а школьныя сачыненні, хай і на выдатна.
Тут жа, у мастацкай літаратуры, крытэрыі нашмат іншыя. І Сцяпану прыйдзецца задумацца над метадамі ўзвышэння пісьменніцкага майстэрства. У сталым узросце гэта будзе дужа складана зрабіць.
ЛіМаразм-183
Пошласць пошлага чалавека
Мікола Шабовіч прадстаўляе ў “Нёмане” №5 2016 года свае даўнія беларускія вершы ў перакладзе А. Цяўлоўскага. Увогуле, гэтая прыдумка СПБ прэзентаваць народу нацыянальныя вершы па-руску ўяўляецца мне загадкай. І падазраю, што загадка тая мае адгадку ў смачным слове “дурнота”. І дурасць гэтая мае яшчэ большае напаўненне, калі ўявіць, што нашы паэты хочуць уразіць сабою Расію, даслаўшы туды некалькі асобнікаў “Нёмана”. Тады яны проста забыліся на велічыню чыста фізічнага прасцягу гэтай краіны, ну і прызабылі элементарнае – паэтаў вельмі высокага ўзроўню там хапае сваіх, і менавіта з імі яны не ведаюць, як разабрацца. Бо Пантэон запоўнены там дазвання.
А беларусаў нашых можна якраз зацікавіць нацыянальнай моваю, і менавіта ў гэтым прызначэнне беларускіх пісьменнікаў. Хай вывучаюць яе па вершах. А калі ўжо так карціць бачыць свае тварэнні па-руску, то вазьмі і напішы – што замінае? Ведае той жа Шабовіч рускую мову, чаго крыўляцца? Але нашым паэтам важна і тут іграць фальшывую ролю – падаваць сябе народу беларускім класікам, якога спецыялісты перакладаюць на даходлівую мову. Аднак паэзія такая рэч, якую перакласці немагчыма. Яна заўсёды звернутая да народа на яго мове, у адрозненне ад прозы, філасофіі. І таму толькі для свайго народа дарагія паэты.
Пафас уступнага верша традыцыйны, але непадробны:
* * *
Так хочется пригодиться
Не только друзьям-знакомым,
За все отплатить сторицей
Земле и родному дому.
Без пауз и многоточий
Тот край воспевать чудесный,
Где долгую жизнь пророчит
Кукушка своею песней.
Тот край, где когда-то годы
Струились рекой счастливой,
Как мед по пчелиным сотам
Под яблоней или сливой.
Где в школу ходил лесочком
С портфелем, тетрадок полным,
Где сами рождались строчки,
Что сердцу так любо вспомнить,
Чтоб в радости обретенья
Как исповедь прозвучало:
«Родная земля, Бадени —
Святое мое начало!»
Ёсць тут шчымлівая нота, пэўная непадробнасць пачуццяў. Але зноў жа – як мы не зморымся паўтараць – зайгранае ў гэтым вершы літаральна ўсё. Ужо пра тое галасілі іншыя песняры, і шмат. І менавіта такім спосабам, як Шабовіч. Калі ж ён хоча стацца паэтам са сваім голасам, то трэба схітрыцца выказвацца па-іншаму. А як – павінен падказаць талент.
Замнога мёду ў гэтым вершы, надта ён саладжавы. Дый “мед по пчелиным сотам” далёка не струменіць, як хоча таго Шабовіч. Няўдалая метафара.
Словазлучэнне “сердцу так любо” – ужо рускамоўны штамп.
І споведзь – гэта зусім не тое, як выкрыкнуць лозунг “Родны мой край!” Споведзь ёсць пакаяннем – таксама і ў тым, што наша “эліта” беларуская, гэтыя “смотрящие” за літаратурай, з ёй нарабілі.
У пачатку верша парушаны націск на слове “сторицей”.
Яшчэ раз: выразы “родны дом” і “родная зямля”, паўтораныя 3 тысячы разоў беларускімі паэтамі, страцілі сваё значэнне і, як тое ні сумна, апошліліся. Таму трэба шукаць новыя метафары. У гэтым адно з прызначэнняў паэзіі.
Наступны верш мы ўжо адзначалі ў рубрыцы ў арыгінальным варыянце як добры. Па-руску ж ён, скажам так, на дзве траціны згубіў сваю сілу. Пераклад неахайны.
* * *
Мне по-прежнему верится,
И надеюсь, что вериться будет,
Что Земля наша вертится
Потому, что есть добрые люди.
Мне по-прежнему верится,
Что не все продается за деньги,
Что ни вере, ни верности
Не исчезнуть пустым наважденьем.
Мне по-прежнему верится,
Что наш мир красотою спасется,
Что беда перемелется,
А написанное — остается…
Мне по-прежнему верится…
Пакінем яго без пільнага аналізу, спадзеючыся на разуменне Шабовіча: дарма ён аддаў верш перакладчыку. Ідэя, фабула – харошыя. Але ў дадзеным выпадку папсаваныя.
Усе вершы падборкі выраблены ў такім жа ключы – “цяп-ляп”. Што не дзіўна, паколькі аўтары тыя ж. Спынімся для прыкладу на адным:
* * *
От зноя воздух аж звенит,
Земля иссохла.
И мысли целый день одни —
Что дело плохо.
Так душно, парит день-деньской —
Чего примета?
На дождь надежды никакой —
Сухое лето.
Так полыхает небосвод —
Ослепнешь за день.
Сиди, потягивай компот
Ты на веранде…
Но, может, кто-то отыскал
И в этом радость?
Коль вы подобный экстрэмал —
Пишите адрес…
Я раней гаварыў на прыкладзе верша Вікторыі Смолка, выхаванкі дацэнта Брусевіча, што пісаць у такім рытмічным строі небяспечна не толькі праз яго складанасць, а праз тое, што ў многіх на слыху вершы класіка ў гэтым жа строі. Вершы Барыса Пастарнака. Пранізлівыя. Дасканалыя. Асабліва верш “За паваротам”, і асабліва ведаючы, што ён пісаўся ў час, калі паэт свядома аддаў сябе на пакуты, надрукаваўшы “Доктара Жывага” за мяжою. Тым самым ён ужо практычна развітаўся з зямным жыццём.
Чытаем:
Борис Пастернак
За поворотом
Насторожившись, начеку
У входа в чащу,
Щебечет птичка на суку
Легко, маняще.
Она щебечет и поет
В преддверьи бора,
Как бы оберегая вход
В лесные норы.
Под нею сучья, бурелом,
Над нею тучи,
В лесном овраге за углом
Ключи и кручи.
Нагроможденьем пней, колод
Лежит валежник.
В воде и холоде болот
Цветет подснежник.
А птичка верит, как в зарок,
В свои рулады
И не пускает за порог
Кого не надо.
За поворотом, в глубине
Лесного лога,
Готово будущее мне
Верней залога.
Его уже не втянешь в спор
И не заластишь.
Оно распахнуто, как бор,
Все вглубь, все настежь.
Ясна, што пасля такога Твора жахлівым робіцца верш Шабовіча ў перакладзе Цяўлоўскага, а вылучаныя мной месцы – проста пашляціна. Пошлыя думкі, пошлыя надзеі перададзены ў ім. То бо, як казаў Гогаль: “Пошласць пошлага чалавека”.
І хай мне даруе Мікола Шабовіч. Нічога асабістага, як той казаў. Проста я ведаю, што гэты чалавек сапраўды можа пісаць ад сэрца, чыстым голасам. І ў арыгінальных беларускіх вершах яго гэта часта відаць. Тут жа – непавага найперш да сябе, да свайго імені. І не таму нават, што і Шабовіч, і Цяўлоўскі кепска ведаюць рускую паэтычную мову, а таму – што высокая паэзія ўвогуле не можа быць перакладзена.
ЛіМаразм-184
Цень старшыні
Вершы Валерыя Максімовіча прадстаўлены падборкаю ў “Нёмане” №5 2016 года. Прычым як арыгінальныя, па-руску. У той жа час Максімовіч патрапляў на старонкі рубрыкі як беларускамоўны аўтар (выпускі 10, 29, 47, 119 згадваюць яго імя). Паэт любіць абедзве мовы. Прычым перабывае ў змане, што дасканала валодае і той і другою. Зман гэты мацуецца, відаць, наступнымі звесткамі:
МАКСИМОВИЧ Валерий Александрович. Родился в 1962 г. в д. Троянец Минской области. Окончил Белорусский государственный университет. Доктор филологических наук. Автор около 200 научных публикаций, двух поэтических сборников «Мяцежнай споведзі скрыжалі», «Сярод блукаючых планет». Живет в Минске.
Аднак жа, спадары, навука навукай, а паэзія рэч прынцыпова іншая. Таму доктарства філалогіі тут не памочнік.
Уступны верш Максімовіча ўяўляе з сябе ўзор упартай, самаўлюбёнай, злаякаснай графаманіі:
Откровение
Белеет парус одинокий...
М. Лермонтов
Ну что же сделали вы, боги,
Что в мире мне покоя нет? —
Я словно странник одинокий
Среди блуждающих планет.
Я, как отступник, как мятежник,
Без устали и без стыда
Все рвусь то в рай, то в ад кромешный,
То обреченно в никуда.
Не знаю, что со мной и где я.
Затерянный среди миров,
Надежду тайную лелею,
Наивно веруя в любовь.
То в заточеньи пребываю,
То, разорвав смятенья круг,
Бегу, безудержно желая
Попасть в объятья чьих-то рук
И чьих-то мимолетных взглядов,
Насквозь пронзающих, живых, —
Мне несказанная отрада
Всецело раствориться в них.
Но все ж — увы! — огонь сомнений
Нещадно сердце обожжет
И в блике новых откровений
К иным созвездьям унесет.
Нигде не нахожу покоя,
Как неприкаянный мечусь,
Не зная, силою какою
К другому небу вновь взметнусь.
И так всегда: в тоске глубокой,
Познав и тьму, и лживый свет,
Мечусь я, странник одинокий,
Среди блуждающих планет.
Нічога лепшага не прыдумаў аўтар, як цягацца з шэдэўрам генія. Самазабойства, падумаеце вы? Не, проста Маскімовіч забыўся, што існуе прафесійная крытыка. Таму яго наскокі на дот грудзьмі – усяго толькі фанабэрыя ды гульня. Навуковец цудоўна ведае, што ні ў адным дзяржаўным выданні не надрукуюць справядлівую крытыку на яго. Адсюль і адвага.
На пачатку верша аўтар папракае войска язычніцкіх багоў за тое, што яны з ім паступілі несправядліва і дрэнна, прымусілі згубіць пакой. І тут жа параўноўвае сябе з вандроўнікам сярод… “блуждающих” планет! Не, ну бываюць, канешне, касмічныя вандроўнікі, астранаўты з амерыканскай фантастыкі. Але каб у часы Лермантава нехта адважыўся пусціцца ў такую вандроўку… Такім чынам, увесь верш пастаўлены на рыхлы падмурак.
Далейшы лёс твора мала зайздросны: аўтар бесперапынна паўтарае адно і тое ж – ён заблукаў сярод сузор’яў і – адначасова! – імкнецца ў нечыя абдымкі. Мнагаслоўна, даўка, нудліва мучыць нас Максімовіч метафарамі.
Ён ірве “смятенья круг”. Ён прагне трапіць ва ўжо згаданыя абдоймы. А нейчыя мімалётныя позіркі ў яго тым не менш – “Насквозь пронзающие”! І ў гэтых вострых, заточаных позірках для аўтара “несказанная отрада” цалкам “раствориться”. Ай-ёй, як жа ўсё запушчана ў СПБ, “Нёмане” і холдынгу…
Потым агонь апальвае сэрца героя няшчадна. Ды няўжо ж можна неяк ашчадна яго апаліць, калі аўтар робіць такое ўдакладненне?
А далей з жаданых абдымкаў да новых і новых сузор’яў імкне няшчасны вандроўнік. Але і гэтых сузор’яў будзе замала – і аўтар марыць узнесціся ў “К другому небу”.
Хаос эмоцый вядзе паэта да тугі, бо ён спазнаў і цемру, і хлуслівы свет. Рускае слова “свет” спараджае двузначнасць: ці то святло гэта сонечнае ілжывае, ці то свет – у сэнсе арыстакратычнай тусоўкі.
Паток гэтага тухлага, зняможанага вершатворства немагчыма без смеху чытаць, бо каб успрымаць такое сур’ёзам – то мозг бы вашага крытыка выкіпеў. І не задаём мы ўжо традыцыйнае пытанне – чаму не пагналі з такімі вершамі навукоўца паганай мятлой. Бо ведаем – гэта Каста, што жыве па сваіх законах. І хоць апраўляцца будзе “паэт” на нашы галавы – валасок з яго мазгаўні не ўпадзе.
А цяпер звернемся да назваў кніг паважанага філолага: «Мяцежнай споведзі скрыжалі», «Сярод блукаючых планет» – так пазначаны яны ў рускім тэксце біяграфічных звестак. А значыць, кнігі па-беларуску. І гэтыя планеты, якія блукаюць, відаць так спадабаліся Максімовічу, што ён уласнаручна пераклаў верш “пад Лермантава” на рускую мову і дзёрзка выставіў на ацэнку грамадства. А яшчэ і назваў кнігу паводле гэтай пачварнай і непісьменнай фразы. Бо “блукаючых” – тое не па-беларуску, няма такой формы ў мове. І доктар навук, філолаг не ведае гэтага!
Я някепска памятаю, як найміты Пазнякова на сайце СПБ накінуліся на мяне, папракаючы, што я не смею рагатаць над назваю гэтага зборніка (“Сярод блукаючых планет”). Сам старшыня Пазнякоў узяў на сябе адказнасць сцвярджаць, што назва зборніка – выдатная. Плюнь у вочы – скажуць: Божая раса, адным словам. А было гэта, спадары, на зары нашай рубрыкі.
І вось Максімовіч доўжыць тыражаваць непісьменную фразу для студэнтаў, якіх на філфаку сілком змушаюць “Нёман” чытаць. Пазнякоў з Максімовічам свядома гвалтуюць моладзь. У дачыненні ж вашага крытыка Пазнякоў праз наймітаў(псеўданімаў) скарыстаў тады спосаб нецэнзурнай лаянкі. То бок чэрці, што сядзяць у гэтых спадарах, пачалі ад шалу брахаць (“лаять”). Не трывожце чарцей.
Тое самае – з назваю другой кнігі («Мяцежнай споведзі скрыжалі»): споведзь не можа быць мяцежнай, наадварот, яна пакорлівая, бо ёсць пакаяннем. Гэта хрысціянская аксіёма. У іншых жа рэлігіях споведзі не бывае, таму невядома, з якога дуру ўляпіў гэтае слова аўтар.
Не будзем жа мардаваць псіхіку чытача аналізам далейшых тварэнняў доктара філалагічных навук. Такая графаманія для вачэй паэтаў – што серная кіслата. Адно асмелімся выставіць заслужаную адзнаку аўтару – адзінка па пяцібальнай шкале, а па-простаму – кол.
Вытрымка з “допісу” нейкага Анатоля Ўладзімірава (псеўданім, найміт Пазнякова) на сайт СПБ:
Разгадка, відаць, простая: Южыка гэтага ніхто не ведае, ён нічога не дасягнуў у жыцці і творчасці… Таму нагадвае злога мопсіка, які гатоў з-за вугла пырскаць слінай і гаўкаць нават на сланоў.
Вось чытаем, напрыклад, такое яго бязглуздае разважанне: “Нашы чыноўнікі так добра папрацавалі са сваімі літаратарамі, што тыя сыходзяць з жыцця… невядомымі…” Гэта ён – пра Руслана Ірынархава, Уладзіміра Лазара, Георгія Юрчанку, Уладзіміра Ермалаева… Хто ж такі гэты Южык, калі не ведае знакамітых гумарыстаў і сатырыкаў Георгія Юрчанку і Уладзіміра Ермалаева? Сядзіць, напэўна, як сыч, і шыпіць на ўвесь белы свет. Дадам, што Р. Ірынархаў выдатны публіцыст-дакументаліст, а У. Лазар пісаў цікавыя раманы. Абодва тварылі на рускай мове.
http://www.oo-spb.by/ru/news/stati/929.html
Лаянку “Ўладзімірава”, блізкую да нецэнзурнай, я вылучыў. Роўна як і сцвярджэнні пра нібыта знакамітасць пазначаных літаратараў.
А цяпер, дарагі чытач, спакойна задай сабе кантрольнае пытанне:
Ці сапраўды пералічаныя пісьменнікі ёсць знакамітымі? Я ж яшчэ аднаго разу кажу: ніколі не чуў пра іх дзейнасць. У адрозненне ад дзейнасці гіперактыўнага Пазнякова. Ну, праўда ж, сышлі невядомымі ў цяні старшыні…
ЛіМаразм-185
Пазбыцца аматарства
Наталля Саветная неаднойчы трапляла ў нашу крытычную рубрыку. А значыць, яна ёсць сталым аўтарам холдынгу. Прычым верш, які надрукаваны ў яе падборцы ў “Нёмане” №4 2016 года, я ўжо бачыў па-беларуску, калі не дужа падводзіць памяць. Выходзіць, што Саветную лічаць не проста рускамоўнай паэткай, а значным творцам.
СОВЕТНАЯ Наталья Викторовна. Родилась в п. Янтарный Приморского района Калининградской области (Россия). Окончила Ленинградский государственный университет. Психолог. Автор нескольких книг поэзии и прозы, а также многих научных статей. Живет в г. Городок Витебской области.
Бачна, што Наталля Саветная сфармавалася як асоба ў Расіі. Цяпер жа на Беларусі займаецца не літаратурай, а псіхалогіяй. Значыць, яна не прафесіянал. І тым не менш правілы ў нас такія, што кожнага аўтара, які друкуецца ў холдынгу, мы крытыкуем як прафесіянала. Інакш трэба прызнаць, што выданні нашы літаратурныя ёсць балаган.
Таму давайце строга глянем на памянёны ўжо верш Саветнай:
ТУМАН
Прожорливый туман снега жевал,
Прильнув к земле губами пухлыми,
С дождями вместе лед, как соль, лизал,
Дымил в проталинах с травой пожухлою.
Клубился в поле, вился над рекой,
Стелился-плыл дорогою пустынною…
— Горит зима! — решил сыночек мой. —
Пойду-ка за пожарною машиною!
Не будзем крывіць душою, што гэта, маўляў, не паэзія. Гэта паэзія, ці хаця б старанныя спробы яе. У адрозненне ад навукоўца Максімовіча, якога мы ўчора пясочылі.
Аднак метафары некаторыя ў Саветнай сумнеўныя. Туман спачатку ачалавечваецца, надзяляецца нават пухлымі вуснамі, ліжа языком лёд, і раптам – губляе гэтае аблічча, а проста дыміцца. А за гэтым агрэхам цягнецца другі – туман, які толькі што дыміўся, яшчэ і клубіцца, што амаль сінонімы. А ў такім кароткім вершы паўтараць вобразы – смерці падобна.
Першыя два радкі другой страфы лічу ўдалымі, нягледзячы на здвоеныя словы.
А вось апошнія два радкі – промах. “Сыночак” – трэба думаць, маленькі, раз памяншальная форма выкарыстана аўтаркай – раптам па-даросламу, лірычна і вобразна характарызуе карціну – “Гарыць зіма!” Ды яшчэ і пойдзе ён за пажарнаю машынай, што ёсць абсурд зусім, нават калі “сыночак” і дарослы. Гэта фальш. Хоць сама метафара пра зіму, якая палымнее на фоне снегу праталінамі, някепскі. Але – толькі някепскі, не болей, таму што гарэць зіме і снегу лепш на яркім сонцы, чаго па вершы не відаць, тут усё ў тумане.
Ізноў даводзіцца па справядлівасці ставіць тройку за верш. А на большае ён не цягне з указаных прычын. Хоць, паўтаруся, імкненне Саветнай да незвычайных вобразаў пахвальнае.
У наступным вершы аўтарка не прымае чамусьці ветлівых дзяўчат:
* * *
Не принимаю! Нет, не принимаю
Девчонок вежливых услужливый порыв —
И снова в переполненном трамвае
Стою упрямо в стайке молодых.
Присесть бы мне — в ногах нет больше правды.
Она на шпильках рядом — «цок» да «цок».
И я за ней. Спешу не для бравады:
Психея мой обжаловала срок!
Не принимаю… Нет, не принимаю —
Пока души уголек! —
Диванного запыленного рая,
Домашних тапок теплый шепоток.
У выніку аказваецца, што гераіня не прымае насамрэч таго, што яна пастарэла. Але пры чым тут дзяўчаты? Напэўна, каб не мільгацелі перад вачыма сваёй маладосцю.
Выкарыстана выслоўе “ў нагах праўды няма”, што для вершы нядобра.
Памылка і з вугельчыкам душы, які “пылает”. Агеньчыку нават цяжка палаць, а ўжо вугельчыку – пагатоў.
Гэта і няўважлівасць Саветнай, і адсутнасць прафесійнасці, рамяства. Літаратурай трэба займацца штодня безупынку, па некалькі гадзін, калі хочаш вылузацца з аматарства. А па вялікім рахунку, пісьменнік увесь дзень жыве словам, калі не піша, то абдумвае, чытае, фантазіруе.
Апошнія два радкі выйшлі добрымі ў паэтычным сэнсе. І каб на такім узроўні трымаць увесь верш, то моц Наталлі Саветнай даўно б перасягнула ўсіх нашых рэдактараў, што акапаліся ў часопісах і тыднёвіку.
Пакуль жа маем тое, што маем.
Вершы Яўсея Лапухіна таксама выглядаюць аматарскімі.
Пацвярджэнне вось:
ШАГИ
Солнце где-то спряталось опять:
Знать, смотреть на землю надоело.
Где уж там загара благодать —
Чуточку тепла тебе бы, тело!
За окошком ветер всё сильней,
Тучи опускаются всё ниже.
…Слышится негромкий скрип дверей,
И шаги по комнате всё ближе.
Замерла в истоме сладкой грудь,
В ожиданьи ласки руки млеют.
Как шагов сегодня долог путь —
Будто торопиться не умеют!
Каравыя, немілагучныя выразы я вылучыў. Да таго ж “В ожиданьи” мусіць пісацца праз “е” на канцы. І паблажка ў вершах робіцца толькі тады, калі трэба гэты канец слова зарыфмаваць з “и”. Чаго ў дадзеным выпадку няма.
Злучэнне “в истоме сладкой” ну надта ўжо зацухмоленае ў рускай літаратуры. Такія азы любы паэт павінен ведаць як свае пяць пальцаў.
У выніку, калі і адчувае тонка Лапухін, і хоча напісаць цікава, – адсутнасць майстэрства не дазваляе тое зрабіць. Мова і паэзія ёсць сродкамі выяўлення душы. Мову, паэты, спасцігайце найперш.
Такім чынам, мы збольшага скончылі агляд паэзіі №4 і №5 “Нёмана”, чаго раней не рабілі, і як бачна цяпер – неабходна будзе працягваць гэты зачын. Бо ўзровень сярэдні проста нізкі, ці проста аматарскі. А часам бывае – і напорыстая, ваяўнічая графаманія. А ёй варта даваць адпор у дзяржаўных выданнях.
ЛіМаразм-186
Лякарства ад настальгіі
За папярэднія месяцы і гады мы не патрапілі разгледзець у рубрыцы “Дзеяслоў”. І многім падалося, што крытык ваш мае пэўную прыхільнасць да гэтага часопіса і, наадварот, мае непрыязнасць да холдынгу “Звязда”. Насамрэч гэта не так, бо нічога благога мне ў холдынгу не рабілі, а ў “Дзеяслове” не рабілі нічога добрага – таго, за што я мушу бязмерна іх шанаваць.
Гэта дзве філіі адной Касты, чытач можа ў тым спакойна ўпэўніцца, пагартаўшы “Дзеяслоў”. Там таксама некалькі “гуру”, якія з 2002 года, калі зачынаўся часопіс, сваіх пазіцый не страцілі. Новых лідэраў не аб’явілася, ім не далі вырасці, а старыя – савецкія народныя паэты – памерлі.
І таму зусім не здзівіўся я, калі, гадоў некалькі да гэтага не разгортваючы “Дзеяслоў”, тут жа натрапіў на тых самых Хадановіча і Някляева. Яны з вялізнай верагоднасцю будуць у любым нумары часопіса, наўздагад вамі ўзятым. Такім чынам, кола, ядро, дзеля якога і існуе часопіс, там яшчэ меншае, чым у “Полымі”.
Мудроў, Аркуш, Скобла – людзі, якія на маёй памяці ніколі не друкаваліся ў “ЛіМе”, – усе яны там. Гэта так званыя лідэры, якіх вельмі няшмат. Астатнія – масоўка, якая ўласна дабротаў ад часопіса і СБП не мае і шчаслівая толькі тым, што пускаюць яе раз на два гады з вершамі, крытыкай, публіцыстыкай.
Публіцыстыка, дарэчы, і ёсць самай змястоўнай, адметнай часткай часопіса. А ніяк не яго мастацкая і крытычная часткі. Нават калі апошняй і загадвае цяпер Леанід Галубовіч. Бо для крытычнай і для мастацкай частак патрэбныя выканаўцы, творцы, як ні круці. А дзе іх узяць? З Марса іх туды не прышлюць.
Але вернемся да так званай масоўкі “Дзеяслова”. Кола яе таксама звузілася, і менавіта з-за бесперспектыўнасці – бо людзі масоўкі не зусім ідыёты і бачаць, што як сядзеў там у “гуру” Някляеў 15 гадоў таму, так і сядзіць, не пасунуўшыся. Гэта дэмаралізуе. Таму, праз звужэнне кола шарагоўцаў, “Дзеяслоў” эксплуатуе перабежчыкаў, нязначных літаратараў, якія друкуюцца паралельна і ў “Звяздзе”. Гэта, паўтаруся, апраўдана не ідэалагічна, а менавіта рацыянальна – масоўка вузее і кволіцца, няма кім дзіркі затульваць.
Праз адсутнасць перспектывы паэты і празаікі, дый крытыкі “Дзеяслова”, не толькі не растуць, але дэградуюць. І ўзровень уласна мастацкіх твораў – там ніколькі не вышэйшы за ўзровень рэдактараў і сакратароў холдынгу. Таму не трэба перабываць у ілюзіях “свабоды творчасці”. А хто сумняваецца – ім мы праз крытычны аналіз дакажам.
Напрыклад, тыповы шараговец і проста выдатны хлопец “Дзеяслова” – паэт Юрась Шамецька (№78). Знаёмы я з ім яшчэ па баталіях у ЖЖ 8-гадовай даўнасці, калі літаратурнае людства часова выйшла з анабіёзу. Жыве Шамецька ў Канадзе і настальгуе па Беларусі. Варта сказаць, што мой сябар нядаўна прыязджаў менавіта з Канады ў адпачынак і прама сказаў, што рускія і беларусы там нікому не патрэбныя, таварышуюць толькі паміж сабою. А ў асноўным – туга, страта сэнсу жыцця, нягледзячы на запоўнены халадзільнік.
Вось і Шамецька тужыць па Мінску:
* * *
У Мінску я не заблукаю...
Мне мапы болей непатрэбны...
На Даўгаброцкай адшукаю
царкву, дзе ахрысцілі з небам...
Адчую лёгкасць захаплення...
Сквер перад Операй нязменны...
Я прыміруся з прыцяжэннем,
што зазывае ў горад светлы...
У Мінску я не заблукаю...
Мой Мінск падкажа прывітальна,
што да сябе яшчэ чакае
мяне на плошчы прывакзальнай...
Пацвердзіць даўнюю умову:
толькі сабе заўжды належыць
і, абмінаючы пакору,
ігнараваць законы межаў.
За добрым і веру, што шчырым пафасам верша стаіць каравае, коснаязыкае аматарства – у лепшых традыцыях “Полымя” апошніх гадоў.
Слова “непатрэбны” ў дадзеным граматычным кантэксце павінна пісацца як “не патрэбныя”.
“Ахрысцілі з небам” – ну зусім няўдалы выраз для значэння “хрысціць”. Няхай зазірне Шамецька ў слоўнік, які, зрэшты, у Канадзе будзе цяжкавата дастаць. Хрышчэнне мае зусім пэўнае азначэнне.
Затым паэт “адчуе… сквер”, гэта пасля “лёгкасці захаплення”. Можна ўявіць сквер на далёкай радзіме, але адчуць – сумнеўна, нягожа.
Прымірыцца з прыцяжэннем – таксама натужліва, ніхто ж сілком у горад родны не цягне, з’ехаў сабе ў замежжа і з’ехаў.
Выраз “што да сябе яшчэ” немілагучны, як мінімум. Як і злучэнне слоў у наступнай страфе – “толькі сабе заўжды”. За гэтым варта сачыць, калі жадаеш звацца паэтам.
Слова “належыць” у дадзеным склоне павінна пісацца як “належаць”, гэта ўжо граматычная памылка. “Пацвердзіць”, “належаць”, “ігнараваць”…
“Умову–пакору” – ну не зусім рыфма ў апошняй страфе, прызнаемся шчыра. І як можна пакору абмінуць, і навошта абмінаць, ды яшчэ каб “ігнараваць законы межаў”? Пакручаста, скрыпуча.
Нічога асабістага да Шамецькі, хай там у далёкай далі не крыўдуе, але верш гэты – суцэльнае коснаязыкае лапатанне.
Па нашай традыцыі – і глядзець не варта астатнія творы падборкі. А скажам толькі, што Шамецька застаўся на такім “паэтычным” узроўні, на якім і быў 8 гадоў таму, калі мы перасякаліся ў ЖЖ. Прычына? Адсутнасць крытыкі на яго творы. Паэт чахне без крытыкі. Традыцыя часопісаў нашых такая: надрукавалі – то значыць апрыёры ўзровень высокі, і адкасніцеся ўсе.
Вось вытрымка з бібліятэкі “Камунікат”, якая маляўніча характарызуе “Дзеяслоў”:
“Дзеяслоў” сёньня – самае аўтарытэтнае літаратурна-мастацкае выданьне Беларусі. Вакол “Дзеяслова” аб’ядналіся самыя знакамітыя ў Беларусі пісьменьнікі, а таксама самыя перспектыўныя маладыя аўтары. “Дзеяслоў”, па сутнасьці, застаецца адзінай альтэрнатывай дзяржаўным літаратурна-мастацкім выданьням, дзе ўстаноўленая жорсткая ідэалагічная цэнзура і дзяржаўны кантроль над творамі, што друкуюцца.
Як бачна з нашага аналізу, творы Шмецькі, што менавіта падпадае пад вызначэнне “самыя перспектыўныя маладыя аўтары”, не вытрымліваюць прафесійнай крытыкі. Ён даслаў з Канады аматарства, сырасць.
І яшчэ буду сцвярджаць, што ў “Полымі” і “Маладосці” з 2004 па 2012 гады, калі я там друкаваўся з мастацкімі тэкстамі, ніякай ідэалагічнай цэнзуры не было. Гэта аўтарам “Дзеяслова” так хочацца думаць, каб узвысіць сябе. Максімальнае, памятаю, што мяне папрасілі змяніць у “Полымі” – калі сатырычна апісаў у рамане чыноўніка, пачэснага грамадзяніна горада Глуска, – прыбраць канкрэтную назву горада, бо ў Глуску сапраўды ёсць пачэсныя грамадзяне і яны могуць пакрыўдзіцца. Вось і ўся “цэнзура”. Што там творыцца цяпер – не ведаю, не друкуюся. Але ўпэўнены, што ў прозе і вершах галоўнае мастацкасць і талент аўтара, тады любыя вароты будуць табе адчынены, рана ці позна. Калі ж ты пішаш не пяром, а сякераю, то выбачай – такіх пісакаў хапае сярод літаратурных чыноўнікаў і там ты ім напраўду не канкурэнт.
Часопіс “Дзеяслоў” чахне і гібее без крытыкі гадоў чатырнаццаць. Таму бачу сваім абавязкам курыраваць яго па магчымасці, бо ўсе аўтары чалавекі, і ў “Дзеяслове” яны таксама прагнуць увагі.
ЛіМаразм-187
Ня трэ нэрвавацца
Пребудьте во Мне, и Я в вас.
Как ветвь не может приносить плода сама собою,
если не будет на лозе: так и вы, если не будете во Мне.
(Ин.15:4.)
Цяжка ў сучаснай беларускай літаратуры знайсці больш негатыўнага, упёртага і самаўлюбёнага літаратара, чым Альгерд Бахарэвіч. Тут ужо само імя “Альгерд” выклікае асацыяцыі з гжэчным панам, якому падабаецца ў сабе літаральна ўсё.
Пісьменнік дзіка самаўпэўнены, але пра яго веліч мы чуем адно ад яго самога, ці ад спадара Вішнёва, яго сябра і выдаўца, ці то ад прыручанай імі за 20 гадоў публікі. У сёр’ёзных выданнях ніколі не даводзілася мне чытаць грунтоўных рэцэнзій на Бахарэвіча.
Але гэта не бянтэжыць пана Альгерда, бо, апанаваны элементарнай гардыняй, ён ведае ўсё і гатовы даць вам адказы на любое пытанне.
Вось паслухайце анонс да яго кнігі, які сачыніў сам празаік:
«Каляндар Бахарэвіча» — 366 эсэ пра падзеі, асобы і факты гісторыі, якія варта ведаць, каб адчуць сябе часткай чалавецтва. Рэкамэндуецца для любога ўзросту, пажыцьцёвых зьняволеньняў і палётаў на Марс.
Як вам? Ну акурат жа сумна вядомы Дзмітрый Быкаў, расіянін з борздым пяром у руках. Той таксама ўсё ведае. Або Велер, які Міхаіл. Той так і назваў сваю кнігу “філасофіі” – “Усё пра жыццё”. Там, дарагі чытач, табе адкажуць на любое пытанне.
А як вам колькасць эсэ ад Бахарэвіча ў кнізе – 366 – лічба неяк насцярожвае, праўда? Дзівосная любоў да сатанінскіх шасцёрак. Задумаемся. Ну і выдавец жа адпаведны – радыё “Свабода”, вядомая заказным голасам з Прагі разбуральная хеўра.
Затым пан Альгерд, шырока расправіўшы плечы, бярэцца судзіць “беларускіх клясыкаў”, як ён іх называе – на цэлую кнігу. Насамрэч большасць партрэтаў яго – на імёны, ужо цалкам забытыя літаратурай, іх творы састарэлі гадоў 30–50 таму. Аднак, каб стацца выдадзеным “Свабодай”, Бахарэвіч, узараўшы архівы, надае ім нерэальную значнасць:
«Гамбурскі рахунак Бахарэвіча» — суб’ектыўны погляд пісьменьніка на беларускую літаратурную клясыку. У кнігу ўвайшлі больш за паўсотні эсэ, прысьвечаных яе самым вядомым постацям: ад Гусоўскага і Багушэвіча да Шамякіна і Быкава. У кнізе выкарыстаныя фатаздымкі з фондаў Беларускага дзяржаўнага архіву-музэю літаратуры і мастацтва (БДАМЛМ), Анатоля Клешчука, асабістых архіваў сям'і Адамчыкаў, Лявона Юрэвіча, творы Арлена Кашкурэвіча і Заір Азгура.
Лявон Юрэвіч, Арлен Кашкурэвіч… Хто такія? Чытаў хто з вас? Будзе калі чытаць? Наўрад. Але яны, паводле Бахарэвіча, “клясыкі”, бо трэба ж было накатаць болей за паўсотні эсэ.
Класік жа насамрэч – гэта той, хто рэальна ўплываў на сучасную яму літаратуру і яе фармаваў, каго цытуюць надалей, быццам Пушкіна. Вось Купала – класік (хоць ужо і не цытуюць яго). Азгур і Кашкурэвіч – не.
Аднак сказаў пан – слухайцеся.
Да таго ж нехта запусціў у народ прыказку і паўтарае яе, што Бахарэвіч – выдатны стыліст. І гэта на паверку – таксама лухта.
Вось узяты наўздагад урывак з кнігі пана Альгерда – “Практычны дапаможнік па руйнаваньні гарадоў”:
...Цяпер ключ зноў ляжаў на яе далоні, і пальцы Дары ўзважвалі дакучлівае халоднае цельца. „Чаму б і не?” — падумалася ёй, хаця юнае, нікога ня слухаючае „так” даўно грукала ў грудзёх. „Чаму б і не?” — гэтак бывае, калі, толькі-толькі навучыўшыся плаваць, трапіш далёка ў гушчыню хваляў, і раптам адчуеш — выключна розумам, выключна раздражнёным ад вымушанага адпачынку Здаровым Сэнсам, што даводзіцца паўсюль цягаць за сабой як ратавальнае кола на ўсялякі выпадак — адчуваеш, што пад жыватом тваім — каламутная бездань, і бездані гэтай абыякавыя высокі рост, аб'ём цягліцаў ды моцныя ікры... але тыя ж рукі, тыя ж ногі, якія прывялі цябе сюды, упэўнена рассоўваюць цяжкія вадзяныя парцьеры прысьмірэлай прыроды, і сонца прыпякае, і бяжыць проста ў вусны дробная рабізна... чаму б і не?
Узровень, роўна як у “Полымі” ці “Маладосці”, а то і яшчэ горай, бо там хоць якія рэдактары паяўляюцца. Коснаязыкасць, адчужанасць ад народнай мовы так і б’е ў мозг. “Дакучлівае халоднае цельца” – гэта як? “Гэтак бывае, калі, толькі-толькі” – згушчэнне кароткіх, немілагучных слоў.
А як вам вобразнасць – “далёка ў гушчыню хваляў”? Ды дзе ж тая далёкая гушчыня затаілася, у якім акіяне?
Па два разы паўтараюцца на кароткім участку “адчуеш(адчуваеш)” і “выключна”. Прычым другое слова тут іграе ролю назойлівага канцылярызму. Ну не па-беларуску гэта. Так і праступае пад нацыяналістычнай маскаю мінскі русак.
А грувасткасць наступнай часткі задо-о-о-ўгага сказа зусім дабівае: “упэўнена рассоўваюць цяжкія вадзяныя парцьеры прысьмірэлай прыроды”. Недзе ў роце млосна захрас язык ды не можа выблытацца. Як памагчы літаратару?
Насамрэч жахліва. І не да смеху. Бо пнецца гжэчны Бахарэвіч фармаваць думку моладзі з “незалежных” пляцовак. Кажу – моладзі, бо людзі ад 35 гадоў сур’ёзам не могуць яго тэксты ўспрымаць.
Жахліва… а з другога боку – прадказальна. Якім багам служыш – такая і літаратура ў цябе. Калі абагаўляеш садаміцкую інфантыльную Еўропу і высмейваеш у творах Беларусь, то адпаведны і вынік. Можаш тварыць сам, без Хрыста, ну дык і твары. Вольнаму воля.
Аднак пацяшае факт, што разважлівы матэрыяліст Бахарэвіч намагаецца аздабляць тэкст “велічнымі” метафарамі. Нібыта сапраўдны паэт. Кшталту – “бяжыць проста ў вусны дробная рабізна”. Сумнеўная лірыка.
Дарэчы, набраўшы ў Гугле “Бахарэвіч фото”, ты імгненна ўбачыш, чытач, што ўніформа пісьменніка, у якой ён з’яўляецца на людзях, выключна чорная. То бок інфернальная. Кольца ў левым вусе давяршае карціну “настаўніка” беларусаў, які ў Нямеччыне набраўся адпаведнай духоўнасці.
Ну і годзе, а не то пан угневаецца. Зрэшты, пры адсутнасці ўвогуле незалежнай крытыкі на Бахарэвіча, ён таемна будзе рады і гэтаму. Папсі*** крыху, а затым возьме тлумачальны слоўнік і, сцяўшы зубы, засядзе вучыцца.
ЛіМаразм-188
Цесныя джынсы
Людміла Рублеўская – сталая аўтарка “Дзеяслова”. Апошнім жа часам – і аўтарка “Полымя”. Ну і жонка галоўнага рэдактара “Мастацкай літаратуры”, і вядучы рэдактар “Савецкай Беларусі”, і кіраўніца студыі “Літаратурнае прадмесце”… Ці не праўда, грымучая сумесь?
Ад сумесі гэтай, зрэшты, паспяхова нараджаюцца кнігі не толькі ў “Мастацкай літаратуры”, публікацыі раманаў у “Полымі”, але і кнігі ад супрацьлеглай структуры – СБП – у адпаведных серыях. Не будзем цяпер корпацца і ўдакладняць: дапытлівы чытач сам даведаецца па Інтэрнэце. Выходзіць, СПБ і СБП, якія зацята дужаюцца паміж сабою, тым не менш – аддана кахаюць Рублеўскую! Задумаемся, што гэта за любоў да пісьменніцы дзіўная, калі кіраўніцтва гэтых структур пазабіваць адно аднаго як быццам гатовае.
Мы ж толькі выкажам сціплае меркаванне, што гэта адна і тая ж Каста пасвечаных у беларускае слова разыгрывае перад намі камедыю з “незалежнасцю” і “дзяржаўнасцю”, каб ладзіць свае асабістыя справы.
З некаторых пор, відаць, калі памерлі савецкія народныя паэты “Дзеяслова”, Рублеўская паспяшалася іх месца заняць. А інакш як вытлумачыць факт, што раней “Дзеяслоў”, прыкладам, адчыняўся вершамі Барадуліна ці Гілевіча (савецкіх сілавікоў), а цяпер – Людмілы Рублеўскай? Жанчыну на царства?
Вось такія кепскія справы з аўтарамі ў “Дзеяслове”, спадар чытач. А ты, мусіць, думаў, што там высокай літаратурай займаюцца і адно ў “Звяздзе” непарадак? Дык пані Рублеўская і ёсць тая “Звязда”. Вочы расплюшчым.
Цяпер да вершаў Людмілы, што ў №78 “вядучага літаратурнага часопіса Беларусі”, як называюць яго ў пэўных колах.
Ты чуў, дарагі чытач, што Віктар Шніп ужо класік? Ну дык знаёмся: верш Рублеўскай зачынаецца цытатаю з твора ўласнага мужа! (А гэта і сведчыць якраз тое, што наменклатура даўно села табе і мне на шыю важкаю задніцай).
* * *
“Я з Бродскім па Венецыі іду…”
В. Шніп
Ты – з Бродскім, ну а мы – з Сарданапалам.
Хада цяжкая – у ягоных вояў.
Плывуць сузор’і дзесьці, у каналах,
А тут паціху дагарае Троя.
Плывуць сузор’і ад Святога Марка
Пад мост крывы, што выгнуўся ляніва.
І чоўны, як бадзяжныя сабакі,
Сыходзяцца да прыстаняў тлумлівых.
Ты – там , ты – з Бродскім. Мы ж цягаем горы
Страў экзатычных на падносах срэбных.
Сталы рыхтуем, доўгія, як мора,
Накрытыя абрусам белапенным,
Дзе частавацца нам не прапануюць.
Прыслузе месца – толькі на варыўні.
Палаяцца, пакуль твой цар піруе,
І абсмяяць убораў павуцінне.
І потым, па асфальтавым прыбоі,
Ісці ў кватэру, што памерам з кошык,
І зразумець: паэт ідзе за мною.
Ён там, дзе жыць камусьці дапаможа.
Праблема такая ў паэткі: сапраўдных тэмаў для вершаў і болю душы, з якога ўсё нараджаецца, у яе няма. Пытанні з друкам і славаю вырашаны. Слава, праўда, сумнеўная. Ну дык у нашай літаратуры ўсё на вушах стаіць замест ног. І прызначэнне рубрыкі якраз паставіць літаратуру на ногі, і даць поўху, каб прывесці яе ў прытомнасць.
Тэмаў для вершаў няма. А публікацыі чакаюць. Пятровіч звоніць, напэўна, і патрабуе вершаў або раман. І трэба нешта з сябе вытужыць паэтычнае. Для чаго бярэцца радок… з мужа – і паскакалі па рыфмах.
Верш атрымаўся пусты. Пачуццяў не выклікае ніякіх. А паэзіі прызначэнне якраз – выклікаць непадробныя, моцныя пачуцці.
Паясняем, што такое моцныя пачуцці на прыкладах:
Аляксей Пысін:
...Я гляджу на даўняе курганне,
На траву, на рыжых мурашоў.
Ведайце: калі мяне не стане —
Я ў сваю дывізію пайшоў.
Максім Багдановіч:
Цямнее край зубчаты бора...
I тчэ, забыўшыся, рука
Замiж пярсiдзкага вузора
Цьвяток радзiмы васiлька.
А каментаваць тут няма чаго. І параўнайце цяпер з паэтычнай фальшыўкаю ад Рублеўскай. Адна поза і псеўдакраса.
Канкрэтныя хібы верша: “ягоных” – гутарковая, непаэтычная форма ад “яго”. “Дагарае Троя” – не прышый кабыле хвост; для чаго пастаўлены гэты выраз, прычым Троя? “Мост крывы”, які “выгнуўся ляніва” – ну зусім празмерна, ад гэтага рыхла і квола. Ён ужо крывы, то для чаго ўводзіць залішнія тлумачэнні, што мост выгнуўся ды яшчэ і ляніва? А што, можна жвава выгнуцца?
Сталы ў Людмілы Рублеўскай “доўгія, як мора”. Во як! Мора – доўгае? Ну хіба што пра Чырвонае мора так можна сказаць. Але ж яно яшчэ і шырокае. Няўдалая метафара.
Плывуць у вершы “чоўны” замест пісьменнага “чаўны”, чыкільгае “тлумлівых” замест правільнага “тлумных”.
Напружвае ўспенены абрус – “абрусам белапенным”. Беласнежным – паверу, хоць будзе гэта і штамп. А пеніцца ён навошта?
Затым сустракаем какетлівае “варыўні” замест звыклага “кухні”. Таксама мінус вершу.
А яшчэ і цар там “піруе” рыхтык па-руску, бо “піруе” – русізм. Па-беларуску – “балюе”.
“Асфальтавы прыбой” – пакручастая і манерная, недакладная метафара.
Заканчваецца верш чыста дыдактычнай, канцылярскай страфою: “Ён там, дзе жыць камусьці дапаможа”. Тут ужо не хапіла ў аўтаркі духу вытрымаць твор цалкам у велічнай, хоць і фальшывай, форме. А ну яго! – Пятровіч прагна схопіць і так. Бо даўно ведае Рублеўская – у адборы яна не ўдзельнічае, бо паводле пасады ў СаўБеліі яна ўжо не эліта нават, а “Эліта” з вялікай літары. Якое дачыненне, зрэшты, дзяржаўная “СБ” мае да апазіцыйнага “Дзеяслова” – сам думай, чытач. У беларускіх пісьменнікаў – так.
І што застаецца ад гордага цэтліка “вядучы часопіс” пасля разгляду вершаў Шамецькі і Рублеўскай? І чым паэзія тамашняя лепшая за “звяздоўскую”, карлюкевічскую? Зноў разважай, чытач. Для таго нам і мозг дадзены.
Скажу больш: няма паэтычнага росту – па законах Тварца неадменна ідзе дэградацыя. І вершы Рублеўскай дзесяцігадовай даўнасці нават лепшыя за цяперашнія. А дваццацігадовай – яшчэ лепшыя. Аднак вярнуцца ў блаславёнае мінулае, калі і Шніп і Рублеўская, скромныя і рэдактары “ЛіМа”, выдавалі кнігі сваім коштам, – немагчыма. Наколькі жывы быў зборнік Шніпа “Чырвоны ліхтар” – узрыў эмоцый: пра жаночыя круглыя попкі, пышныя грудзі ды ўсё тое, што будзіць пожад і юр здаровага мужыка! А цяпер нейкі там Бродскі, Венецыя… Усё ачахла, апала, абвяла. Усё – фальш, форма без зместу, порхаўка.
* * *
Ты ў начы на танцах падчапіў дурніцу
I, гарачую, завёў ты пад кусты.
I яна, шчаслівая, зняла спадніцу
I ад цесных джынсаў вызваліўся ты.
(Віктар Шніп, “Чырвоны ліхтар”, выд. “Полацае ляда”, 2000 г.)
ЛіМаразм-189
Цёплае слоўца
Мы працягваем танкам ісці па вершах часопіса “Дзеяслоў” №78, не зважаючы на тое, знаёмыя ці не знаёмыя мы былі з паэтамі, якія выступаюць з падборкамі. А інакш нельга. Інакш мы звалімся ў звыклае беларускае кумаўство ці зямляцтва, якія амаль ужо зарылі ў дол беларускае слова. Мы прыкідваемся, што аўтары як людзі нам абыякавыя, а глядзім выключна на іх тварэнні.
Аднак жа Гібка-Гібкоўскага я напраўду асабіста не знаў, ніколі не сутыкаўся нават мімаходзь у гутарках Інтэрнэта. І тым не менш – ведаю, што спрабаваў ён пяро мінімум 8 гадоў таму, надта ўжо гучнае прозвішча ў паэта.
Гэта я пра тое, што зусім не з жыхарамі далёкіх планет мы сыходзімся ў элітным “Дзеяслове”, а ўсё з тымі ж зацёртымі прозвішчамі.
Біяграфія:
Гібок-Гібкоўскі Алесь — паэт, эсэіст, перакладчык. Лаўрэат прэміі Беларускага саюза журналістаў «Залатое пяро», Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі. Аўтар кнігі вершаў «Насамрэч». Нарадзіўся ў 1952 годзе ў вёсцы Рупейкі на Ваўкавышчыне. Жыве ў Мінску.
У вершы “Балада пра пагоню” мы тут жа натрапілі на горкія праявы беларускай паэзіі:
1) адсутнасць жывога пачуцця; аўтар апелюе да выдуманых і змярцвелых эмоцый;
2) сектанцкае мысленне; зварот да лідэраў касты (Дранько-Майсюк), у Рублеўскай было – наогул Шніп, яе муж, без цырымоній;
3) вузкае мысленне – бедная Пагоня, якую эксплуатуюць дзесяцігоддзямі, ужо не толькі ўзмылілася, а ссівела і глядзі зваліцца без дыхання.
Да ўсяго дапасавалася і адсутнасць чуцця слова, фанетычнай прыгажосці ў Гібка-Гібкоўскага – усё рвана, карава, заходзяць словы ў мозг – быццам нехта заганяе іх цяжкім абцасам.
Адзіны ўдалы радок – першы, я яго вылучыў падкрэсліваннем. Усё астатняе проста жах. Аматарства. Ну там жа сядзіць бывалы паэт Галубовіч, хай і на “крытыцы”, няўжо не цягнула рэдактарам падказаць нешта выправіць? Або ўжо агульнае раўнадушша і эгаізм усіх настолькі скавалі?
БАЛАДА ПРА ПАГОНЮ
Л. Дранько-Майсюку
У жорсткім трымценні хвілін
зямных – найчасцей гаротных –
ўбіваем і мы свой клін,
каб клін цемры смяротнай
выбіць з нашых шырот,
прыродай не абласканых,
каб ацалеў наш род,
стагоддзямі біты й гнаны.
Таму сеем семя сваё
у ярасным, роспачным гоне
бясконцых з лёсам баёў,
і ад ранаў не стогнем.
Не ведаем цвёрда – хто мы?
Хоць сімвал таго гону –
узмыленая ад стомы
спрадвечнай Літвы Пагоня.
І ўсё ж мы радней не маем
яе разгубленай долі,
і кожны раз заміраем,
калі аб ёй песня на волю
рвецца ледзь не да неба,
трывожачы сон Эльбруса!
І адчуваем патрэбу
да скону быць беларусам!
У трох радках Гібкоўскі два разы ўбівае нейкі “клін”. А для чаго, здагадайцеся? Для таго, як ні дзіўна, каб выбіць з нашых шыротаў “клін цемры”. Гэта значыць – клін клінам. Атрымалася кепска. Слова “шырот” – абсечанае, вуху звыкла “шыротаў”.
Напрыканцы страфы нешта нейкае – паспрабуйце лагічна зразумець апошнія два радкі. Асабліва вось гэтае дзіва: “стагоддзямі біты й гнаны”. (А! Паэт, мусіць, гаворыць пра беларусаў сапраўдных (род), якіх стагоддзямі б'юць і гоняць. Ды вось не выгналі ж... Зноў "выбіць", "біты" – як жа гэта дрэнна для верша, такія паўтарэнні...)
Затым цудадзейны паэт стварае “масла масленае” – “сеем семя”. Ад гэтага масла ўвага яго паплыла, і ён лепіць русізм “ярасным”. Падводзіць і пачуццё меры – “бясконцых з лёсам баёў”. Занадта выкруціў выраз. Таксама са скрыпам, яршыста заходзіць ён у вушы.
Заезджаная “Літвы Пагоня”, што ўжо даўно не выклікае ніякіх эмоцый, а ёсць штампам і порхаўкай, завяршае другую страфу.
З коснаязыкай фразы пачынае паэт і страфу апошнюю. А чытач таемна думае – хутчэй бы ён скончыў! Ці не так? Выраз гэты наступны: “І ўсё ж мы радней не маем”.
Яшчэ паспявае ўзнагародзіць нас аўтар зашмулянай рыфмай: “долі–волі”, бо дзе “Пагоня”, там абавязкова і “доля” і “воля” паявяцца!
А во як “майстар” фанетыкі пяе: “калі аб ёй песня на волю рвецца ледзь не да неба”. Так на вуліцы шпана падваротная не размаўляе, дальбог.
Гэтую немілагучную песню Гібкоўскага можа пачуць нават…. далёкі Эльбрус.
Паспявае аўтар і ўправіцца з вядомай рыфмай – “неба–патрэбу”, а як жа!
Вы думаеце, спадары, крытык смяецца ды здзекуецца? Не, аўтар высмейвае сам сябе. Ну і рэдакцыя “вядучага літаратурнага часопіса” Беларусі – спрыяе.
Памятаю, аналізуючы “ЛіМ” год таму, таемна спадзяваўся, што толькі там гэтакі жах – калектыў рэдакцыі, маўляў, вінаваты… Самападман. Бо і ў “Полымі”, і ў “Маладосці”, і ў “Нёмане” выявілася тое самае – амаль поўная адсутнасць мастацкіх тэкстаў.
Ды пакрыёма трымцела выратавальная думка: а вось “Дзеяслоў” – не такі.
Літаральна 3(!) выпускі рубрыкі паказалі – такі самы. Бо той жа літаратурны працэс, тыя ж законы, і тыя самыя аўтары перабягаюць туды і сюды.
Вось да чаго прыводзіць беганіна па фаліянты, ганарары, пачэсныя граматы ці па Нобеля-шнобеля, куды так імкнуўся спадар Някляеў. Поўны вэрхал, раздрай, апраўляюцца сабе пад ногі.
А людзі, у якіх яшчэ захавалася сумленне, крытычны погляд на рэчы – Галубовіч, Федарэнка, Акулін, тонкі лірык, – яны ўжо не могуць павярнуць махіну сістэмы назад. Ці хаця б сказаць голасна: ты шэльма, двурушнік, я цябе наскрозь бачу, твае забегі з СБП у СПБ з публікацыямі. Знямелі, бо што ты скажаш гэтым гогалеўскім гарлахвацкім, калі яны ў абодвух саюзах ужо – ценявыя начальнікі ды размеркавальнікі дабротаў і кніжак у “серыях”. А дзе тады Галубовіч будзе сябе выдаваць? А з кім гаманіць у перакурах? З некім жа трэба слоўцам чалавечым цёплым ды перакінуцца. Хай шэльма, і пробы няма дзе ставіць, і адракаецца ад сваіх рэцэнзій публічна, і юда ён – а ўсё адно жывы чалавек! А чалавека трэба любіць. Бо як казаў Іешуа Булгакава, гэты выродлівы псеўдахрыстос: “Усе людзі добрыя”. А вось шыша вам, хлопцы-дзяўчаты. Не ўсе, і не добрыя. А інакш бы такога цуду-юду з нашай літаратуры не вырабілі б.
ЛіМаразм-190
Парукаліся, разышліся
Мікола Канановіч, чые вершы прадстаўлены ў №78 “Дзеяслова”, нарадзіўся і складаўся ў асобу за Савецкім часам. Прычым у вёсцы, а гэта значыць, што вектар яго паэзіі найхутчэй – вясковыя беларускія класікі, а крыніца творчасці – прырода.
Канановіч Мікола — паэт, празаік, публіцыст. Аўтар кнігі паэзіі «І доўжыцца ноч». Нарадзіўся ў 1965 годзе ў вёсцы Вострава на Слонімшчыне. Жыве ў Слоніме.
І ў наступным вершы гэта праглядаецца пэўна. Ёсць прырода – жывая істота. І ёсць паэт – яе назіральнік.
* * *
Парадзела лісце на бярозе,
Ноч туман халодны апускае,
Ранак шэрым поле пакрывае,
У прыродзе – восень карагодзіць.
Дні мільгаюць лісцем каляровым,
Карацеюць, халаднеюць хутка,
Не знайсці зацішнага закутка
Адпачыць пад сонцам вечаровым.
Час плыве туманам далягляду
У той бок, дзе сцюжа валадарыць,
Ужо заўтра маразы удараць,
І лісты з бярозы – лістападам…
Падкупляе, што Мікола Канановіч, у адрозненне ад большасці паэтаў такога кірунку, не капіруе ні Коласа, ні Купалу, ні ўжо пазнейшых іх клонаў. Спрабуе пільнавацца ўласных пачуццяў.
Верш не багаты арыгінальнымі метафарамі, затое і штампаў асаблівых няма. Адзіны ўдалы радок я вылучыў.
Няўдалыя ж месцы такія: два разы паўтараецца слова “туман”, прычым, што такое “час плыве туманам далягляду”, я не дапяў.
Паміж словамі “закутка” і “адпачыць” патрэбны, напэўна, працяжнік. А то надта неўразумелы сказ атрымоўваецца.
Словазлучэнне “у той бок, дзе” – занадта каравае для лірычнага верша, сечаныя кароткія словы не надаюць мілагучнасці.
Выраз “маразы удараць” – непісьменны, “у” пасля галоснай не ставіцца.
Напрыканцы ў адным радку ўжываюцца “лісты” і “лістападам”, аднакарэнныя словы, што хараства ў лірыку не прыносіць.
Каторы раз, пры ўсім жаданні пахваліць чалавека, звычайнага паэта, а не абкладзенага фаліянтамі “гуру” Касты, – не можаш таго зрабіць. Каторы раз мусіш сведчыць, што аматарства пераважае пакуль.
Возьмем урывак з задоўгага, у чатырох частках, верша “Мяжа”:
МЯЖА
1
Недзе там, у мінулых гадах,
На ростанях, на скрыжаванні
Застаўся п’янкі гарадскіх ліпаў пах
І юная ты у вясновым убранні.
Недзе тут, у палях і лугах,
Ля ракі і на возеры нашым
Гуляе на волі душы маёй птах,
Што ніколі не здрадзіць
Надзеям і марам юначым.
Недзе ўецца дарога,
Прастора з-пад колаў ляціць у нябыт
Майго часу, што тут мне адведзены Богам –
І я забываю на ўзрост і расхрыстаны быт,
І раблюся дзіцём,
Неразумным свавольным гарэзам,
Што ловіць вялікую рыбу
У мёртвай рацэ.
Ды болей за ўсё,
Можа гэта мне толькі і трэба,
Покуль чырвань ад слёз
Не гарыць на зарослай шчацэ.
Недзе там, недзе тут,
Гэта недзе – на нашай Радзіме…
………………………………..
Паэт выкарыстоўвае напалову класічны строй, не спрабуе ўсё рыфмаваць. Таму верш прагучаў часткова празаічна. Адзіны харошы радок я вылучыў. У астатнім – многа немілагучнага, ірванага. Напрыклад, тры разы паўтараецца каравае слова “недзе”. Два разы ў адным радку “майго” і “мне”.
Ёсць выраз “дзіцём, Неразумным свавольным гарэзам”, дзе адно, а то і два словы лішнія. Ці ўвогуле гэтае пакручастае злучэнне апісваецца адным словам – “гарэза”. І няма чаго лішняга наварочваць. У гэтым і палягае майстэрства паэта – сказаць многае малой колькасцю слоў, ды яшчэ і прыгожа.
А выраз “Што ніколі не здрадзіць” – празаічны, разважны, прагматычны, не прымальны лірыкай.
Што хацеў сказаць, для чаго ўвёў у працяглы сказ Канановіч “Ды болей за ўсё” – застанецца невядомым нават яму.
Такім чынам, высокі пафас верша сапсаваны няўмельствам паэта, пра што зноў і зноў даводзіцца гаварыць. І калі пра чыноўнікаў і сакратароў гэтае слова заўсёды гучыць са “сцёбам”, то ў дачыненні паэта з вуліцы – смяяцца не хочацца. Мазгі яго тлушчам яўна не заплылі, як у некаторых рэдактараў, а падказаць, указаць на хібы добразычліва – няма каму. У гэтым асаблівасць нашага літпрацэсу: надрукуюць у “Дзеяслове” – і пажылы паэт імчыцца праз вёску з вылупленымі ад радасці вачыма…
Зноў даводзіцца сведчыць пра адсутнасць крытыкі ў друкаваных выданнях.
Праілюструем прыкладамі з гэтага нумара. Змешчана ўсяго два крытычныя артыкулы, хоць публіцыстыкі, усялякіх гутарак, інтэрв’ю, пасядзелак – аж заліся. То бок успаміны пра слаўнае мінулае літаратуры паглынаюць сучаснасць.
Адзін з двух мізэрных артыкулаў, Максіма Клімковіча пра раман Алеся Аркуша, пачынаецца так:
Алесь Аркуш. Мясцовы час, раман. Полацк: выдавецкая ініцыятыва “Полацкае ляда”, 2014. – 148 с.
Тым, хто сачыў за падзеямі ў беларускай літаратуры канца 1980-х – пачатку 90-х, не варта тлумачыць, што такое літаб’яднанне “Крыніцы”, ТВЛ (Таварыства вольных літаратараў), рок-гурт “Мясцовы час”. Шматлікія прадстаўнікі полацкай літаратурнай школы і на сёння вызначаюць аблічча айчыннага прыгожага пісьменства, сярод іх і сам аўтар рамана Алесь Аркуш. На першы погляд “Мясцовы час” – мемуарная літаратура. Паслядоўны, даволі падрабязны расповед пра тое, як літаратурнае аб’яднанне “Крыніцы” пры наваполацкай газеце “Хімік” ператварылася ў агульнанацыянальную з’яву –Таварыства вольных літаратараў. Партрэты маладых на той час пісьменнікаў прапісаны Аркушам дакладна і з павагай. Сам ведаў і ведаю большасць герояў рамана асабіста, таму сведчу адказна. Менавіта павага да таленавітых людзей са складанымі характарамі і лёсамі адрознівае твор Алеся Аркуша ад успамінаў некаторых іншых аўтараў...
Мае папярэднія кампліменты Алесю Аркушу ў дакладнасці і павазе тычацца ўсё ж мемуарнай плашчыні твора. Аднак сам аўтар вызначыў яго як раман. І таму ўсе рэальныя персанажы, запазычаныя з жыцця падзеі мусілі стаць для яго адно матэрыялам, каб сказаць большае, чым можна запісаць літарамі.
Заўважце, ідзе не крытыка, а суцэльная рэтраспекцыя. У другім абзацы Клімковіч намякае як быццам, што выдасць нам крытыку рамана, але на дзвюх астатніх старонках паспявае толькі пераказаць пару эпізодаў. Выснова: артыкул для галачкі, не для літаратуры. Дый як бы насмеліўся Клімковіч крытыкаваць Аркуша, калі сам і пазначае – яны з адной Тусоўкі, якая сама і прылічвае сябе да эліты літаратурнай. То бок – парукаліся, паабнімаліся і разышліся да заўтра. Можа, таму і раман Аркуша такі кароткі (178 старонак), бо чаго высільвацца, калі ён апрыёры не можа выклікаць рэзананс? І не таму што аўтар дрэнны, а таму што крытыка вырадзілася.
ЛіМаразм-191
Напарстачнікі зямлі беларускай
Калі ў цябе праблемы з Богам –
табе дапаможа гуру.
Калі ж у цябе праблемы з гуру –
табе ніхто не паможа.
(сектанцкая прымаўка)
Завяршаем разгляд паэзіі №78 “Дзеяслова”. Сіроткін Ігар канчаткова развенчвае міф аб тым, што ў гэтым часопісе – аазісам пасярод пустэльні – жыве Мастацкае Слова. Тое чарговая хлусня ад сектанцкай “эліты”. І Сіроткін пастараўся ў гэтым пераканаць.
Сіроткін Ігар – паэт, празаік, перакладчык. Вучыўся на філалагічным факутэце БДУ. Друкаваўся ў часопісах «Першацвет», «Маладосць», газетах «ЛіМ», «Знамя юности» і інш., у калектыўных зборніках і анталогіях. Нарадзіўся ў 1981 годзе ў вёсцы Задубенне на Мядзельшчыне. Жыве ў Мінску.
Як бачна, паэт вучыўся на філфаку, але не давучыўся. Некаму, магчыма, такое і на карысць. Ды не ў дадзеным выпадку.
Верш у класічным стылі, які мы выбралі па парадку, трапляе ў жорсткае, але справядлівае вызначэнне, – бязглуздзіца.
* * *
Няспынныя спрэчкі бясконцых праспектаў
Тут не затым, каб скончыцца.
Не дадуць мне ўмяшацца – сочыць нехта,
Калі раптам вельмі захочацца.
Паштурхаць, пахіснуцца, легчы пластам
І, як лёд, растаць пад падэшвамі.
Сочыць няштатных анёлаў птаства
З падваконняў, муроў, пад застрэшкамі.
З вежаў, байніцаў касцёлаў, цэркваў…
Добра ім – толькі ў Бога кормяцца.
Ды кідаюць на вернікаў смецце й перкі,
Пакуль тыя, сляпыя, моляцца.
Між сабою штурхаюцца ледзь прыкметна,
Пакуль нехта балюча выціне…
Аднаполыя спрэчкі няспынных праспектаў
Не народзяць ніколі ісціны.
Паспрабуй, чытач, вызначыць сэнс вось гэтага выразу ад Сіроткіна: “сочыць нехта, Калі раптам вельмі захочацца”. Я ж не вазьмуся перакладаць з дзікунскай мовы на беларускую.
Толькі адно гэта – і больш нам ніводнага твора ад аўтара не патрэбна – дазваляе паставіць дыягназ: адсутнасць чуцця слова і павярхоўнае веданне мовы.
У другой страфе паэт ужывае злучэнне “легчы пластам”, тады як па-беларуску прынятае – “плазам”. Такія тонкасці не ляжаць на паверхні, іх трэба спасцігаць упартым вучэннем.
Затым аўтар пускаецца ў блюзнерства, кашчунства – “няштатных анёлаў птаства” (панібрацтва да істотаў, што стаяць перад Прастолам Божым). Але анёлы ў Сіроткіна, мабыць, служкі некага іншага, бо “кідаюць на вернікаў смецце” і “Між сабою штурхаюцца”, “Пакуль нехта балюча выціне”.
Словам, рэдкая бесталач у выкананні недавучанага студэнта. Без жартаў.
Давайце ж разбяром, што такое слова “выціне”. Напэўна, калі яно прышчэплена да “балюча”, то азначае моцны ўдар. Тады першапачатковая форма – “выцяць”, правільна? Аднак у склоне, які прапаноўваюць нам аўтар з рэдакцыяй, гучыць гэтае слова зусім як “выціне”, а вось гэтак: “вытне”.
Сочым за філасофіяй аўтара, якой ён элегантна заканчвае твор: “Аднаполыя спрэчкі няспынных праспектаў Не народзяць ніколі ісціны”.
Трызненне? Згодны. Але чаму яно звалена ў часопіс, дзе “аб’ядналіся самыя знакамітыя ў Беларусі пісьменьнікі, а таксама самыя перспектыўныя маладыя аўтары” (з сайта “Камунікат”)?
Выснова напрошваецца: замкнёнасць часопіса на сабе, адсутнасць незалежнай, старонняй крытыкі на публікацыі. Старонняя – гэта хаця б артыкул у холдынгу “Звязда” пра “Дзеяслоў”. Але і СБП І СПБ паказваюць дэманстратыўна, быццам іх канкурэнтаў у прыродзе няма. Як памерла для “Дзеяслова” “Полымя”, з якога і выйшаў, дарэчы, Пятровіч, гэтак жа і для Карлюкевіча нібыта не існуе “Дзеяслоў” як праблема.
Вынік журботны: і там, і там амаль цалкам зніклі мастацкія тэксты.
Дзівосна, што да крытыкі, а значыць, да літаратуры Беларусі не абыякавымі аказаліся толькі два чалавекі – рускамоўны Новікаў, што за свае грошы трымае незалежны сайт, і бяспраўны, выгнаны за крытыку твораў начальства з СПБ Южык. Новікаў, дарэчы, выдалены адтуль па той жа прычыне.
Астатнія, выходзіць, адстойваюць шкурныя і карпаратыўныя інтарэсы? Не хачу ганьбіць агулам усіх, у абодвух саюзах пэўна ж ёсць сумленныя людзі, ды вось галасоў іх мы не чуем пакуль.
Я не люблю здавацца галаслоўным, таму адмыслова зазірнуў у тыднёвік “Літаратурная Беларусь”, “незалежны” аналаг “ЛіМа”. Вы думаеце – ну ўжо там абавязкова крытыка ёсць!
Не. У №25 – пра калялітаратурную валтузню, толькі яшчэ з нацыяналістычным ухілам. Вершы таго ж вядомага па холдынгу Юркі Голуба. Артыкул пра Генрыха Далідовіча, ведаеце ад каго? Ды ад нашай жа Алесі Лапіцкай, запіснога крытыка “ЛіМа”! Перабежчыца? Не думаю. Такая двухаблічнасць – даўно норма для Касты. Гэта там заахвочваецца.
А што ж Генрых Далідовіч? А даўні галоўрэд “Маладосці”, канешне ж. Пры канцы 90-х ён спрытна выкарыстоўваў пляцоўку “ЛіМа” для самаўзвелічэння: яшчэ яго раман не сышоў з варштата, а нехта абвясціў яго ці не шэдэўрам. Помніце той раман? Не. Гісторыя пахавала. Але ж Каста не забывае сваіх, і цяпер ужо “Літаратурная Беларусь” славіць галоўрэда былога.
Далей. Леанід Галубовіч піша вялізны артыкул пра каго, вы думаеце? А пра новую кнігу даўно памерлага савецкага пісьменніка Барыса Сачанкі. Выдадзеную кім? Цяжка разабраць тыя мізэрныя літары – але відаць, што ў “Кнігарні пісьменніка”. Найхутчэй такая серыя – ад СБП. А хто галоўны чалавек у СБП і “Дзеяслове”? Правільна. Родны сын Сачанкі – пісьменнік Пятровіч. А дзе працуе Галубовіч – ды ў Пятровіча ж… А хто выдае зборнікі Галубовіча – ды Пятровіч жа…
Я раскрываю для недасведчаных узор схемы, па якой здавён працуе айчынная літаратура: сямейнасць, сяброўства, кумаўство і, галоўнае, адсутнасць рэшткаў сумлення. Вось таму яна і загрузла ў лужыне пасярод вёскі савецкай. А калі спрабуеш яе адтуль выцягнуць, то яшчэ крыўдліва вішчаць – завошта нас ненавідзіш, што мы табе дрэннага зрабілі калі?
Давяршае 25-ты нумар тыднёвіка чарговая рэклама Ўладзі Арлова, які – даючы ўрывак аповесці, заахвочвае і чытаць “Нашу Ніву”, куды ён тую аповесць цалкам закіне. Парадуе чытачоў.
Як піярылі бязбожна Арлова 20 гадоў таму, так і працягваюць. Хоць стаў Арлоў даўно ўжо анекдотам хадзячым.
Чаму такое адбываецца, спытаеш ты, дарагі чытач? Толькі табе адкажу – гуру секты сваіх пазіцый не саступаюць. З пазіцый тых адно выносяць на могілкі. Мала таго, гуру дужа патрэбныя шарагоўцам секты – як узоры ідэальных людзей. Адэпты вераць не ў Слова, Бога і справядлівасць – а ў гуру найперш.
Таму мой прывычны зварот “дарагі чытач” скіраваны да людзей са свядомасцю, не пашкоджанай сектай. Гэта студэнты і адэкватныя літаратары абодвух саюзаў, аддаленыя ад кармушак. Той жа, хто прывык дзесяцігоддзямі глядзець у рот гуру розных масцей, ужо не перайначыцца, не вылечыцца без моцнага ўласнага жадання. А жаданне прыходзіць роўна тады, калі ўразумее шараговец раптам – гуру яго абмарочылі, развялі, ашукалі; акрамя патрачаных даляраў на кніжкі ды беганіны з рэкламаю секты, ён, шараговец, нічога не меў і не займее ніколі. Цяпер жа страціў і апошнюю апору ў жыцці – здароўе, магчымасць адэкватна жыць у нармальным, а не скажоным сектаю соцыуме.
ЛіМаразм-192
Павучынае царства
У №79 “Дзеяслова” выступае Дранько-Майсюк з дзвюма паэмамі, як ён пазначае. Па змесце гэта – зброд нечысці ды балотнага язычніцтва. Па форме – жанр для сучаснасці састарэў незваротна і можа змяшчацца адно там, дзе чытач не галасуе за яго рублём ці далярам.
Выратоўвае паэмы толькі майстэрства аўтара рыфмаваць, трымаць узровень паэтычнай энергіі. Бо Дранько-Майсюк адзін з самых таленавітых паэтаў пакалення Галубовіча і Някляева. А па мне – дык найбольш таленавіты, асабліва ў лірычным плане, чуцці слова, у імкненні ад цемры да святла праз хараство вобразаў.
І тым не менш, ён – роўна як і савецкае пакаленне аднагодкаў – усё болей застаецца, грузне ў часе сваім, так і не прыстасаваўшыся да гарадской цывілізацыі. Хоць выбранае з лірыкі ад Дранько-Майсюка можна будзе чытаць і ў будучыні. Зразумела, вельмі нямногае – бо надта шмат паэт панапісваў, ды ўсё ў аднастайным ключы.
Паэма “Праклён”, кавалак якой мы ўзялі да разгляду, мае тыя ж слабасці сектанцкай суполкі, у якую вырадзілася айчынная літаратура цягам 20 апошніх гадоў:
1) безупынныя апеляцыі да лідэраў нацменшасці праз цытаты;
2) вузкасць мыслення – тая ж родная вёска, курганы, могілкі, нячыстая сіла – то бок перажыткі паганства. Ну і, само сабою, адсутнасць Хрыста хоць бы па-за радкамі.
Таму свет, што апісваецца ці то ў паэме Майсюка, ці то ў рамане Гапеева з аднолькавай назваю – сапраўды пракляты, пякельны. Пажыў – і зарылі, і максімум адны курганы. Ды пакуль зарыюць, яшчэ і нечысць замучыць.
Каму даспадобы жыць у такім свеце – няхай. Ваш крытык яго не прымае, таму менавіта так і глядзіць на адпаведныя творы.
Чорнымі выразамі кшталту “лісінай морды” пярэсціць паэма. Чаго хацеў дамагчыся аўтар? Нас папалохаць? Дык тэлевізар палохае больш. Сказаць нешта новае? Праз вузкасць мыслення нацменшасці немагчымае тое.
Паэзія – не для страшылак, а для прыгажосці і Боскай гармоніі. Так думаецца. У свеце і без таго зашмат якраз дысгармоніі ды ўсялякіх чортавых пысаў.
Ясна, што з гэтакім падыходам да паэзіі ў Дранько-Майсюка праяўляюцца хібы, недарэчнасці, недакладнасці. Іначай і быць не можа.
ПРАКЛЁН
…Падходзіць варажыць цыганка…
М. Багдановіч, “Пракляцце вагітнай”, 1912 г.
“Твае схаваны грошы
На востраве балотным,
А востраў той і гожы,
І ціхі, і самотны.
І да яго няпроста
Дайсці, як і даехаць –
За пушчаю той востраў,
За пугачовым смехам.
І за мядзведжым рыкам,
І гнечаю нямілай…
За курганом вялікім,
Высокаю магілай.
За добраю валокай
Даўжэзнага папару
І за ракой шырокай,
І за глыбокім ярам…
Скажу я без падэсці,
Падману і сваволі –
Ты да яго далезці
Не здолееш ніколі!
Твае прапалі грошы,
Згубілі дух камодны
На востраве тым гожым
І ціхім, і самотным…
Аднак жа, Любка, дбаю
Табе зрабіць падмогу,
Бо добры спосаб маю,
Як паказаць дарогу…” –
Прамовіла-сказала
Цыганка маладая
І папрасіла сала…
А ты? Як бура тая:
“Сем коз набалбатала,
Сем воз нагаварыла
І просіш, каб я сала
Кус добры адваліла?!
Мае схаваны грошы?!
Я грошай век не мела!
Якія грошы-вошы?!
Пайшла адсюль, чавэла!”…
……………………………….
Востраў у аўтара “балотны” і, тым не менш, “гожы”, “ціхі” – не інакш прывабны і сімпатычны. Як так? Дысананс.
Паэт кажа, што да таго вострава – “няпроста… даехаць”. Яшчэ б – калі ён пасярод багны. Ды напэўна ж – нельга наогул, а не “няпроста”. Дайсці, дашкандыбаць, даплысці можна, ну не даехаць жа.
Неўзабаве з’яўляецца “вялікі” курган пад Купалу, але ж яшчэ – і магіла “высокая”. Так выглядае курган у вачах Дранько-Майсюка. Пра глыбокія магілы мы чулі. Высокая – яўна знаходка.
Наступны выраз пакручасты праз меру: “За добраю валокай Даўжэзнага папару”. Перабор у словах мясцовага прызначэння. Не ўсе ведаюць у трэцім тысячагоддзі, што такое “валока” і “папар”. Выпадзенне з сучаснасці немінучае.
Слова “падэсць”, якое ўжывае паэт, аддае архаізмам, у яго палескім вясковым краі яно, мабыць, звыклае, а нам трэба няслаба палазіць па слоўніках. Такія рэчы, натуральна, цягнуць літаратуру назад, да Купалы, тады як неабходна бегчы наперад.
“Сваволі” – няправільная форма, скарочаная ад “свавольства”.
“Камодны” – хітрэннае слова, натужлівае, хоць у дадзеным выпадку – узмацняе метафару.
Верш плыве сабе ў лірычным ключы і раптам – “і папрасіла сала” (“цыганка маладая”). Зноў дысгармонія, дысананс. Усё ў мінус паэме.
Няўдалы і апошні радок гэтай страфы – “А ты? Як бура тая…” “Як”, “ты”, “тая” – згушчэнне непаэтычных слоў.
А гэта што: “Сем коз набалбатала”, – хто падкажа? Коснаязыка. Псеўданародна.
Сустракаем тут жа “кус сала”, тады як беларускаму вуху звыкла “шмат сала”.
Далейшыя “грошы-вошы” зусім нехлямяжа, “вошы” – пры чым? Абы ўставіць?
Адным словам, зухаватасць паэмы і лубочная разняволенасць неапраўданыя. Далей, не сумнявайцеся, будзе прыкладна тое ж.
Павукі, магілы, п’янюгі, замовы, праклёны… Слова “Бог” аднаго разу, праўда, праскоквае. Як нейкая абстрактная істота, ніяк не Збавіцель. Таму і не выратоўвае нікога.
Пакорпаўся паэт у нечысці, парыфмаваў. А навошта?
Хто не ведае, Мікалай Гогаль пасля сваіх страшных аповесцяў, дзе густоўна і смачна нечысць апісваў, захварэў ды не мог апошнія 10 гадоў жыцця нічога пісаць. Па-нашаму – дах пасунуўся. А Наталля Варлей, што грала ведзьму ў “Віі”, неўзабаве цяжка захварэла, злягла. Выжала, як сама прызнаецца, толькі дзякуючы хрышчэнню і пакаянню. Аднак усе яе тры шлюбы сталіся няўдалымі.
Таму – вольнаму воля, як той казаў. Сэрцу не загадаеш. Даспадобы лірыку пасярод павукоў і багны хлюпотнай – хто ж забароніць? Важна толькі зрабіць апеляцыю ў цытаце да гуру нацыянальнага – у дадзеным выпадку да Багдановіча – і ў прагрэсіўным часопісе аберуч схопяцца і за павукоў, і за змей.
ЛіМаразм-193
Дарвінаўскі адбор
У №79 “Дзеяслова” нам прадстаўляюць старога знаёмца і лімаразмаўца Анатоля Зэкава. Так што ненадоўга мы з ім разлучыліся, рушыўшы ў незалежны часопіс. Адны і тыя ж персаналіі старых рэдактараў “ЛіМа”, “Бярозкі”, “Полымя”, “Крыніцы” – і праз 20 гадоў усе яны разам. Рублеўская, Пятровіч, Зэкаў, Галубовіч ёсць даўнімі аўтарамі ці супрацоўнікамі тыднёвіка, які ўзначальваў раптоўна памерлы Алесь Пісьмянкоў.
Таму нават дзіўна пытацца, да якога саюза, СПБ ці СБП, належыць Анатоль Зэкаў. Якая розніца? Да таго ж білет ён нам не пакажа. Мы засведчым па факце: часціць з публікацыямі Анатоль у дзяржаўным, апантаным любоўю да Расіі холдынгу “Звязда”, ва ўсіх літаральна часопісах тамашніх і тыднёвіку паяўляецца. І адначасова – з велізарнай падборкай вершаў “пра Айчыну” ён у незалежным, прагрэсіўным, на Захад скіраваным “Дзеяслове”. Шызафрэнія?
Тут не трэба быць Шэрлакам Холмсам, каб вызначыць прычыну нястрымнага імкнення да публікацый. Гэта банальны заробак. Так, часіны насталі тугія, і ты не думай, чытач, што ганарары настолькі маленькія. Па крупінках, па каліўцу там і сям – вось табе за месяц і другая зарплата набегла. Пра кнігі ў дзяржаўных установах не забывайся, дзе друкуецца Зэкаў таксама. Гэта ты, чытач, аддаеш свае грошы за кнігу. Зэкаў і ўся сябрына яго – наўсперач, бяруць. Два раманы, як Рублеўская за год у “Дзеяслове” і ў апазіцыйным яму “Полымі”, а потым у мужа, Шніпа, усё гэтае самае – толькі кнігамі: дык і не мала, павер, набягае. Тым болей кнігі выходзяць у пачэсных серыях, фаліянтамі, што дорага народу каштуе. Затое і ўзнагародзіць жа раманістка народ выбітнымі тэкстамі.
Гэта работа ў іх такая – грошы вершамі зарабляць. Кайлом махаць дзеля хлеба надзённага – тое няхай шарагоўцы ад саюзаў пісьменніцкіх. Рэдактары прывыклі працаваць чыста і беларука. Тры падборкі ў два месяцы вершаў для “Дзеяслова” падрыхтаваць – ды хіба ж надарвешся? Тут і на працу не трэба хадзіць – спі да паўдня, а потым твары свае опусы, а далей пераўвасабляй іх у грошы праз публікацыі. (Зарплата – гэта толькі на яду і шкарпэткі; каб на чарку ды на жанчын – трэба моцна круціцца ды выварочвацца.)
Зэкаў Анатоль ведае, куды якія вершы пісаць. Для “Вожыка” – гумар. Для “Маладосці” – пра слодыч кахання. Для “Дзеяслова” – пра гераічнае мінулае нашай Айчыны, ды каб клясціся ў вернасці ёй, ды каб віну сваю адчуваць.
Уступны верш гэтай адыёзнай падборкі нават прыводзіць не стану – ён спрэс складзены з грубых клішэ, нацыяналістычных штампаў, усяго таго, што так вітаецца ў СБП, куды на заробак падаўся Анатоль Зэкаў.
Другі верш:
* * *
Залівае дождж цябе, Айчына,
пад завеямі калееш.
І хоць я тваім завуся сынам,
затуліць цябе не ўмею.
Не магу суняць твае трывогі,
і, перад табою вінны,
хіба і малю штодзённа Бога:
“Зберажы маю Айчыну!”
Тут тыя ж ілжэпачуцці, што і ва ўзгаданым вершы, аднак твор не хварэе на мнагаслоўе, і таму прасцей з ім управіцца.
Айчына ў век электрыфікацыі калее пад звыклымі для яе завеямі. Фальш. Іншых завей у вобразным плане таксама няма – ніхто з вайной не ідзе, бо затулена “Айчына” ядзерным шчытом ненавіснай нацыяналістам Расіі.
Аднак жа Зэкаў прагне сам яе затуліць. Толькі не ведае як, бо “не ўмее”. І трывогі ён суняць яе таксама – не здатны.
А можа паэт толькі – павінаваціцца перад ёю. Пытанне – за што? Ды няма за што. Гэта проста паэтычная поза пустапарожняга верша.
Словазлучэнне “хіба і малю” чыста фанетычна – благое, кепскае.
Хадульны свой пафас развівае паэт і ў наступным тварэнні:
* * *
Не трэба любіць Радзіму,
любіць – і пра тое трубіць,
нібыта ў яе ты адзіны
і ёй без цябе ўжо не жыць.
Не трэба высокіх прызнанняў
Радзіме ў любові на грош.
Ад гэтага лепш ёй не стане,
не будзе й без гэтага горш.
Не трэба абрушваць, як лаву,
прызнанні. Ты моўчкі любі,
любі і рабі сваю справу,
хоць што для Радзімы рабі.
Не трэба любіць Радзіму,
любіць – і пра тое трубіць,
бо ты ж на зямлі не адзіны,
хто здольны Радзіму любіць.
Аднак тут ён, наадварот, чамусьці заклікае не любіць Радзіму: “Не трэба любіць Радзіму”.
У сярэдзіне верша мы такі дазнаёмся, што любіць радзіму можна, але толькі “моўчкі”. І любоў гэтая мусіць быць дзейснай: “хоць што для Радзімы рабі”. То бок рабі – абы што, усё будзе добра.
Не магу, дарагі чытач, усур’ёз разбіраць гэтакі сурагат. Глянь толькі на вылучаныя тлустым жахлівыя ў фанетычным плане месцы. “Гэта”, “й”, “хоць”, “што”, “ёй”, “не”, “бо ты ж” – карканне вароны, а не слова паэта.
Зэкаў, у якога ёсць прыроднае чуццё слова, аказаўся праз фальшывы свой пафас пазбаўлены музы і дабрадаці. І што жахліва – не заўважае гэтага.
Ладна, калі мы пясочым за коснаязыкасць мінчаніна і русака па духу, літаратурнага авантурыста Бахарэвіча. Для таго мова беларуская – не родная мова. Ну калі пан Зэкаў ужо, вясковец патомны, згубіў арыентацыю ў прасторы беларускага Слова, то на каго ж раўняцца маладым аўтарам?
І не варта дзівіцца тады, якія слабыя вершы з’яўляюцца ў “Маладосці”, калі і Зэкаў, і Шабовіч, і Шніп падаюць юнакам узоры “майстэрства” і маральных паводзінаў. Перабягай, маўляў, з саюза ў саюз, пі брудэршафт з Аўруціным, выдавай свае фаліянты, пакуль ад кармушкі не адарвалі.
Выхоўваеце моладзь, спадары слынныя і знакамітыя, менавіта вы. І адказныя за будучыню літаратуры – вы. А хто за вамі, хто змена рэдактараў і сакратароў? Калі не лічыць Лапіцкую і сына Марціновіча – нікога, пустэльня, дзікунства і дарвінаўскі адбор.
ЛіМаразм-194
Пляўком наталёныя
Часопіс “Дзеяслоў” №79 працягвае здзіўляць сваёй паэтычнай часткаю. Гэтым разам там прадстаўлены нехта Віталь Рыжкоў. Кажу “нехта” з гумарыстычным адценнем, бо, паводле біяграфічных звестак, аўтар не проста вядомы, а шматлікі лаўрэат прэмій пры СБП і ПЭН-цэнтры.
І вось тут вызначаецца наша адметнасць – паэт, страшэнна вядомы ў коле, што абарачаецца вакол “Дзеяслова”, абсалютна невядомы за яго межамі. Ну ці не чыстая гэта секта? Вядомасць для ўнутранага спажывання. Духоўная мастурбацыя. Не для людзей жывуць паэты, а дзеля Пятровіча і Някляева.
Верце, спадарства, ніколі не чуў я нічога важкага пра паэта Рыжкова. Бо рэдка разгортваю “Дзеяслоў”, а некалькі апошніх гадоў – зусім не разгортваў. Хоць у Сеціве ваш крытык дужа актыўны і шмат чытае нататак беларускіх пісьменнікаў. Не дасягалі мяне пагудкі пра лаўрэата ад СБП. Пакляўся бы, ды клясціся грэх.
Тым не менш:
Рыжкоў Віталь — паэт. Аўтар кнігі паэзіі «Дзверы, замкнёныя на ключы», лаўрэат прэміі «Дэбют» імя Максіма БагдановБагдановіча
(2010), прэміі «Залаты апостраф» часопіса »Дзеяслоў» (2008), конкурсаў беларускага ПЭН-цэнтру да стагоддзя газеты «Наша Ніва» (2006) і імя Карласа Шэрмана (2009). Нарадзіўся ў 1986 годзе ў Магілёве. Жыве ў Мінску.
Знаёмства з творамі аўтара, якія часопіс называе вершамі, адразу выявіла прычыну такой любові да спадара Рыжкова. Гэта нацыяналізм у самых прымітыўных яго праявах, які грунтуецца на нелюбові да існай Беларусі ды мроіць Беларусь іншую. Якую – здагадацца надзвычай цяжка з гэтага згушчэння празаічных урыўкаў, адрывістых думак. Але будзем усё ж меркаваць, што і ПЭН-цэнтр, і СБП летуценяць пра “эўрапейскую” Беларусь, куды так часта лятае і ездзіць галоўны малады паэт “Дзеяслова” – Андрэй Хадановіч.
Аднак адсунем палітыку і глянем на верш Рыжкова ў паэтычным разрэзе.
Цэлы верш не адужаю, бо ён надта вялізны. Толькі частку яго. Часткі хопіць, каб ацаніць.
Унутраны горад – як верш
з адзінай метафарай: пляскаты й просты.
Па ім у імжы вострай лёгка прайсці ад мяжы да мяжы –
абы было з кім.
Яго архітэктар сам, відаць, і не думаў, як тут будзе жыць:
ён ставіў мост у разліку, што рака сама прабяжыць пад мостам.
У самым цэнтры – каменная постаць, як костка ў горле горада,
і раз на год з гонарам, альбо без гонару,
тут праводзяць парады паразаў і перамог.
Бывала дзіўна й сорамна, калі падчас правядзення іх мог
прысутнічаць хтосьці – зазвычай на іх адзінока маршыруюць коскі
і вельмі рэдка бываюць госці.
Сумна й бязлюдна на цэнтральнай плошчы,
пад якой, невядома навошта,
па трубе цячэ памяць падземнай ракой.
Архітэктар так і не здолеў прыдумаць, што рабіць з ёй.
Для выпадковых людзей без імён –
квартал з ільготным жытлом,
тут рыпяць старыя арэлі з ветрам ва ўнісон, і хіліць у сон:
стваральнік працаваў тут у сезон
дажджоў, і ён зрабіў спальным гэты раён.
На сцяне надпісы неразборлівым почыркам,
і на гэтыя вуліцы збочваць зусім не хочацца,
бо невядома, чыя тут вотчына.
Тут гарэлі будынкі, і пад заваламі яшчэ нехта варочаецца,
хай ідзе туды хто заўгодна, апроч мяне, я проста заплюшчу вочы
і пачакаю, пакуль усё скончыцца. Я невідочны.
……………………………………………………..
Пару трапных метафар я вылучыў падкрэсліваннем. На астатнім прасцягу тэксту Віталь Рыжкоў піша канцылярскай прозаю, немілагучна і непрыгожа. “Філасофія” верша такая: на цэнтральнай плошчы стаіць нейкі помнік і раздражняе паэта. Ад гэтага яго напружвае ў горадзе ўсё – і дамы, і арэлі, і трубаправод. Ці не праўда, знаёмая панылая песня шараговага нацыяналіста?
Каравыя, гарбатыя, самыя непаэтычныя з усіх непаэтычных выразаў ад Рыжкова я вылучыў. Што нам хацеў данесці вершаскладальнік сваім мнагаслоўем? Ды анічога. Ён жадаў спадабацца Някляеву ды Пятровічу. Ну і яшчэ пэўным, не вядомым нам ценявым лідэрам памянёных груповак.
Тут нават перад дылемай стаіш: што болей шкоднае ў нумарах 78 і 79 – паэтычныя порхаўкі ад Рублеўскай і Зэкава, або такая непрыхаваная антыпаэзія і антыгармонія? Першыя двое хоць форму нам імітуюць. Рыжкоў жа прапаноўвае замест Моцарта цяжкі рок-метал, кажучы фігуральна.
Ну пачыталі мы са скрыпам яго прозу. Якія пачуцці ён наталіў, якіх чытачоў? Толькі таго, зразумела, хто ненавідзіць існую Беларусь. І там ужо не важна, як аўтар на яе плюнуў. Наталяе сам факт пляўка.
І хвароба гэтая зацягнулася, стала хранічнай, злаякаснай – зважаючы на тое, што Рыжкоў у знаных паэтах “Дзеяслова” даўно і не раз, і не два друкаваўся, моладзь разбэшчваючы. Найперш моладзь. Бо слынных пісьменнікаў, гадаванцаў СССР, нічым не праб’еш – што ў “Полымі”, што ў “Дзеяслове”. У іх свая ідэалогія, свае мантры.
Аднак жа верыць у лепшае – мы будзем. І не бяздзейна, а пішучы крытыку на беларускіх літаратараў, якія дзесяцігоддзямі такой ацэнкі чакалі.
ЛіМаразм-195
Сродак для раз’яднання
У “Дзеяслове” №79 працягваюцца пробы пяра розных паэтаў.
Паэзія, як не раз адзначалася, ёсць паказчыкам стану нацыянальнай літаратуры. Можна колькі заўгодна шумець “сустрэчамі”, “вечарынамі”, “пэн-цэнтрамі”, “саюзамі” ды “конкурсамі”, але ўсё гэта акажацца лухтой, калі ў галоўных часопісах, менавіта ў мастацкай яго частцы, будуць касабочыцца літаратурныя вырадкі. Асабліва гэта бачна ў паэзіі, бо ў прозе можна затуманіць вочы сюжэтам, ідэяй, драматургіяй. У лірычным жа вершы схавацца няма за што. І ляцяць тут усе тытулы дагары нагамі пад пяром крытыка, разам з “вядучымі” часопісамі. І агаляецца сутнасць нацыянальнай літаратуры.
Менавіта нацыянальную літаратуру намагаецца прадставіць нам жыхарка Бруселя Марына Тарайкевіч.
Звесткі пра яе такія:
Тарайкевіч Маргарыта – паэтка, мастак. Магістр сацыяльна-педагагічных навук. Удзельнічала ў выставах у Мінску і ў Брусэлі. Нарадзілася ў Мінску ў 1984 годзе. Жыве ў Брусэлі.
Аднак першы ж погляд на творы мастачкі паказвае – Беларуссю тут і не пахне. Ідзе апеляцыя да ўсходніх каштоўнасцяў і духоўных практык, якія нам чужасныя. Сэнс вершаў знарок не раскрываецца дарэшты, бо мяркуе аўтарка, што мы абавязаны ведаць яе ідалаў. І на гэтым Тарайкевіч дае прамашку. У выніку для звычайнага беларускага чытача – гэта набор зарыфмаваных загадак, які не яднае нічым агульначалавечым нас з аўтаркай. Абсалютна нічым. Далёкіх усходніх сяброў з паэткаю – верагодна, можа нешта лучыць. Але калі каму патрэбная Тарайкевіч, то адно часопісу “Дзеяслоў”, што на вуліцы Кузьмы Чорнага. Таму стрэл плюхнуўся ў малако.
Пару твораў:
ЁСІДА СЁІН
Зоркі і дзеці мне прабачаць.
Хлопцы, сэнсэй ваш – дзівак-няўдачнік.
У люстры смяротнага пакарання
што тут сказаць, як – «Шукайце самі!»
…Дзіўныя ветразі ў час даверу,
стойкія рэвалюцыянеры…
Ды пераможца свой ордэн новы
даў бы за практыкум дадатковы.
АКТЫВІСТ ЭПОХІ БАКУМАЦУ
Калі прыплываюць чорныя караблі,
то шчыліны пакрываюць знаёмы свет.
Я не вандраваў па кнігах. Я запаліў
агонь на мяжы, як прывідны запавет.
Бяду і хімеры нёс ачышчальны дым,
кароткі палёт галавы з рашучых плеч.
Я верыў, што ўсё вырашаецца толькі тым,
што вось маё цела, краіна, і вось мой меч.
Зоркі, якія “мне прабачаць”, – непісьменна, пачнём з гэтага. Па-беларуску – “мяне прабачаць” або “мне даруюць”.
Калі “бяду і хімеры” нясе нейкі “ачышчальны дым”, то пра што ўвогуле размаўляць? Тут можна прыдзірацца да кожнага слова, а найлепей пакінуць у спакоі аўтарку, хай перабывае сам-насам са сваім мудрагельствам.
Дзівіць галоўнае: у прыкладна 95% вершаў, разгледжаных намі ў рубрыцы, няма жывых, натуральных пачуццяў, якія б паэт мерыўся нам перадаць. Амаль усюды поза, запабяганне перад рэдактарамі, русафобамі ці русафіламі, лозунгі, штампы, крывыя лякалы. Трапятлівае, промень ад сэрца да сэрца – дзе?
Не веру, што ўсе так счарсцвелі. Ды ўжо верш пра Таню, якая згубіла мячык і горка плача, – нашмат лепшы, жывейшы будзе, чым сурагат нашых часопісаў масаю з тону.
Чаго вы пантуецеся, паэты? Чаго выпендрываецеся? Каго падмануць хочаце? Такія пытанні сякерай вісяць над беларускай паэзіяй постcавецкага перыяду – з моманту, калі казка пра камунізм загадала жыць доўга.
Ну нестае высокай ідэі, то апісвайце хоць рэальныя жарсці свае, любоў ці нянавісць, скруху ці ўзрушэнне, пакутуйце ці радуйцеся за любімага чалавека, жывёлу. Эмоцый няма, разумееце, – асноўнай каштоўнасці лірыкі. Моцных непадробных пачуццяў, выяўленых менавіта вамі па вашых правілах, а не па трафарэтах Купалы ці Багдановіча, Басё ці Гётэ.
У выніку што ў гэтым “прывітанні з Бруселя” ад Тарайкевіч? Ды толькі беларуская мова. Граматычна. Калі ж глядзець у разрэзе паэтычнай мовы – то суцэльны кашмар. Словы тыя ж – а гаворка нянаская. Так мова не павінна гучаць. Гэта для нататак у Сеціве штучных, а не для палёў і лясоў. Беларуская мова спеўная, мілагучная, цячэ лёгка і ненадрыўна з грудзей тутэйшага люду. Калі ён яе любіць, вядома, а не выкарыстоўвае як сродак для цынізму і фанабэрыі.
ЛіМаразм-196
Калі не даюць даразвіцца
Я ведаю адзіны перыяд у беларускай друкаванай літаратуры найноўшага часу, калі існавала нешта падобнае на сапраўдную крытыку: гэта “ЛЕГАЛізацыя” ў тыднёвіку “ЛіМ”, калі Леанід Галубовіч выступаў на апошняй старонцы з даволі брутальнымі меркаваннямі. Вядома ж, пра крайнюю ступень шчырасці там не было і гаворкі, бо ўблытваўся чалавечы фактар – мог адыёзны крытык пісаць рэзка толькі пра людзей, яму не надта вядомых, ці не вельмі ўплывовых. На "звычайных" жа часта ішоў разнос у пух і пер’е. Памятаю крыўду аднаго рускамоўнага паэта, інваліда з дзяцінства, які выдаў за грошы брата вершы па-руску і саманадзейна перадаў у “ЛіМ”. Крытыка, натуральна, была самая жорсткая. Чалавек меланхалічны і слабы па прыродзе, той паэт дужа перажываў. Але кніга напраўду была досыць бяздарная. Аднак! Ніяк не бяздарнейшая за дзесяткі кніг, усхваленых Галубовічам толькі за тое, што яны начырканы па-беларуску, дый харошымі, нацыянальна апрацаванымі людзьмі.
Крытыку ж на паэтаў кшталту Шніпа, блізкага знаёмца Галубовіча, Леанід Міхалыч пісаў асцярожліва – каб не скрыўдзіць добрага чалавека, з якім і рукаешся да таго ж. Толькі між радкоў можна было зразумець, што піша паэт зашмат і таму не вельмі гэта здорава атрымоўваецца. У гэтым і майстэрства крытыка – ён мог, захаваўшы прыстойныя адносіны з людзьмі, сказаць нейкую чвэрцьпраўду пра іх тварэнні.
У той жа час зусім кепскія кнігі нацыяналістаў, прыкладам, Марыйсевіч Марыйкі, Галубовіч зусім не падвяргаў крытыцы, а толькі хваліў за тое, што тыя настолькі ўпёртыя ў сваёй беларушчыне.
Пры ўсіх непазбежных заганах “ЛЕГАЛізацыі”, тое быў несумненны прарыў у айчыннай літаратуры. Прычым чыноўнікі недагледзелі, не надта шчыльнае паколькі сфармавалі ядро на той час – і доўга не маглі знішчыць рубрыку. Аднак ціснулі ды бурчэлі на галоўнага рэдактара, Анатоля Казлова. У выніку рубрыка змяніла назву, стала выходзіць радзей і страціла брутальнасць. Затым і тое знікла, як не было. Недасведчаны сузіральнік сучаснага “ЛіМа” моцна падзівіцца, што якіх дзесяць гадоў таму там кіпела крытычнае жыццё, бруіла літаратурная кроў.
Аднак усё ў прыродзе развіваецца па адмысловых законах. І ўсяму свой час. Была сакавітая савана калісьці, а цяпер пустэльня Сахара. Галубовіч пастарэў і падабрэў, перайшоў у “Дзеяслоў” і перастаў крытыкаваць, а толькі заахвочвае людзей пісаць (па-беларуску найперш). Вось тыповы зачын яго артыкула ў №79 (пра кнігу Васіля Дэбіша):
Дзіўнае адчуванне: чым менш паэзіі ў цяперашнім нашым прагматычным жыцці, тым большае да яе прыцягненне. Сітуацыя ў нечым параўнальная з праблемай беларускага бязмоўя: чым радзей чуеш родную гаворку, тым больш любіш яе і захоўваеш надалей у глыбінях сваёй душы. Там кожнаму творцу і нават шараговаму аўтару вершаў я выказваю свой асабісты піетэт… Паэт, па вялікім рахунку, – чалавек аўтаномны, але залежны, лепш нават сказаць, адчайна чуйны да вонкавага атачэння, якое сваёй жыццядзейнасцю ўплывае на яго ўнутранае светаўспрыманне.
Далей ідуць збольшага захапленні ды рэверансы. Крытыка, такім чынам, памахала рукой. І не будзем дашуквацца прычын тых законаў. Яны збольшага метафізіка.
А вось што Южык некалі ўбачыў у творчасці незнаёмага яму Дэбіша (“ЛіМаразм-153):
Інфернальная антыхрысціянская тэма зіркае і ў вершы наступнага ўдзельніка “Рамонкавага світанку” – Васіля Дэбіша (здаецца, таксама не малады, як для “Маладосці”):
* * *
Цень Ваш быў на павароце —
Праплылі, як цень, бязмоўна.
Я пазнаў Вас па самоце
І па ўсмешцы Вас успомніў.
На імгненне побач сталі —
Промнем бліснулі калені.
Вы мяне калісь кахалі —
Там, у іншым вымярэнні.
Я пазнаў Вас па пярсцёнку,
Што на мезенцы насілі.
Мужам мы былі і жонкай…
Толькі Вы аб тым забылі.
Не стану зараз разбіраць паэтычную вартасць верша (яна крыху вышэйшая за опусы Кебіч), я вылучыў яго інфернальны дух: “іншае вымярэнне”, пра якое нагадвае “Ваш цень”. Яўная чартаўшчына з намёкам на рэінкарнацыю, то бок абвяржэнне вучэння Хрыста. А хто абвяргае Хрыста заўсёды? Правільна, вораг чалавечага роду. Каб уцягваць у свае цянёты новыя і новыя душы.
Намёк на нечалавечае свіціцца і ў наступным вершы Дэбіша:
* * *
Восень. Холадна і скрушна.
Снег трымціць над хатай белы.
Чарада апошніх птушак
Разам з лісцем адляцела.
Плот макруткі. Чорны воран
З крыкам у імгле знікае.
Ты была са мной учара.
Ноч адзін я сустракаю.
Дзе ты? З кім ты цноту дзеліш?
Дзе твае лунаюць крылы?..
Стыне цень твой на пасцелі,
Што паспешліва забыла.
Спадзяюся, гэтымі сімваламі аўтар забаўляецца не свядома, а па няведанні. “Холадна”, “скрушна”… “Крумкач”, дарэчы, а не “воран”. “Воран” – русізм. “Учара” замест “учора” (нейкая самадзейнасць, а не дзяржаўны часопіс).
Сэнс гэтага змрочнага верша – пасяліць у душах чытачоў маркоту, схіліць да смерці, дзе адны “цені”. Якія могуць быць “крылы” ў чалавека? Далёка не пра Божы свет апавядае Дэбіш.
Вэрхал у галовах рэдактараў, якія не толькі не адрозніваюць графаманаў ад талентаў, ды не ведаюць граматыкі, – яны яшчэ змяшчаюць вершы антыхрысціянскага зместу побач з вялізнай падборкай свяшчэнніка.
Бяда Галубовіча ў тым, што ён ідэалізуе паэтаў, выказваючы ці не кожнаму свой “піетэт”. Як духоўнасць бывае са знакам адмоўным і згубная, роўна так і паэзія – шкодная ды разбуральная. І ні над чым паэты не ўзвышаюцца, як развівае далей сваю думку ў артыкуле Галубовіч, а падаюць яшчэ ніжэй за звычайных людзей. І часам не пісаць будзе куды карысней, чым соваць сваё пяро куды папала. Варта абагаўляць Слова, а не паэтаў. Так думаю.
Зрэшты, падобная крытыка, калі або не заўважаюць зусім, або адвешваюць паклоны і кампліменты, – непазбежнасць літаратурнай сітуацыі, паколькі ля стырна часопіса стаіць адзін чалавек аж 15 гадоў. Гэта зашмат. Рух замарудзіўся, а слова затухла. І нават калі зменіцца Пятровіч, то кардынальна не зыначыцца анічога – тая ж будзе Каманда руліць.
Вялікая руская літаратура 19 ст. развівалася менавіта таму, што нараджаліся і паміралі тоўстыя часопісы, кінутыя ў выжыванне да чытача, а не падпёртыя грантамі ці куфрам дзяржаўным. У барацьбе стрыжнявых ідэй тоўстых часопісаў гартавалася слова. У нас жа цяпер – бледная немач. Што і спарадзіла сайт “літкрытыка”, “ЛіМаразм”. Увогуле, недзе з 2008 года сапраўдная літаратурная крытыка перавандравала ў Сеціва. Хоць і мацуюць яе лічаныя адзінкі, яна будзе існаваць роўна да таго часу, пакуль часопісы не выйдуць з прастрацыі. Калі выйдуць. Невядомыя пуцявіны Гасподнія.
Прычына апошняга ж нашага ажыўлення – заплеснелыя калектывы тоўстых часопісаў узялі за шкірку і вышпурнулі на вуліцу за развал айчыннай літаратуры. Што спарадзіла, па-першае, сам “Дзеяслоў”. А па-другое, на гадоў ажно 10(!) ажывіла літпрацэс у дзяржаўных выданнях. Усё самае лепшае там было надрукавана не пры камуністах, і не ў мізэрны перыяд абуджэння нацыянальнай свядомасці пры “перабудове”. А менавіта ў гэтыя 10 гадоў.
Яшчэ што паказальна ў №79: надрукаваны пераможцы конкурсу “маладых літаратараў”, дзе сярод аўтараў ёсць, напрыклад… Валярына Кустава. А яна ходзіць у маладых і перспектыўных гадоў 30, напэўна. То бок – так і не далі ёй гуру даразвіцца ў мацёрую літаратарку. Трагічна.
ЛіМаразм-197
Красны закутак
Што кідаецца ў вочы пры беглы праглядзе ўпершыню разгорнутага “Дзеяслова” №70:
1) зноў, літаральна праз нумар, выступае з прозай Някляеў;
2) пішацца прыжыццёвая біяграфія на Някляева некім Сяргеем Шапранам, прычым Някляеў з аўтарам так спяшаюцца, што змяшчаюць яе па меры выхаду з-пад пяра ў часопісе, каб потым ужо і кнігай парадаваць;
3) другі гуру, не менш важкі, Арлоў выступае з вершамі
4) ёсць, натуральна. і Дранько-Майсюк і Далідовіч (былыя галоўныя рэдактары “Мастацкай літаратуры” і “Маладосці” адпаведна;
Гэта самае “значнае”.
Але ёсць не менш непрыемная з’ява – так званыя перабежчыкі, людзі, што мітусяцца са сваімі творамі паміж СПБ І СПБ. Падкрэсліваю: менавіта творамі, а не працаю, бо да Галубовіча і Федарэнкі, што зарабляюць на хлеб надзённы, якія пытанні?
Назавём перабежчыкаў: Ірына Шаўлякова з артыкулам; Валеры Гапееў з прозаю, Наста Грышчук з артыкулам пра кнігу Рублеўскай (не без пасылу і кантролю апошняй, ясная рэч); прычым Грышчук схітрылася аб’яднаць у артыкуле разгляд кнігі Рублеўскай (рэдактара “Савецкай Беларусі”) і Леаніда Галубовіча, былога рэдактара “ЛіМа”, а цяпер загадчыка крытыкі “Дзеяслова”.
Я надалей парашыў перабежчыкаў адно меціць, але часу на іх тварэнні не траціць. Хіба што ўстану з вясёлым настроем.
Пры ўсім каласальным славалюбстве Някляева і Арлова гэтыя двое выклікаюць куды большую павагу, чым перабежчыкі. Бо цвёрдыя адэпты “незалежнасці”. То бок як перабеглі пры канцы 90-х з “ЛіМа” на “Свабоду”, то болей не мітусяцца і гнуць сваю лінію, і не мяняюць ролі. За гэта рэспект.
Перабежчыкі ж гэта або людзі самыя хітравывернутыя, або тыя, хто не атрымлівае ад СБП паўнаты дабротаў, як Някляеў і Арлоў – цалкам задаволеныя адэпты. Таму перабежчыкі і мітусяцца з публікацыямі праміж СПБ І СБП – дзе больш пададуць. На іх заплюшчваюць вочы цвёрдыя адэпты з галоўнай прычыны – двухаблічныя літаратары ім не ёсць канкурэнтамі, гэта накшталт зонных шасцёрак, падла і драбяза.
Мы ж, як заўсёды, пачнём за паэзіі – лакмусавай паперчыны нацыянальнай літаратуры.
Адчыняе раздзел Мікола Гіль вершамі, “з файлаў ганебных часін”. Гэта васьмірадкоўі.
Я ведаю Міколу Гіля як брата Ніла Гілевіча, некалі рэдактара “ЛіМа”, публіцыста, як быццам празаіка. Але нічога выразнага з прозы аўтара ўбачыць не давялося. Пра любоў да вершаскладання чую першага разу.
* * *
Белыя бярозы, чорныя вароны, –
У ваконнай раме відарыс зімовы.
Шэраю тугою шэрая вязь кроны
Цісне на душу мне, пазбаўляе мовы.
І душа – як гэты сумны ліст графічны,
Хоць пакуль што ёсць хлеб і да хлеба нешта, –
Колераў і ў ёй – набор песімістычны:
Чорны, белы, шэры – вось і ўсё, дарэшты!
11.12.2011 г.
Цяжка, спадары, нават падумаць, што Мікола Гіль не ведае мовы. Мову ён ведае добра. І, магчыма, тонка адчувае, глыбока думае.
Аднак у паэзіі свае законы, якімі аўтар крыху пагарджае.
“Белыя бярозы” – такое злучэнне даўно сталася штампам.
“Цісне на душу мне” – глядзіцца не лірычна, не паэтычна, а празаічна.
У кантэксце верша выраз “ёсць хлеб” напрошваецца на тое, каб словы памяняць месцамі. Далібог, будзе лепей.
У перадапошнім радку паплыў рытм і сапсаваў усё васьмірадкоўе.
Завяршаецца твор нягнуткім, немілагучным сцвярджэннем: “вось і ўсё, дарэшты”. Зашмат непрыгожых слоў спаўзлося ў адно месца.
Удалае месца верша вылучана падкрэсліваннем.
* * *
Зірнуў на месяц і – здзівіўся:
Штосьці не так, не той сярпок,
Няйначай ён перакуліўся...
Трывогі нейкае аброк
Учора гнёў мяне да ночы,
А потым сон ніяк не браў...
Віной не страх быў патарочы –
Зацьмення вэлюм Поўню краў.
12.12.2011 г.
З гэтага верша нарэшце выявілася праблема Міколы Гіля – пры таленце пісаць ён, як брат Гілевіча, ніколі не меў смелага крытыка. А таму дажыў да сівых часоў, не развіўшыся як мае быць. У цэлым, як па мове, адчуванне слова цудоўнае. Але для паэзіі гэтага мала – трэба мець і паэтычнае пачуццё, інтуітыўна суадносіць часткі з цэлым. Чаго няма ў вершах Гіля.
“Штосьці не так, не той” – для лірыкі дужа гарбата.
Перабор на кароткім участку з непаэтычнымі словамі “няйначай”, “нейкае”, “ніяк”.
Слова “патарочы” – дыялектызм, напэўна, бо тлумачальны слоўнік маўчыць пра яго. Не варта палохаць моладзь такімі архаізмамі.
Сказ разбіваецца строфамі, гэта ў кароткі вершы заўсёды кепска. Тады ўжо трэба яднаць строфы ў адно цэлае.
Калі сесці ды папрыбіраць такія недапрацоўкі, то падборка атрымалася б харошая. Але ж ніхто не ўказаў аўтару, не пасмеў. Дый, зважаючы на ўзрост, і позна ўдасканальвацца. Хаця… век жыві – век вучыся.
Зноў тая ж праблема: талент не даразвіўся ў паэта. Хоць прычына тут асаблівая – рэдактары ніколі не наважваліся і коску паправіць у аўтара. Дакладней, правілі, але так даўно, што Гіль ужо і забыўся на такі прэцэдэнт.
І тым не менш – вершы раю чытаць маладым, гэта з трох нумароў часопіса пакуль другая публікацыя пасля Дранько-Майсюка, якую можна паэзіяй абазваць.
Гледзячы аб’ектыўна, моладзь “Дзеяслова” і не думала пераймаць вопыт старэйшых. Ківаючы тутэйшым мэтрам ды падтакваючы, яна робяць усё па-свойму, па-еўрапейску. Дый няма калі займацца той моладдзю – паспець бы прыжыццёвыя біяграфіі свае зладзіць, у рамку залатую ўвабраць да паставіць у красным закутку кватэры.
ЛіМаразм-198
За мяжою дабра і зла
Падборка твораў Уладзіміра Арлова ў раздзеле “паэзія” (“Дзеяслоў” №80) наводзіць на думку, што літаратар звар’яцеў канчаткова. Я даўно не назіраў за Ўладзімерам, таму гэты рэзкі скачок з яшчэ адэкватнага стану ў прорву прастрацыі мяне засмуціў.
Але парушым традыцыю рубрыкі і пачнём здалёк.
У тыя часы, калі адзін пляшывы нягоднік размахваў рукамі ды мармытаў мантры аб дэмакратыі, на процілеглым канцы свету, у ЗША, змецілі, што велізарная і ненавісная ім дзяржава пачала даваць трэшчыны. Імгненна былі разасланы ганцы ў розныя бакі гэтай імперыі, найперш на ўскраіны, да так званых малых народаў, каб абуджаць нацыянальны дух, фінансуючы адпаведныя партыі. І тым самым – разарваць імперыю канчаткова, пакуль мечаны здраднік свайго народа не адумаўся, або яго не прыбралі.
У той жа час колішні школьны выкладчык гісторыі працаваў у заняпалай правінцыі Беларусі ў газеце “Хімік”. І да 1984 года не думаў нават, што пена гісторыі вынесе яго на паверхню.
Але працэсы разрыву імперыі развіваліся ў геаметрычнай прагрэсіі, і пагудка пра нацыянальны рух дапяла вуха дзелавітага журналіста правінцыйнай газеты. І ён рушыў у стольны горад, ні многа ні мала, – рэдактарам слыннага выдавецтва “Мастацкая літаратура”. Для чаго, праўда, у 1988 годзе давялося паспешліва ўступіць у шэрагі Камуністычнай Партыі СССР. Гэты прыкры факт замоўчваюць біёграфы Арлова, дый сам гуру не ахвочы пра тое згадваць.
Але камуністаў Арлоў не любіў, як і ўсе адцягненыя ідэі. Зазывалы з Захаду даўно клікалі яго ў Беларускі Народны Фронт – менавіта ў тую са шматлікіх праплачаных ЦРУ суполак па ўсёй перыферыі СССР, канчатковай мэтай якой было знішчэнне краіны сялян і рабочых.
Закінуўшы з дапамогай КПСС кручкі ў “Мастацкую Літаратуру” і замацаваўшыся там сувязямі, полацкі журналіст робіць ход канём – у тым жа годзе ўступае ў шэрагі БНФ. А хутка і выходзіць з Камуністычнай Партыі (1989 г.).
Часіны былі тады, спадары, такія, што Народны Фронт далёка не лічыўся падпольнай і гнанай суполкай. Ва ўладных структурах наогул не разумелі, што насамрэч адбываецца і куды карабель паплыве. Бо неўгамонны блажэнны з Крамля працягваў махаць рукамі і лапатаць пра нейкую дэмакратыю.
Уладзя ж (як называлі яго любоўна) хутка скумекаў, што пісьменнік тады толькі сапраўдны пісьменнік, калі стаіць на палітычнай пазіцыі. Тады на нагах яго апынаюцца боты-скараходы, а ў спіне – рэактыўны матор. Тыражы, чытачы, грошы і слава – самі ляцяць да цябе, а кожнае тваё слова ўзмацняецца рупарам.
Кемлівы наш журналіст працягваў ладкаванне пазіцый у “Мастацкай літаратуры”, паспяваючы і на сходкі Народнага Фронта. Чакаў свайго часу, не ведаючы пакуль, куды канчаткова падацца.
Памятаю канец 90-х, калі проза Арлова спакойна выходзіла ў махровым чыноўным “Нёмане”, а кніга – у серыі “Проза 20 стагоддзя” ў “Мастацкай літаратуры”, дзе ён працаваў да 1997 года. Хто памятае тагачасныя варункі, той разумее, якой чыноўнай махрою павінен быць сам Арлоў, каб прабіваць гэтыя публікацыі.
Аднак фінансаванне дзяржаўных літаратараў усё мізарнела, а стаўленне да партыі БРФ рабілася з боку Ўраду ўсё больш непрыязнае.
І тады Арлоў, прыгнуўшы ў выратавальную шлюпку, – пакінуў карабель выдавецтваў, які патанаў. З яго капеечнымі ганарарамі ды выстойваннем у чэргах дзесяцігоддзямі.
Набытыя сувязі ў палітычных апазіцыйных колах дазвалялі ўжо гэта зрабіць. З таго часу радыё “Свабода” стала ахоўніцай, дабрадзейкай і калыскай душы Арлова. А дарагую Еўропу, адкуль цяклі на “Свабоду” даляры, полацкі журналіст палюбіў душэўна і шчыра.
Гамонячы голасам мілай матухны, ужо трэба было і думаць забыць пра чэргі ды прыніжэнні ў выклятых выдавецтвах. Тут адно фінансавалі і патрабавалі – пішы!
І школьны выкладчык гісторыі пісаў, хапатліва майструючы казкі пра старажытную Беларусь. І на 25-ці мовах свету выйшаў яго праніклівы голас. А галоўнае, было дужа прыемна працаваць па тарыфах Еўропы, а жыць па цэнах беларускіх, штучна паніжаных расійскай нафтаю. Ад лішку энергіі Ўладзімера цягнула ў вандроўкі па абшарах сваёй карміцелькі, ліберальнай Еўропы, адкуль ён прыязджаў з эсэ, кнігамі ды сюжэтамі для аповесцяў.
Ды чаго я кажу – “прыязджаў”! Гэты пісьменніцкі рай доўжыцца і да сёння.
А што ж творчасць Арлова? Ён займальны апавядальнік, казачнік, трэба прызнаць. Можа зацікавіць сюжэтам. Бо заўсёды грае ў жыцці хітрую ролю, прадстаўляючыся не зусім такім, якім ёсць.
Вось заявіў Арлоў, што ён выбітны паэт, і паабяцаў даказаць гэта ўсім.
Памятаю, бывалы расійскі журналіст Познер гаварыў, што калі штодня паказваць абывацелю па тэлевізіі конскі зад, то хутка гэты зад стане самым дарагім чалавекам. І калі нам з пляцоўкі “Свабоды” напорыста гамоняць пра веліч пісьменніка ды гісторыка, то чаму не паверыць у гэта простаму люду? Пляцоўка гэтая трывалая, непахісна стаіць там Арлоў, дзесяцігоддзямі аднабакова даводзячы голасам Еўропы сумнеўныя ісціны. І здалеў такі даказаць вам, што ён значны паэт! А інакш чаго б карміцелька дала яму паэтычную прэмію? Вернае служэнне не праходзіць дарма.
Арлоў, Някляеў, Алексіевіч палюбілі еўрапейскія ліберальныя ісціны і гуманізм. Праўда, што гэта азначае – нам цяжка дадумацца. Бо ў мусульман адзін гуманізм, у будыстаў другі, у індусаў трэці, і пігмеяў чацвёрты… І так да бясконцасці, прычым яны абсалютна не супадаюць.
Але ж, мяркую, гуманізм еўрапейскі наступны: калі ты вісіш над прорваю, то ніхто не мае права парушаць твой спакой. Падае, напрыклад, садаміт усім сваім ладам жыцця, вісіць, трымаючыся на ссохлай галінцы. І яго б выцягнуць адтуль, хай і абдзёршы ўсё хілае цела. Аж не! – Еўропа адстойвае яго права вісець як можна даўжэй.
Праўда, усе гэтыя ліберальныя каштоўнасці харошыя ў, так сказаць, адцягненым варыянце, пакуль уласна еўрапейскую мамку яны не крануць. А вось як прывядзе яе шаснаццацігадовы сынок дамоў “грамадзянскага мужа” – пажылога валасатага мужыка – ды стане гэты дзядзька штоночы ў суседнім пакоі мамчына ўлюбёнца наярваць, з крыкамі ды віскам… А потым разняволена хадзіць з голым торсам па кватэры і развешваць ў ваннай свае трусы… То неяк не да лібералізму ўжо. Пацерпіць так мамка, а потым пабяжыць да доктара і сядзе на “калёсы”, якія не дапамогуць. А потым пабяжыць да псіхааналітыка, які таксама не дапаможа… Бо немагчыма ж пераканаць нармальнага чалавека, што пададзенае яму ў талерцы дзярмо ёсць смачным абедам. Так і жывуць лібералы, падаўляючы ў сабе ўсё чалавечае, натуральнае, у тым ліку і праведны гнеў.
(Падборку “вершаў” Арлова ў №80 – чытайце, спадары, самі. Калі жадаеце. Гэта за мяжою дабра і зла.)
ЛіМаразм-199
Дуалізм
Алег Мінкін прадстаўлены з паэзіяй у №80 “Дзеяслова”. Вершы аб’яднаны ў паэму “Як дагарае свечка”.
Біяграфічныя звесткі пра аўтара:
Мінкін Алег — паэт, празаік, драматург, перакладчык. Лаўрэат літаратурнай прэміі Таварыства вольных літаратараў «Гліняны Вялес» (2007). Аўтар кніг паэзіі «Сурма», «Расколіна», «Пенаты», кнігі прозы «Праўдзівая гісторыя Краіны Хлудаў». Нарадзіўся ў 1952 годзе ў вёсцы Чарняўка на Хоцімшчыне. Жыве ў Маскве.
Як бачна, паэт жыве ў Маскве, таму міжволі адарваны ад дзяльбы дабротаў паміж беларускімі літаратарамі. Не ўказана, дзе ён працуе цяпер, але ясна, што паэзія ёсць у Мінкіна заняткам для душы. Ён не гандлюе вершамі, як у прамым сэнсе слова робяць некаторыя, ужо разгледжаныя намі, аўтары “Дзеяслова”.
Таксама не заўважаны Алег Мінкін у якасці перабежчыка з публікацыямі з саюза ў саюз. Пазіцыю мае даволі цвёрдую. Бярэ не колькасцю твораў і заказнымі рэцэнзіямі на свае кнігі, а – якасцю тэкстаў.
Возьмем тры кароткія вершы з паэмы:
1. Свечка
А ты ці ведаеш, як свечка дагарае?
Спачатку полымца здрыгнецца, заміргае,
Тады раптоўна зырка палысне
І нікне долу, покуль не засне…
Адно віецца над парэшткамі дымок
На знак таго, што ўладца свету – Змрок.
……………………………………………….
3. Цень
За спінай сонца свеціць – ды дарма:
Бо ценю ад мяне наперадзе няма.
Я бацьку перажыў ужо на цэлы дзень –
І знік перада мной ягоны цень.
4. Эцюд
О, божухна, якая засха –
Жыццё адродзіцца наўрад.
І дзівіцца апошні класік
На першы ў жніўні лістапад,
На парудзелыя дазвання
Палі, дзе ў бляску слюдзяным,
Стагі пасталі, бы ў саване
Ад сквару жарыя сланы.
Не выклікае сумнення, што гэта паэт досыць высокага ўзроўню. Бо мае некалькі характэрных якасцяў:
1) дасканалае валоданне мовай;
2) паэтычная экспрэсія;
3) адсутнасць штампаў і лякалаў;
4) свой непаўторны стыль;
5) арыгінальнасць вобразаў і метафар;
6) адсутнасць знарочыстай эфектнасці ў метафарах;
7) немнагаслоўнасць, здольнасць багата сказаць малой колькасцю літар.
Гэта якраз тыя якасці, якіх трагічна бракуе 99-ці адсоткам паэтаў што СПБ, што СБП. Прычым, заўважце, усе якасці ўзаемазвязаныя, перацякаюць з адной у другую. Можна сказаць, што валоданне паэтычнай мовай спараджае ўсе сем памянёных якасцяў.
А далей ужо не настолькі важна, раскрыў тэму паэт ці не; падабаецца крытыку жанр паэмы ці не. І гэтак далей. Галоўнае, што вершы напісаны ў гарманічны ключы.
Дзеля справядлівасці да іншых паэтаў рубрыкі: можна адзначыць, што ёсць неўнармаванае слова “полымца”. Таксама ж і – “палысне” замест “палыхне”.
“Уладца” – гэта скарочанае ад “уладар”.
“Засха” – вырадак ці дыялектызм ад “засуха”.
“Божухна” прынята пісаць з вялікай літары (таму што гэта аналаг звароту “Божа” ці “Госпадзе”).
Яшчэ ёсць састарэлая гутарковая форма “бы” замест “быццам”.
Затое гляньце, колькі выдатных радкоў у вершах (вылучаны падкрэсліваннем). Усё гэта – непазбежны вынік сямі прыведзеных, эталонных пунктаў паэзіі.
Адным словам, каб большасць паэтаў абодвух саюзаў хоць на палову мелі ўзровень Алега Мінкіна, то неабходнасць у нашай рубрыцы даўно б адпала. Але па хітрасці прыроды – добрага не бывае зашмат, яго заўсёды мала і нестае. Яно заўжды павінна зіхацець на фоне агульнай шэрасці.
Дакучлівыя графаманы, ваяўнічыя бяздарнасці былі, ёсць і будуць. А сапраўдная паэзія і літаратура – гэта супрацьвага ім. Такі дуалізм. Змаганне гармоніі з сусветным хаосам. Прычым адзінкі гарманічнага пабіваюць тоны макулатуры – праз тое, што гісторыя апошнюю забывае.
ЛіМаразм-200
Дзяржыморды новага часу
Рукава сейчас засучим
и напишем много книг…
(из пародии Олейникова и Стоянова)
Усякая падзея ці з’ява мае суб’ектыўныя тлумачэнні. Шматлікія эксперыменты не пакідаюць у гэтым сумневу. Напрыклад, запісваюць на плёнку даволі простую паслядоўнасць чалавечых дзеянняў, якія паходзяць ад групы людзей. І адначасова паказваюць гэта другой групе людзей. А потым апытваюць: што апошнія бачылі. Аказваецца, што ўсе бачылі не толькі па-рознаму, але не так, як было насамрэч. Эталон, плёнка бярэцца за ісціну.
Што ўжо казаць пра літаратурныя падзеі і з’явы. Ніводзін крытык не можа апісаць іх так, як апісваў да яго другі, калі апошні не чытаў першага. Абодва імкнуцца да ісціны. Калі, зрэшты, не збіраюцца наўмысна сказіць яе дзеля шкурных інтарэсаў. Захваліць незаслужана. Або наздзекавацца. Або замаўчаць. Гэта так званы чалавечы фактар. І калі ён не перасягае нейкую “разумную” мяжу, то яго можна цярпець.
У беларускай жа літаратуры гэта чалавечы фактар і ёсць крытэрый ацэнкі – у абсалютнай большасці выпадкаў. Крытыку ў нас падносяць аўтару, быццам святочны торт. Частуюць ёю. Змушаюць быць да скону ўдзячнымі за крытыку. У так званых “рэцэнзіях” гамонка збольшага ідзе не пра твор, а пра дарагога аўтара, з якім крытык даўно знаёмы.
Гэта значыць, пра беларускіх пісьменнікаў – або добра, або нічога, дэвіз нашых крытычных раздзелаў. Але ж чакайце! Пра каго звычайна пільнуюцца такога правіла? Пра нябожчыкаў. Таму завітвае няпростая думка, што аўтары нашы жывыя трупы ў змярцвелай літаратуры. Прыкра, аднак…
Калі не тое што пачытаць, а проста зірнуць у збор твораў Бялінскага, як адразу прыкметна: да аўтараў, як да людзей, крытыку не было асаблівай справы. Ён займаўся выключна іх творамі. Бо інакш яму трэба было павесіць пяро на цвік – калі б пачаў шкадаваць і шанаваць чалавека. Той паплачацца, гэты рыбкі сухой у рэдакцыю прынясе, а каторы і піва праставіць… Не знаёмая табе, чытач, карціна беларускіх рэдакцый?
Таму аўтар, надрукаваўшы праўдаю (за свае грошы) ці няпраўдаю (за грошы чужыя) сваю кнігу, тут жа варушыць глуздам: а як яе раскруціць? І міжволі прыходзіць у яго няхітрую мазгаўню план: спакусіць на гэта крытыка паважанага выдання. Ён святочна тады падпісвае, з паклонамі і клятвамі ў павазе, кнігу крытыку і трухае ў рэдакцыю, і рукаецца, і перакурвае разам, і гутарыць. А то – і напрамкі просіць, а то – праз некага і цісне на крытыка. А то – і ціснуць не трэба, бо цісне сама пасада аўтара.
Такім чынам, крытыкі ў нашых друкаваных выданнях няма. Прынамсі цяпер. Пра што гавораць скрупулёзныя даследаванні рубрыкі. Прычым уласна крытычныя раздзелы ёсць толькі ў “ЛіМе”, “Дзеяслове” і “Літаратурнай Беларусі”. Раздзелы прытым мізэрныя сваімі памерамі, не здатныя змясціць і дзесятай долі ахвотных. Таму, як заўсёды бывае, не можаш змясціць усіх – змяшчай самых важкіх, значных, патрэбных – сілавікоў беларускага слова. Што ад незалежнага саюза, што ад дзяржаўнага.
Насамрэч жа, дарагі чытач, нішто як быццам не перашкаджае гэтым выданням крытыкаю заняцца. Для чаго павялічыць плошчу для крытыкі мінімум удвая (за кошт пасядзелак ды юбілеяў) і распачаць сумленны аналіз тэкстаў, не асабліва зважаючы на пасады, рэгаліі і ўсялякія ганаровыя шыльды на шыі.
Але не робіцца гэтага. Не таму, што немагчыма. А таму, што рэальная, справядлівая, вострая крытыка парушыць існую іерархію. А менавіта для яе, іерархіі, існуюць і “Дзеяслоў”, і “Полымя” з “ЛіМам”. Не для чаго болей. А іерархам, што руляць працэсам, і без крытыкі хораша. Яны шыкуюць і раскашуюць. Хто на грантах, хто на бюджэце.
Часта я прымушаю чытача задумацца: а чаму ў “Дзеяслове” 15 гадоў першыя празаікі і паэты – Арлоў ды Някляеў? Няўжо ж за гэты тэрмін нікога новага таленавітага не вымкнула з беларускай зямлі? А яны і не павінны былі вымкнуць, дарагі чытач, бо сістэма выбудавана так, што ніхто не зацьміць Някляева. Менавіта для таго ён некалі і ладкаваў з Пятровічам “Дзеяслоў”, каб там уладарыць. А не для нейкага гіпатэтычнага генія. І не для беларускай літаратуры, як тое ні сумна.
Калі мы гэта цвёрда ўразумеем – то прынамсі пазбавімся шкодных ілюзій. І перастанем стукацца ў браму, за якою скала непадатная. А пойдзем шляхам сваім. Дзе мы самі будзем сабе іерархія.
Не раз зазначаў, але ў юбілейным выпуску тэзісна паўтаруся: беларуская літаратура вырадзілася цягам апошніх 20 гадоў у секту. Дакладней, у дзве секты, якія вызнаюць адно і тое ж вучэнне: беларускае слова. Або два філіялы. Паралель, напрыклад, такая: ёсць дзве секты паслядоўнікаў Парфірыя Іванова, які хадзіў голы зімою. І базіруюцца яны побач. І прынцыпы тыя ж. Проста аднаму гуру ўдава Парфірыя падарыла трусы легендарнага барадача, а другому гуру – не падарыла.
Запомнім непарушна сабе: усе секты, у адрозненне ад традыцыйных рэлігій, нават у прынцыпе не шукаюць ісціны. Большасць традыцыйных рэлігій – гэта чалавечыя блуканні, хімеры, памылкі розуму. Але там хаця б шукаюць нечага найвышэйшага, справядлівага. У сектах жа першапачатковая мэта – падман шараговых адэптаў, улада над імі вузкай купкі кіраўніцтва і ўзбагачэнне апошняга.
А цяпер параўнайце колькасць выдадзеных не за свае грошы кніг: вашых і Арлова, вашых і Пазнякова, вашых і Някляева, вашых і Шніпа. І вы ачмурэеце.
Вас мала таго, што развялі і кінулі. У вас аднялі гады і гады жыцця…
1) падман пры вярбоўцы (абяцаюць адно, атрымліваеш шыша);
2) маніпуляванне свядомасцю (дураць галаву мантрамі);
3) абсалютызацыя гуру (малебны на радыё, у часопісах і газетах, звернутыя да вялікіх гуру…)
Гэта першыя тры пункты, па якіх адрозніваецца секта ад канструктыўнай чалавечай суполкі. Заведамы падман. Выпрацоўка адпаведнай сектанцкай мовы з адсячэннем інфармацыі з вонкавага свету. Паклоны і хваласпевы Арлову, Някляеву, Пазнякову і Гніламёдаву, якія ладзяцца адпаведна на “Свабодзе”, у “Дзеяслове”, у “ЛіМе” і “Полымі”. Бо секты ніколі не мелі на мэце развіццё нацыянальнай літаратуры.
Тут самае важнае, што я прапаную запомніць, каторы раз паўтараючыся: пры такой арганізацыі СПБ І СБП у шарагоўца з вуліцы апрыёры няма шанцаў дасягнуць таго, пра што ён патаемна марыць, узяўшы пяро: праз таленавітыя тэксты стаць вядомым, значным пісьменнікам, класікам нацыянальнай літаратуры, жыць з літаратуры. Шляхі туды ад Коласа да Пазнякова – прынцыпова іншыя, амаль не звязаныя з талентам, які будзе задушаны і замоўчаны.
І толькі вольная, незалежная крытыка, якая стала магчымая адно дзякуючы Інтэрнэту, здатная памяняць сітуацыю. Мы займаемся ёю даўно і заклікаем далучацца сюды ўсіх нераўнадушных да нацыянальнай мовы, літаратуры, культуры і чалавечай годнасці. Занятак гэты прыемны, а зусім не тамлівы. Бо нічога няма ў жыцці больш радаснага, як перастаць крывадушнічаць, хлусіць і падладжвацца пад дзяржымордаў новага часу.
ЛіМаразм (спецвыпуск)
Злаякаснае пачаткоўства, або Івацэвіцкі гаварун
Тыркаючыся па Сеціве, натрапіў на ўрывак з рамана Валерыя Гапеева, выстаўлены на нейкі конкурс пад нумарам 441(!). Славалюбства івацэвіцкага пісьменніка не дае яму спаць спакойна. Я думаў, што Гапееў суцішыўся, чарговы раз перакінуўшыся з пісьменніцкага Саюза ў Саюз. Аж – не, жывы курылка, і творыць!
І што натварыў гэтым разам падлеткавы літаратар?
А во ўрывак.
Так Гапееў наважыў апісваць нешта, куды ён праваліўся, нябыт.
Звярніце ўвагу на колькасць паўтораў аднаго і таго ж:
І толькі цяпер я адчуў вакол сябе нішто. Так, не цішыню, а адсутнасць усяго. Адсутнасць хоць нечага жывога. Туман быццам увабраў у сябе не толькі гукі, а самі жыцці, вобразы і сутнасці. Тое, што было перад вачыма, было не сапраўдным, існым, а ўсяго толькі кволай карцінкай, сатканай з туману ж. Я зрабіў крок і другі да сцяжынкі, прайшоў па ёй і стаў, аглушаны не гукамі сваіх крокаў, а іх адсутнасцю. Трава не адгукалася на дотык! Сам здзівіўся са свайго выбуху злосці, але ж з сілай шархнуў па ёй нагой, быццам ударыў. Адчуў праз падэшву, як супраціўлялася трава, як шаргацела па тканіне. Але бязгучна, мёртва.
Прыгнуўся, хапіў жмут, пацягнуў. Ірваліся зялёныя травяныя жылы, ламаліся сцяблінкі, выдзіраліся з зямлі карэнні — і бязгучна. Я прысеў, адчуваючы сябе на мяжы таго, каб не закрычаць. І разумеў, калі зараз так зраблю — крыкну ці хоць уголас скажу слова — і не пачую сябе, гэта будзе непапраўна страшным. З кволай надзеяй я паляпаў пальцамі адной рукі па далоні другой. І прымусіў сябе не ўскочыць ад жаху. Я не быў аглушаны, я чуў. Чуў цішыню вакол, я быў упэўнены: калі б зараз недзе далёка нешта грымнула, піснула, войкнула, зашумела ў траве, мой мозг улавіў бы гэтыя гукі. Але вакол мяне ўсё было бязгучным…
Гіблыя паўтарэнні выразаў, што люструюць адно і тое ж, навідавоку. У кароткім урыўку Гапееў разоў дваццаць пераконвае нас у тым, што тое, дзе ён апынуўся, – несапраўднае. І хочацца супакоіць бравага пісаку: так, верым! Давай ужо далей, не тапчыся на адным месцы! Не, меле і меле Гапееў манатонным млынам, чыста ў традыцыях нудлівай беларускай прозы: несапраўднае, несапраўднае, нябыт, бязгучна, кволая надзея, цішыня…
Пытанне: якое ліха змушае пісаць Гапеева свае інфернальныя, чортам натхнёныя творы?
Чэзарэ Ламброза, псіхіятр-крыміналіст пра матоідаў-графаманаў:
“Интеллектуальные маттоиды – это, по мнению Раджи, те неудержимые болтуны, которые, раз заговорив, уже не могут остановить потока своего красноречия, даже если бы и желали этого. Находясь под влиянием какого-то лихорадочного умственного возбуждения, они говорят без логической связи и нередко приходят к выводам, совершенно противоположным тому, что они хотели доказать. Иногда у них появляются чрезвычайно странные фантазии: например, сосчитать камешки на мостовой, половицы в комнате или пристально смотреть на кончик сапога. Рассеянны они до такой степени, что по нескольку раз пишут об одном и том же к тому же лицу, не замечают перемен дня и ночи; иногда, напротив, у них бывает необыкновенно развита память, так что они запоминают целые страницы из прочитанного или же хорошо помнят только числа, иностранные слова, но забывают черты лица даже своих друзей. Некоторые отличаются живостью воображения, вследствие чего доходят до разных абсурдов, делают категорические заключения от общего к частному и т.д.”
Хлопцы-дзяўчаты, а мы тут у рубрыцы маладых літаратараў крытыкуем. Куды ім да нашага знакамітага івацэвіцкага гаваруна! Злаякаснае пачаткоўства.
ЛіМаразм (спецвыпуск-2)
Як дацэнт сам сябе высек
Анатоль Брусевіч, пра якога ваш крытык ніколі б і не даведаўся, працягвае разносіць свой страшны вобраз па Сеціве, мацерна лаючыся на мяне.
Што ж так скрыўдзіла малазначнага літаратара? А тое, што ён напракудзіў, схібіў, ці па-сучаснаму кажучы: аблажаўся, дапусціўшы сваю вучаніцу філфака Вікторыю Смолка да друку ў “Маладосці” з неймавернымі хібамі ў вершах, з арфаграфічнымі, сінтаксічнымі ды лагічнымі ляпсусамі. Што і выявілася ў “ЛіМаразме” пры непрадузятым разборы ўзгаданай творцы. Мала таго, недарэка дацэнт прыладзіў у дзяржаўны “ЛіМ” яшчэ і мядовы артыкул пра кнігу Смолкі, дзе ні слова крытыкі не сказаў, а звыкла ліў ваду застаялую. На што мной і было справядліва ўказана.
Дацэнт за нястачаю аргументаў у абарону сваёй бесталковасці як настаўніка і крытыка (запіснога, заказнога) абрынуўся на мяне з мацюкамі, захлынаючыся, патанаючы ва ўласнай хлусні.
Незалежны крытык, глядзіце, не лаецца, а дацэнт кафедры філалогіі, на якога вучні павінны раўняцца – б’ецца ў пене псіхічнага прыпадку, вывяргаючы нецэнзурную лаянку.
Спадарства, хто можа даставіць яму ў Гародню адпаведныя лекі – спяшайцеся, памажыце балеснаму.
А вы, вучні яго, цяпер ведайце, што крытыка, якая не будзе вас ялейна хваліць, для дацэнта Брусевіча называецца “мармытанне” і адпаведна ўсе, хто не згодныя з яго выкладчыцкай бездапаможнасцю, – “мармычуць”.
Брусевіч мала таго, што не можа выпусціць са свайго курса ніводнай вартай паэткі (бо Смолка ў яго – з асабліва адораных), ён яшчэ і спакушае іх друкавацца па блаце, падстаўляючы пад удар прафесійнага крытыка. Падкрэслю, што дагэтуль Южык ні Вікторыю Смолка, ні гора-дацэнта знаць не знаў, і падыход у мяне што да вершаў галоўных рэдактараў, што да пачаткоўцаў з вуліцы – адзіны: я павінен бачыць Паэзію.
Коснаязыкасць падапечнай Брусевіча мне стала зразумелая: які настаўнік, такая і вучаніца. Калі дацэнт мацяршчыннік, то мова студэнткі пакідае жадаць лепшага, гэта як мінімум.
Шкада Вікторыю: пры адпаведным настаўніку з яе мог выйсці толк, чыстую душу і жаданне развівацца яна мае, як падалося. Але калі сам настаўнік адабрае сумнеўную назву зборніка: “Зоркаму сэрцу” – крытык бяссільны нешта зрабіць.
Дачакаемся ж, пакуль нявінна пацярпелая студэнтка выблытаецца з гэтай дакучлівай апекі, закончыць курс і пойдзе ў літаратуру ўласным шляхам. Без падпорак і блату. Хай дапаможа ёй талент.
Я лічу пытанне з дацэнтам Брусевічам закрытым і не магу больш удзяліць яму ні секунды. Наўмысна не рэкламую тут блок мацяршчынніка. Але хто хоча пачуць яго мілыя выказванні ды наталіцца словам “настаўніка” – лёгка адшукае ў Інтэрнэце.
Адно скажу: такая публічная “порка” дацэнта хай стане ўрокам для ўсіх фарысеяў і сектантаў ад беларускай літаратуры.
Мы ж рухаемся далей, бо праца не церпіць.