100 ЛиМаразмов

Міхась Южык

100  “ЛіМаразмаў”

ЛіМаразм-1

Гартаю архіў тыднёвіка “ЛіМ” за 2014 год – год з якім мы нядаўна так весела развіталіся. Душаць слёзы, накочваюць успаміны. Любімая газета, якая з 1998 г. стала для мяне не раўнуючы літаратурнай бібліяй. Як святыя чыталі кожны дзень Евангелле, гэтак і я, малады і натхнёны, расцягваў свежы нумар “ЛіМа” на цэлы тыдзень. Я спазнаваў яе вялікасць Літаратуру, якая ўяўлялася дзівосным храмам з калонамі і вітражамі. У храму быў свой алтар, свае святыя і, як належыць, свой Бог. Дакладней два багі – Купала і Колас, узнёслыя, недасяжныя, непагрэшныя. Пад імі сонм святых – Караткевіч, Быкаў, Мележ, Шамякін. Як і ў любым храме, я адчуваў сваю часовасць, быў госцем, тады як багі ды святыя, здавалася, лунаюць там вечна. У храме здзяйсняліся малебны – пісьменніцкія сходкі, прадавалася храмавая літаратура – кнігі сапраўдных літаратараў. Я не быў сапраўдным, я толькі вучыўся. Кніг сваіх у мяне не было.
Так я блукаў па храме Літаратуры доўгія гады, паціху павышаючы свой пісьменніцкі статус, а галоўнае, набіраючыся досведу.  Залы, залы, залы і… недзе ў аддаленым, самым прыгожым зале мне мроілася шчасце. Я маліў работнікаў храма паказаць мне гэтую залу шчасця, рай, куды імкнецца мая душа. І як жа здзівіўся я, калі адзін напаўп’яны служка, каб адмахнуцца ад мяне, давёў да высокіх прыгожых дзвярэй, адчыніў… За дзвярыма быў нізкі, цёмны, паўпадвальны пакой. Абсалютна пусты. З яго цягнула пылам і сырасцю. “І гэта тое, куды імкнуліся мае светлыя мары?” – залямантаваў я, агаломшаны. – Там нічога няма?!” – “Так, няма…” – уздыхнуў служка і паплёўся па сваіх храмавых справах.
На гэтым скончылася мая рамантыка і пачалося сапраўднае жыццё ў літаратуры, афіцыйную частку якой па-ранейшаму найпаўней асвятляе “ЛіМ”. Гартаю архіў-2014. Даўно, прызнаюся, не чытаў тыднёвік, года з 2010 – толькі спарадычнымі наскокамі. І вось знаёмлюся. І прыходзіць вобраз. “ЛіМ” наш нагадвае цяпер падводную царкву, то бок адначасова і няўлоўную на газетных прасторах закрытую падводную субмарыну і храм. Тут па-ранейшаму моляцца Купалу і Коласу, толькі цяпер, як адчыніліся архівы, выявілася, што не багі яны зусім, а простыя смяротныя людзі з шэрагам слабасцяў, дый не такія ўжо геніяльныя. Ну святыя яны літаратурнага храма цяпер, ніяк не багі. Памерклі ў сваёй непагрэшнасці і Караткевіч, і Шамякін, і Быкаў. Засталіся проста людзьмі і харошымі, і нават вельмі харошымі літаратарамі. Вечная памяць. Але малебны ў “ЛіМе” ім служаць рэгулярна, як у самай сапраўднай царкве.
Астатнія – часовыя ўсе, жывыя, з плоці і крыві, людцы простыя, хоць і ўганараваныя білетамі СПБ. Карацей, паўсядзённая валтузня, мітусня ў барацьбе за хлеб надзённы, за месца пад сонцам, за славу. Зрэшты, прыхаджане літаратурнага храма папаўняюцца рэгулярна. Ледзьве не ў кожным нумары ганарлівая калонка – “Прынятыя ў СПБ”, з фота і прозвішчамі. Тыдзень за тыднем, як заведзеныя, пашыраюць нашы літаратурныя жрацы сваю паству. А ў вачах гэтых навічкоў такая надзея, такая наіўнасць, такая ахвота самааддана служыць! Ды даволі хутка пазняковы, чарказяны і марчукі ім патлумачаць тактоўна, што яны проста мяса, проста масоўка, проста для справаздачы і максімум, што будуць мець ад Саюза, гэта магчымасць выступаць са сваімі кніжкамі, якія яны выдадуць за свой кошт, перад публікай на Беларусі. Без коркі СПБ і гэтага ў нас нельга рабіць.
І гэта самае мяккае, што скажуць маладым начальнікі СПБ. Для асабліва настойлівых і амбітных размова будзе інакшай. Памятаю, як цынічна указаў пры канцы 2000-х мне на мой статус Міхась Пазнякоў – АДНО маленькае апавяданне на ТРЫ гады ў “Нёмане”. І гэта пры тым, што я ўжо надрукаваў раманы тры ў самім “Полымі”, – ні на секунду не сумеўся, не пачырванеў Пазнякоў, паказаўшы, што сапраўдныя літаратары, то бок застарэлае камуністычнае кубло графаманаў, сядзіць менавіта ў “Нёмане” і рамантычныя веянні ды прагрэс туды па-ранейшаму не даходзяць. Ва ўсім астатнім – мы да цябе ўсёй душой, завяраў Пазнякоў, прыходзь, маўляў, пагамонім, падтрымаем, прэзентацыю зладзім, грошы на памінкі маці дадзім. Але пра статус свой – памятай!
Так што ўступайце ў шэрагі СПБ!
Аднак вернемся да тыднёвіка. Ён відавочна сказіўся за апошнія гады ад літаратуры ў бок публіцыстыкі, краязнаўства. Тут бачыцца рука Алеся Карлюкевіча, краязнаўцы і даследчыка па сваёй сутнасці, чалавека магутнай волі ды працаздольнасці. Усе выданні, хочаш не хочаш, скіраваны пад яго густ. Крытыка амаль знікла. Крытычная палеміка – пагатоў. Пад рубрыкай “крытыка” друкуюцца літаратуразнаўчыя, гістарычныя, публіцыстычныя і краязнаўчыя артыкулы. Навошта тады гэты фарс – зніміце шыльду, якая не адпавядае сапраўднасці! Назавіце рэчы сваімі імёнамі. Аж не – імітуюць літаратуру.
Узровень літаратуры (паэзіі, прозы) неблагі… для паўвекавой даўнасці, цяпер так не пішуць, на жаль. Затое трапляюцца сярод аўтарак вабныя фоткі, што радуе. Даюць дзяўчатам пакрасавацца ў тыднёвіку раз на жыццё, а потым – да справы сваёй прыроднай, на кухню, у спальню, у ложак. Літаратура не галерэя.
Перада мной “ЛіМ” №48 2014 года. Агледжу толькі яго літаратурныя старонкі, у краязнаўстве не кампетэнтны.
Паэзія прадстаўлена Міхасём Мамонькам (знаёмае прозвішча з мінулага тысячагоддзя), Таццянай Цвірка і Вольгай Бяловай.

І хоць Міхась Мамонька апявае мой любімы горад Гомель, далей ад вось гэтых першых радкоў я не вазьмуся яго чытаць:

Гомель

Калыска Палесся
Бы помнік душы.
Між
Адвечных лясоў —
Як святая
Матуліна песня,
Радзіміча
Покліч з вякоў.
Сонца
Трымцела ў нетрах,
У лужынах
Шэрхла святло.

(Вы не чулі такога нідзе? Я чуў, і разоў тысячу.)


А вось “шэдэўральны” кусок ад Таццяны Цвірка:

Люстэрка падмануць? Наўрад ці выйдзе.
Гадзіны. Дні. Гады. Жыццё бяжыць…
Не клічу маладосць. Яна не прыйдзе.
«Зноў ягадкай» зусім нядрэнна жыць.

(Так, ведаем, што і час бяжыць, і маладосць не вернецца… адно турбуе – паэзія дзе?)


Вольга Бялова, прынамсі, гарманічная:

***
Апошняе слова маё —
табе.
Апошні світанак.
І сонечны ранак.

Апошні мой позірк
і покліч, і дотык —
усё, усё, мой любы,
табе.

Бяры. Беражы.
Усё. Назусім.
Перад небам не хлусім.

І хоць факту паэзіі тут таксама няма, смакуючы файнае фота, верыш: дзяўчына створана для кахання. І на сэрцы цяплее.

Апавяданне Алены Стэльмах “Дуб і Крумкач” ацэнцы не падлягае з прычыны, якую я ўказваў вышэй: так у трэцім тысячагоддзі не пішуць! Вось кавалак, і вы ўсё зразумееце:

“А тады, як шуганула па вуліцы паводка, здавалася, бездарожжу не будзе канца. Плыло, бурліла, падскоквала, віравала ўсё: і камякі снегу; і скрыгалі лёду, і палена, што не трапіла ў печ, і чыесьці вароты, знесеныя калядоўшчыкамі на стары Новы год…”

(Расцягнута, старамодна, сонна, не дынамічна.)

Гэта, што тычыцца “мастацкай” часткі. Паглядзім крытыку…
А, знаёмыя ўсё абліччы! Разбіраюць чарговы фаліянт Уладзіміра Гніламёдава. “Проза 20 стагоддзя” – ух як гучыць! Спалохаешся. Крытык Яўген Гарадніцкі не шкадуе эпітэтаў: “знакаміты раманны цыкл У. Гніламёдава”, “КПЗБ і яе асобных сяброў. Аднак тэматыка гніламёдаўскіх раманаў усё ж такі значна шырэйшая і звернута перш за ўсё да гуманістычных каштоўнасцей агульначалавечага кшталту”, “Уладзімір Гніламёдаў, перакананы гуманіст, на баку дабра і праўды, а значыць, — на баку сваіх герояў, для якіх гэтыя каштоўнасці маюць першаснае значэнне”
Эге-ге, панове! Хацеў бы я падлічыць, колькі агульначалавечага ўрону, шкоды айчыннай літаратуры прынёс гэты гуманіст Гніламёдаў, бесперастанна, цягам 12 гадоў, друкуючы свае раманы ў “Полымі”! Колькі ж ён АДЗІН дзяржаўных грошай забраў, колькі ж з-за яго іншых пісьменнікаў не надрукавалі НІЧОГА свайго, менавіта таму, што Гніламёдава ў нас да мно-о-ога! Дзе тут гуманізм, тут няма простага сумлення і чалавечнасці. А людзі співаліся, параненыя адмовамі ў публікацыях, некаторыя ўжо памерлі, напэўна. Гуманіст, ёрш тваю дваццаць…
А ўвогуле проза Гніламёдава бяздарная, з усёй адказнасцю гэта кажу, прычым ад розных прафесіяналаў чуў пацверджанне гэтаму. Але ж – акадэмік, таму і маўчаць, церпяць гэтае ліха. У раманах Гніламёдава ёсць усё, акрамя галоўнага – асобы і філасофіі самога аўтара, што і з’яўляецца вартасцю любога мастацкага твора. Самавыяўлення няма. А што можа выявіць Гніламёдаў, які задушыў сваёй тушай у “Полымі” дзесяткі раманаў, якія не надрукаваліся праз яго празмерную пладавітасць і блатнату? Хто падлічыць мне гэтыя страты?

“Дабівае” і без таго неаб’ёмную літаратурную частку “ЛіМа” №48 велізарны краязнаўча-гістарычны артыкул за подпісам Алеся Карлюкевіча. Вартасць краязнаўства, паўтараю, ацэньваць па некампетэнтнасці не бяруся.
Такія вось, спадары, калядныя пірагі.
Спадзяюся, што развіццё рубрыкі “ЛіМаразм” паступова дасць нам поўнае ўяўленне пра нашы справункі літаратурныя.
Таму да сустрэчы.



ЛіМаразм-2. «Пад кулі у кашулі»

Думаў паглыбіцца ў архіў 2014 г., але падаспеў першы нумар “ЛіМа” гэтага года. Не скажу, што анонсы на першай старонцы заінтрыгавалі мяне, роўна як і лозунг-назва першага артыкула года: “Увага, моладзь на старце!”. Лозунгам ад СПБ я даўно не веру і ведаю, што “моладзь на старце” насамрэч не выклікае ў нашых бывалых літаратараў нічога, акрамя насцярожанага раздражнення. Бо моладзь па прыродзе сваёй заклікана адваёўваць, адбіраць – месцы ў часопісных публікацыях, грошы, славу, жанчын.
І тым не менш першы нумар года прымусіў мяне адкласці архіў года мінулага і паглядзець, чым мы збіраемся жыць. Тым больш што аналізую я пераважна літаратурную частку тыднёвіка, а яна па традыцыі невялікая.
Прыступаючы да крытыкі тэкстаў, адчуваю сябе як хірург, які мусіць рабіць людзям балюча, каб потым ім жылося лягчэй. Памятаеце, так гаварыў Жэня Лукашын з вядомага фільма. І для хірургаў такая пазіцыя цалкам справядлівая. Для літаратурных крытыкаў – не зусім. Мы робім людзям балюча часта не для таго, каб ім жылося лягчэй (графамана ў пісьменніка не выправіш), а для таго, каб літаратуры і чалавецтву ўвогуле потым, праз гады і гады, жылося лягчэй. Мы ачышчаем духоўнае асяроддзе, як бы гэта пафасна ні гучала.
Што ж, пачнём, памаліўшыся.
Паэзія тут прадстаўлена па традыцыі трыма паэтамі – Казімірам Камейшам, Валеры Пазнякевічам і Аксанай Ярашонак. Прычым Камейша займае сваімі вершамі плошчу роўна такую, як астатнія двое. Гэтым у нас любяць указаць статус – то бок чые вершы апрыёры больш важкія. З іх і пачнём.
Казіміра Камейшу мы ведаем даўно. Літаратурны старажыл. Вясковы філосаф. Рэдактар. Мініяцюрыст. Лірык. Чалавек няспешны, удумлівы, прытоены. Вершы і філасофскія роздумы ў Камейшы маюць пераважна адзін накірунак – ціхая меланхолія. Энергетыкай і грамадзянскім пафасам гэты паэт небагаты. І такое ўражанне, што не пакутуе ад сваёй меланхоліі. Бо ад яе пакутуюць адно людзі страсныя, выбуховыя, калі трапляюць у яе, ім знаходжанне ў гэтай сферы нязвыкла. Не тое – Казімір Камейша.
Вось найтыповейшае для паэта чатырохрадкоўе:

А няма зімы былой,
За акенцам дожджык хвошча.
І сяджу я за сталом,
Маладым гадам зайздрошчу.

Або:

Нешта ные і баліць,
У баку часамі коле.
А шалёнымі былі
Маладосці маёй коні.

І так – гадамі, дзесяцігоддзямі, перапяванне аднаго і таго ж, увабранае, праўда, у даволі гожую мастацкую форму.
Але падводзіць і форма:

Я зноў нанова гэты шлях,
Як твор забыты, перачытваў.
Але па-новаму з вулля
Плыла пчаліная малітва.

Вобразнасць страфы даволі арыгінальная, свежая. Аднак мой чуйны слых упарта чапляецца за няўклюднае “зноў нанова”, то бок “масла масленае”. Памятаю, колькі гадоў таму разбіраў сучасную паэзію для часопіса “Тэксты” і натрапіў у зборніку Адама Глобуса на гэтае ж “зноў нанова”. Яно так мяне “ўразіла”, што я потым увесь артыкул памінаў злашчаснаму паэту гэтую яго абмылку. Аднак паверыць, што Камейша Глобуса начытаўся, не выпадае. Таму высунем іншую версію – нейкі наш класік трыццатых гадоў зрабіў гэты ляп і перадае, як заразу, праз дзесяцігоддзі маладым і старым.

Ёсць у падборцы і верлібр, які не нясе ніякіх прыкметаў паэзіі:

***
Я — селянін усяго.
Не зайздросце мне.
Як доля, спрацованы рукі мае.
Зямля мне баліць у грудзях,
Пад пазногцямі,
Бо вечна хапаюся за яе.

Ні вобразнасці, ні арыгінальнай думкі, ні прыгожых словазлучэнняў. А вось няправільнае “спрацованы” замест “спрацаваны” прысутнічае.

Паэтычную частку тыднёвіка працягвае Валеры Пазнякевіч. Прозвішча для мяне знаёмае, але не болей за тое. Азнаёміўшыся з вершамі, не знайшоў іх таленавітымі. Галаслоўным быць не люблю. Зірніце на гэта:

Кашуля мая, вышываная!
— З табою мне дыхаць лягчэй,
Бо ты — мая мара жаданая —
Узор улюбёных вачэй.

Абдымеш ты плечы матуляю,
Каханкаю ў вочы зірнеш...
З табою не страшна пад кулямі
Мне скласці апошні свой верш.

Спадары, а скажыце вы мне, якім чынам кашуля можа стаць “узорам улюбёных вачэй”? Тут ніякая логіка не вытрымлівае. Пра эстэтыку ўжо не кажу. Далей: абняць плечы матуляй кашуля, уявім, можа. А вось як адначасова (!) яшчэ і зірнуць у вочы – каханкаю?! А потым аўтар і зусім з кашуляй пад кулі сабраўся – гэтак яе палюбіў! Верш па меншай меры напрошваецца на эпіграму.
Астатнія вершы Пазнякевіча ні арыгінальнасцю, ні свежасцю вобразаў, ні пранікнёнасцю думкі таксама не вызначаюцца.
Не ведаю, хто цяпер рэдактар паэзіі “ЛіМа”. Ці не Віктар Гардзей? Так прынамсі некалькі гадоў таму было. Тады міжволі турбуешся пытаннем – як у такога тонкага паэта, вопытнага і філіграннага рэдактара праходзяць такія вершы? Памятаю працу Гардзея ў дахолдынгаўскай “Маладосці”, наколькі ашчадна і паважліва ён рэдагаваў вершы пачаткоўцаў – ніколі не сапсуе верш, толькі палепшыць, прычым не змяняючы аўтарскага духу, гамеапатычнымі порцыямі. Дык і вершы ж у сённяшняй падборцы па форме някепскія! Але вось у чым бяда – не ўкладзе ж у галовы аўтараў рэдактар Паэзію, не напіша ж за іх вершы. Таму і прапускае. Лепшых няма.
Хаця як сказаць. Вось, напрыклад, вершы Аксаны Ярашонак  павеялі на мяне прыгажосцю і кіслародам. Бачна, што гэта яшчэ чыстая душа з марай аб светлым. Дык не будзем жа руйнаваць гэтыя мары, а парадуемся разам з паэткай:

***
Дакранаючыся пуантамі
Да халоднага тратуара,
Так няспешна сняжынкі падалі
З-пад высокай ссівелай хмары.

Накрывалі пяшчотна вуліцы,
Кожны дах аздаблялі з густам,
І, прахожых у твар цалуючы,
Раставалі на цёплых вуснах,

Завірухаю хваляваліся
І кружыліся нада мною,
І шапталі ўсё: — Дачакаешся
Ты сустрэч са сваёй вясною.

Вобразна, трапятліва, хораша. Больш бы такіх вершаў у “ЛіМе” – глядзіш, людзі б і падабрэлі.

Празаічная частка нумара прадстаўлена надзвычай мнагаслоўным і вялым па фабуле аповедам Валеры Гапеева – “Апошні “Напалеон”. У каго ёсць цярпенне – чытайце, для мяне гэта за мяжою дабра і зла. І тым не менш, ведаючы, як крыўдуе Гапееў на адсутнасць да сябе увагі, мушу сказаць колькі слоў. Гапееў не валодае інструментам пісьменніка – моваю, а гэта ўжо, панове, ні ў якія вароты. Ён відавочна думае па-руску, а таму яго беларускамоўны тэкст так і пярэсціць русізмамі, рускамоўнымі калькамі. Мой абсалютны слых пакутуе, пастаянна зацінаючыся за гэтыя хібы. А няма мовы – асноўнай пісьменніцкай зброі – і размовы пра мастацкасць тэксту не можа ісці.
Вось напрыклад: “А яго глыбока пасаджаныя невялікія вочы пад выразнай чорнай палоскай зрослыхся броваў алейна блішчаць, задаволеная ўсмешка расцягвае і без таго шырокі скуласты твар”. Звярніце ўвагу на слова “зрослыхся” – гэта яўны русізм, вытворная ад рускага слова “сросшихся”. Думаючы па-руску, Гапееў яго і паставіў, а потым ламаў галаву, як яго правільна перакласці. “Зрослых” – будзе правільна граматычна, але гарбата. Таму спыніўся на непісьменным “зрослыхся”, якога, паўтаруся, у беларускай мове няма. Гэтага казусу з аўтарам не адбылося б, думай ён па-беларуску – ён бы абсалютна па-іншаму пабудаваў сказ і знайшоў бы адпаведную форму для выражэння думкі і вобразу.
Або далей, праз некалькі абзацаў: “Не любім мы Рыбака. Ганарысты, нахабны і курчыць з сябе…”  Быў бы гэта рускі тэкст – і ніякіх прэтэнзій да аўтара, бо ў рускай мове “корчит из себя” – звыклая канструкцыя. У беларускай жа літаратурнай мове слова “курчыць” не мае і ніколі не мела такога значэння, пад якім нам пнецца яго ўсунуць Гапееў. Разгортваем тлумачальны слоўнік беларускай мовы, чытаем: “Курчыць – 1) Балюча зводзіць мышцы цела; 2) Падгінаць (пальцы на назе)”. Я думаю, вядомаму беларускаму пісьменніку не ганебна раз-пораз у слоўнікі зазіраць? І менавіта таму, што ўсе мы жывём у рускамоўным асяроддзі, у нашай галаве блытаюцца дзве мовы. Таму і адказнасць беларускіх пісьменнікаў перад мовай – асаблівая.
Русізмы, калькі – гэта толькі адна з бедаў творчасці Гапеева. Недасканалае валоданне мовай робіць яго тэксты мнагаслоўнымі, каструбаватымі, а псіхалогію – не выверанай. Як ні дзіўна, дасканалая мова пісьменніка не дае моцна памыляцца і ў псіхалогіі, мова як бы сама кантралюе працэс. Канешне, на шостым дзесятку абучацца мове нялёгка, тым больш калі ты загружаны справамі ў раённай газеце, тым больш калі для раёнкі пракочвае і такое недасканалае веданне мовы. Тут важна задаць сабе краевугольнае пытанне – а ці хочаш хоць калі-небудзь ты стаць сапраўдным пісьменнікам? Калі так – то тлумачальны слоўнік у зубы і разгортваць яго па 50 разоў на суткі, пакуль не сатрэш вокладку. Іншай дарогі няма. Уявіце, каб маэстра Спевакоў ці віртуоз піяніст Мацуеў не ведалі нотнай граматы і выходзілі да слухача? Неверагодна. У беларускай літаратуры – спрэс!

Далей, на двух старонках пад рубрыкай “крытыка” у нумары змешчаны ўспаміны Навума Гальпяровіча пра Юрася Касцюка, даецца агляд Зінаіды Дудзюк кніг выдавецтва “Харвест”, якое адчыніла серыю “фантастыка”, дзе друкуе рускіх і беларускіх аўтараў. Што выглядае пахвальным. Потым аглядаецца часопіс “Касмапорт”. Усе артыкулы павярхоўныя, менавіта аглядныя і калі да іх можна дапасаваць паняцце “крытыка”, то неадменна з прыстаўкай – газетная, схаваўшыся за тым, што малы аб’ём газеты не дае разгарнуцца думцы і аналізу. (Хоць вось пры Леаніду Галубовічу неяк удавалася гэта рабіць.)


ЛіМаразм-3

Самы дарагі акадэмік


Паглыбляюся ў тыднёвік “ЛіМ” №45 2014 г. Перадавіца. Далей артыкул пра галоўрэда расейскай літаратурнай газеты Палякова – слава яму. “Размова пра надзённае”. “Конкурсы”. Нават “З любоўю да Турцыі”. Такія бачу назвы артыкулаў. Прапускаю. Усё гэта бягучага літаратурнага працэсу не тычыцца. На трэцяй старонцы на дыбачках абыходжу ранішні малебен Коласу “Песняра неўміручае слова”. І нарэшце дабіраюся да сваёй вотчыны – літаратурных старонак. Ура.
Паэзія прадстаўлена Марыяй Кобец, Віктарам Кунцэвічам, Надзеяй Парчук. Біяграфій не прыведзена. Але з адной паэткай я завочна знаёмы. Пра Марыю Кобец пісаў для часопіса “Тэксты”. Памятаю, збіраў тады ўсе кніжныя навінкі года, і з “Маладосці” да мяне паступіла невялікая кніжка вершаў Кобец, выдадзеная, здаецца, у правінцыі. Яна, тым не менш, яўна вылучалася ўнутраным зместам сярод сталічных паэтаў-эквілібрыстаў, якія вытужваліся і так, і гэтак, і ў выдавецтвах прэстыжных выпускаліся, і на рукі станавіліся перад намі, і на вушы, і авалодвалі новымі формамі. Марна. Паэзіі там амаль не было.
І вось гляджу на падборку Марыі Кобец у “ЛіМе”.

Я сумую па белай зіме,
Белай-белай
і чыстай-чыстай.
З аблачынкаю ў сіняве,
З капяжынкай пад
стрэшкай вячыстай.

Я сумую па белай зіме
З белай выспай
у белым палетку,
З белай шапкай сумётаў,
дзе снег
З цвёрдай-цвёрдай
скарынкай.

Хораша. Я таксама сумую па зіме. І не такой, як сёлета – слотнай, а такой, якія бывалі толькі ў дзяцінстве, дзе снегу па пояс і ты, поўзаючы ў ім з сябрукамі, верашчыш ад шчасця.
У гэтым урыўку відаць, як Марыя Кобец скарыстоўвае форму паўтарэння “белай-белай”, “чыстай-чыстай”, “цвёрдай-цвёрдай”, ад чаго ўражанне нечага кранальнага, дрогкага – узрастае.
Наступны верш варта прывесці цалкам, настолькі ён яркі, на маю думку.

***
Вырываю старонкі, палю, —
З чорнай вокладкай
кнігу знішчаю.
Не гарыць — не хапае агню,
А цярпення ледзь-ледзь
што хапае.

Шэрым попелам рукі бялю.
Едкім дымам спакусы знішчаю.
Падліваю алею, цвялю.
Бруд мярзотны ў сабе
вынішчаю.

Ноч вядзьмарыць.
Няхай.
Я не сплю.
Хоць без сну новы дзень
не спрашчаю.
Вырываю старонкі,
палю, —
З чорнай вокладкай
кнігу знішчаю.

І здаецца, што гэта не гульня ў словы, а сапраўдныя пачуцці, перададзеныя даволі майстэрскім чынам. Нават рыфму “знішчаю – вынішчаю” дароўваеш, дакладней, бачыш у гэтым нешта арыгінальнае. У гэтым і ёсць, спадары, магія паэзіі. Калі яна ёсць – дробныя хібы не заўважаюцца. А калі няма – то… ну няма.
Напрыканцы прывядзём яшчэ адзін удалы кавалак з гэтай прыемнай падборкі:

Што ж ты,
палыне-палын,
запаланіў ўсё наўкола?
Што ж ты згарчэлую стынь
сееш у травах
шаўковых?

І пажадаем Марыі надалей радаваць “ЛіМ”, і не толькі яго.

Потым ідзе някепская падборка Віктара Кунцэвіча. Вось верш “Замест споведзі” можна прывесці тут цалкам. Ён невялікі, але багаты вобразнасцю, думкай, душою:

* * *
Новы дзень —
Аркуш паперы,
Чысты, белы.
«Добры дзень!» —
Адчыніць дзверы
Хтосьці смела.
Крочыць дзень,
Збірае словы,
Словы раздае.
Суразмоўца
Адмысловы.
І мы з ім — свае.
Развітанні і сустрэчы —
Што ж, у добры час!
Раптам чую:
«Добры вечар!»
Дзень пакінуў нас.
На стале аркуш паперы —
Хлеб на ім не рэж.
Паглядзі, калі не верыш:
Нарадзіўся верш.

Завяршаюць паэтычную старонку вершы Надзеі Парчук.
Падборка мне спадабалася. Што яшчэ раз пацвярджае – не для глумлення над вершамі мы тут сабраліся, а дзеля духоўнага ачышчэння. З сапраўднага сцябацца не хочацца:

Ізноў я тут: вітаюся
з радзімаю,
Хмялею зноў ад спелых
васількоў,
А нада мною неба
ясна-сіняе
Звініць раздольнай
песняй жаўрукоў.

Плывуць аблокі белымі
палотнамі
Так, як плылі стагоддзямі раней,
А я сачу за птушкамі пралётнымі,
Якім, бы й мне, няма
зямлі радней.

Празаічную частку распачынае наш даўні знаёмец, паэт, аўтар радыёперадач Навум Гальпяровіч. Чалавек ён далёка не пусты. І любоў да Радзімы, у якой ён пастаянна клянецца, выглядае не формай, а зместам. Гальпяровіч любіць найперш людзей, якія ў большасці і складаюць паняцце “Радзіма”. Так думаю.
Эсэ, з якімі выступае Навум Гальпяровіч, атрымаліся, як заўсёды ў яго, пра любоў. У самых шырокіх яе праявах. Паэтычная мова спрыяе лірычнаму настрою. А ў гэтым і мэта, думаю, прадстаўленых эсэ – стварыць лірычны настрой. Удалося. Прывядзём урывак з першага з трох эсэ – “Прыснілася вясна”: “Пад раніцу мне прыснілася вясна. У яе не было твару, увогуле ніякага аблічча, але сэрца стукала і нібыта крычала: «Гэта вясна!» Дзіўна, я спаў, але ў гэтым сне сам сабе задаваў пытанні: «Чаму вясна?Што такое вясна, гэта сон ці не сон?»Так бывае: нешта сніцца, але ты падсвядома адчуваеш, што гэта не папраўдзе, і імкнешся прачнуцца, асабліва калі сон непрыемны ці страшны. Апошнім часам мне часта сніцца, што спазняюся на свой аўтобус, спрабую дагнаць ледзь бачныя агеньчыкі задніх ліхтароў, але ён няўмольна выпраўляецца ўдалеч з маімі рэчамі, пакінутымі на сядзенні”.

Першую старонку, адведзеную рэдакцыяй пад крытыку, распачынае па традыцыі “ЛіМа” не крытычны, а літаратуразнаўчы артыкул Алега Грушэцкага, дзе нам распавядаецца пра сутнасць прыгодніцкага жанру. Традыцыйна выплываюць Караткевіч, Людміла Рублеўская як яго прадаўжальніца, потым аўтар правальваецца ў сівую даўніну да Янкі Маўра. І накочвае звыклае хваравітае ўражанне, што літаратуразнаўцы нашы даўно вываліліся з літпрацэсу, даўно нічога сучаснага не чытаюць і – самае цікавае – шчыра лічаць, што сучаснай літаратуры няма. Яны жывуць у нейкім сваім маласвеце, трывала схаваныя ад рэчаіснасці, і толькі “ЛіМ” па дабрыні душэўнай раз-пораз друкуе іх застарэлыя опусы.
На наступнай старонцы “крытыкі” “ЛіМ” працягвае ўпарта, напорыста, нахабна, я б нават сказаў, пхаць у жывыя класікі жывога графамана – акадэміка Гніламёдава. На гэты раз дабрадзеем выступае нехта Анатоль Трафімчык, які літаральна заходзіцца эпітэтамі: “Бліскуча і даходліва, з прымяненнем простых пераканальных аргументаў аўтар адлюстроўвае сутнасць таго, што рабілася на яго малой радзіме ў шырокім сацыяльна-палітычным кантэксце”. Або: “Выснова, да якой немінуча прыходзіш па прачытанні рамана, — трэба ведаць ранейшыя творы. Да глыбокага аналізу яшчэ звернуцца філолагі.” (О Божа! – да чаго ж адзін акадэмік дорага абыходзіцца бюджэту краіны!)
А ведаеце, з чаго гэты “бред” распачаўся? Пару месяцаў таму ў эфіры “ОНТ”, на ток-шоу, прысвечаным сучаснай літаратуры, Мікалай Чаргінец не то жартам, не то сур’ёзам назваў раманы Гніламёдава ВЯЛІКІМІ. Чыноўнікі, відаць па ўсім, успрынялі добрае слова начальніка як прамое ўказанне дзейнічаць. Памятаю, калі ў “ЛіМе” яшчэ сядзелі аўтарытэтныя літаратары, асобы са сваім словам і светапоглядам (Галубовіч, Казлоў), ніхто не заікаўся нават абвяшчаць Гніламёдава вялікім. Гэта быў тады кепскі тон. Друкаваць – друкавалі. А пісаць пра яго – ані вельмі. Цяпер усё кульнулася з ног на галаву, усе паняцці, меры, ацэнкі. Што ж, класік дык класік. Толькі каб Гісторыя потым вас не вышпурнула ў вакуум разам з вашым прафесарам.
А ўвогуле, ва ўсёй гэтай гісторыі-эпапеі з Гніламёдавым ёсць нешта булгакаўскае. Калі літаратары перастаюць верыць хаця б у тое, што Хрыстос існаваў, імі завалодвае сатана. І ляціць тады галава Берліёза пад колы трамвая (хоць ён мерыўся ў рэстаране вячэраць), і адпраўляецца ён пасля смерці на суд сатане, які пасылае яго туды, куды так хацеў Берліёз – у вечную цемру без Хрыста.
Спадары, ва ўсім павінна быць якаясьці мера.



ЛіМаразм-4

Удар па руках, або Лякарства для занадта актыўных

Эй! А кто будет петь, если все будут спать?
                Виктор Цой.

Так гістарычна сталася, што тыднёвік “ЛіМ” не меў сваёй крытыкі. На яго старонках разбіраліся кнігі, вырашалася, хто атрымае дзяржаўную прэмію, даваліся званні, аглядаліся часопісы і нават асобныя творы, нядаўна надрукаваныя там. Але ніхто не крытыкаваў сам “ЛіМ”, калі не лічыць крытыкай кулуарныя і тэлефонныя плёткі аб гэтай газеце.
Я за доўгія гады памятаю толькі адзін выпадак, калі крытык – Ігар Запрудскі – прачытаўшы ў “ЛіМе” вершаваную нізку адной паэтэсы (не выключана, што ягонай студэнткі), гэтак натхніўся, што надрукаваў аператыўны хвалебны разбор. Увогуле, Ігар Запрудскі пакінуў цікавы след у холдынгу, працаваў там, як усе таленавітыя людзі, нядоўга, але пашумець паспеў. Яго бойкае пяро і актыўная пазіцыя адразу звярнулі на сябе ўвагу. Выкладчык філфака, эрудыт, і адначасова з талентам слова, што вельмі рэдка сярод выкладчыкаў. Наіўна думаючы, што поле дзейнасці для яго адкрываецца неабсяжнае, Ігар Запрудскі стаў актыўна ўліваць у масы сваю крытычную філасофію пад назвай “Дарэчы”. “Дарэчы-1, 2, 3…” пачалі з’яляцца не толькі ў “Маладосці”, дзе Запрудскі быў рэдактарам, але і ў тыднёвіку ў раздзеле… “проза”.
Аднак не здарма ж ядуць хлеб нашы літаратурныя чыноўнікі, не для працірання ж штаноў яны ў нас паселі. Гіпертрафіраваная актыўнасць Запрудскага напачатку іх насцярожыла, яго ўзялі пад каўпак. А потым у бок наіўнага гуманіста стрэльнула маланкавая рэакцыя, удар па руках – і Запрудскі ўжо не рэдактар “ЛіМа”, роўна як і не аўтар “Дарэчы”, якую крытык мерыўся пеставаць. Кантракт не прадоўжаны. Для гэтага, дарэчы, і прадумана сістэма кантрактаў – для занадта актыўных. Запрудскі пакрыўдзіўся, з гарачкі кінуўся пісаць у “Дзеяслове”. Але, відаць, на кафедры намякнулі, што “ты б там не вельмі” – і таленавіты крытык і трыбун зноў апрануў на сябе сціплы пінжак выкладчыка, схаваўшы свае запаветныя мары куды падалей.
Гэта вам сціслая схема, па якой беларуская літаратура адсочвае і ўдушвае ўсё таленавітае, новае. Для чаго яна разводзіць балота, спытаеце вы? А для таго, што ў яго каламутнай вадзе зручней чыноўнікам дзейнічаць – а іменна выдаваць за народныя грошы свае бяздарныя кнігі, уводзіць іх у ганаровыя серыі, у школьныя праграмы, атрымоўваць прэміі. У нас лічаць зладзеямі і саджаюць у турму за рэальныя правіны. А скажыце, крадзяжы народных грошай, выдаткаваных на літаратуру і скарыстаных для сваіх кніг і сваёй літаратурнай кар’еры – гэта не злачынствы? Давайце гэта расследаваць. І вінаватых, калі не ў турму саджаць, то вешаць ім на шыю таблічку “Я ўкраў народныя грошы” – і хай садзіцца ў сваё крэсла ды кіруе літаратурай. Але кожны наведвальнік хай бачыць, з кім справу мае. А то ў нас любяць вушы загрузіць высокай духоўнасцю, а пад гэтую калыханку бясчынстваваць.
Ну ды ладна. Вось перада мной “ЛіМ” №44 за мінулы год.
Прапускаем першыя тры старонкі звыклага паражняку, прапускаем пакуль “паэзію” і “прозу”. Дабіраемся да “крытыкі” і… бачым ужо прывычнае – філалагічнаму факультэту БДУ споўнілася 75 гадоў, і для артыкула з гэтай нагоды рэдакцыя не знайшла анічога разумнейшага, як заняць пералікам заслуг філфака цэлую старонку “крытыкі”. Але ж ЛіМаразм ЛіМаразмам і ёсць, інакш бы мы не вялі гэтую рубрыку.
Дык гэта яшчэ ягадкі, спадары! І наступная старонка “крытыка” занятая артыкулам, які да крытыкі мае такое ж дачыненне, як я да баскетбола:  успаміны пра Максіма Лужаніна і Яўгенію Пфляўмбаўм. Яшчэ раз паўтаруся – з намі не жартуюць і абсалютна ўсур’ёз называюць гістарычныя артыкулы крытыкай. Гэта з аднаго боку, канешне, маразм. А з другога – вывераная хітрасць. Чыноўнікі беларускай літаратуры дужа прадуманыя, інакш бы яны не схітраліся душыць духоўнасць дзесяцігоддзямі – адсутнасць сапраўднай крытыкі бягучага працэсу ім на руку. Закалыхваючы гістарычнымі, краязнаўчымі, публіцыстычнымі артыкуламі, нас усыпляюць  і… пачынаюць бессаромна красці дзяржаўныя грошы, то бок выдаваць свае кнігі ў серыях тыпу “Брыльянтавае пяро”, браць за гэта вялікія ганарары, уводзіць сябе ў школьныя праграмы… А, я паўтараюся? Дык усё жыццё ў нашай літаратуры паўтараецца, як закальцаванае. Вось каб разарваць гэтае чортава кола, і высільваемся мы на “літкрытыцы”. Не за грошы, заўважце, не за кнігі, не за публікацыі на дзяржстаронках, не за прэміі іхнія, з пальца высмактаныя. А менавіта таму, што абрыдла жыць у балоце хлусні.
Уласна літаратурная частка “ЛіМа” канчаецца ўспамінамі пра Івана Шамякіна, яго сям’ю, побыт. Мне падабаецца Шамякін як празаік – на фоне астатніх нашых класікаў і паўкласікаў. Але… ну занадта вы ўжо, хлопцы, стараецеся яго памінаць. Канешне, яшчэ ў Бібліі пісалася, што ў каго многа, таму дадасца, а ў каго мала, у таго аднімецца. То бок Шамякіну і пры жыцці слава ды грошы, і пасля смерці яму ўсе старонкі і ўся ўвага нашага афіцыёзу – ЗА КОШТ увагі да сучаснай літаратуры, заўважце. Спадары, дайце ўжо нябожчыкам адпачыць!
Памятаю апавяданне Чэхава, дзе дзяўчына прыехала на лета да дзеда ў маёнтак і стала паміраць ад нуды: усе інтарэсы таўстапузага дзеда былі скіравана ў бок ежы і сну. Ён еў, спаў, еў, спаў, гаварыў з захапленнем толькі пра яду. І дзяўчыне стала трызніцца, што вось пасвіцца статкі бараноў, свінняў, козаў, завіхаюцца сяляне, ідуць падводы са збажыной, агароднінай, круціцца млын – толькі для таго, каб усё гэта з’еў дзядуля!


ЛіМаразм-5

Дзеля яго вялікасці Чытача

Каюсь! Каюсь! Каюсь!
                Уладзімір Высоцкі

Тыднёвік №43 за прамінулы год змяшчае перадавіцу, на якой варта пільней спыніцца – Мікалай Чаргінец публічна рапартуе аб зробленым СПБ самому Прэзідэнту. Многія памятаюць тое нязручнае пытанне, якое задаў Лукашэнка на сустрэчы з пісьменнікамі – а дзе ў кнігарнях беларускія кнігі, чаму іх там мала і чаму няма новых імёнаў? На што кіраўніцтва СПБ ад неспадзяванкі папросту знямела. Але, падсабраўшыся, мы рапартуем аб тым, што ЗРОБЛЕНА. Я ж буду ўважліва шукаць у выступе Мікалая Чаргінца пакаяння – чаго НЕ ЗРОБЛЕНА чыноўнікамі для айчыннай літаратуры.
Артыкул называецца праўдзіва: “Усё для чытача: аб’ектыўны погляд”. Зачынае яго Чаргінец гэтак: “— На пачатку свайго выступлення я коратка праінфармаваў Прэзідэнта пра тое, што ўдалося выканаць цягам трох апошніх гадоў, з моманту папярэдняй сустрэчы. А гэта цэлы шэраг пытанняў, рашэнне якіх сведчыць, што такія падзеі для пісьменнікаў вельмі карысныя перш за ўсё як стымул для далейшай творчай дзейнасці”. Далей аптымізм начальніка нарастае, а праз некалькі сказаў я абамлеў: “Часам нас спрабуюць папракнуць некаторыя журналісты: маўляў, вас не чытаюць і не ведаюць. Але мы здолелі даказаць зваротнае. З дапамогай мясцовых органаў улады распрацавалі анкету, куды ўключылі 48 найбольш вядомых айчынных пісьменнікаў. Анкету разаслалі ва ўсе бібліятэкі краіны. Іх супрацоўнікі пазначалі, ці ёсць у фондах кнігі згаданых аўтараў, калі ёсць, то колькі асобнікаў і колькі разоў за апошнія два гады выданні запытваліся чытачамі. Высветлілася, што агульная колькасць такіх запытаў — каля двух з паловай мільёнаў!”
Я вылучыў тлустым наступнае: 1) Мікалай Чаргінец скарыстоўвае прыём пазначэння неакрэсленага знешняга ворага, нейкіх там “некаторых” журналістаў, якія “папракаюць” (чытай – несправядліва!). 2) прыводзіць нібыта фактычна праробленую СПБ працу, якая ўбівае лічбамі; удумайцеся – за два гады 48 найбольш вядомых айчынных пісьменнікаў пыталіся ў бібліятэках аж 2,5 мільёна людзей! З глузду з’ехаць! Уражвае!
Аднак палохацца не спяшайцеся. Я вучыўся ў тэхнічным ВНУ. Паспрабуйце падзяліць 2. 500. 000 на 100 і атрымаеце ўсяго 25.000, памножце на 2 – і ў сярэднім па Беларусі за 2 гады сярэдняга пісьменніка пытаюцца 50 тысяч разоў! Паспрабуем прааналізаваць гэтую застрашлівую лічбу. Падзяліце яе на колькасць бібліятэк у Рэспубліцы. Дарэчы, колькі ў нас бібліятэк? А вельмі шмат – у кожнай школе, буйной вёсцы, пасёлку ёсць бібліятэка. У кожным вялікім горадзе іх мноства. Значыць – безліч. І калі ўявіць, што ва ўсе разасланы кнігі літаратурных чыноўнікаў, якіх рэкламуе СПБ, то ўжо толькі тое, што хоць адзін  чалавек у бібліятэцы пацікавіцца гэтымі аўтарамі (а менавіта, сам бібліятэкар, які прымае тавар, які навязвае яму СПБ), вось наша ашаламляльная лічба ад Чаргінца з дзівоснай лёгкасцю пакрываецца! Мала таго, падзяліце гэта на 2 гады, то бок на 730 дзён – і вам адкрыецца ПРАЎДА: нашых пісьменнікаў амаль не чытаюць, усё гэта пыл у вочы, туфта, даруйце за лагерны жаргон (у свой час Салжаніцына начытаўся).
У выніку мы прыйшлі да рэальнай сітуацыі – кнігі СПБ выдае, кнігі пераважна – чыноўнікаў, змушае бібліятэкі іх закупляць, а далей або сам бібліятэкар вясковы з нуды гартае гэтыя гожа выдадзеныя кніжэнцыі, або просіць для галачкі пачытаць хоць адну свайго вясковага актывіста. Вось вам і 2,5 мільёнаў запытанняў за 2 гады 48-і пісьменнікаў СПБ!
Памятаю, гадоў пятнаццаць таму я браў у бібліятэцы нашага мікрараёна кнігі Леаніда Галубовіча, Уладзіміра Някляева, Леаніда Дранько-Майсюка, якія былі тады ў фаворы і кнігі якіх выходзілі ў “Мастацкай літаратуры”, даволі дыхтоўна аздобленыя. Дык вось, у кніг аўтараў, што былі на слыху ў так званым бамондзе, у стольным Мінску, за 10 гадоў ад моманту выдання, часта я быў іх ПЕРШЫМ чытачом! То бок яны пыліліся і пакутліва чакалі Міхася Южыка ледзьве не дзесяцігоддзямі. Дык каго мы падмануць намагаемся?
Далей яшчэ адна шэдэўральная вытрымка з начальніка ўсяе Літаратуры: “Аднак практыка паказвае: чым ніжэйшы агульны ўзровень пісьменніка, тым большай увагі да сябе ён патрабуе. Часцяком такія аўтары імкнуцца публічна павучаць іншых, як трэба пісаць. На мой погляд, праблема ў тым, што сучаснай літаратуры вельмі не хапае канструктыўнай крытыкі”.
Ох ужо гэтыя крытыкі! Іх па-добраму просяць крытыкаваць КАНСТРУКТЫЎНА, а яны, паршыўцы, крытыкуюць РАЗБУРАЛЬНА! Але ж скажыце, ці не задача крытыкі якраз павучаць, як трэба і не трэба пісаць? Іншай задачы ў яе ўвогуле не стаяла ніколі. У нас жа крытыкай, усе ведаюць, сталі лічыць гістарычныя, краязнаўчыя, публіцыстычныя ну і, на благі канец, літаратуразнаўчыя артыкулы. І менавіта таму, што яны не павучаюць, як трэба пісаць, нікога не закранаюць, не абражаюць, яны – “канструктыўныя”!
Далей Мікалай Чаргінец абсалютна слушна гаворыць: “— Апошнім часам добры ўзровень развіцця атрымала беларуская краязнаўчая і гістарычная літаратура”.
А вось у гэта мы верым усёй душою, бо 1) САМ Алесь Калюкевіч – краязнаўца; 2) Краязнаўства і гісторыя – гэты зручны сыход ад рэальнасці, не трэба нікога ні крытыкаваць, ні павучаць, ні спатыкнуцца аб скандальны мастацкі твор! Гісторыя і краязнаўства ж працуюць з мёртвымі, А мёртвым не баліць.
А вось тут ужо ржу-не-магу: “У галіне дзіцячай літаратуры плённа працуе празаік і драматург Георгій Марчук, аўтар зборніка з 50 казак «Добрае сэрца». З выхадам новых значных кніг паэзіі можна павіншаваць Міхася Пазнякова, Тамару Краснову-Гусачэнка, Людмілу Кебіч і цэлы шэраг іншых прадстаўнікоў СПБ, сярод якіх усё ярчэй заяўляе пра сябе маладое пакаленне”.
А то мы з вамі не ведаем, што і Пазнякоў, і Марчук, і Краснова-Гусачэнка – чыноўнікі СПБ?! І дзе кнігі яркага “маладога пакалення”? Дайце канкрэтныя імёны! А ведаеце Вы, Мікалай Іванавіч, што ўнікальная кніга Уладзіміра Машкова, класіка дзіцячай літаратуры, “Паміж “А” і “Б”, упершыню за 60 гадоў (!) перакладзеная Міхасём Южыкам на беларускую мову, прызначаная захапіцца мовай праз шэдэўральны тэкст, – вось гэты ўнікальны рукапіс ужо 4 гады канае ў выдавецтве холдынгу “Звязда”?! Не праходзіць у план. Ды што там – у план! – яго вашы рэдактары проста згубілі (як яны мне буркнулі, не папрасіўшы прабачэння элементарнага), а сказалі даслаць электронны варыянт, маўляў, раздрукуюць. Больш пра рукапіс я нічога не чуў 3 гады! Разбярыцеся з гэтым, Мікалай Іванавіч! Гэта ж зямляк наш памерлы, рускамоўны пісьменнік дзіцячы геніяльны. За што ж вы з ім так? За што ж так з дзіцячай літаратурай беларускай? Машкова па ўсім зямны шары ведаюць, бо эмігранты з СССР, якія вучыліся на яго кнігах дабру, жывуць па ўсім зямным шары! Ён ужо пра сябе не паклапоціцца – памёр, яго творчасць – гэта ўжо наша з вамі задача.
“Спадзяюся, што гэтая сустрэча паслужыць моцным стымулам для далейшага развіцця і ўмацавання айчыннай культуры”, – завяршае Мікалай Чаргінец. Не ведаю, як для ўмацавання айчыннай культуры, а для ўмацавання пазіцый сайта “літкрытыка” гэтая справаздача, безумоўна, паслужыць.
43-і нумар тыднёвіка змяшчае шмат чаго, вартага крытыкі, але палеміка з Чаргінцом узяла задужа многа эмоцый, таму аддам належнае астатняму ў іншы дзень. І не таму, што няма сілы пісаць. А таму, каб сканцэнтраваць увагу на словах і сцвярджэннях Чаргінца ў гэтай важнай справаздачы Прэзідэнту Рэспублікі.


ЛіМаразм-6

Па-ранейшаму верыцца

Працягваем дзяўбці “ЛіМ” №43 2014 год. Не даём яму ад нас адпачыць. Нібы ляцім за ім наўздагон, кідаем каменне ў мінулае. Але ж занадта ў гэтым нумары ўсяго, пра што хацелася б распавесці.
Вось хаця б агляд 9-х нумароў холдынгаўскіх часопісаў. Прызнацца, быў прыемна здзіўлены, што аўтары (3 чалавекі аглядаюць тры часопісы) пастараліся коратка сказаць пра ўсё, што выйшла ў гэтых нумарах, пастараліся не забыць кожнага аўтара. Агляды нумароў увогуле задача складаная, не ўсякаму па плячы. Найбольш паспяхова ў гісторыі холдынгу яе выконвала Лада Алейнік, трэба прызнаць. Яна забірала раздрукоўкі вёрсткі часопісаў яшчэ да друкарні, імкліва чытала, старалася нічога і нікога не ўпусціць у аглядзе, прытым, што важна, давала ацэнкі, рабіла, часам і спрэчныя, высновы, безумоўна выказваючы свой і толькі свой погляд на рэчы.
Цяпер гэтую тытанічную задачу ў холдынгу выконваюць тры чалавекі. У дадзеным нумары гэта Алеся Лапіцкая, Наста Грышчук, Аксана Ючкавіч. Тры чалавекі, а тым не менш змаглі яны толькі зрабіць агляд, не паказаўшы свайго аўтарства. Гэта рэкламныя нататкі пра творы, якія належыць прадаваць чытачу – то бок, не паглыбляючыся ў сутнасць рэчаў, дзяўчаты ставяць на ўсіх без выключэння творах пячатку “выдатна” і выпраўляюць на рынак друкаванай прадукцыі. Лагічна хваліць, а не лаяць сваё? Так. Але губляецца асноўная сутнасць артыкулаў такога роду – нераўнадушнасць аглядальніка да твораў, якая б потым перадалася пакупніку, чытачу. Часам нумар могуць захацець купіць не таму, што твор пахвалілі, а таму, што аблаялі. Гэта ўжо псіхалогія, раскрываць якую мне тут бракуе часу.
Вось як прадае часопіс “Нёман” Наста Грышчук: “Сур’ёзны і строгі (асабліва да сумлення чытачоў), напоўнены пытаннямі, якія чалавецтва вызначыла для сябе як галоўныя, — такі атрымаўся вераснёўскі нумар часопіса «Нёман»”. – І гэта самае эмацыйнае, што яна сказала ў артыкуле. У аглядзе няма сэрца, душы, ён раўнадушны.
Гэтак жа млява пачынае агляд “Маладосці” Алеся Лапіцкая. “Вераснёўскі нумар «Маладосці» запрашае чытачоў у літаратурную вандроўку па Палессі, якая распачынаецца падарожжам галоўнага рэдактара «Маладосці» шляхамі Уладзіміра Караткевіча”. – такім жа роўным, абыякавым тонам яна доўжыць агляд да канца. Не верыце – прачытайце.
Аксана Ючкавіч жа паводле “Полымя” наогул задаволілася пералікам прозвішчаў і вытрымкамі з вершаў: “Да вершаў-гімнаў дадаюцца вершы з містычнымі назвамі рэчкі Цемры ды возера Малочнага, якія правакуюць аўтара на стварэнне загадкавага і містычнага зместу”.
Дзяўчаты, прачніцеся –  хочацца пажадаць маладым аглядальніцам, вам не па 90 гадоў!
І тым не менш, гэтыя агляды – ужо крок наперад. Раней, прыкладна з 2010 года, агляды рабіліся зусім нядбайна: крытык вышморгваў з усяго нумара адзін-адзінюткі твор і на ім самавыяўляўся. Тады цяжка было зразумець, ці чытаў ён увесь нумар наогул. Бо пералічыць аўтараў і творы – гэта проста перапісаць змест.
Наступная старонка “крытыкі” бярэ нас у палон Гніламёдавым. Здаецца, нядаўна чыталі мы яго раманы, толькі-толькі глядзелі артыкулы “знаўцаў” пра яго творчасць, – а вось ён ужо сам, у хірургічным халаце крытыка, даследуе творчасць паэтэсы Наталлі Саветнай. Вы чулі раней пра такую? І з якой радасці акадэмік бярэцца даследаваць малавядомую паэтэсу, разгортваючыся на цэлую паласу? Задумайцеся. А пакуль глянем, што там яны натварылі.
“Жыве ў Гарадку паэтэса…” – так інтрыгоўна называе Гніламёдаў артыкул. Так і чуецца за гэтым нейкая містыка, таямніца.
На пачатку акадэмік дае нам досвед, што Саветная не толькі паэтэса, але і ўрач, псіхатэрапеўт, тонкі знаўца душы чалавека. Паводле Гніламёдава, паэтэса сабралася нас лекаваць сваімі тварэннямі (бо ў таленавітага ўрача мусяць быць і вершы таленавітыя!). Перад тым, як прывесці хоць нешта з вершаў, акадэмік агаломшвае нас філасофіяй: “Сёння ад паэта патрабуецца вострае адчуванне рэальнай праблематыкі сучаснага жыцця ў багацці яго новых асаблівасцей і прыкмет, уменне адлюстраваць іх у сваім ракурсе бачання…” Гэта хто ж патрабуе ад паэта “рэальнай праблематыкі”? Гэта калі ж паэзія цанілася прыземленай прывязкай да часу? Наадварот, чым мацнейшы верш, тым менш можна здагадацца, у якім дзесяцігоддзі ці стагоддзі ён напісаны. Многа ў вершах Пастарнака “сучаснай праблематыкі” («Скажи, какое, брат, тысячелетье на дворе?»). Або “Парус” Лермантава? Ды ён хоць учора мог быць напісаны.
Але ж дайце вершы Саветнай! І нарэшце Гніламёдаў нас заваблівае ў гэты свет, заахвочвае: “Паглядзіце, як глыбока яна напісала:

Не случается так, не бывает —
С дубом рядом берёзке не вырасти:
У корней его хлебного пая
Тщетно будет просить, словно милости.

Оп-ля, а што гэта за звер такі – “хлебны пай”? І чаму я павінен аб яго спатыкацца? І скажыце, спадар Гніламёдаў, гэта ў Акадэміі вучаць адразу вешаць ацэначныя ярлыкі “глыбока напісана”, і як гэта – глыбока напісаць?
А вось як Саветная бярэцца вучыць “заблукалых” людзей з Божаю дапамогай:

Удостой меня, Боже, чтобы я утешала,
И прощать боль обид Ты меня научи,
Напои состраданьем, дай любовь мне и жалость,
Укрепи, чтоб помочь заплутавшим в ночи…

Да паэзіі гэты банальны набор фраз і штампаў не мае ніякага дачынення. Але раз сам акадэмік сказаў нам, што гэта выдатна, то мусім паверыць.

А вось яшчэ адно нешта – “не прышый кабыле хвост” – я б сказаў, але баюся, што прафесар разгневаецца. Таму аддаю судзіць чытачу:

Мне ветер затыкает рот,
Из-за угла толкает в спину,
А я иду, иду вперед,
Лбом упираясь в исполина.

Гудит пришелец-ураган,
Сугробы страхов наметая,
А я иду, я — на таран! —
В цветущие объятья мая.

А напрыканцы артыкула Гніламёдаў проста-такі пагражае нам, што паэтэса яшчэ вернецца і скажа, чаго не сказала ў рэцэнзаваным ім зборніку: “Творчы патэнцыял паэтэсы значны, яна яшчэ не ўсё сказала, што хацела, не сказала, магчыма, самага важнага, самага цікавага. Так што будзем чакаць”.
(Ой, папа, не надо!)

Каб зняць псіхалагічную напругу, закончым вершам са старонкі “паэзія” ад Міколы Шабовіча, уверуем, абнадзеімся:

***
Па-ранейшаму верыцца
І, як колісь, наіўна здаецца,
Што ўсё добрае вернецца,
А напісанае — застанецца.

Па-ранейшаму верыцца,
Што не ўсё прадаецца за грошы,
Што для веры і вернасці
Прыйдзе час немінуча-харошы.

Па-ранейшаму верыцца,
Што бясследна нішто не знікае
Ні ў далёкай Амерыцы,
Ні ў маім распакораным краі…

Па-ранейшаму верыцца…


ЛіМаразм-7

Брыгада

Успамінаю, як на пачатку двухтысячных глядзеў я серыял “Брыгада”, дзе маладыя харошыя хлопцы сталі разбойнікамі з вялікай дарогі, рабавалі краіну, жылі разгульна, весела, крута – праўда, нядоўга: іх амаль усіх перарэзалі такія ж, як яны, ліхадзеі. І толькі ўдалая пастаноўка, а таксама акцёры Бязрукаў, Дзюжаў, Гусева ды іннш., зрабілі гэтых бандзюкоў сімпатычнымі героямі, гэтакімі сваімі ў дошку русакамі.
З гэтым культавым серыялам асацыіруюцца ў мяне беларускія выданні, тусоўкі – у кожнай запраўляе свая “брыгада”. Так, прыкладам,  пры канцы дзевяностых і пачатку двухтысячных “ЛіМам” кіравала брыгада на чале з Гілевічамі. Бясконцыя доўгія вершы пра радзіму Ніла Гілевіча чыталі мы тады, бясконцыя ж яго артыкулы і артыкулы пра яго. А крыху пазбавіўшыся ад опусаў Ніла – мы траплялі ў абдымкі яго роднага брата Гіля, што сядзеў на прозе ў тыднёвіку. Свежыя думкі і новыя імёны з цяжкасцю прадзіраліся тады ў “ЛіМ”. “Брыгада” скончыла, як і ўсе брыгады, загадала доўга жыць, каманду тыднёвіка разагналі ды паставілі іншую, і некаторы час літаратура беларуская развівалася. Тое самае, не буду ўдавацца ў падрабязнасці, адбылося з “Нашай Нівай” – брыгада куражылася, працуючы на сябе, на сваю славу, пажыраючы гранты. Адны і тыя ж аўтары, адны і тыя ж думкі – гадамі. “Нашу Ніву” ў выніку развалілі, прыйшла іншая каманда са сваёй стратэгіяй і палітыкай. Гэта заканамерны працэс.
У цяперашнім “ЛіМе”, у холдынгу “Звязда” і СПБ – ужо колькі гадоў як да ўлады прыйшла “брыгада”. Яны там друкуюцца, пра іх там пішуць крытычныя і літаратуразнаўчыя артыкулы, іх славяць. яны паядаюць дзяржаўныя грошы, быццам свае. Не буду называць ядро брыгады – вы ўсіх іх, спадар чытач, выдатна ведаеце, яны даўно прымільгаліся вам. Як і ў серыяле “Брыгада,” ядро невялікае, астатнія “на падхваце” – пісаць артыкулы, славіць, абараняць кіраўніцтва. Чаляднікі. У серыяле “Брыгада” іх ролі выконвалі дужыя лысыя хлопцы ў чорным. Безаблічныя зусім, тады як Бязрукаў і К (Саша Белы) падаваліся нам як людзі з душою.
І ўсё б было добра і на мазі, і ніякіх прэтэнзій да цяперашняй “брыгады” “Звязды”, каб карміліся яны на заробленыя, аплачаныя чытачом грошы. Дык не. Яны паядаюць бюджэт, адпушчаны на развіццё айчыннай літаратуры. Брыгада крыху па-іншаму ўразумела гэтае развіццё – яна развівае іх сваімі бяздарнымі творамі.
У нумары 42 “ЛіМа” за мінулы год аглядаюць чарговую бюджэтную кнігу Міхася Пазнякова, дзе ён “наталяецца радзімай”.
Чарговы артыкул “Яшчэ раз пра Радзіму” змайстраваў гэтым разам нехта Ўладзімір Горынь. Разглядаецца вершаваны зборнік Міхася Пазнякова.
Вось што піша аўтар пра вершы:
“З зямлі яны літаральна вырастаюць — з маленькага лапіка на вялікай планеце, і на лапіку гэтым знаходзяцца вёсачка, адзіная для Міхася Пазнякова і такая падобная да ўсіх іншых беларускіх вёсак, рэчка Грэза, якую аўтар узгадвае ў кнізе не раз і не два, палі і гароды, лясы і лугі, а над усім гэтым сялянскім хараством — чыстае блакітнае неба дзяцінства паэта”.

Не спіцца…
Штось шапоча дождж.
Нібы маланкай,
Асвятляе памяць:
Я зноў бягу па вёсцы
Басанож,
Няшчадна
Сонца ліпеньскае
Паліць…

Не, спадары, гэта не благія вершы. Гэта вершы – ніякія. Яны безаблічныя, іх мог напісаць любы з тысячы беларускіх паэтаў сярэдняй рукі, і я б не вызначыў іх аўтарства. Але гэтая тысяча паэтаў выдае свае безаблічныя вершы за свой кошт. І толькі брыгадзіры беларускай літаратуры шчодра аплачваюць сваю графаманію з дзяржаўнай кішэні. Адчуваеце розніцу – свая кішэнь ды дзяржаўная? А вершы, яшчэ раз паўтаруся, у Пазнякова нядрэнныя, гладкія, правільныя, нават кранальныя. Каб іх не было так шмат і каб яны не ўвасабляліся ў кнігі па пяць у год, то на іх, як на факт літаратуры можна, было б не зважаць.
І законнае напаследак пытанне: спадары вяскоўцы, калі вам так добра было на светлай радзіме, чаму ж вы падаліся ў гэты смуродны і тлумны Мінск? Чаму робіце тут кар’еры, чаму засмечваеце сабой прастору беларускага слова? Нарэшце, чаму Вас нагэтулькі многа у душных кабінетах – улюбёных у срэбразвонны родны куточак?


ЛіМаразм-8

Муза – кішэнь дзяржаўная

“ЛіМ” №2 гэтага года, ледзьве не ўпершыню ў гісторыі, выйшаў наогул без рубрыкі “крытыка”. Маскі знятыя. Рэдакцыя ўскосна пацвердзіла, што тыя тэксты, якія яны год за годам прад’яўлялі нам як крытычныя, такімі не з’яўляюцца, што гэта ўсяго толькі “нататкі чытача” і “юбілеі”. Менавіта гэтыя рубрыкі занялі пастаяннае месца “крытыкі”.
У чытацкіх нататках мы, тым не менш, зноў натыкаемся на хвалебны опус у адрас праславутай кнігі Міхася Пазнякова. “Узнёслыя словы” – так арыгінальна назваў “чытач” Мікола Леўчанка свой допіс у рэдакцыю. “Чытач” аказаўся надзвычай абазнаны ў творчасці Пазнякова. Вось як распачынае ён свой артыкул, здалёк: “Уладзімір Гніламёдаў і Яўген Гарадніцкі, вядомыя навукоўцы, у прадмове да кнігі пад назваю «Прырода. Радзіма. Жыццё (Лад паэзіі Міхася Пазнякова)» напісалі так: «Міхась Пазнякоў — постаць шматгранная ў сучаснай літаратуры: паэт, празаік, крытык, перакладчык, публіцыст; піша ён творы таксама і для дзяцей і, апрача таго, з’яўляецца аўтарам некалькіх лексікаграфічных прац (напрыклад, «Слоўніка эпітэтаў беларускай мовы»). У такой разнастайнасці, аднак, няма раскіданасці і эклектычнасці: у розных паводле роду і жанру творах праглядваецца адзін характар — адкрыты, спакойны, далікатны і зычлівы. І цэласны — пры ўсіх сваіх асаблівасцях і адметнасцях».
Як бачна, пра паэзію пакуль ані слова. А вось усюдыіснага даўняга нашага сябра “ЛіМаразма” мы зноў пабачылі. Акадэмік Гніламёдаў! Ён, аказваецца, і стваральнік кнігі пра паэзію Міхася Пазнякова! Ох ужо гэтыя дзяржаўныя грошы, ну не даюць спакою яны, хочацца іх траціць, траціць, траціць – пісаць раманы, эсэ, артыкулы, літаратуразнаўчыя кнігі… Які ж гэта натхняльнік, якая ж гэта муза – кішэнь дзяржаўная!
(Вы заўважаеце, спадары, што амаль ва ўсіх артыкулах мы абарачаемся, нібы спадарожнікі, вакол Уладзіміра Гніламёдава, і натыкаемся на “Месяц” – асобу Міхася Пазнякова. Ну не абмінуць гэтыя глыбы ў выданнях холдынгу!)
А Мікола Леўчанка, як баяніст, што ўвайшоў у азарт, працягвае апяваць фаліянт Пазнякова: “Новую кнігу Міхася Пазнякова «Наталенне Радзімай» складаюць чатыры раздзелы: «Радзіма, малая Радзіма», «Матчына хата», «Тварыце, людзі, на зямлі дабро», «І будзе зноў гаіць вясна…». У іх увайшлі лепшыя вершы з папярэдніх паэтычных зборнікаў аўтара, але ёсць і нямала новых, у якіх ранейшае грамадзянскае гучанне ўзмацняецца. Але ў рэшце рэшт і яно звяртаецца да вытокаў жыцця паэта, да вёскі Заброддзе на Быхаўшчыне”:

Сюды — усе дарогі,
Пакуль мне сіл стае,
І мары, і трывогі
Бясконцыя мае.
Сюды: да рэчкі Грэзы,
Да лесу і лугоў,
Што для мяне, гарэзы,
Былі — мая любоў…

Ага, гэта, сябры, ужо выбранае. Але і не толькі. Ёсць і новыя вершы, і хутка яны складуць новую кнігу Міхася Пазнякова, а ты, спадару чытач, яе зноў аплаціш сваімі падаткамі, як і чарговую кнігу пра паэзію Пазнякова, якую напіша майстравіты акадэмік.
Пра якасць вершаў Міхася Пазнякова мы ўжо казалі не далей як учора – гэты паэтычны сурагат проста-такі шкодны для эстэтычнага выхавання людзей, якія неадменна разгорнуць “Наталенне Радзімай”, бо кніга і надалей будзе актыўна піярыцца і раздавацца літаральна ва ўсе значныя бібліятэкі краіны.
Але ж пакуль досыць пра брыгадзіраў.
У “нататках чытача” для понту аглядаюцца і вершы “звычайных людзей” – зборнік “Вяртанне” Алега Салтука і творы паэтэсы Надзеі Парчук.
А вось якое ўступнае слова да “нататкаў” зладзіла Наста Грышчук: “Калі кажуць пра літаратуру, перадусім маюць на ўвазе пісьменніка. Затым дадаецца крытык і літаратуразнаўца, радзей — гісторык літаратуры. Яшчэ — выдавец і гандляр. І напрыканцы пачэснага шэрагу незаслужана знаходзіцца чытач, без якога акажуцца непатрэбнымі і першыя, і другія, і трэція. Водгукі чытачоў маюць, магчыма, меншае значэнне ў навуковай сферы, але калі казаць пра жыццё, пра літаратуру як паўнавартасную яго частку, гэтыя водгукі займеюць асаблівую вагу. Бо ў іх — і чытацкія чаканні, і прэтэнзіі, і захапленні. Прапаную вашай увазе некалькі такіх водгукаў. Магчыма, не з усімі ацэнкамі можна пагадзіцца, але цікаўнасць да тэкстаў праз гэта не змяншаецца”.
Ах, якая дэмакратыя… Ды толькі міжволі пытаешся, а будзь Пазнякоў не чыноўнікам ад СПБ, піярылі б яго асобу ў “ЛіМе” праз нумар? І адказ вымалёўваецца адназначны – пісаць пра Пазнякова перастануць роўна ў тую ж секунду, калі ён пазбавіцца крэсла і пакіне холдынг. Такое, панове, здаралася не толькі з Пазняковым, а з сапраўднымі творцамі. Напрыклад, сышлі з холдынгу Леанід Галубовіч і Алесь Наварыч – і “ЛіМ” нават імя іхняе прызабыў, ані разу гадамі не ўзгадвае. Або часта ў нас успамінаюць першага кіраўніка холдынгу памерлую Таісу Бондар? Такія вось мы памятлівыя. Таму трымацца за крэслы чыноўныя нашы брыгадзіры будуць пасінелымі пальцамі.
У раздзеле “проза” паэт Анатоль Зэкаў транслюе свае “ЗЭкавычкі”. Вось як ён сам апраўдваецца перад чытачом:

Каб жанр мой стаў вам болей звычны
І пачуваўся ў вас як дома,
Зноў прапаную «ЗЭКавычкі»,
Пад нумарам другім, вядома.

Спадзяюся, “ЗЭкавычкі” не спасцігне ў “ЛіМе” тая ж доля, што і “Дарэчы” Запрудскага і “Нататкі з левай кішэні Галубовіча”. Гэта звычайныя нататкі пра жыццё і літаратуру, і пра сваё месца ў іх, якія наўрад ці маюць якую літаратурную каштоўнасць. Тым не менш жанр нататак апошнім часам ці не самы папулярны ў беларускай літаратуры, таму пажадаем Зэкаву поспеху.
Мне падабаецца паэт Анатоль Зэкаў сваёй лёгкай народнай мовай, іроніяй, самаіроніяй, уменнем сказаць паміж радкоў тое, чаго не скажаш наўпрост. А як рэдактар мне Зэкаў запомніўся тым, што выдаючы адзін са сваіх раманаў у “Полымі”, я тыднямі не мог звязацца з рэдактарам прозы Зэкавым. “Ён у камандзіроўцы, напэўна…” – адказвалі мне то Вадзім Спрынчан, то намеснік галоўнага, а то і сам Мікола Мятліцкі. Зэкава на працоўным месцы амаль не было. А між тым нумары выходзілі спраўна. Больш за тое, Анатоль Зэкаў – самы любімы рэдактар маіх тэкстаў – ён амаль нічога не паправіў у рамане! Як казаў адзін з французскіх каралёў: “Я зрабіў для мастацтва ўсё магчымае – я яму не перашкаджаў!”
І ўсё ж жарты ў бок, спадары. Давайце падумаем, як быць нашай літаратуры без крытыкі, бо без крытыкі яна, як дзіця без бацькоў ці як жонка без мужа. Без крытыкі няма дзе люстравацца літаратурным творам. А менавіта рэакцыю на свае творы чакаюць літаратары, дасылаючы ў рэдакцыю тэксты. А яшчэ давайце падумаем, калі ў нас нарэшце перастане быць музай для некаторых літаратараў дзяржаўны бюджэт?


ЛіМаразм-9

Стратэгічная стаўка

Працягваем разглядаць “ЛіМ” №2 за 2015 год. Увогуле, адметнасць нашай працы ў тым, што не скаваны мы пэўнымі рамкамі, што можам аглядаць не ўвесь нумар уздоўж і ўпоперак, а выбарачна. Або наогул прапускаць нумар, калі ў ім няма матэрыялаў, што зацікавілі б. І наадварот, некаторыя нумары проста напрошваюцца на тое, каб мы перааралі іх даастатку.
Артыкул “Планы і правілы” паводле пленума СПБ ужо разглядаўся на “літкрытыцы”, таму дазволю сабе толькі крануцца яго. Я марна шукаў у артыкуле пра тое, што не зроблена СПБ, мяне агаломшвалі лічбамі ды справаздачамі аб тым, што зроблена, улагоджвалі абяцаннямі пра тое, што будзе рабіцца.
Цытую пачатак артыкула: “Старшыня СПБ Мікалай Чаргінец зазначыў: колькасць членаў арганізацыі паступо ва павялічваецца, але разам з тым правілы прыёму ў творчую арганізацыю становяцца больш прынцыповымі. Сёння ў СПБ 590 творцаў, у тым ліку 14 лаўрэатаў Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь, 3 — прэміі СНД «Зоркі Садружнасці», 7 — спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, 2 — прэміі «За духоўнае адраджэнне», 9 — прэміі Федэрацыі прафсаюзаў. Акрамя таго, 5 пісьменнікаў узнагароджаны ордэнам Францыска Скарыны, 18 — медалём Францыска Скарыны”.
То бок літаратура ў нас мераецца колькасцю членаў (сяброў) СПБ і колькасцю ды важкасцю атрыманых прэмій? Так і запішам.
Спадары, калі вы чыталі ўсю рубрыку “ЛіМаразма”, у вас, папраўдзе, не склалася ўражанне, што сітуацыя ў СПБ і “Звяздзе” ахавая, што далей, як той казаў, няма куды ехаць? А гэта мы толькі кранулі, толькі крыху растрывожылі вулей.
А вось як ацаніў сітуацыю Пленум: “Пленум пастанавіў: прызнаць работу Прэзідыума СПБ здавальняючай, адзначыць мэтанакіраваную і плённую дзейнасць СПБ па далейшым развіцці літаратурнага працэсу, павышэнні яго эфектыўнасці ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі ў 2014 годзе…”
Што ж, пажадаем далейшых поспехаў.

Цяпер я хачу сказаць вось пра што. Вы, напэўна, заўважылі, што ў папярэдніх выпусках “ЛіМаразма” я абыходзіў увагай укладыш “ЛіМа” – “Кніжны свет”. Патлумачу чаму. Гэтую “ўрэзку” ці “ўлепку” ў паважаны тыднёвік я лічу нахабным парушэннем традыцыі. Нічога агульнага з “ЛІТАРАТУРАЙ і МАСТАЦТВАМ” яна не мае. Не разумею, чыя хітрамудрая галава дадумалася ўстаўляць у “ЛіМ” навінкі “Кніжнай палаты”. Ды гэта яшчэ паўбяды. Там рэкламуюцца кнігі, якія да мастацкай літаратуры ніякім бокам – навуковыя, кулінарныя, псіхалагічныя, эзатэрычныя і г.д. Я задумаўся: а які сэнс, і галоўнае – якая рэдакцыі выгада? Аднак, убачыўшы прадукцыю выдавецтва “Харвест” (рэкламу яе) і супаставіўшы з тым, што ў гэтым выдавецтве друкуюцца кнігі СПБ, я западозрыў узаемаабмен: ты мне, я табе (то бок – камерцыю?). А інакш проста глузды заварочваюцца – навошта траціць дзяржаўныя грошы на непатрэбшчыну? А яшчэ любіць “Кніжны свет” ствараць вінегрэты – то па-руску артыкулы, то па-беларуску, то пра піражкі, а то раптам пераклады з сусветнай паэзіі. Намяшае, намяшае – і падае нам, ешце, не папярхніцеся.

Але вернемся да асноўнага цела “ЛіМа” і вось што адзначым прывабнага. Проста цытую Генадзя Аўласенку: “Добра памятаю, як пачынаючы з 1988 года пачалі з’яўляцца ў кніжных крамах невялікія кніжачкі ў мяккіх вокладках. Адны з іх (паэтычныя зборнікі) былі зусім танюткімі, старонак на трыццаць, другія (празаічныя) — старонак на сто (што таксама няшмат). Такіх кніжак рэдакцыя часопіса «Маладосць» выдавала тады аж 12 у год, а праіснавала кніжная серыя больш як 12 га-доў… Уявіце, колькі новых імёнаў яна адкрыла! І няхай значная частка з тых аўтараў-пачаткоўцаў не звязала сваё жыццё з літаратурнай творчасцю, усё роўна з’яўленне ў той няпросты час новай серыі — знакавая падзея ў беларускай літаратуры. Потым «Бібліятэка часопіса «Маладосць» спыніла існаванне, здавалася, назаўсёды. Добра, што такое меркаванне аказалася памылковым: ужо трэцяя кніга адноўленай серыі пабачыла свет у «Выдавецкім доме «Звязда»”.
Што ж, пахвальна. Не прайшло і 15 гадоў, як серыя аднавілася. Памятаю, як ваш пакорны слуга марыў выдацца ў гэтай серыі, уступаючы ў вялікую літаратуру. Але мае мары спазніліся – серыю зачынілі ды прыйшлося прадзірацца ў літаратуру іншымі спосабамі. Аднак не шкадую, бо насамрэч серыя гэтая, акрамя старту, не давала нічога. Колькі імёнаў яна адкрыла! І амаль усе закрыліся. Памятаю, якія спадзяванні ўскладаліся на маладога паэта Янку Лайкова! Таленавітыя сапраўды вершы былі. А кніжка ў “бібліятэчцы” – танюткая, амаль на туалетнай паперы. Але не паперай жа вызначаюцца вершы – рэч пра іншае: дзе цяпер Янка Лайкоў? Не відаць. Наменклатура заглынула, перажавала ды выплюнула. І вярнуўся паэт на радзіму.
Цяпер паглядзім “паэзію” нумара. Яна прадстаўлена Віктарам Івашкам, Ганнай Атрошчанка і Ўладзімірам Мазго.
Спадар Івашка, як я зразумеў з кароткай прадмовы, дэбютуе ў “ЛіМе” і адразу пускаецца ў складаны верлібр. І не спраўляецца з задачай. Млява, не вобразна, без энергетыкі, блытана. Мяркуйце самі:

***
…сеецца холад
лягчэй…
…цёплае
цяжка ўзыходзiць…
…лёсу абдымкi — ямчэй.
ён
свой пагляд
не адводзiць.


***
…Старонку адгорнеш..
i Слова паўторыш…
(не птушка Яно)
…адно:
не вернеш
у лозы
вiно.

Часта паэты думаюць, што верлібр пісаць лягчэй, тады як насамрэч – цяжэй на парадак. Тут не схаваешся за рыфмай і рытмічным каркасам, тут ты як на далоні. І калі сутнасць твая пустая – чытач бачыць імгненна.

Ганна Атрошчанка прадстаўлена трыма вершамі. Удалым мне здаўся толькі вось гэты:

***
Ранак выдаўся марозны,
Іней выткаў палатно.
А мароз — зусім не грозны,
Зашыфроўвае акно.

Вуліца, нібы пустыня,
Белым будзе далягляд.
На вярбе крумкач застыне,
І марозу ён не рад.

…Заўважае вострым вокам
Чорны птах мяне ў акне,
Узлятаючы высока,
Дасылае кліч вясне.

 Лёгка. Празрыста. Лірычна. Асабліва спадабалася вобразнасць “зашыфроўвае акно” (мароз). Хаця ў вершы ёсць і русізм “рад” замест беларускага “рады”.

Уладзіміра Мазго прадстаўляць не трэба – ён сталы насельнік тыднёвіка. З мноства вершаў падборкі я б вылучыў самы кароткі і ёмкі:

Гітара

Зноў рукою пяшчотна крану
Лебядзіную шыю гітары.
І няўзнак — за струною струну,
Абуджаючы гукі, — удару.

Як ад жарсці, яна запяе.
І салодка застогне — ад болю.
Зноўку радасным плачам яе
Нечаканую прагу спатолю.

Калі не памыляюся, на вершы Мазго створана шмат мелодый. І менавіта таму, што песеннасць закладзена ў радках і фанетыцы. Ці маюць гэтыя вершы адасобленую ад музыкі вартасць – вырашаць чытачу.

Наастатак: другі па ліку нумар “ЛіМа” за 2015 год нічым не ўразіў, акрамя таго, што выйшаў без рубрыкі “крытыка”. І ўсё ж трэба сказаць: літаратурная яго частка (вершы, проза) усё адно мацнейшая за публіцыстычную, краязнаўчую, гістарычную і агульнакультурніцкую. Дык ці не трэба рабіць стратэгічную стаўку менавіта на літаратуру?


ЛіМаразм-10

Словы на вецер

Тыднёвік “ЛіМ” №39 за мінулы год пачынаецца інтрыгоўна – на ўсю першую паласу пастаўлена японская гравюра, а ўнізе подпіс: “У Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь адкрылася выстаўка «Эда. Сталіца і эпоха. Японская гравюра укіё-э XVIII — XIX стагоддзяў са збору Дзяржаўнага Эрмітажа»”. І адразу становіцца ясна, што важнейшай падзеі, як японская гравюра, у нацыянальнай літаратуры і мастацтве на сённяшні дзень няма.
На трэцяй старонцы я натрапіў на цікавае мерапрыемства, якое курыруе Мінскае аддзяленне СПБ: “Новы літаратурны праект «Паэтычныя сезоны» распачаты ў сталічнай бібліятэцы № 7 імя Якуба Коласа. Ініцыятарамі выступілі Мінскае гарадское аддзяленне СПБ і калектыў бібліятэкі на чале з загадчыкам Людмілай Калядой. Першым крокам стала прэзентацыя паэтычнага зборніка Валерыя Максімовіча «Сярод блукаючых планет». Аўтар кнігі не толькі паэт, але і літаратуразнавец, крытык, доктар філалагічных навук. На яго рахунку — некалькі навуковых манаграфій, вучэбных і вучэбна-метадычных дапаможнікаў для студэнтаў і настаўнікаў.
Звярніце ўвагу, што “літаратуразнавец, крытык, доктар філалагічных навук”, які збіраецца праводзіць асвету сярод насельніцтва і сеяць разумнае, добрае, вечнае, дае не проста няўклюдную назву свайму паэтычнаму зборніку, а назву філалагічна няправільную, непісьменную, бо “блукаючых” – гэта русізм, калька з рускага “блуждающих”. Такой формы ў беларускай мовы няма. Яе выдумаў сам навуковец. І каторы раз застаецца засведчыць, што непісьменнасць для нашых філолагаў – норма.
Калі ж я дайшоў да старонкі “проза”, то парадаваўся шчыра блізкай душы – даўні госць і персанаж “ЛіМаразма” Міхась Пазнякоў выступае ў ролі апавядальніка. Як казаў пясняр яго творчасці Ўладзімір Гніламёдаў – Пазнякоў натура шматгранная. А мне ўспомніўся эпізод з фільма “Вакзал для дваіх”, дзе бамбіза праваднік, якога іграе Мікіта Міхалкоў, гаворыць інтэлігенту (акцёр Басілашвілі), якога папрасіў пасцерагчы дыні: “Я цябе за дынямі паставіў глядзець, а ты што натварыў?!” Інтэлігент, пакуль вартаваў дыні, умыкнуў у правадніка палюбоўніцу. Гэтак і ў нас: паставяць людзей кіраваць працай СПБ, або філалогіяй займацца, а яны пачынаюць фаліянты выдаваць і пнуцца з гэтымі фаліянтамі ў класікі.
Колькі раней чытаў “ЛіМ” – ані разу не ўспомню Міхася Пазнякова на старонцы “проза”. Але за чатыры гады шмат вады пасцякала. Зусім іншая – не варта забывацца – брыгада кіруе тыднёвікам. Пазнякоў, Гальпяровіч, Гніламёдаў – бясконца і ў розных іпастасях, так і мільгаюць іх партрэты на старонках, як помнікі.
Ужо першы сказ апавядання Пазнякова “Таямнічая жанчына” паказвае нам, што аўтар калі і празаік, то пачатковец. Разбяром гэты сказ: “Дадому вяртаўся пасля васьмі гадзін вечара. Выйшаў з аўтобуса і паволі пакрочыў да свайго дома, накідваючы ў думках план занятку на заўтра”. Глядзіце, сябры, слова “пакрочыў” русізм, у беларускай прозе яго не рэкамендуецца прымяняць (у аднатомным тлумачальным слоўніку слова “пакрочыць” адсутнічае), яго звычайна замяняюць сінонімамі “пайшоў”, “рушыў”, “пасунуўся” і г.д. Чаму? А таму што, прапусціўшы “пакрочыў”, мы неўзабаве прыдумаем і “перакрочыў” – махровы русізм, замест беларускага “пераступіў”. Памятаю, гэтым азам мяне гадоў 12 таму абучаў яшчэ Алесь Масарэнка”. Дарэчы, і “паволі пакрочыў” не зусім правільна з боку логікі, бо крочаць звычайна менавіта павольна, акрамя хіба што спартыўнай хады. Таму “паволі” будзе залішнім. Гарбатым выглядае і другая частка сказа: “накідваючы ў думках план занятку на заўтра”. Ну занадта пакручаста, занадта шмат слоў. Паспрабуем для нагляднасці перакласці на рускую: “набрасывая в мыслях план занятия на завтра”. Згадзіцеся, лухта несусветная. А Міхась Пазнякоў так распачынае апавяданне на старонцы “проза” тыднёвіка, які прадстаўляе цвет, можна сказаць, нацыянальнай літаратуры! Ён, бач ты, ідучы, накідвае ў думках план заняткаў на заўтра. Ну хіба можна так мучыць мастацкае слова – гэта ж не раўнуючы канцылярская мова, якой набраўся Пазнякоў у сваіх кабінетах бясконцых.
Другі сказ не лепшы: “Як і звычайна, не ўсё, намечанае на гэты дзень, удалося выканаць, бо жыццё заўсёды дыктуе нешта непрадугледжанае, новае, нечаканае”. Тая ж канцылярская мова. Сказ хітра вывернуты, цяжка заходзіць у галаву. Шмат косак. Але і сінонімы “непрадугледжанага” – “новае”, “нечаканае” тут зусім лішнія. Іх можна смела крэсліць. І так бы, упэўнены, зрабіў бы рэдактар прозы, не будзь Міхась Пазнякоў старшынёй Мінскага аддзялення СПБ.
А далей, у каго ёсць  трываласць, чытайце аповед. Я ж фальшывыя “ноты” ў тэкстах не прымаю. Проза не абавязана быць геніяльнай, але мова яе быць мастацкай – мусіць.
На старонцы “крытыка”, ужо па традыцыі, тыднёвік друкуе артыкул, які крытычным немагчыма назваць. Гэта гістарычна-літаратуразнаўчая праца за подпісам Алега Грушэцкага. Так яе анансуе аўтар: “Вытокі фантастыкі як жанру літаратуры ляжаць у старажытнай міфалогіі розных народаў свету, а таксама — у фальклорных казках. Героямі такіх твораў былі перш-наперш фантастычныя істоты і боствы, якіх вялікае мноства ў культуры Егіпта, Вавілона, Рыма і якіх мы дасюль памятаем — багоў і паўбагоў, пачвар і волатаў, кентаўраў ды іншых падобных істот”. Заўважым, што тут аўтар, які несумненна думае па-руску, уставіў русізм “боствы” (“божества”), такога слова ў беларускай літаратурнай мове няма. Але рэдакцыя з лёгкасцю яго прапускае. Працу Грушэцкага можна прызнаць карыснай, але зусім не адпаведнай рубрыцы “крытыка”. Нікога ён тут не крытыкуе, ніякай літаратурнай аналітыкай не займаецца. Гэта гістарычны агляд развіцця фантастычнага жанру ў беларускай літаратуры. Але не, дакладней будзе: у літаратуры, якая стваралася на тэрыторыі Беларусі, – бо аўтар праяўляе шырокі досвед у аўтарах, якія пішуць па-руску на рынак Расіі, і зусім мала дасведчаны ён пра беларускамоўную фантастыку, якая развівалася ў падчасопісе “Фантаст” у “Маладосці”.
Другая старонка “крытыкі” на гэты раз сапраўды крытычная, што крайне рэдка бывае. Там ёсць артыкул пра сучасны твор! Гэта аналіз Вікторыяй Габрусевіч аповесці Віталіі Багун “Гігантык”. Адчыняецца артыкул так: “У «Маладосці» (№№ 6 — 7) была апублікавана аповесць Віталіі Багун «Гігантык». Гісторыю пра турыстычнае падарожжа некалькіх тысяч зямлян на Юпітэр можна смела аднесці да навуковай фантастыкі. Аўтарка запрашае чытача ў будучыню, каб паказаць, як змяніліся Зямля, грамадства і сам чалавек”. Артыкул грунтоўны. Гэта тое, чаго мы шукалі ўсе 10 выпускаў “ЛіМаразма” – а прыйшлося пералапаціць шмат нумароў тыднёвіка!
Аднак, без намёкаў на канкрэтны твор, мушу засведчыць небяспечную тэндэнцыю – рэдакцыя “Маладосці” стала практыкаваць публікацыі рускамоўных тэкстаў у перакладзе на беларускую, асабліва прыгодніцкія тэксты яна вышуквае. І гэта зразумела – на рускай мове верагоднасць знайсці чытэльны тэкст вышэйшая. Аднак тут закавыка: можна нашморгаць і наперакладаць кучу фантастыкі ў рускамоўных аўтараў, якім да беларускай культуры ні холадна, ні горача. Яны як пісалі на расійскі рынак, так і будуць пісаць. А рэдакцыя выдае гэта за дасягненні беларускай культуры. Дык давайце ўжо ўвесь часопіс “Касмапорт” перакладзём – і ў “Маладосць”. Зноў жа: без намёкаў на канкрэтны твор, наконт яго нічога сказаць не магу, не расследаваў, але тэндэнцыю ведаю дакладна.
У артыкуле на гэтай жа старонцы пад назвай “Рэцэнз-і-Я. 2” Анастасія Грышчук раскрывае сэнс паняцця рэцэнзія, тлумачыць, як яе трэба пісаць. Што ж, пачын неблагі. Толькі, як паказвае практыка, у “ЛіМе” ўсе аўтарскія калонкі з лічбавымі азначэннямі (“Дарэчы – 1, 2, 3”, памятаеце?) хутка захліпаюцца, бо чыноўная рука заціскае аўтару рот і нос. Будзем спадзявацца, што гэта няпраўда.
Адзін абзац з Надзеі Грышчук прывяду цалкам, бо ён падаўся мне знакавым: “Перачытаўшы вялікае мноства рэцэнзій, падобных адна да адной настолькі, што ўзнікаюць падазрэнні самыя фантастычныя (пачынаючы з чытача, які апантаны крытыкай настолькі, што піша адразу пад дзясяткам псеўданімаў, і заканчваючы штучным інтэлектам, запраграмаваным на напісанне рэцэнзій-клонаў), мне падумалася: няблага было б сабраць агульныя падступныя месцы і паставіць каля іх знак «STOP!», усё адно як перад зыбучымі пяскамі ці балотам”
Але ад слова да справы, як вучыць жыццё, вялізная прорва. Пасля 39 нумара тыднёвіка мы з вамі пабачылі і адлюстравалі ў “ЛіМаразме” шмат-шмат бяздарных, напісаных пад капірку артыкулаў. Не змянілася анічога. Словы нібы на вецер.


ЛіМаразм-11

Нябачныя кнігі

«Глаголом жги сердца людей».
                Аляксандр Пушкін

На другой старонцы тыднёвіка “ЛіМ” №3 за гэты год маё чуйнае вока вылавіла цікавую нататку – пра чарговы сход сяброў Мінскага гарадскога аддзялення СПБ, які адбыўся ў сталічным Доме літаратара. Угадайце, спадарства, з трох разоў, хто старшыня гэтага сходу? І вы не памыліцеся. Наш улюбёнец, нязводны і вечны госць рубрыкі – Міхась Пазнякоў. І паверце, што я не палюю спецыяльна за ім – спадар Пазнякоў прысутнічае ледзьве не ў кожным нумары “ЛіМа”, як Ленін на сценках у дзяцінстве маім далёкім.
Дык што ж у якасці справаздачы паведамляе нам Міхась Пазнякоў на тым сходзе? “Старшыня МГА СПБ Міхась Пазнякоў адзначыў: за мінулы год сышлі ў іншы свет сталічныя пісьменнікі Руслан Ірынархаў, Павел Саковіч, Уладзімір Лазар, Георгій Юрчанка, Уладзімір Ермалаеў. Іх памяць ушанавалі хвілінай маўчання”. Так, гэтаму безагаворачна верым. Людзі паміраюць штогод, і білет пісьменніка ад гэтага не страхуе. Палохае іншае: нашы чыноўнікі так добра папрацавалі са сваімі літаратарамі, што тыя сыходзяць з жыцця – невядомымі! Бо з усіх пералічаных нябожчыкаў (царства нябеснае) я ведаю толькі Паўла Саковіча. Вось такі фокус-покус ад мінскага аддзялення СПБ – пражываюць жыццё беларускія пісьменнікі і сыходзяць з яго невядомымі.
Чаму? А вы згадайце папярэднія выпускі рубрыкі, дзе дэталёва разбіраецца як і дзе, і на чые грошы чыноўнікі выдаюць свае бясконцыя кнігі. Ну не дзяліцца ж блатнымі месцамі з простымі літаратарамі!
Вось вам яшчэ перлы ад Пазнякова: “Сёння ў МГА СПБ 290 літаратараў, за мінулы год аддзяленне папоўнілі 10 новых членаў. Выдадзена 126 кніг сяброў аддзялення. Медалём Францыска Скарыны адзначаны Віктар Праўдзін, Васіль Шырко, Алесь Бадак; званнем заслужанага дзеяча культуры — Мікалай Чаргінец; званнем заслужанага дзеяча мастацтваў — Анатоль Дзялендзік; падзякай Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь — Казімір Камейша; ганаровым грамадзянінам Полацка стаў Навум Гальпяровіч, Буда Кашалёўскага раёна — Мікола Чарняўскі і Анатоль Зэкаў, Крупскага — Іван Цітавец”.
А цяпер стоп машына! Звярніце ўвагу, сябры, з якім нахабствам і цынізмам нам пералічылі трымальнікаў чыноўных крэслаў у рэдакцыях, выдавецтвах, СПБ. Акрамя, можа, Івана Цітаўца – УСЕ ДА АДЗІНАГА! Вось рэальнасць, за якую я, нібы за жабры, хапаю спадара Пазнякова і вывалакаю на сушу. Годзе цямніць! Карты адкрытыя. Усе граматы ў Беларусі, прэміі, значкі, сцягі, званні чыноўнікі літаратурныя даюць САМІ САБЕ.
Але ж і гэта яшчэ не ўсё. А ну дзе гэтыя выдадзеныя 126 кніг сяброў Мінскага гарадскога аддзялення СПБ?! То бок палову літаратараў СПБ задаволіў кнігамі ў год. Уражвае! Але ж дайце імёны, дайце назвы кніг, дайце нарэшце спіс, каб мы параўналі, колькі ў ім і ЧЫІХ кніг. Сам жа Пазнякоў, як нядаўна адкрылася, выдаў блізу пяці СВАІХ кніг у год за грошы дзяржавы. Таму правільней было б пісаць, колькі не кніг выйшла, а колькі сяброў СПБ атрымалі свае кнігі. І тут бы мы ахнулі. Бо кожны чыноўнік, цягнучыся за старшынёй, малаціў і малаціў свае кніжкі на дзяржаўных варштатах. І вы жахняцеся, колькі мала імёнаў у тым спісе – ды ўсе яны трымальнікі крэслаў. Ну або амаль усе, каб было прад’явіць міністэрству, што і “простых людзей” выдаём. Вы падманшчыкі, спадары чыноўнікі ад СПБ, і зладзеі. З маіх знаёмых сяброў мінскага аддзялення СПБ НІХТО не выдаў у вас бясплатна кнігі.
А серыі сапраўды існуюць, нават фантастычныя кнігі выдае СПБ. Вось толькі месцы гэтыя блатныя, адкуль чэрпаюцца даброты, – не выдаюць чыноўнікі анікому. Пра іх толькі праз трэція рукі даведваешся. Нідзе я не чуў заклікаў, каб несці свае рукапісы туды ці туды. А Міхась Южык, прыкладам, многа друкаваўся ў “фантасце” “Маладосці”, пра яго шмат пісалі, спадар Пазнякоў. І ў вас, скажыце, рукі б адсохлі пазваніць свайму падапечнаму раз на 10 гадоў і прапанаваць выдаць фантастыку ад СПБ? Ніхто ніколі мяне нікуды не клікаў чэрпаць даброты. Наадварот, холдынг “Звязда” я амаль заўсёды браў з боем, як бастыён. І не толькі я – а ўсе не-блатныя і не чыноўнікі. Вось у гэтым прызнайцеся спадары Пазнякоў, Калюкевіч і Чаргінец. Вось рэальны плён вашай працы. А закідваць нас лічбамі – справа няхітрая. Вы ж гэтыя лічбы не расшыфроўваеце, бо з-пад іх зноў выпаўзуць заплеснелыя целы чыноўнікаў са сваімі фаліянтамі. Пра гэта дайце нам справаздачу.

А вось на старонцы “паэзія” наш госць і пастаянны “партрэт” “ЛіМа” Навум Гальпяровіч. Цяпер ён какетліва ўсміхаецца нам у шапцы зімовай. Побач з двума іншымі, не такімі масцітымі, паэтамі стаіць Навум адасоблена – цэлая правая калонка яму.
Ідзе да нас Гальпяровіч – з лірыкай:

***
Чаканне холаду і снегу —
Нібыта прадчуванне слёз,
Калі ізноў прыносіць лёс
Дыханне сцішанага бегу.

Здаецца, не хапае сіл.
Хаця да фінішу далёка…
І стыне вечар адзінока
Сярод бярозак і асін.

У беларускай мове слова “нібыта” адпаведна рускаму “якобы”. Нашы ж паэты лепяць яго куды не лянота. Уявіце: “ожидание холода и снега – якобы предчувствие слёз”. Вось у нас так усё ў літаратуры – “нібыта”. Быццам бы ёсць яна – а прыгледзішся: адны чыноўныя пысы перад карытам чвякаюць. І хто мне скажа, што гэта за звер такі – “дыханне сцішанага бегу”. Халеры яго бяры, ніяк не дацямлю сэнс.
Або:

Навакол ізноў слата імжыцца,
Голы клён ад холаду дрыжыць…
Пэўна, трэба сэрцам далучыцца,
Каб усё вось гэта палюбіць.

Апошнія два радкі надзіва каструбаватыя, няўклюдныя – “сэрцам далучыцца”, “каб усё вось гэта” (так на зоне адно, спадар Гальпяровіч, базараць). Каб усё вось гэта – фу, нібы на каравяк наступіў! І ТАКОЕ ў “лірычным” вершы.
А чаму здзіўляцца: у прынцыпе таленавіты паэт Гальпяровіч даўно згубіў патрабавальнасць да сябе, бо адчыняе дзверы холдынгу левай нагой і друкуе там, што душа зажадае.

Або Алег Салтук дасягае неверагодных лірычных вышынь:

У беласнежнай цаліне,
Калі хацін канькі ў сумётах,
Толькі ўспаміны закранеш —
І ўраз адступіць адзінота.

І з настальгіяй па былым
Усё прыпомніш і пакрочыш
Туды, дзе колісь кветак дым
Салодка так
туманіў вочы.

Разбяром, памаліўшыся.

“Хацін канькі ў сумётах” – смела, аднак! Я спярша прыняў “канькі” страхі за “канькі”, на якіх нібыта катаюцца хаты. А чаму? Таму што па-беларуску “канёк” гэта “вільчык”, мала таго, у беларускай мове ёсць “конік” (малы конь), але няма “канька” (русізм). Слоўнікі тлумачальныя, праўда, напісаныя за савецкім часам, пакідаюць “канёк” як другі варыянт “вільчыка”. І ўсё-ткі класікі так не пісалі, у іх вільчык і ёсць вільчык (або вільчАк).
Толькі паэт усё “ўспомніў” у першым чатырохрадкоўі, і адзінота да яго “адступіла” – аж не, у другой страфе старую ж пласцінку варочае: “усё прыпомніш” з “настальгіяй”. І “пакрочыў” (русізм) паэт у дымную квецень садоў, якая “салодка туманіць вочы”.
Хаця ёсць і ўдалыя ў Салтука радкі, прыкладам з верша “Бяссонніца”:

І думкі то ткуцца, то рвуцца,
А стрэлкі малююць кругі.
Куды так імкліва нясуцца,
Не скажуць нікому снягі.

Так і ўяўляеш завіруху, што агортвае і душу і хату ўначы. Толькі… ці зімуюць нашы масцітыя пісьменнікі ў хатах, вось у чым пытанне. Даўно, здаецца, перабраліся яны да камунальнага ацяплення і ваннаў. А на дачах ці ў вёсцы – улетку толькі. Ну ды з дапамогай паэтычнай фантазіі ўсё магчыма.
На сёння хочацца закругліцца – эмоцый нумар дорыць багата. Але, спадар чытач, гэта яшчэ не ўсё. Ёсць яшчэ дзве старонкі “крытыкі”, якая традыцыйна крытыкай не з’яўляецца і дзе чыноўнікі холдынгу пішуць часцяком пра чыноўнікаў жа. Але пра тое пагаворым іншым разам, відаць.


ЛіМаразм-12

Можна жыць прыпяваючы

Спадарства, паверце, што зусім не шукаю нагоды адхвастаць кіраўніцтва Беларускай літаратурай. Але, чытаючы “ЛіМ” апошніх месяцаў, шалею ад таго, што рэчаіснасць нашмат перасягнула ўсе мае самыя смелыя ўяўленні. Наменклатура не проста падмяла пад сябе афіцыёзную літаратуру – яна яе гвалціць штодня, атрымліваючы ад гэтага садысцкую асалоду.  Я хацеў быў прааналізаваць нумар 35 за мінулы год – дык там якраз надарыўся дзень пісьменства і прыйшлося мне перайсці на нумар 34. Асноўнае пачуццё – боль у душы, нібы не беларускую літаратуру, а асабіста мяне гвалцяць, гвалцяць і гвалцяць. Чыноўнікі. Так, вы не памыліліся: зноў Міхась Пазнякоў!
Спачатку ён рапартуе нам у артыкуле, што на трэцяй старонцы – “Сучаснаму чытачу”:
— Ці шмат маладых звяртаецца да вас са сваімі творамі? (Яна Явіч)
— Ужо некалькі гадоў сумесна з выдавецтвам «Чатыры чвэрці» выпускаем кніжную серыю «Мінскія маладыя галасы». Рыхтуем калектыўны зборнік вершаў, апавяданняў, эсэ пераможцаў літаратурнага конкурсу, які мы праводзілі сярод студэнтаў трынаццаці факультэтаў БДУ. Яго вынікі штогод падводзяцца ў Доме Масквы, а падборка лепшых сту дэнцкіх вершаў неўзабаве будзе надрука вана ў часопісе «Белая Вежа».
Дзе тут падкапаешся? Ну не раўнуючы нябачныя кнігі. Я, сябар Мінскага аддзялення, 12 гадоў пра такое не ведаю, не бачыў гэтыя зборнікі маладых, сам пра іх не чуў, пагатоў – ані разу не чуў ад Пазнякова прапаноў недзе выдацца. А тут – кіпучая дзейнасць, аказваецца… Ды толькі вось агляду кніг гэтых не бачым мы, чытачы, на старонках тыднёвіка. Яны, калі і выходзяць, то канаюць у Лету, не булькнуўшы. Бо выходзяць для галачкі. Кнігі, не пазначаныя і не асэнсаваныя крытыкамі, – мёртванароджаныя. А менавіта такія кнігі і выдае для галачкі Пазнякоў. Калі выдае… Ды ці не за кошт аўтараў? А калі і бясплатна – які сэнс у такіх кнігах? Адрапартаваў нядаўна Міхась Пазнякоў, што такіх кніг Мінскае гарадское аддзяленне выдала за апошні толькі год – 126! Палова сяброў Мінскага СПБ атрымалі кнігі. Па кнізе ў два года! Ды хопіць, спадар Пазнякоў, маніць – я, сябар вашай суполкі, за 12 гадоў не атрымаў ад вас аніводнай кнігі. І гэта вядомы пісьменнік, які прабіваўся насуперак вашай хлуслівай сістэме. Па вашай жа справаздачнасці я ўжо мушу мець каля 6 кніг ад СПБ за 12 гадоў. Няма гэтых кніг – нябачныя. А толькі даходзіць інфармацыя да мяне, што Вы, старшыня, за год выдаяце сваіх кніг 5 штук. Абвергнеце мяне ў каментарыях, судзіцеся са мной, што Вас агаварылі (?!).
Усяму, спадарства, ёсць свая мера. І абяцаю, што і надалей асабіста буду курыраваць справаздачу Пазнякова і займацца непасрэдна яго асобаю. Бо ён падманвае праз “ЛіМ” усю Беларусь. Нічога няма больш бязлітаснага і разам з тым адказнага, чым духоўныя бітвы. Для іх я выспяваў усё жыццё. Таму не буду шкадаваць для гэтага ні сіл, ні здароўя. Вас, чытачы, РАЗВОДЗЯЦЬ, і вы гэта павінны ўцяміць. Інакш дзеці Вашы вырастуць духоўнымі ахвярамі.

Далей ад Пазнякова: “За апошнія два гады Мінскае гарадское аддзяленне СПБ папоўнілася 12 маладымі творцамі. Каля 30 рыхтуюцца да ўступлення. Рэкамендавана да прыёму Дар’я Лёсава, на рахунку якой нямала адметных публікацый. Пры нашым аддзяленні працуе Школа маладога літаратара: ладзім індывідуальныя заняткі ды семінары для найбольш перспектыўных творцаў. Моладзь часта прыходзіць да нас на кансультацыі”.
Правільна, рэкрутуйце ў свае салдаты як найбольш душаў, якія будуць для вас паствай, натоўпам, масоўкай, перад якімі вы будзеце дэманстраваць “клас”. Але памятайце, спадары чыноўнікі, што і сярод іх прасочацца нязручныя людзі са сваім незалежным поглядам і што Давід заб’е Галіяфа ў рэшце рэшт .
Здзейснім скачок літаральна праз старонку – і мы, радзімыя, зноў з Міхасём Пазняковым, старшынёй нашым! Тут ён нас вучыць на асабістым прыкладзе, як трэба тварыць паэтычныя публікацыі (два гады ў чарзе ён не стаяў, паверце). Арыгінальныя назвы яго вершаў такія: “На радзіме”, “Татаў сад”, “Матулі”, “Бацькоўская хата”. “Перад ад’ездам”. І падумайце, калі ўжо такія сакральныя тэмы вершаў, то ці варта даваць банальныя назвы? Назва – ключ. Што ж, адчыняем.
Купальскае, напеўнае выводзіць старшыня МГА СПБ:

Сэрцам прачулым пяшчоту ўбіраючы,
Слаўлю бацькоўскі, найлюбасны кут,
Жыць можна ў розных краях прыпяваючы,
А нарадзіцца й памерці — вось тут.

Без глумлення над сыноўскімі пачуццямі – закасцянелы, застарэлы перапеў Коласа і Купалы. Нічога адметнага, арыгінальнага, асабістага, не кажучы ўжо пра мастацкае – тат нямашака. Стандарт вясковай настальгіі. Не чуецца ні канкрэтнай хаты, ні жывога жыцця. Два апошнія радкі проста – пошласць: ясна, што нарадзіцца можна толькі на радзіме, а жыць, якім бы жыццё ні было, – дзе заўгодна. А паміраюць зусім не як святыя – тады і калі, і дзе захочуць, а дзе смерць заспее – зазвычай якраз не ў бацькоўскай хаце. Таму створаная для нас літаратурная падробка пад паэзію ад Пазнякова – сама сябе адсцябала
Далейшы выбраны мной кавалак – зусім зневажае свайго аўтара:

Лета ў паркалёвым сарафане,
З ружаю чырвонай у руцэ.
І бярозка вабіць белым станам,
Быццам бы памылася ў рацэ.

Стройны клён прычэсвае чупрыну,
У вакно люстранае глядзіць,
Пазірае светла на рабіну,
Што пачырванела і трымціць.

Увага! На дварэ, як бачна па першай строчцы, – лета ў разгары! Але гэтым “паркалёвым” летам арабіна (якая чырванее ўвосень) – “пачырванела і трымціць”! Вяскоўцу гэтага не ведаць?! Гэта ж як трэба ачарсцвець, памерці душою. Ды ў Мінску рабіны ёсць – агледзьцеся, пан Пазнякоў. Не чырванее арабіна ўлетку, яе чырвань – прыкмета кастрычніка. Запомніце, калі гэта вам дапаможа.
А ўжо гэтая бярозка, што “памылася ў рацэ” – дрэва, якой найдалей ад вадаёмаў стараецца расці… Яшчэ хвоя бы, вярба – куды ні ішло.
Дрэнна, пан Пазнякозў. Запанелі вы там у СПБ бязмерна, страцілі сувязь не толькі з прыродай “найлюбаснай”, а і з жывымі, звычайнымі, людзьмі.
А спадару Пазнякову, між іншым, як брыгадзіру аддалі палову старонкі “паэзія” (такая  ў нас нарміроўка). На другой жа палове туляцца цесна спадар Салтук Алег і спадарыня Таццяна Мацюхіна. Хай пані даруе, пачну з Салтука – надта яго зашмат у “ЛіМе” бывае.
Некім нянаскім “лірызмам” вее яго першы верш:

Натоўпу плыткая рака —
Якая мутная вадзіца!
Вось прагны позірк дзецюка
Услед гуллівай маладзіцы.

Тут па мабільніку студэнт
Свой учарашні дзень шукае.
З сабакам, нібы той агент,
Кудысьці нехта паспяшае.

А хто так гола апрануў
Прывойна-пекную дзяўчыну?..
Натоўп мільёны праглынуў
У чэргах, офісах, на рынках.

Там яшчэ ёсць строфы, але досыць і гэтых, каб зразумець з якой нянавісцю глядзіць паэт на людзей, якія для яго – натоўп! А ў натоўпе тым ёсць маці, дзеці, хворыя, няшчасныя, героі працы і проста героі, людзі з душой і лёсам… Не – кажа горда паэт – натоўп, тупы, бессэнсоўны, каша, згушчэнне бялковай масы. Нікому не спачувае, нікога не любіць, нікому ў душу не здольны Салтук зазірнуць. Біямаса. То бок біямасай стаў, на маю думку, сам мозг аўтара, звіліны зліпліся, не варушацца, не спачуваюць, не натхняюцца, не трапечуць любоўю да незнаёмых людзей, дзе кожны з іх – космас. Духоўная слепата, закрытая апошняя чакра. Такое бывае. Трэба працаваць над сабой.

Адзін з двух вершаў Таццяны Мацюхінай прывяду цалкам. Мая ацэнка “слаба” можа быць аспрэчана чытачом. Пішыце ў каментарах.

***
…І словы у нябёсы адпускаю —
Вышэй, да зораў,
да шчаслівых дзён
Адзнакай Вашай мудрасці.
Вяртаю
Да тайнаў ключ —
крыніцы чыстай звон.

«Радзей ужо ў другіх
сябе шукаю»,
Ды оніксавы позірк
не схаваць.
Удзячнасць словам
выказаць жадаю:
«Хай дзверы мудрасці
Вам адчыняюць,
А ў руках блішчыць
Ваш запаветны ключ!».

Паэзія заблыталася недзе паміж зорак і “крыніцы чыстай звону”. Паэтэса заблукала ў пошуках шчасця.
Заўважце, зноў жа, спадары – нацыянальны тыднёвік літаратурны, цвет паэзіі ў ім мусіць гарэць. А мы што пабачылі?
У прозе – зноў любімы мой рэдактар Анатоль Зэкаў. Зусім нядаўна чыталі мы яго “ЗЭКавычкі-2”, вершы бачылі, а вось крыху адступілі назад – і “ЗЭКавычкі-1”. Некалькі тыдняў адно раздзяляюць гэтыя 3 публікацыі на пачэсных старонках. Робім выснову – Анатоль Зэкаў для холдынгу аўтар важны і значны. Да Пазнякова з Гніламёдавым не дацягвае, але на падыходзе ўжо…

Аўтаэпіграф

Сярод вядомых жанраў і спрадвечных
Нямала сустракаецца й нязвычных.
Ёсць у Андрэя Федарэнкі «Сечка»,
Ну а ў мяне хай будуць «ЗЭКавычкі».

Задзірыста!

Ну і першая ЗЭКавычка:

КАРАНІ
Мой школьны таварыш Колька, на трыгады за мяне маладзейшы, пакінуў кватэру ў Гомелі дачцэ і пераехаў у вёску — у бацькоўскую хату, што побач з нашай. Развёў гаспадарку, засявае-засаджвае прысядзібныя соткі. Сам яшчэ, праўда, пакуль не на пенсіі, але працуе на заводзе пазменна, дык у Гомель на машыне ездзіць. І мяне ўсё ўгаворвае: пойдзеш, маўляў, на пенсію — прыязджай у родную вёску. Карані, яны і ёсць карані. А мяне і ўгаворваць не трэба — самога цягне бліжэй да прыроды. З унукам Мікітам, вунь як толькі канікулы ў яго, наведваемся ў вёску. Няўтульна неяк у Мінску. Хаця, здавалася б, і да выдавецтваў ды рэдакцый бліжэй, аднак няўтульна. Старэю, мабыць.
   
Заўважце, наколькі шчыра: у Мінску і “да выдавецтваў ды рэдакцый бліжэй”. Ключавая фраза! Але і няўтульна сярод камяніц і бетону ў параўнанні з подыхамі лясоў і палеткаў. Таксама верым. Зэкаў чалавек шчыры. Ох, як бы гэта сумясціць, каб пісаць на другім паверсе сваёй сядзібы з відам на раку і зарэчную пушчу, ды каб рукапісы па Інтэрнэце пасылаць, а вялізныя ганарары па пошце – атрымліваць!


ЛіМаразм-13

Пасярод відавочнасцяў

“Хорошо сидим…”
(З фільма “Восеньскі марафон”) 

Усё паглыбляюся ў лімаўскі архіў за 2014 год, і ўсё сумую. Тыднёвік нібы задаўся мэтай быць нецікавым. Нецікавае ў ім усё – ад каманды рэдактараў, падбору аўтараў да самой канцэпцыі газеты. Ну не створана яна для таго, каб прадавацца, купляцца. Так часта бывае з бюджэтнымі і малатыражнымі выданнямі, у іх пхаюць любую інфармацыю, якая нібыта тычыцца іх газеты, запаўняюць прастору, ставяць галачку “выпушчана” і адпраўляюць у бібліятэкі. Не трэба змагацца за рынкавы поспех – не трэба старацца рабіць газету чытэльнай. Тыраж аніяк не залежыць ад зместу.
Вось і “ЛіМ” №33 за мінулы год нічога такога не змясціў ні на першай, ні на апошняй старонцы, каб яго захацелася пачытаць, тым болей – купіць.
Нейкія нацюрморты, нейкія банальныя назвы артыкулаў. А між тым першая і апошняя старонкі, па законах рынку, мусяць прыцягваць да сябе. Акрамя таго, што перадавіца мусіць быць цікавай, дык на першай старонцы павінны змяшчацца анонсы адметных, чытэльных, у нечым скандальных артыкулаў. Як ні дзіўна, у лепшыя свае гады – сярэдзіна двухтысячных – “ЛіМ” і быў такім: цікавым, у нечым скандальным, у нечым спрэчным, але інтэлігенцыя яго купляла, ён прыцягваў хаця б адной “ЛеГалізацыяй”, змешчанай на апошняй старонцы. У гэтай рубрыцы ці не штотыдзень змяшчаліся артыкулы на свежыя кнігі, прычым перавага не аддавалася афіцыйнаму, дзяржаўнаму друку, вядомым аўтарам – абы кніга зацікавіла аўтара “ЛеГалізацыі”. Галубовіч пісаў з душой, з трох кароткіх артыкулаў прынамсі адзін быў жорсткі, знішчальны, правакацыйны. Хацелася, адным словам, чытаць гэтую рубрыку і ў цэлым усю крытычную частку “ЛіМа”, карцела спрачацца, званіць знаёмым, абмяркоўваць. Цяперашні ж “ЛіМ” часам нагадвае нешта закасцянелае, мармуровае, нібы помнікі тут панатыканы, а не віруе літаратурнае сучаснае жыццё.
Чалавек жыве тут і цяпер, і менавіта сучаснасць, і менавіта адбітак сваёй асобы ў сучаснасці яму цікавы. Таму і чакалі так усе “ЛеГалізацыю” – а раптам пра мяне, любімага, хоць слова скажуць, ці пра майго сябра, ці пра непрыяцеля? У цяперашнім “ЛіМе” практычна няма месца бягучай, жывой, бруістай крытыцы – на кнігі, якія вось толькі-толькі выйшлі з-пад варштата, на якіх стаяць новыя імёны. Усю плошчу крытыкі або займаюць літаратуразнаўчыя, гістарычныя, краязнаўчыя артыкулы, або, на благі канец, рэклама фаліянтаў наменклатуры, выдадзеных за дзяржаўныя грошы ў ганаровых серыях і разасланых ва ўсе бібліятэкі рэспублікі.
Мы даўно ўжо ў “ЛіМаразме” знялі ўсе маскі і называем рэчы сваімі імёнамі. Так, тыднёвік стаў пляцоўкай, на якой вырашае свае асабістыя, выгадныя справы літаратурная наменклатура. Гэта сталася асноўнай мэтай тыднёвіка. Менавіта таму мы бачым адных і тых жа аўтараў з нумара ў нумар, даўно вывучылі іх пасады ў СПБ і не толькі. Усе яны змагаюцца за асабісты куш, і нават для прыліку ўжо не робяць шырокіх жэстаў у адрас маладой і сучаснай літаратуры. Яны даўно пра яе забыліся і б’юцца паміж сабой – хто часцей надрукуецца, хто прарэкламуе сваю кнігу больш удала і гучна. І гэта святая праўда.
Вось менавіта таму і няма жывой крытыкі, спадар малады аўтар, што інакш бы мы пісалі пра цябе, а не пра чыноўнікаў – і тады ўзнік бы дысбаланс: пішуць пра адных, а ў серыях “Брыльянтавае пяро” выдаюцца другія. Узніклі б непрыемныя, вярэдлівыя пытанні ў грамады. Дайшлі б, можа, да міністэрстваў… А так усё ясна: выдаём у ганаровых серыях адных ды пра іх і пішам.
То бок створаны ўсе ўмовы, каб айчынная літаратура не развівалася, нават кнігі малавядомых аўтараў, якія выдае СПБ мізэрнымі тыражамі, не знаходзяць сабе месца ў тыднёвіку ў якасці аб’ектаў для крытычнага даследавання, для спрэчак, палемікі, жывога працэсу. Што ўжо казаць аб прадукцыі недзяржаўных выдавецтваў! Ды тут трэба быць проста махрова блатным, каб пралезці з рэкламай такой кнігі на старонкі “ЛіМа”. У той жа час немастацкія кнігі, кулінарныя, медыцынскія, навуковыя – з радасцю і выгадай для сябе рэкламуе “ЛіМ” ва ўкладышы “Кніжны свет”.
Ды дзе ж літаратура, спытаеце Вы. Яе няма. Ёсць яе імітацыя, муляж, порхаўка. Я не ўтрырую, не згушчаю фарбы – наадварот, для такой крытычнай сітуацыі гавару занадта мякка і далікатна. Сучасную літаратуру забіла наменклатура СПБ. Балазе ёсць Інтэрнэт, “Дзеяслоў”, “Наша Ніва”, “Галіяфы” – менавіта туды сцяклася творчая інтэлігенцыя, якая хоць крыху сябе паважае. Так, там няма выхаду на фаліянты, на вялікія тыражы, няма доступу да бібліятэк, школьных падручнікаў і г.д., – але ўсё акупляецца адным: ты не абгаджаны жыццядзейнасцю літаратурнай наменклатуры, у цябе ёсць кавалак вольнага неба і глыток чыстага паветра. А гэта нямала ў жыцці.
Я не буду аглядаць гэты нумар “ЛіМа” па прычыне таго, што не знайшоў там нічога жывога, сучаснага, што хвалюе мяне як актыўную творчую асобу. У раздзеле “крытыка” тут зноў няма крытычных артыкулаў. У паэзіі і прозе няма за што зачапіцца, каб не сапсаваць сабе дзень.
Адзначу толькі даволі нестандартны артыкул, дзе Анастасія Грышчук дае дзесяць парад або “відавочнасцей”, як яна гэта называе. “Відавочнасці”, паводле Грышчук, сведчаць, што наша літаратура не пляскатая, а аб’ёмная, не нудная, а цікавая і г.д. Але дзіўна – і ў гэтым нестандартным артыкуле не называюцца ні сучасныя творцы, ні іх творы, зноў усё звяраецца з класікай, а сучасная літаратура як зазвычай – чорная дзірка. Нібы тыднёвік паставіў сабе мэту – шарахацца ад яе як ад зачумленай. Ну так жа спадары, пачытайце гэты нумар. Ён тыповы для апазнання канцэпцыі “ЛіМа” – усяляк задушыць жывое слова, скрыць, схаваць ад чытача сучасную літаратуру, затуліць раты ўсім актыўным, неардынарным.
Анастасія Грышчук чамусьці ўзялася абучаць нас азам літаратуры – як трэба рыфмаваць, як выражаць думкі. Ну дык гэта лікбез, яму месца на філфаках, для пачаткоўцаў. Тыднёвік жа чытаюць дарослыя дзядзькі, мацёрыя творцы, можна сказаць. У іх вачах такі майстар-клас будзе выглядаць проста здзекам. І гэта пры тым, што артыкул і цікавы, і таленавіты. Але, далібог, не да месца.
Паслухайце гэта:

“Як і даўніх людзей, пэўнага роду недасведчанасць прымушае розных аўтараў паўтараюць адны і тыя ж памылкі, якія нязменна сустракаюцца ў часопісных публікацыях, альманахах і розных зборніках. Мне не заставалася нічога іншага, акрамя як стаць на некалькі гадзін Капітанам Відавочнасцю і распісаць асноўныя памылкі, аздобіўшы іх прыкладамі. Ніякіх імёнаў, ніякіх назваў кніг”.

Ну ці не эпіграф гэта для трынаццатага “ЛіМаразма” – НІЯКІХ ІМЁНАЎ, НІЯКІХ НАЗВАЎ КНІГ! Правільна, сучасная літаратура павінны быць надзейна схавана. Нейкія там аўтары ёсць – але яны, паводле Грышчук, недасведчаныя. Творы нібыта ёсць – але яны недасканалыя настолькі, што і згадваць іх не варта…
І так у нас ні дзень, і ні два, а тыдзень за тыднем і год за годам – тчэцца мутнае павуцінне замоўчвання творцаў і твораў.
У людзей ад рэчаіснасці літаратурнай апускаюцца рукі. Памятаю, зоркай белліту сярэдзіны двухтысячных была Ася Паплаўская – журналістка і зацятая тусоўшчыца. Нічога кепскага дзяўчынка не рабіла, акрамя таго што была ЗАНАДТА актыўнай і хацела гаварыць і пісаць тое, што думае. Дык вось за доўгі язык гэты, за празмерную актыўнасць яна прыдбала сабе кучу ворагаў, была зацкавана, у прамым сэнсе збіта на тусоўцы на горкі яблык і потым выцеснена з белліту. Цяпер Паплаўская – бляклы цень сябе самой, працуе ў нейкім турыстычным агенцтве, якое да літаратуры не мае ніякага дачынення, сябруе з нармальнымі людзьмі, у якіх адсутнічае літаратарская зайздрасць да поспехаў і нянавісць да гіперактыўных. Але ж згадзіцеся – працаваць на культуру, якая абслугоўвае душы, і на турфірму, якая абслугоўвае целы – ёсць розніца! За ўсё трэба плаціць. У літаратуры цяжка, але яе дарога – вечнасць. У індустрыі адпачынку лягчэй – але цябе няма, як толькі памёр. Такія ў нас “відавочнасці”.


ЛіМаразм-14

Нам весела

Тыднёвік №4 за 2015 год пачынаецца выкручастым і няўцямным малюнкам на ўсю паласу – гэта, паводле подпісу ўнізе, тварэнне мастачкі Алены Сысун “Фарматаванне свядомасці”, якая з’яўляецца “яркім прадстаўніком беларускага авангарду”. Яе выстава адбудзецца.
Гэта што тычыцца мастацкай часткі, якую мы не аглядаем. Там – авангард. У літаратуры ж, як і зазвычай, – ціша, гладзь ды Божая злагада. На другой старонцы, пад рубрыкай “У Саюзе Пісьменнікаў Беларусі”, Алесь Бадак рашыў нагадаць пра сябе, прэзентаваць сваю асобу. Ну, а каб мы не забыліся, хто ён такі, гутарку з Янай Явіч папярэджвае суровая абвестка:
“Алесь Бадак — паэт, празаік, публіцыст, літаратурны крытык. Шмат піша для дзяцей. У яго біяграфіі — праца ў рэдакцыях часопісаў «Бярозка», «Полымя», «Маладосць», пасада галоўнага рэдактара часопіса «Нёман». Сёння ён намеснік дырэктара Выдавецкага дома «Звязда» — галоўны рэдактар часопіса «Полымя». Лаўрэат літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» у намінацыі «Публіцыстыка» (2008), Міждзяржаўнай прэміі СНД «Зоркі Садружнасці» (2014). Летась Алесь Мікалаевіч уганараваны медалём Францыска Скарыны. Пра ўзнагароду, працу і творчасць — наша гутарка”.
То бок медалёў і вымпелаў шмат. Пасадаў – таксама. Аднак мы не спалохаліся і спрабуем унікнуць у гутарку.
Вышмаргнем колькі кавалкаў:

“— А што цікавага бліжэйшым часам прапануе «Полымя»? (Яна Явіч)
— Мы імкнёмся друкаваць лепшае, што пішуць сучасныя паэты, празаікі. Разам з тым не забываем і пра маладых. Напрыклад, у сакавіцкім нумары плануем падборку апавяданняў маладых празаікаў”.

Удумайцеся, спадары: імкнуцца друкаваць лепшае, але не забываюць пра маладых. Выходзіць, малады апрыёры не можа быць на ўзроўні сталых і бывалых. Яму месца толькі ў падборцы, сярод іншых сабратаў. Прытым далей імёны маладых зноў жа не называюцца. Яны –  безасабовая падборка,  нешта нейкае, літаратурнае мяса.
Памятаю, я даўно, яшчэ ў канцы 90-х, раскусіў гэтую хітрасць і адышоў ад малой формы. Бо калі ты ўжо змагаешся за публікацыю ў “Полымі”, то яна мусіць быць запамінальнай, па форме вялікай, “глыбай”, як называў свае раманы Салжаніцын. І сапраўды, траты нерваў і прыніжэнні што на прабіванне рамана, што на прабіванне апавядання выпадаюць роўныя. Але толькі ў рамане ты, малады літаратар, зможаш разгарнуцца і паказаць сябе (калі ёсць што паказаць). Апавяданне ж тваё булькне ў Лету заўтра ж пасля публікацыі.
Доўжыць далей Бадак:
“Магчымасці сённяшняй моладзі шырэйшыя, чым тыя, што былі ў пакалення васьмідзясятых гадоў мінулага стагоддзя: цяпер шмат дзяржаўных і прыватных выдавецтваў, перыядычных выданняў, ёсць інтэрнэт. Бывае, праглядаю паліцы кнігарань... У якіх прыгожых цвёрдых вокладках выходзяць кнігі аўтараў, якім сёння крыху больш за дваццаць!”
Нават нейкую зайздрасць навяваюць гэтыя маладыя з шыкоўнымі кнігамі. Насамрэч усё не так. Менавіта цяпер і менавіта ў холдынгу немагчыма маладому выдаць сваю кнігу ў цвёрдай вокладцы. За савецкім часам рэдка, але такое здаралася. За свой жа кошт цяпер могуць выдаваць такія раскошныя кнігі адно дзеці мільянераў, але мы іх пайменна не ведаем. Затое ведаем імёны чыноўнікаў ад СПБ, якія шчодра наразаюць сабе дзяржаўны выдавецкі торт – у іх талерках асабістыя фаліянты ў ганаровых (а значыць, з вялікімі ганарарамі) серыях.
Больш нічога істотнага, а тым больш – новага для сябе ў гэтай прэзентацыі Алеся Бадака я не ўгледзеў. Аднак дзякуй яму – мы яшчэ раз упэўніліся, што выданні СПБ рухаюцца верным кірункам.

Старонка “паэзія” адкрываецца прыемным фотаздымкам Маргарыты Латышкевіч. Глянем жа на вершы гэтай юнай асобы. Пачынаецца падборка хвацка, “Пірацкай кадрыляй”:

Шчэрыцца «Вясёлы Роджэр»,
Плешчацца ў кубках ром.
Мы — падступныя, як Борджа:
Што захочам — то й бяром.

Сто акул табе ды ў дышаль,
Варушыся і не стой —
То не мамка нас калыша,
А сіпіць марскі прыбой.

Ветразь поўніцца зюйд-вестам.
Гэй, мацней трымай стырно.
У акіяне поўна месца,
Дурнямі заслана дно.
……………………………

Адно ўжо добра, што гэта гучыць неяк па-новаму для нашай вясковай, лясной і азёрнай паэзіі. Чуюцца подыхі акіяна. Але фанетыка пакуль у паэткі рваная, немілагучная. Пройдуць гады і гады, пакуль яна знітуецца з мовай і мова аддзячыць за прыслухоўванне да сябе. Ёсць і невялікія хібы. Прыкладам, радок “У акіяне поўна месца” па рытміцы патрабуе “Ў”. Але яно будзе няправільным, бо пачынае сказ. Таму рэдактар і пакінуў “У”, але збіўся з рытму. Радок жа “Мы — падступныя, як Борджа” выглядае бязглуздзіцай. Прычым тут “падступныя”?
Прывядзём яшчэ адзін арыгінальны, на маю думку, і энергетычны верш:

Варажы

Варажы — на вадзе:
Дождж кудзелю прадзе.
Распусці шэрых хмараў радно.
Варажы — на крыві.

Рэкі шляхам крывым
Барву жыццяў выносяць на дно
Акіянаў. Адтуль
Духі-хмары лятуць,

Каб уздыбіцца ў вышыні.
Ты не верыш? Зірні —
Абуджаюцца жыць
Чары ў кожнай жывое душы.

Не спыніць іх, не збыць,
А таму — варажы.
На вадзе.
На зямлі.
На агні.

Паэтка настойліва заклікае нас варажыць. Цяжка, праўда, уявіць, як рэкі могуць “барву жыццяў” “выносіць на дно”, хоць бы і акіянаў. На дно, наколькі я разумею, можна толькі асесці. Выносяць звычайна на бераг. Шмат тут блытанага. Але прываблівае жвавасць і смеласць. Ёсць, здаецца, памылка граматычная: “Чары ў кожнай жывое душы” – форма “жывое душы” (замест “жывой душы”) у гэтым склоне не прымяняецца. Яна адно дапускаецца, прычым пераважна ў паэзіі, у іншым склоне, і рэдактарам варта было б гэта заўважыць. Я не філолаг, але вельмі многа чытаў.

У падборцы Міколы Мятліцкага ёсць шмат прамых ці ўскосных прысвячэнняў пэўным асобам. Напрыклад, верш “У лечкамісіі” адсылае нас да Івана Мележа:

У накрапе спорным дажджу —
Зноў сэрцу балесна шчымець —
На вокны палаты гляджу,
Дзе Мележа стрэціла смерць.

Той жнівень гарачы апёк
Жахотным агнём навіны
Душу Беларусі — і сцёк
Слязою з бальнічнай сцяны.

Глядзіцца з пахмурых акон
І сёння ў нябёсаў прасцяг
«Палескае хронікі» скон —
Яе абарваны працяг.

Дождж сцеле густую імжу,
І небу раскатна грымець.
На вокны палаты гляджу,
Дзе Мележа стрэціла смерць.

Такія ўзніклі ў паэта кранальныя асацыяцыі ў сувязі са здароўем.

На празаічнай старонцы нечакана сутыкаюся з Уладзімірам Сцяпанам. Па шчырасці, не думаў, што ён з “ЛіМам”, улічваючы “прагрэсіўнае” мысленне Сцяпана і яго застарэлага сябра-мастака. Зрэшты, хлопцы звычайна там, дзе можна праславіцца. Але ж зусім не славу нясе спадару празаіку набор двух кароткіх і – тым не менш! – надзвычай мнагаслоўных апавяданняў.
Мяркуйце самі, пачатак апавядання (навелы, як імпазантна называе яго аўтар) “Курага”. Трэці абзац:
“Вакол гаманілі, шапталіся, лаяліся, тупалі, паварочваліся направа-налева, сварыліся, маўчалі, спрачаліся, а ён заставаўся сам-насам. Яго касаватыя вочы, пад тонкімі чорнымі бровамі, глядзелі, цёмныя зрэнкі рухаліся, а ён стаяў, быццам і не разумеў, ні дзе ён, ні навошта ён тут? На ім быў прыкметны ўсходні халат… Нават вельмі прыкметны, але не фальклёрны, а сапраўдны, добра-такі паношаны…”
Авой, колькі сінонімаў! Вы яшчэ не заснулі, чытач? Тое, што талент абазначае некалькімі словамі, пісьменнікі сярэдняй рукі расцягваюць у млявае буркатанне, за якім прападае сутнасць. Ну любіць Сцяпан пагаварыць, “наталіцца словам”. Але, далібог, нуднавата.
Яшчэ адзін раз, і ўсё, слова даю:
“Маёры хадзілі нетаропка, лейтэнанты рухаліся подбегам з паперамі ў руках, за імі мажныя расхрыстаныя прапаршчыкі з сяржантамі. Бачыў трох палкоўнікаў у шэрых папахах, яны праходзілі ціха, важка, адсутна і абыякава, зашпіленыя на ўсе гузікі”. (“Адсутна” – калька з рускага “отсутствующе”.)
І такую млявую кудзелю прадзе чалавек, які з’еў, можна сказаць, быка на штампаванні нізкапробных дэтэктыўных раманаў. Там то ён жвавы… А тут – іншая маска на пісьменніку – празаіка беларускага, значыць – мусіць быць бляклым і мнагаслоўным.

Крытычная частка тыднёвіка зноўку напрошваецца на кпіны і здзекі. Гэтым разам ёй адшкадаваная адна старонка і занятая яна… чытач ужо здагадваецца – не крытыкай, не! А – гістарычным, аглядным артыкулам пра Барыса Нормана, славіста.
Прывядзём цалкам анонс артыкула:
“Барыс Норман — доктар філалагічных навук, прафесар кафедры тэарэтычнага і славянскага мовазнаўства Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, заслужаны работнік адукацыі Беларусі. Барыс Юсцінавіч — шырока вядомы даследчык, аўтар кніг па граматыцы славянскіх моў, агульным мовазнаўстве, псіхалінгвістыцы, прагмалінгвістыцы, кагнітывістыцы і інш. Яго бліскучыя лекцыі і даклады з захапленнем слухалі ў Аўстрыі, Балгарыі, Беларусі, Германіі, ЗША, Расіі, Сербіі, Славакіі, Украіне, Чэхіі, Японіі. 6 лютага Барысу Норману спаўняецца 70 гадоў”.
То бок артыкул яшчэ і юбілейны. Ну тады зразумела, чаму ён займае цэлую старонку крытыкі. Для гэтага, безумоўна, трэба спыняць літаратурнае жыццё, адсоўваць убок мастацкія сучасныя творы, што прагнуць свайго разгляду на старонках нацыянальнага тыднёвіка. Юбілей ёсць юбілей.
Восьмая старонка называецца “ракурс” і там з намёкамі на крытычны разгляд аналізуюцца творы… не, не беларускіх літаратараў, а расійскага! Алеся Лапіцкая скрупулёзна аналізуе творчасць ды асобу Ігара Залатускага.
Анонс:
“Даведка «ЛіМа»
Ігар Залатускі — лаўрэат прэміі Аляксандра Салжаніцына, прэзідэнт Міжнароднай асацыяцыі творчай інтэлігенцыі «Свет культуры», старшыня гогалеўскага фонду ў Маскве. Аўтар шэрагу кніг па гісторыі рускай літаратуры («Споведзь Заіла», 1989; «На лесвіцы ў Раскольнікава», 2000; «Смех Гогаля», 2008), дакументальных фільмаў «Вечары ў доме Гогаля» (1992 — 1996), «Апраўданне Гогаля» (2009) ды інш”.
Не, спадары, мы ўжо не сумуем, мы звыклі, нам – весела. Бо гэта і ёсць “ЛіМаразм”.


ЛіМаразм-15

Літаратурная кроў

Крытыка ў гістарычным развіцці літаратуры мае не меншае значэнне, чым самі творы, якія яна прэпарыруе. Творы і крытыка – гэта двухадзінства, мадэль, якую прымяняе прырода ў многіх формах: мужчына і жанчына, дабро і зло, парадак і хаос. Твор – гэта падзея, рэч у сабе, і толькі наша ўспрыманне праз крытыку дазваляе раскрыць яго сутнасць.
Дзве тысячы гадоў таму была падзея – пропаведзь Хрыста людзям новага вучэння, затым суд прапаведніка і раскрыжаванне. Далейшае залежала ад таго, як апішуць і перададуць у гісторыю тую падзею. Каб не было геніяльных апавядальнікаў пра падзею – евангелістаў – і самаахвярных прапаведнікаў вучэння Хрыста – апосталаў – то сама падзея, найхутчэй, перавандравала б у байкі, легенды, якія б з цягам часу ўсё менш адпавядалі б сапраўднасці. Але паколькі падзея была дасканала апісана і растыражавана, то яна, будучы сама па сабе значнай, і змяніла светапогляд людзей скрозь тысячагоддзі, стварыла найвялікшую ў гісторыі чалавецтва цывілізацыю, перайначыла аблічча зямнога шара. Яна ўплывае, дзякуючы евангелістам і апосталам, на людзей  нашага часу не менш, чым уплывала дзве тысячы, паўтары тысячы, паўтысячы гадоў назад.
Гэтак і літаратурныя крытыкі, што з’явіліся ў час росквіту вялікай рускай літаратуры, настолькі мудра і выразна апісалі яе, што творы не зніклі ў стагоддзях і набываюць усё большае значэнне год ад года.
Можна правесці паралель паміж апосталам Паўлам і Вісарыёнам Бялінскім. Бялінскі быў такі ж апантаны ідэяй гуманізму, як апостал Павел асобай і вучэннем Хрыста. Іх палкая вера і талент запалілі сэрцы мільёнаў. Пры гэтым Павел быў спачатку, наадварот, ганіцелем хрысціян, а Бялінскі ўсё жыццё – атэістам. І вось гэты атэіст, нібы не для сябе, а для Бога, пісаў праграму развіцця нацыянальнай літаратуры на стагоддзі. Перачытваючы яго, дзівішся, наколькі ён не памыліўся ў сваіх ацэнках, усе названыя ім геніі – геніі і па цяпер, уплываюць на душы людзей нашага пакалення. А калі пісаў ён пра паэта Кальцова, то, хваліўшы, неадменна ўказваў, што гэта талент сярэдняй рукі. (Многа вершаў Кальцова цяпер мы памятаем?)
Бялінскаму прырода, у якую ён верыў, а насамрэч, Бог, у якога ён не паспеў паверыць, падарылі талент глядзець у корань, беспамылкова адрозніваць геніяльнае ад таленавітага, таленавітае ад бяздарнага. Такое чуццё называецца эстэтычным густам. Але гэта не проста густ – гэта геніяльнасць. Астатнія крытыкі таго часу так ці іначай звяраліся з меркаваннем Бялінскага, многія яго абагаўлялі, многія спрачаліся, нехта ненавідзеў, – але ўсе паважалі ды прыслухоўваліся. У гэтым была другая частка таленту Бялінскага – пісаць настолькі эмацыйна, цікава, вобразна, пераканаўча, што ўспрымалася гэта так, быццам гэты чалавек ведае сутнасць жыцця, што праз яго гаворыць вышэйшая сіла.
Увогуле, евангельскія падзеі можна накладваць на многія падзеі жыцця кожнага чалавека, краіны, цывілізацыі. Душылася пры СССР свабода, практыкаваліся кішэнныя літаратары, апявальнікі строю, увешаныя рэгаліямі. Хто іх цяпер чытае? А на слыху хто цяпер, ды і тады, у часы застою і плесні? Самыя непрызнаныя і апантаныя верай у слова – Высоцкі, якога не друкавалі, Салжаніцын, якога марылі ў лагерах, Булгакаў, якому пры жыцці перакрылі ўвесь кісларод.
Памятаеце, дзе прапаведаваў Ісус – у аддаленай правінцыі Рымскай Імперыі, на мала каму вядомай арамейскай мове, сярод ізаляванага народа. Дзе цяпер тая Рымская імперыя? А пропаведзь на арамейскай мове стала надалей вядомая па ўсім шары зямным і змяніла людзей. А людзі мяняюцца, паступова, стагоддзямі і тысячагоддзямі выпраўляе іх цывілізацыя. Успомніце, што Пётр Першы мог спакойна пасадзіць на кол палюбоўніка Кацярыны, а каб той не замерз на марозе – “міласэрна” надзеў на яго футра і шапку. І не баяўся цар асуджэння народа, наадварот, сцвярджаў аўтарытэт. У цяперашнім цывілізаваным свеце наўрад ці галава дзяржавы на такое насмеліцца. У той час як у нецывілізаваных краінах – рэжуць людзям горла, здымаюць гэта на камеры і перадаюць па тэлевізары. І як толькі адзежы цывілізацыі спаўзаюць з людзей – гэтак і вылузваецца з іх старазапаветны зверскі чалавек, падзеі ва Ўкраіне аб гэтым сведчаць.
І ўсё-такі свет мяняецца. Але прынцыпы змагання дабра са злом, святла з цемрай і талентаў з цемрашаламі застаюцца нязменнымі. Беларуская літаратура пасля кароткага росквіту пачатку дзевяностых акунулася ў гады цемрашальства, застою. Другі штуршок развіцця яна атрымала пры стварэнні холдынгу “ЛіМ”. Выдатна памятаю, як сам Алесь Бадак агучваў тады па радыё іх лозунг: “Дарогу маладым, старыя пісьменнікі ўсё сказалі!” Менавіта з гэтым слоганам яны прыйшлі да ўлады.
Я тады пасмейваўся, не верыў дарэшты. Але сапраўды, пакуль партфелі рэдакцый былі адносна пустыя, пакуль вытраслі іх ад твораў старой наменклатуры, а новая не нарасла, – на гадоў пяць адчынілася цемрашальская брама і многім удалося друкавацца і самасцвярджацца. Развівалася і крытыка літаратурная – асноўны паказчык перамогі над цемрай. Лепшая крытыка тады была ў “ЛіМе”, які мы цяпер справядліва шальмуем. З’яўляліся цікавыя, разгорнутыя, адмыслова прызначаныя для часопісаў артыкулы ў “Маладосці”, нельга не адзначыць працу і адказнасць Раісы Баравіковай. У “Полымі” ж і “Нёмане” літаратурная крытыка так і не паспела расквітнець да 2010 года, калі наменклатура разраслася, аблытала задушлівым пустазеллем жывое слова, літаратура зноў апусцілася ў цемрашальскае балота, ні пра якую крытыку ўжо нельга было весці гаворку.
Але, як некалі пры СССР паэты, якіх не друкавалі, знайшлі выйсце творчай энергіі праз бардаўскую песню і бабінавыя магнітафоны, гэтак і цяпер, калі крытыка ў літаратурных выданнях амаль што сышла на нуль – яна праявілася ў Інтэрнэце, знайшла сабе іншую, больш прагрэсіўную, вольную форму. Гэта закон жыцця. Чым даўжэй перагароджваюць плынь ракі – тым магутней яна прарывае плаціну.
Наменклатура ад СПБ чым займаецца апошнія гады? Уявім вобразна – у бібліятэкі краіны, у актавыя залы, прыходзяць самавітыя дзядзькі ў пінжаках, з пісьменніцкімі значкамі, з рэгаліямі, прыносяць свае кнігі ў серыях тыпу “Проза XX стагоддзя” – і пачынаюць баяць пра духоўнасць. Публіка, якая рэдка пісьменнікаў бачыць, якая яшчэ радзей чуе правільную беларускую мову, ўспрымае іх няйначай, як светачаў духоўнасці! І пайдзі тут разбяры, што не светачы яны, а пераапранутыя чыноўнікі, літаратурныя бяздарнасці, якія праз пасады клеяць на свае кніжкі ярлыкі “геніяльна” (проза ж “стагоддзя”, ого!”) і дураць публіцы галаву. А потым людзі пойдуць і будуць чытаць гэтыя кніжкі прыемных дзядзькоў са значкамі пісьменнікаў, і будуць лічыць гэта літаратурай! Бо публіка – не Вісарыён Бялінскі, яна не разбірае, дзе дрэнна, добра, а дзе геніяльна. Як не разбірае 90 адсоткаў тых, хто слухае класічную музыку, дзе геніяльны твор, а дзе проста піліканне адносна таленавітае. І каб не адрознілі ў свой час дасведчаныя музыказнаўцы Чайкоўскага ад талентаў сярэдняй рукі, то мы б слухалі цяпер менавіта апошніх.
Разумееце, якая адказнасць ускладае Гісторыя на літаратурных крытыкаў? Больш нават, чым на саміх творцаў. На сайце “літкрытыка.бу” ўвогуле, і ў прыватнасці ў “ЛіМаразме” мы займаемся якраз літаратурным выкрыццём, выводзім бяздарнасцяў, прайдзісветаў, падманшчыкаў, жулікаў і проста духоўных зладзеяў на чыстую ваду. Здымаем з іх пісьменніцкія пінжакі, кідаем іх граматы і медалі ў сметніцу. Літаратура даведзена цяпер наменклатурай да такога жахлівага стану, што мы не маем ні магчымасці, ні права весці тую канструктыўную крытыку, якую так любіць Мікалай Чаргінец. Арганізм хворы, яго трэба спачатку вылечыць аператыўным парадкам – выдаліць пухліну і метастазы ў выглядзе заплеснелых чыноўнікаў, якія называюць сябе светачамі духоўнасці. А ўжо потым, паціху, арганізм можа і прыступаць да лёгкай фізкультуры, якая паступова пяройдзе ў спартыўныя дасягненні.
Калі літаратуру можна назваць харчовымі рэчамі, якімі сілкуецца нацыянальная духоўнасць, то крытыка літаратурная – гэта плыткая кроў, якая даносіць харчовыя рэчывы ва ўсе аддаленыя закуткі грамадства.


ЛіМаразм-16

Няхітрая хітрая схема

                Дураки обожают собираться в стаю,
                впереди их главный – во всей красе.
                Булат Акуджава

У нумары “ЛіМа” 32 за мінулы год, у рубрыцы “У Саюзе Пісьменнікаў Беларусі” пабачыў чалавека, падобнага да Карла Маркса. Прыгледзеўся – о, мой даўні знаёмец Віктар Праўдзін, былы галоўны рэдактар “Мастацкай Літаратуры”! Радасна, што ён не згубіўся ў вірах літаратурнага жыцця і, нават у адстаўцы, уганараваны, як паведамляецца ў артыкуле, “медалём Францыска Скарыны”.
З Віктарам Праўдзіным у мяне былі мудрагелістыя стасункі, калі выдаваў у “Мастацкай літаратуры” раман “Марыянеткі і лялькаводы”, часопісны варыянт якога ў 2004 годзе надрукавала “Полымя”.
Памятаю, я ўсё намагаўся даказаць Праўдзіну, што з’яўленне рамана ў “Полымі” ёсць падставай для публікацыі яго поўнай версіі кнігай. Але галоўны рэдактар, нібы партызан, стаяў на сваім цвёрда – рана яшчэ! Пры гэтым пераконваў, што яны, калектыў рэдакцыі, пільна адсочваюць мой лёс, мае публікацыі і што я вось-вось дарасту да кнігі. Але пазней. Сам Праўдзін, трэба заўважыць, быў нераўнадушны да “Полымя” Мятліцкага па асабістай прычыне – яго адтуль звольнілі і аўтаматычна спынілі друкаванне яго даўжэзнага дэтэктыўнага рамана, рэдакцыя палічыла, што дэтэктывам не месца на старонках акадэмічнага часопіса.
Але талковы рэдактар тут жа выплыў у “Мастацкай літаратуры” і вокамгненна арганізаваў серыю “Беларускі дэтэктыў”, дзе пачалі выдавацца ён, супрацоўнікі рэдакцыі, іх родзічы і літаратурныя сілавікі. Ва ўсіх аказаліся свае дэтэктывы! Потым нехта пісаў у “ЛіМе”, што ў гэтай серыі выдаюцца не зусім дэтэктывы, а папраўдзе, і зусім не дэтэктывы. Карацей, серыю паціху прыкрылі. Але, пакуль яна існавала, я загарэўся заваліць “Мастацкую літаратуру” дэтэктывамі па-беларуску і стаў наіўна прапаноўваць іх Праўдзіну. Мой імпэт быў адбіты лоўка – сумеўшыся на секунду, галоўны рэдактар сказаў, што рэдакцыя (удумайцеся) не мае магчымасці выдаваць больш за адну кнігу ў год у гэтай серыі! У час размовы я не здагадваўся, што чыноўнікі ўжо павыдавалі свае кнігі і серыя спешна зачыняецца. Такім макарам “Мастацкая літаратура” працуе і надалей – ствараюцца блатныя серыі, напрыклад, “Залатое пяро”, чыноўнікі яе запаўняюць сабою (памятаю, нават Анатоль Аўруцін у час свайго кароткага фавору выдаўся там) і потым, нібы замятаючы сляды, зачыняюць гэтую серыю, адкрываючы новую, у якую зноў жа пхаюць свае творы. Такая завялася практыка. І такая няхітрая схема. То бок у новыя пачэсныя серыі перацякаюць адны і тыя ж асобы.
Ну ды паслухаем жа Праўдзіна, які цяпер на пенсіі:

“— Існуе меркаванне, што сучаснай беларускай літаратуры бракуе дэтэктываў. Вы з гэтым згодны? (Яна Явіч)
— Катэгарычна не! Так кажуць толькі тыя, хто іх не чытаў. У кнізе «Карона Вітаўта Вялікага», што выйшла ў «Мастацкай літаратуры» ў 2004 годзе, сабраны творы сучасных пісьменнікаў, якія працуюць у гэтым жанры”.
 
Ага, зноў калектыўны зборнік, які ў нас жартаўліва называецца “брацкай магілай”. Арыгінальныя кнігі ў серыі “дэтэктыў” былы галоўрэд “Мастацкай літаратуры” чамусьці не ўзгадвае.

— Як вам працуецца сёння?
— Цяпер я жыву ў Глыбоцкім раёне, у вёсцы. Часта бываю ў школах, бібліятэках. Чытачы заўсёды задаюць шмат пытанняў, якія датычаць, літаратурнай творчасці, хобі, асабістага жыцця. Значыць, людзі ведаюць і чытаюць мае творы.

Ад сябе дададзім, што, напэўна ж, і ў Мінск наведвацца не забывае пенсіянер. Медалі Скарыны за проста так не даюць.

На восьмай старонцы тыднёвіка, у рубрыцы “ракурс”, выступае спецыялістка па дзіцячай літаратуры, дацэнт філфака Лада Алейнік. Памятаю, у 2007 годзе мы працавалі з ёй для артыкула ў “Полымя” – “Што чытаць дзецям?”. Мяне ўразіла на той час, што выкладчык БДУ не ведае многія амаль класічныя творы, напрыклад, не знаёмая з творчасцю Васіля Гігевіча (яго кнігу “Марсіянскае падарожжа” я рэкамендаваў тады ў артыкуле), гадоў дваццаць ужо не перачытвала Дастаеўскага, але хоць і прызабыла сусветнага генія – усё роўна лічыць нашага Быкава нашмат глыбейшым і лепшым. Уразіла тады мяне дацэнт і тым, што аповесць Івана Навуменкі “Дзяцінства. Падлетак. Юнацтва” яна ставіць вышэй за аналагічную – з такой жа назвай! – трылогію Льва Талстога. Нібы Леў Мікалаевіч “пазычыў” у Навуменкі свой сюжэт!
Але суна не гэта, а што такія людзі кідаюцца запальваць святло духоўнасці ў сэрцах маладога пакалення. Лада дужа любіць сваіх студэнтаў, усіх без выключэння, як яна падкрэслівае. Але гэтыя ўлюбёнцы насамрэч хітруны і зрэдку “падводзяць” сваю выкладчыцу. На арганізаваны ёй конкурс крытычных артыкулаў – артыкулы, якія яна асабліва хваліла, былі… артыкуламі ненавіснага ёй Міхася Южыка, якія мілыя студэнты “пазычылі” з яго сайта і прадставілі як свае. Калі Алейнік у гэтым выкрылі літаратары (напрыклад, Марыя Мартысевіч) – бо дацэнт хвалілася маімі артыкуламі ў ЖЖ! – яна таропка і хапатліва, замятаючы сляды, схавала тую частку ЖЖ пад замок.
Што ж, якія выкладчыкі, такія і студэнты.
Але ж паслухаем, як соладка пяе дацэнт у лімаўскім інтэрв’ю, парадуемся светламу слову і, як кажуць, забудзем “долги и обиды”:

«У літаратуру для дзяцей закладзена дабрыня — мы можам казаць, што гэта дыдактызм, але гэта і асновы сацыялізацыі, інкультурацыі, выхавання чалавека. Кніга многаму вучыць, што адбываецца абсалютна неўсвядомлена: праз цікавы сюжэт, займальную сітуацыю».

Наастатак: я разумею, што непрыемна, калі крытык называе канкрэтныя імёны і канкрэтныя непрыгожыя дзеянні. Але ж ці не папярэджвалі вас, спадары, што палітыка сайта з новага года мяняецца ад абстрактнага да канкрэтнага, ад агульнага слова “чыноўнікі” да рэальных персаналій – так бы мовіць “дзеячаў” нашай культуры. І ўсё для таго, каб гэтыя “дзеячы” не натварылі яшчэ большай бяды.


ЛіМаразм-17

Узаемалюбоў

Акадэмік Уладзімір Гніламёдаў палюбіў часопіс “Полымя” моцна, страсна і неадступна. Цягнікі яго раманаў штогод, ужо другое дзесяцігоддзе, спыняюцца там, адпачываюць, набіраюцца сіл і выпраўляюцца ў вялікую літаратуру. Любоў аказалася надзвычай моцнай і ўзаемнай, акадэмік не выпускае талію каханкі ні на секунду, будучы, як зазвычай пры позняй любові, дужа патрабавальны і самаахвярны адначасова. Не, акадэмік паважае і аддае даніну іншым дзяржаўным выданням, ён дазваляе перакладаць свае раманы “Нёману”, дазваляе іх выдаваць “Мастацкай літаратуры” шыкоўнымі кнігамі, – але з яго любоўю да “Полымя” нішто параўнацца не можа.
Я, прыкладам, таксама лічу сябе аўтарам “Полымя” і з 2003 года друкаваўся там разоў шэсць. Значыць, раз на два гады. Але не адчуваў узаемнай любові, даверу і злагады. Я быў толькі маладым каханкам, які залез да палюбоўніцы праз акно, я тросся, што вось-вось прыйдзе законны муж і мяне вышпурне. Да апошняга моманту, пакуль не пабачу свае радкі ў часопісы на ўласныя вочы, я перабываў у разладдзі ды стрэсе.
Не тое – Уладзімір Гніламёдаў. Яго прысутнасць у часопісе я адчуваў заўсёды – з’яўляючыся там зрэдку, я пастаянна перасякаўся з прафесарам. То я пачынаю публікацыю рамана, а ён заканчвае свой. То наадварот. То сціплая падборка маіх вершаў укліньваецца ў нумар, дзе доўжыцца публікацыя яго эпапеі. Я практычна ані разу не патрапіў у часопіс, каб не ўнюхаў там законнага мужа. І горка рабілася ад таго, што “Полымя” мяне ніколі па-сапраўднаму не палюбіць, не прамяняе на акадэміка.
І вось я разлучаны з любімым часопісам. Ужо два гады нічога туды не нашу. Змяніўся і склад рэдакцыі. Сышоў Мікола Мятліцкі. Але эпапея і любоў Гніламёдава да часопіса не астывае! З новымі раманамі, што ткуць і ткуць раскошны кілім, выступае прафесар. Ён у нечым нагадвае састарэлую спартыўную зорку, якая, нягледзячы на ўзрост, перамагае маладых і амбітных. Тыя плачуць, не ў змозе адужаць спартыўнага генія, спадзеючыся толькі на тое, што ўзрост возьме сваё. Аднак не стамляецца спартсмен – і ў 35, і ў 40 гадоў размахвае ён ракеткай, стрэльбаю, бейсбольнай бітаю. І маладыя ў адчаі.
Аднак жарты ў бок і паспрабуем цвяроза паглядзець на стыль пісьма геніяльнага акадэміка, які дазваляе яму так доўга і неадступна любіць айчынную літаратуру, а літаратуры – стагнаць ад страсці і захаплення.
У нумары 11 “Полымя” за мінулы год распачынаецца публікацыя чарговага рамана Ўладзіміра Гніламёдава – “Пасля вайны”. Ды акунемся ж мы ў тэкст.
Перш за ўсё нас уражвае журналісцкі стыль выкладання матэрыялу – скупа, без прэамбул і філасофскіх сентэнцый, як даўнім сябрам сваім, падае нам Гніламёдаў свой Тэкст:

“У тым жа сорак чацвёртым, адразу пасля вызвалення, недзе ў жніўні, невядома адкуль з’явіліся цыганы. Не было іх тут, у Прусцы, усю вайну. З цыганамі немцы рабілі тое ж, што і з яўрэямі, — адпраўлялі ў канцлагеры, знішчалі”.

Акадэмік не цырымоніцца з чытачом – і акрэслівае месца дзеяння двума словамі: “тут, у Прусцы”. То бок усе павінны цвёрда ведаць, што гэта за Пруска (горад, пасёлак ці вёска), дзе яна знаходзіцца, бо ўсе мусілі чытаць папярэднія раманы празаіка.
Другое. Скажыце, што такога арыгінальнага сказаў нам пісьменнік? Што яўрэяў з цыганамі адпраўлялі ў вайну ў канцлагеры ды знішчалі – мы даўно ведаем. Можа, гэта пададзена неяк кранальна, па-свойму, адмысловым стылем? Не, сухая журналістыка, і не болей. Адсутнічае мастацкі элемент.

Глядзіце далей:

     “Цыганы — добрыя рамеснікі: меднікі, лудзільшчыкі, бляхары, майстры на ўсе рукі. Непрыхільна з другога боку вуліцы пазіраў на нечаканых гасцей певень з ярка-чырвоным грэбенем і вялікім валляком пад барадой. Куры ж, якімі апекаваўся прыгажун, бяспечна кешкаліся ў траве, ні на што не звяртаючы ўвагі”. (Правільна, па-літаратурнаму – “грабянём”, гл. тлумачальны слоўнік.)


Ідзе простае сцвярджэнне пра ўмельства цыганоў і адразу ж, з кручы ў ваду, у тым жа абзацы – пастаральны малюнак: вуліца вёскі, куры і певень.

І тут жа, без тлумачэння, з’яўляецца нейкі Лявон, у якога ные параненая рука. Хто ён, што ён і навошта – не паясняецца. Ты, чытач, павінен быў вывучаць папярэднія раманы – там усё, мабыць, ёсць! (Але ж раман Гніламёдава друкуецца ў “Полымі” як арыгінальны. У ім не пазначана, што ён складовая частка нейкай вялікай “глыбы”.) Не, проста Лявон, і ён проста падышоў да веснічак:

     “Да веснічак падышоў Лявон. Ныла левая, параненая рука. Параніла даўно, яшчэ ў тую, царскую вайну, у плячо, і вось рука да гэтага часу ные. Асабліва калі ветрыкам па ёй павее. Ён абхапіў яе правай, мацней прыціснуў да сябе. Цыганы, колькі чалавек, параўняліся”.

Глядзіце, рука ные, калі па ёй павее ”ветрыкам”. Ад чаго ж ласкальная форма слова “вецер”, калі рука параненая ад яго нясцерпна ные? А таму, што Гніламёдаву падабаецца слова “ветрык”. Ветрык ласкава павее, а рука заные нясцерпна.

Цыганы падышлі да Лявона і ён, не павітаўшыся, не паківаўшыся, зусім не па-вясковаму пытаецца ў тых:

      “— Можа, пра Піхту што чулі? — спытаў Лявон дзецюка, які першы параўняўся з ім. — Быў у мяне цыган знаёмы — Піхта..”

Уяўляеце сцэну на вясковай вуліцы, калі не здароўкаюцца з незнаёмымі, а тыя не прадстаўляюцца, хто яны? Такога ў прыродзе не бывае, гэта па меншай меры нетыпова. Але акадэмік не думае пра чытача, ён, як дакументаліст і журналіст, завальвае на фактамі; у яго галаве, магчыма, цыганы і павіталіся і прадставіліся вяскоўцу. Ды толькі мы, чытачы, гэтага не пабачылі.

Увогуле, быць празаікам – гэта вялікае майстэрства, а раманістам, які павінен трымаць тысячы фраз, слоў і эпізодаў свайго тварэння ў галаве – справа не многім пасільная. Гніламёдаў відавочна не спраўляецца з гэтай задачай. Ён не здольны ўжывацца ў герояў, не можа адначасова глядзець на тэкст вачыма чытача. І не дзіва: другое дзесяцігоддзе ён піша пры поўнай адсутнасці крытыкі на сваю эпапею! Яму няма з чым звярацца. Крытыкі ўпарта маўчаць.
Я раней, гадоў пяць таму, задумваўся – чаму так? Чалавек стараецца, флагман айчыннай літаратуры яго друкуе як генія, а ўсе мачаць. Ну напісала б хоць што яго падначаленая (былая), супрацоўніца Акадэміі Ганна Кісліцына, ці яшчэ хто. Дык не. І першае, што прыходзіць на розум – добрага сказаць нельга і сорамна, а дрэннага – сабе даражэй, дый ніколі ні ў “Полымі”, ні ў “ЛіМе” крытыку на акадэміка не надрукуюць.
Вось і цялёпкаецца бедны раманіст нібы ў вакууме, без крытыкі, без справядлівай ацэнкі. У нас жа як – друкуюць, значыць, ужо гэта само па сабе знак якасці. Так вось ідзе дэградацыя пісьменнікаў, знявага да мастацкага слова. Маўчаць крытыкі, нібы ў рот вады набраўшы. Толькі апошнім часам з’явіліся некаторыя – не крытыкі, не! – а я б назваў – папіхачы, што рэкламнымі артыкуламі пруць Уладзіміра Гніламёдава ў класікі айчыннай літаратуры. З эпапеяй, якая не выходзіць за рамкі журналістыкі і дакументалістыкі, з абсалютна немастацкім тварэннем.
Увогуле, у беларускай літаратуры адбываюцца працэсы, якія ўжо палягаюць за мяжою дабра і зла, іх проста немагчыма ацэньваць. Жыццё і здаровы сэнс асобна, а падзеі, насуперак ім, асобна. Ідзе разбурэнне каштоўнасцяў, культуры, эстэтыкі пад самым носам у навукоўцаў з Акадэміі. Літаратурныя сілавікі вырашаюць свае асабістыя задачы, адстойваюць сваю выгаду. І ўсе гэта ведаюць. І ўва ўсіх раты на замку. А наменклатура куражыцца, і што яна вытварае з літаратурай – гэта не жарты. І ўжо паслязаўтра вашы дзеці, унукі будуць вывучаць гэтую пісаніну ў школах, а настаўніцы, як у добрыя савецкія часы, будуць называць гэта шэдэўрамі ды змушаць зубрыць кавалкі на памяць, пісаць сачыненні, карыстаючыся думкамі ліслівых навукоўцаў, якія напішуць падручнікі ў славу такіх “тэкстаў”. Гэта здарыцца неадменна, пакуль язык у беларускай культурніцкай эліты будзе ў адным месцы тырчаць.


ЛіМаразм-18

Лепш і не скажаш

“ЛіМ” №31 за мінулы год адкрываецца традыцыйнай рубрыкай “У Саюзе Пісьменнікаў Беларусі”. На гэты раз там – сакратар СПБ Георгій Марчук, галоўны рэдактар “Мастацкай літаратуры” 90-х і пачатку 2000-х гадоў, самых чорных гадоў для гісторыі выдавецтва. Але гаротныя часіны, відаць па ўсім, не зламалі рэдактара – выйшаў ён адтуль бадзёрым, непатапляльным, тым больш што шмат паспеў свайго выдаць тады. Ну а цяпер, я бачыце, зноў жа заняты карыснай справай Марчук, працуе з моладдзю, выдае іх кнігі ад СБП. Звыкла заўважым – нябачныя кнігі, бо іх прэзентацый і элементарнай рэкламы “ЛіМ” не дае практычна ніколі.
Паслухаем вопытнага рэдактара:

“— Георгій Васільевіч, вядома, што ўжо тры гады маладым літаратарам прысуджаецца стыпендыя СПБ…(Яна Явіч)
— Рашэнне выплачваць стыпендыі было зацверджана на Прэзідыуме СПБ. Хаця сумы невялікія, гэта стымул для далейшай творчасці. Напрыканцы года кожны стыпендыят прадстаўляе кіраўніцтву СПБ уласныя напрацоўкі: вершы, апавяданні, эсэ... Канечне, надрукаваць адразу ўсё не ўдаецца. Але нашы рэкамендацыі ўлічваюцца, і многія маладыя творцы выдаюць кнігі з дапамогай абласных пісьменніцкіх арганізацый, а Мінскае гарадское аддзяленне ў 2011 годзе пры падтрымцы выдавецтва «Чатыры чвэрці» заснавала кніжную серыю «Мінскія маладыя галасы»”.

Як той казаў, каб так смыком, як языком. Вельмі хацелася б пачытаць гэтыя кнігі, напрыклад, у вольным доступе ў Сеціве. А яшчэ б лепш – выдаць свае ўласныя заляжалыя творы ад СПБ ды бясплатна. І вось яшчэ што хвалюе: дзе мяжа паміж маладым літаратарам і немаладым?

А вось як Георгій Марчук пра сучасную літаратуру:

“Тэматыка твораў цяпер шырэйшая: кожны час нясе новае асэнсаванне жыцця. У маладых прысутнічаюць сарказм, цынізм, з’едлівая іронія. Калі мы грунтаваліся на традыцыях класікі, то цяпер пераважаюць фантастыка, містыка… Але, хоць людзі і бываюць сквапнымі ды жорсткімі, пісьменнік усё адно застаецца і прарокам, і філосафам, і носьбітам пэўнай ідэалогіі, і абаронцам вечных каштоўнасцей”.

Са свайго доўгага досведу скажу, што сталыя літаратары Беларусі заўсёды маюць да маладых пачуцці дваістыя – з аднаго боку, гэта іх змена, якую варта і трэба ўводзіць у вялікую літаратуру, прадаўжальнікі, так бы мовіць; а з другога, – што як сярод іх аб’явіцца нехта занадта амбітны, які стукне кулаком па стале і скажа, “а цяпер вы мяне слухайце!”? Дарэчы, вось гэтая праца з маладымі ў СПБ і амаль нябачныя серыі прыдуманы як буферныя – для разгрузкі рэдакцый ад настойлівых маладых – рэдактару, адпрэчваючы рукапіс (а часопісы не гумовыя, а чыноўнікам самім мала месца), ёсць куды маладога накіраваць – у секцыю, да Пазнякова і К, а яны ўжо ведаюць, як вас замарочыць.

Старонка “паэзія” сустракае нас трыма аўтарамі, самы тытулаваны з іх – Казімір Камейша, яму ўдвая больш месца далі. Не так даўно, памятаеце, аглядалі мы яго вершы і знайшлі іх мала энергетычнымі, меланхалічнымі, недасканалымі. І зусім не галаслоўнічалі мы, а прывялі таму доказы.

Цяпер жа:

***
Было юнацтва, як дзівацтва,
Нібы ў аправе залатой.
Быў сон без права прачынацца,
Як дол з адвечнай мерзлатой.

З маіх лужкоў, з азёр аправу
Знішчала жорсткая рука.
У забыццё пабегла прама
І там згубілася рака.

Якія сілы нас натхнялі,
Я й сёння ўцяміць не магу.
Адных няшчадна выпрамлялі,
А іншых гнулі у дугу.

Усіх забытых не аплачаш,
Тых не пярэймеш, хто блудзіў.
Як шмат было галоў гарачых!
Іх вецер часу астудзіў.

Ламала, путала і секла,
Каціла на жыццёвы ўскрай.
У рай няма шляхоў праз пекла,
Нам і не сніўся нават рай.

Ды што было — не ўсё былое,
Яно не падуладна сну,
Бо мае самае малое
Вялікай памяці цану.

Людзі не мяняюцца, тым больш у сталым узросце. Зноў песімізм, жыццё – “пекла”, наперадзе “забыццё”, і толькі “юнацтва, як дзівацтва” “ў аправе залатой”. Не вельмі ўдалая, дарэчы, метафара, бо дзівацтва гэта “чудачество“, амаль блазенства – і чаму яму быць у аправе залатой, а не ў вопратках скамароха – не зразумела.
“Якія сілы нас натхнялі,/ Я й сёння ўцяміць не магу./ Адных няшчадна выпрамлялі, /А іншых гнулі у дугу”. Ужыванне “й” кароткага замест “і” і “у” замест “ў” тут яўна для таго, каб не збіцца з рытму, і ад ляноты – навошта мучыцца і падбіраць? Але вы паспрабуйце вымавіць “й” – пусты гук. І “у” пасля галосных у беларускай мове гучыць штучна, язык ломіцца.
А ўвогуле, галоўнае не гэта, а тое, для чаго пішуцца такія вершы – занудлівыя, цяжкія, роспачныя… А для псіхатэрапіі, для таго, чытач, каб выліць усю меланхалічную жоўць на цябе і… атрымаць палёгку, узняць уласны настрой.

Вершы Алеся Каранеўскага таксама аптымізмам не вызначаюцца, а спаборнічаюць з Камейшавымі ў тым, каб загнаць чытача ў роспач. Адзінае іх адрозненне – майстэрства крыху меншае, чым у вопытнага рэдактара.

І чаго там толькі ні было —
Страшна помніць, але помніць трэба.
Вось і побач жахам загуло…
Хто мы? Што ў нас? Так далёка неба!

Па-першае, зацёртая-перацёртая рыфма “трэба – неба”, па-другое, граматычная памылка – замест “ні было” неабходна пісаць “не было”. Рэдактары не заўважылі.

На вершах Жанны Ўсцінавай я крыху адпачыў душою. Прапаноўваю зрабіць гэта і вам:

Лунанне

Чаму, як прыходзяць ночы,
душа мая спаць не хоча?
Галубкай у шыбку б’ецца,
натхнёна лунаць імкнецца
над ціха спачылым летам
у засені шэрых праспектаў,
над гмахамі цьмяных вуліц,
падобных удзень на вулей,
над плошчай, дзе зоркі лічыць,
астролаг у дзіўным абліччы,
над цэркавак купаламі,
над хаткамі і мурамі,
над стужкай Дняпра сівога
і росным прымглёным логам,
над стромка прыўзнятым ровам…
Над усім, што завуць Магілёвам.

І яшчэ адна радасная падзея: на старонках “крытыка” ў гэтым нумары можна пабачыць сапраўды крытычныя артыкулы на кнігі “звычайных” літаратараў. Звяртае на сябе ўвагу артыкул Міколы Шабовіча. Прывядзём цалкам вялікі анонс, каб было зразумела:

“З цікавасцю бяру ў рукі першыя кнігі маладых паэтаў. Часам яны, на жаль, пакідаюць раўнадушным, часам расчароўваюць і нават раздражняюць. Асобныя западаюць у душу, прымушаюць раз-пораз гартаць, перачытваць і захапляцца ўдачамі маладога аўтара ці аўтаркі. Ці стануць яны паэтамі (паэткамі), пакажа час — няўмольны суддзя ўсяму зробленаму. Аўтарка, пра якую мне хочацца расказаць, мяркую, зможа пакінуць свой — ні на чый не падобны — след на літаратурнай сцяжыне Беларусі. Для гэтага ў яе нямала падстаў. Але спачатку знаёмцеся: Алена Басікірская. І яе «Споведзь» — зборнік, які нядаўна пабачыў свет у выдавецтве «Кнігазбор»”.

Прыемна такое чытаць. Да таго ж і імя новае, і кніга ў недзяржаўным выдавецтве выйшла. Дый аўтар, Мікола Шабовііч, піша, як заўсёды, з душою.

Настассю Грышук нарэшце прарвала на крытыку, яна адыгралася на малавядомым амбітным паэце. Надакучыла, відаць, кланяцца сілавікам ад белліту. Прывяду анонс і пачатак, чытач, каб вы ўсё зразумелі.

“Пачнём з таго, што аўтар сам прынёс у рэдакцыю сваю кнігу, жадаючы атрымаць ацэнку. Гутарка пойдзе пра зборнік вершаў «Белая варона» Сяргея Прыёмкі”.

Карацей, сам нарваўся! Далей:

“Ёсць негалоснае правіла — не атаясамліваць лірычнага героя з аўтарам, аднак у нашым выпадку гэта немагчыма: ува ўсіх тэкстах аўтар калі не прамаўляе ад першай асобы, дык відавочна выказвае ўласную пазіцыю, прычым даволі катэгарычна, а часам нават агрэсіўна. Да таго ж белай варонай мы мусім лічыць яго самога”.

Мараль, не насіце свае сумнеўныя кніжкі, не дакучайце рэдактарам.

На другой старонцы “крытыка” размова з Віктарам Гардзеем пра сучасную літаратуру, паэзію. Гардзей, на маю думку, сапраўды паэт і сапраўды рэдактар. За ўсю маю доўгую кар’еру і слова кепскага пра яго сказаць не магу. Таму паслухаем мэтра:

“1. Як вы ацэньваеце сярэдні ўзровень сучаснай беларускай паэзіі?

Прыемна, што плён паэтычных намаганняў наша сучасная крытыка пастаянна трымае ў полі зроку, але якой мерай вызначыць рэальны кошт сённяшняй беларускай паэзіі? Ці ёсць у яе ўвогуле нейкі схематычны сярэдні ўзровень? Сапраўдная паэзія як від мастацтва не мае залатой сярэдзіны, бо яна без пачатку і канца: паэзія альбо ёсць, альбо яе няма. Безумоўна, у нашым выпадку было б лепш гаварыць пра сярэдні ўзровень вершаскладання або вершаванай творчасці, якою, як сведчаць факты, займаецца добрая частка працаздольнага насельніцтва Беларусі, не беручы пад увагу пенсіянераў і дзяцей. Згадаем неўтаймоўнага В. Бялінскага, які і сам умеў няблага рыфмаваць. У сваіх працах ён казаў, што паэзія ўяўляе сабой сузіранне ісціны ў аздабленні і з дапамогай мастацкіх вобразаў, гарманічнае адзінства слова і пачуцця — хаця для кожнага асобна ўзятага твора важнае значэнне мае душэўная патрэба аўтара. Патрэба пісаць — ці то гусіным, ці то электронным пяром — не па прафесійным абавязку, а без прымусу, калі папросіць душа. Здаецца, што гэты надзвычай жывучы ў масах літаратурны занятак — вершаскладанне — з кожным годам у Беларусі набывае ўсё больш прыхільнікаў. Звычайна напрыканцы сваёй працоўнай біяграфіі кожная крыху адораная асоба кідаецца пісаць вершы. Можа, таму, што напачатку «было Слова»? І ні бяды аўтару, што ў яго творах, разасланых па рэдакцыях часопісаў і газет, зусім няма прафесіяналізму — таго прафесіяналізму, пра які следам за В. Бялінскім пераканаўча гаворыць ці не самая аўтарытэтная ў свеце «Энцыклапедыя Брытаніка»: «Абсалютная паэзія ёсць канкрэтнае і мастацкае выяўленне чалавечага духу на эмацыянальнай і рытмічнай аснове». Бадай, лепш пра паэзію і не скажаш!”


ЛіМаразм-19

Танцы каля чучала

“ЛіМ” №30 за мінулы год выкананы ў лепшых сваіх традыцыях – мала літаратуры і нязводнае адчуванне, што яна, кволая, у жорсткіх лапах наменклатуры. Ну ў якой такой яшчэ краіне літаратары павінны спачатку памаліцца Коласу і Купале, потым усім сакратарам СПБ, потым адсвяткаваць юбілеі класікаў, і толькі тады прыступіць да ўласна літаратуры – два гады чакаць у “ЛіМе” падборку сваіх вершаў, на якія не будзе крытыкі і якія ніколі не ўвасобяцца ў бясплатную кнігу, калі ты а) не чыноўнік б) не родзіч нейкага галоўрэда?
Ну менавіта ж так і адбываецца, спадары. Можна рваць на сабе валасы, качацца па падлозе, руйнаваць мэблю і нават скандаліць у рэдакцыях – нічога не зыначыцца, бо літаратура ў нас даўно заменена чучалам, а сапраўдная мэта танцаў каля гэтага чучала – жыццё літаратурнай наменклатуры, каб яно было годным, сытым, праслаўленым. Не стамлюся гэта паўтараць і паўтараць чытачу. Ведаю, што нас чытаюць студэнты і спадзяюся, што яны вырастуць з нармальнымі, а не скручанымі мазгамі.
На сайце СПБ нарэшце з’явілася запозненая рэакцыя на “ЛіМаразм” – нехта пад псеўданімам накатаў кароткі артыкул. Там абураюцца, што выгнаны з СПБ Новікаў знайшоў “нейкага М. Южыка” (насамрэч сталага аўтара “Полымя”!), які паклёпнічае ў тым, што чыноўнікі ўганароўваюць званнямі самі сябе. І прывялі мой спіс, што, маўляў, тыя і тыя намінанты не маюць пасад у СПБ, што я схлусіў. Спадары, паняцце наменклатуры шырокае – гэты не толькі пасады СПБ, але і шматлікія рэдактары падуладнага СПБ холдынгу і дзяржаўных выданняў. І яны ўсе, колькі я сябе памятаю, мелі там пасады, яны вам пакорныя – таму і ўганараваны медалямі, значкамі ды граматамі. А калі цяпер яны на заслужаным адпачынку, то гэта не значыць, што яны выдалены з наменклатурнай касты. Яны адданыя вашы паплечнікі. Гэта што тычыцца закідаў СПБ-шнага сайта ў мой бок.

Што тычыцца нумара 30 “ЛіМа” – ён пачынаецца малебнам Янку Купалу (фота маладога паэта на ўсю першую паласу – гэта не ікона ў храме літаратуры?), другі артыкул – “У Саюзе пісьменнікаў Беларусі”, дзе Генадзь Пашкоў рапартуе пра падрыхтоўку Свята Пісьменнасці (пісьменнасці амаль няма – свята затое святкуем).

Дабраўся да старонкі “паэзія”. Тры паэты. Возьмем кожнага па парадку.
Васіль Дэбіш выступае з мініяцюрнымі вершамі – настолькі мініяцюрнымі, што нешта сказаць у трох словах паэту не ўдалося, усё ж такі ён не Гасподзь Бог і кожнае яго слова не золата. Падборка называецца “Жвірынкі”, мяркуйце самі:

***
Нясу на плячах
адзіноты
поўню.

***
Лёгкае
воблака
сноў.

***
Захінуўся
ў роспач
вецер.

***
Сасмяглыя зоркі
п’юць
рэчку.

Адзінае, што можна лічыць паэзіяй, вобразнасцю – пра “сасмяглыя зоркі”, якія “п’юць рэчку”, сапраўды ўдала. Але ж колькі паражняку прыйшлося паэту намалаціць, каб дайсці да такога. І ўзнікае законнае пытанне не толькі да Дэбіша – да ўсіх нашых паэтаў, асабліва тых, хто мае доступ да дзяржаўнай кармушкі: ці варта ўсё напісанае друкаваць? Можа, трэба адбіраць лепшае?

Паэтэса Наталля з гучным прозвішчам Азаранка друкуе адзіны верш – прысвячэнне Аркадзю Куляшову. Прываблівае пафас, энергетыка, здольнасць любіць і захапляцца іншымі, чаго ў наш эгаістычны час мала-мала:

Світанак лютаўскі
над Бесяддзю ўзышоў
І заблішчаць снягі,
як дыяменты…
На белы свет з’явіўся Куляшоў
На Касцюкоўшчыне, у вёсцы
непрыкметнай!

Ў той дзень прыгожы
ліст календара,
Ўжо соты раз зрывае час,
як з дрэва…
Віншуй Аркадзя, Белая зямля!..
Брыгады сцягам неба ружавее.
…………………………………….

Паэзія Міколы Шабовіча мне падабаецца. Але на густ і колер, як вядома, сябра няма. Досыць багатая вобразнасць, іронія, гумар, мала звыклай беларускай нуды, яе перамагае, здаецца, любоў да жыцця. Вось найбольш упадабаны мной верш падборкі:

***
Хтосьці ў дзверы стукнуў нечакана.
Хто ж такі — мой неспадзеўны госць?
Верыцца, што, можа быць, не старасць,
Дый вядома, што не маладосць.

Адчыніць ці, можа, памарудзіць?
Хай шчэ стукне раз ці, лепей, тры.
Стук адзін не кожнага разбудзіць…
Ды чамусьці ціха на двары.

За акном — абвесненае ранне.
Дзе ж мой госць? Пайшоў, не пагасціў…
Ну а раптам даўняе каханне?
Я ж яго і ў хату не ўпусціў…

На шостай старонцы “ЛіМа” месца крытыкі гэтым разам займае рубрыка “гістарычны пляц” і артыкул, прысвечаны стагоддзю пачатку Першай Сусветнай вайны – “Сто гадоў перад новай адказнасцю”. Як бачыце, артыкул не пра літаратуру і не пра мастацтва.
Наступная старонка мае рубрыку “крытыка”, але і там зусім не крытыка, а артыкул Алесі Лапіцкай з непісьменнай назваю “За паўкрокі ад актуальнасці” (правільна – “за паўкроку”, “за паўкрокі” чую ўпершыню, вушы парэзаў). Пра што артыкул? А Бог яго ведае. Паспрабуем зверыцца з анонсам:

“У нядаўнім артыкуле, прысвечаным «наіўнаму мастацтву» і эпігонству, згадвалася праблема актуальнасці літаратурнай творчасці. Актуальнасць можна разглядаць у двух аспектах: як мастацкую і жыццёвую. Пачнём з мастацкай актуальнасці — і зноў выкарыстаем умоўны падзел аўтараў на аматараў і прафесіяналаў”.

А, ну крыху прасвятлела. Артыкул – літаратуразнаўчы, Лапіцкая бліскае сваім досведам. Пачынае яна здалёк:

“Прафесійны пісьменнік, які вырашае стварыць, напрыклад, гістарычны раман, па-першае, знаёмы з лепшымі ўзорамі гэтага жанру ў айчыннай і сусветнай літаратуры, падругое, высвятляе, якім чынам ужо пісалі пра абраных ім герояў і гістарычныя падзеі, патрэцяе, дасведчаны ў сучасных мастацкіх тэхніках і, адпаведна, свабодны ў выбары стылю і наратыўнай стратэгіі. Кампетэнтнасць пісьменніка-аматара па гэтых пунктах не заўсёды высокая. Напрыклад, немагчыма выбіраць з таго, чаго не ведаеш, — таму калі наш аўтар не цікавіцца еўрапейскай прозай ХХ стагоддзя, гэта значна абмяжоўвае яго выяўленчыя здольнасці. Больш чытаць — галоўная творчая парада Андрэя Федарэнкі!”

Во яно як! І Федарэнку прыцягнула сюды. А што, спадарыня Лапіцкая, Барыс Пастарнак быў ідыётам, калі раіў прафесіяналам менш чужога чытаць, каб не збіцца са свайго стылю? Сам ён мала чытаў чужых вершаў у сталасці, затое свае шэдэўрамі рабіў. А той, хто шмат чытае, часцяком схільны да эпігонства. Чытаць шмат трэба ў маладосці, пакуль фарміруеш свой мозг. А потым – пішы, мы ж “не читатели, а писатели”.
Усё далейшае развіццё артыкула – набор банальнасцяў, глупстваў. Дзяўчына, адчуваецца, што не ведае прадмет, пра які пісаць сіліцца. Ну як вось можна без раздражнення слухаць такое бываламу дзядзьку: 

“Беларуская паэзія — звычайна таксама маналог, расповед пра сябе ці сваіх блізкіх — каханых, бацькоў, дзяцей. Вершы пра нас пішуцца рэдка, і ідэі іх звычайна не новыя: альбо варыяцыі на тэму «Люблю свой край, старонку гэту...», альбо размова пра Маці-Краіну («як сэрца начамі аб радзімай старонцы баліць...»)”.

Далібог, вушы вянуць.
Крызіс аўтараў – вось асноўная праблема холдынгу “Звязда”. Усіх таленавітых аўтараў выцеснілі ў апазіцыю.

Зірнуў ва ўкладыш “Кніжны свет”. Ну Навум Гальпяровіч там засвяціў сваё фота. Ну рэкламуецца пару медыцынскіх кніг (напэўна ад выдавецтва, якое друкуе бясплатна нашых чыноўнікаў). І ўсё.
Спадары, калі пачнём літаратурай займацца?


ЛіМаразм-20

Імёнаў багата, назваць – немагчыма

Перада мной свежы нумар “ЛіМа” – пяты ў сёлетнім годзе. Час рушыць імкліва. Нядаўна мы чакалі Новы год і падводзілі вынікі зробленаму, марылі, а пад бой курантаў загадвалі жаданні. Я не загадваў нічога пэўнага, а проста – каб мне стала хораша, пасля сямейнага ліхалецця і творчага застою, выкліканага ўдушэннем айчыннай літаратуры чыноўнікамі. Я знаходзіўся быццам без кіслароду. І вось у студзені ідэя азарала мяне, а слова як з неба звалілася – “ЛіМаразм”, серыя крытычных артыкулаў, шырачэзнае поле дзейнасці па вывядзенні беларускай літаратуры з балота. А далей – толькі кладзі рукі на клавіятуру, яны самі выльюць на свет Божы ўсё набалелае. Наменклатура доўга мардавала нашу літаратуру. І “ЛіМаразм” нарадзіла сама прырода як супраціў. Бо далей нельга было маўчаць.
Рубрыка імкліва развіваецца, і ў СПБ даволі хутка, для яго слановай рэакцыі, зразумелі, што гэта не жарты і што імёны, прозвішчы, непрыглядныя дзеянні чыноўнікаў і рэдактараў будуць плысці ў вушы прагнага чытача. СПБ раз’юшыўся, але даволі бяссільна – наняў ананімаў, якія пішуць пасквілі на мяне, лаюць, абражаюць, не баяцца – бо надзейна скрытыя пад міфічнымі прозвішчамі ды абаронены самім Міхасём Пазняковым, які курыруе сайт.
Ананімы называюць мяне то “нейкі невядомы Южык”, то раптам праяўляюць дасканалы досвед пра мае крытычныя артыкулы дзесяцігадовай даўнасці, прычым такія падрабязнасці прыводзяць, што я іх сам прызабыў. Ну, каму, як не Пазнякову ведаць, што я пісаў крытыку ў абарону рамана Харкевіч, што сама Ніна Чайка мяне аб гэтым прасіла, а Пазнякоў быў пасыльным. Я згадзіўся тады, бо пашкадаваў бабулю, на якую па-зверску накінуліся ў “ЛіМе” за… вы ўжо здагадаліся? За тое, што яна была не з касты “набліжаных” і Чайка наважылася ёй займаць плошчу “Нёмана”!
Цяпер праз ананімаў Пазнякоў крычыць, што раман Харкевіч “слабы” (чаго тады друкаваў?), а Южык проста халуй. Што ж, вольнаму воля. А яшчэ ананімы праяўляюць шырачэзны досвед у крытыцы мной творчасці Васіля Быкава, якую я вёў гадоў пяць таму выключна на сваім блогу, бо зразумела, што справядлівую крытыку на апостала ніхто друкаваць не асмеліцца. Во як глыбока праніклі ў маю творчасць падручныя Пазнякова, затуленыя псеўданімамі. І пры гэтым – “нейкі невядомы непрызнаны Южык”.
Ну ды ладна, вось што хацелася сказаць, дакладней засмуціць чытача. У апошнім нумары “ЛіМа” зусім няма айчыннай літаратуры, значыць, і разбіраць мне канкрэтныя творы не выпадае. Бо надыходзіць Вялікае Свята – Міжнародны кніжны кірмаш, увесь нумар цалкам аддадзены пад яго. Мы можам крытыкаваць толькі канцэпцыю: ну зноў не да вас, маладыя, бачыце, што мы заняты неадкладнаю справай? “А калі ж друкавацца?!” – заплачаце вы. “Заўтра!” – памятаеце, гэтак гаварыў бессмяротны Астап Бэндэр, калі ўзяў у падпольнага дзялка ордэры на запаветныя крэслы, а грошы заныкаў. Заўтра!
Вось вам, спадары, для нагляднасці ўрывак з майго рамана “Перакулены час” (2001 г.), і вы ўбачыце, што наменклатура вечна жывая:

“Чартыхаючыся, Сурмач аддрукаваў чацвёртую копію нешчаслівае долі вершаў і ў раздражнёным душэўным стане ўварваўся ў рэдакцыю. З суровым тварам, не вітаючыся і не зважаючы на гутарку рэдактара аддзела паэзіі з нейкім наведвальнікам, перадаў яму Васіль з рук у рукі свой рукапіс. Затым дзелавіта дастаў з кішэні блакнот і запісаў, як таго рэдактара велічаць, а таксама спытаўся, калі яго рукапіс маецца быць прачытаны. Рэдактар, нягеглага выгляду пажылы мужчына, паабяцаў прагледзець яго не раней як праз месяц, спасылаючыся на завал матэрыялам.
Што ж – месяц дык месяц. Крыху выпусціўшы пару, Сурмач развітаўся і рушыў да выхаду.
Няцяжка здагадацца, што і праз месяц, і праз два вершы не былі прагледжаны звышзанятым рэдактарам аддзела паэзіі. Гэтаму перашкаджалі: то нарада секцыі паэзіі ў Доме літаратара, то пасяджэнне Прыёмнай камісіі, то падрыхтоўкі да шматлікіх вечарын у гонар юбілеяў усялякіх заслужаных літаратараў, то зноў завал матэрыяламі, то нарэшце хвароба рэдактара.
Праз тры месяцы тэлефоннай вайны з непадступным тоўстым часопісам (і папярэдніх паўгода галаватлуму) Сурмач такі дабіўся аўдыенцыі па сваіх вершах”.

Многа, дужа многа ў нас валтузні, страшэнна шмат “пярэдніх” і “вітальняў” перад алтаром літаратуры. Як жа проста было ў часы Гогаля: ён і выдавец, які зацікаўлены прадаваць рукапісы. І больш ніякіх чыноўных надбудоў, адказных людзей, заслужаных дзеячаў культуры, усялякіх носьбітаў ордэнаў і пажыральнікаў дзяржаўных бюджэтных грошай. Літаратура і аўтар. А потым – актыўныя, глыбокія, хоць часам і з’едлівыя і скандальныя крытыкі. Вось з чаго нараджаецца Літаратура.

Напаследак прывядзём усё ж словы Мікалая Чаргінца з перадсвяточнага інтэрв’ю:

“— Гэты год, як вядома, аб’яўлены Годам моладзі. Кнігі маладых сяброў Саюза пісьменнікаў Беларусі можна будзе пабачыць падчас выстаўкі? (Яна Явіч)

— Так. У першую чаргу — выданні серыі «Маладая паэзія Беларусі» выдавецтва «Харвест», выпуск якіх курыруе галоўны спецыяліст Мінскага абласнога аддзялення СПБ паэт Рагнед Малахоўскі. Кнігі маладых аўтараў выходзяць і пры Мінскім гарадскім аддзяленні Саюза пісьменнікаў Беларусі, і пры абласных пісьменніцкіх арганізацыях. Усе імёны назваць цяжка, бо іх багата”.

Ну што ты будзеш рабіць! Зноў ад нас тояць імёны, якіх “багата” – гэтых віртуальных маладых, якія вось-вось калі не шар зямны перавернуць, то ўзнясуць нашу літаратуру на п’едэстал.
А мы будзем чакаць.
Не, мы ўсё ж будзем рухацца, прычым самі сабой. Гэтак надзейней. Таму што:

Куды? Адкуль?.. –
маўчанне.
Не дасць адказу час.
Стаю – і сам пытанне,
іду – і сам адказ.
              Алесь Разанаў


ЛіМаразм-21

Выпадзенне з рэальнасці

                И в крепкой, ледяной обиде,
                Сухой пургой ослеплены,
                Мы видели, уже не видя,
                Глаза зеленые весны.
                Ілья Эренбург

Усё заглыбляюся ў архіў “ЛіМа” за 2014 г., нібы ныраю ў Марыянскую ўпадзіну. Але, у адрозненне ад марскіх глыбінь, тут амаль нішто не мяняецца за пагружэннем. Усё тыя ж рыбы, і ўсё тыя ж аквалангісты. Канцэпцыя тыднёвіка цвёрдая, на вякі. Заўсёды хочацца гаварыць пра літаратуру, абмяркоўваць вершы, апавяданні, крытычныя артыкулы. Ды шмат што замінае. Пакуль дабярэшся да мастацкіх тэкстаў – пройдзеш некалькі старонак і ўзбуджаешся, і думкі роем ляцяць.
На першых старонках пастаянна блукаеш сярод імёнаў Купалы, Шамякіна, цяперашніх кіраўнікоў холдынгу і СПБ. Каб не забылі мы, каб памяталі, хто яны, а хто мы. Мы – госці, часовыя; яны – гаспадары і як быццам вечныя. А ці так? Ці будуць памінаць гэтак жа настойліва і назойліва цяперашніх літаратурных сілавікоў у “ЛіМе” праз гадоў 10? І аналіз упарціцца на сваім – не, не будуць амаль нікога.
Скажыце, чытач, ці часта вы чуеце на старонках “ЛіМа” пра Ніла Гілевіча, Міколу Гіля, Генрыха Далідовіча, Алеся Пісьмянкова, Алеся Наварыча, Рыгора Барадуліна, Таісу Бондар? Га? Мусіць і не ведаеце нават, хто такія яны. Гэта, спадар чытач, – БЫЛЫЯ сілавікі і проста рэдактары дзяржчасопісаў, імёны якіх гадоў 10–12 назад не сыходзілі са старонак. Былыя, разумееце. І не ўзгадваюць іх цяперашнія сілавікі менавіта таму, каб вы іх, чытач, надзейна забылі, а калі дагэтуль не ведалі, то і добра. Каб не блыталіся вы ў іерархіі нацыянальнай літаратуры. На іншых цяпер вам маліцца.
Гэтыя былыя не апазіцыянеры, не, некаторыя з іх памерлі ўжо і былі народнымі пісьменнікамі Беларусі. Але вось не бачыш ты партрэтаў народных, не чуеш пра іх, затое партрэты цяперашняй наменклатуры літаральна ў вочы лезуць табе, заўсёды з табой, ты сніш іх ужо.
А што ты скажаш, чытач, пра імёны Ўладзіміра Някляева, Алеся Разанавав, Уладзіміра Арлова, Леаніда Галубовіча, Леаніда Дранько-Майсюка? Пра іх наогул – цыц, ані гуку! Не, нічога страшнага, незаконнага не робяць яны, але засвечаны ў канкурэнтным саюзе – СБП, значыць, іх як бы нямашака. А раней, калі мелі яны доступ да “ЛіМа” – памятаеш, нядаўна зусім было, здавалася, без іх літаратуру ўявіць неверагодна, няможна? Можна, вельмі нават можна. І ты ў гэтым пераконваешся на ўласныя вочы штодзень. Дакладней, цябе пераконваюць.
Разумееш цану рэчаў, спадар чытач? Ужо жывых зарываюць у зямлю, выкрэсліваюць з каталогаў і памяці. Яны з рэзервацыі сваёй думаюць, што жывуць. Але не чуюць іх афіцыйныя людзі, перакрываюць іх галасы чытачам, будуюць такую іерархію на вякі, дзе яны стануць адсутнымі. Ні школьныя падручнікі, ні сачыненні, ні альбомы дэманстрацыйныя не абнімуцца з пісьменнікамі, якія душу ўклалі, жыццё аддаюць за беларушчыну, так бы мовіць.
Беларуская літаратурная апазіцыя, не ў змозе змагацца з мацаваным дзяржавай СПБ, перавандравала ў свой маласвет, дзе ім хораша з нешматлікімі чытачамі ды слухачамі. А часам і мяняюцца яны – сёння ты чытач, я пісьменнік, заўтра наадварот – я пісьменнік, ты чытач. Паслязаўтра артыкулы крытычныя адзін на другога напішам. Такія вось ролевыя гульні. Чалавек прыстасоўваецца да ўсяго. Цяжка прыняць, што цябе ўжо выкраслілі з афіцыйнай гісторыі Беларусі, ну дык створым неафіцыйную, летуценную Беларусь! Ды толькі ў гэтай віртуальнай Беларусі не будзе дзіцячых садкоў, школ, інстытутаў, не будзе працоўных месцаў. Там не ходзяць аўтобусы і тралейбусы, не лятаюць і самалёты. А ў рэальнай Беларусі гэта ўсё ёсць, і яшчэ ў якой колькасці! І гордыя віртуальшчыкі так ці іначай мусяць жыць целамі сваімі тленнымі тут, на зямлі. Дый карыстацца ўсімі дабротамі цывілізацыі і падпарадкоўвацца законам. І што ж яны выявяць? Што дзеці і ўнукі ў цалкам рэальных школах будуць вучыць беларускую літаратуру, дзе іхніх вялікіх бацькоў проста няма. Ігнаруюцца. А бацькі ж даводзяць сваім дзецям, што яны вялікія і сапраўдныя літаратары. Баюць, што прыйдзе некалі справядлівы час і з’явяцца волаты былінныя, вось гэтыя канструктыўныя крытыкі, якія навядуць нарэшце парадак, вернуць усё на свае месцы, па справядлівасці. А пакуль мы, гордыя, нічога рабіць не будзем.
Вы ўлоўліваеце ход маіх думак? Якое віртуальнае жыццё, такая ж і віртуальная мара. Нехта будзе рабіць, не мы. Нехта за нас. А зараз бессэнсоўна, усё, маўляў, куплена, схоплена, сістэму не перайначыш… І носіцца тады крытык Кісліцына з кніжкамі, якія забудуць праз тры гады даастатку, не ўспомняць ні імёнаў, ні назваў. А пра рэальнасць, пра акадэміка Гніламёдава, які заламаў усе рукі ды ногі айчыннай літаратуры – маўчыць Ганна, ігнаруе. Не, спадарыня, ты праўду скажы. А то хочаш быць і нашым і вашым – сюсюкацца з “сапраўднымі” літаратарамі, а выступаць у дзяржаўным друку і на дзяржаўным ТВ. Любіць віртуальную краіну, а карыстацца дабротамі рэальнай. Нейкі раздвоены тып паводзінаў, мыслення. Памятаеце, у каго раздвоеная свядомасць бывае?
Апусціцеся, спадары пісьменнікі, з нябёс на зямлю. Вас тут ужо зарываюць жывымі, а вы ўсё ў лялькі гуляеце, у прасветленую Беларусь. Галава ваша ў пяску, толькі зад тутака…
Наменклатура літаральна завальвае кнігарні і бібліятэчныя сховы краіны сваімі кнігамі, колькасць іх на адзінку чыноўніка – пачварная ўжо, за мяжою разумнага. Пра іх пішуць дысертацыі, іх уводзяць у выдавецкія планы. Ах, ды кінем мы гэтае “ўводзяць” – і скажам, па шчырасці, што няма гэтай трэцяй асобы, яны самі сябе і ўводзяць і ў планы, і ў падручнікі, і ў кнігарні, і ў дысертацыі. Яны і ёсць багі ды жрацы ад літаратуры і яны выбіраюць для друку “самае лепшае, таленавітае, запатрабаванае”, то бок сябе. Гэтае духоўнае злачынства ніхто не дакажа ніколі, не пасадзяць зладзеяў у турму, бо пракуратура ў літаратуры не разбіраецца. Тым больш званнямі падмацаваны яны, тытуламі, медалямі (якія самі на сябе панавешвалі). А вашы рукапісы адпрэчваюць, віртуальшчыкі. Ды вы іх ад гонару ўжо не носіце туды, у вас летуценная Беларусь. Нагадвае гэта эпізод з “Вайны і міру”, калі стары князь Балконскі, былы генерал, звіхнуся ад поспехаў Напалеона ў 1812 годзе і выбудаваў сабе свядомасць, дзе Напалеон яшчэ не напаў на Расію. Ён не хацеў памерці прыніжаным. І дамашнія вымушаны былі выслухваць яго трызненні, патураць, не пярэчыць.
Прашу ў чытача прабачэння, што загаварыўся і не разгледзеў мастацкую частку нумара. Пастараюся пра яе другім разам сказаць. Проста дужа мяне гэты фокус-покус уразіў: былі пісьменнікі зоркамі “ЛіМа” – хоп, і няма іх у прыродзе, і ўжо іншыя зіхацяць на старонках тыднёвіка – імёны, творы, партрэты. Рака жыцця. Імклівая плынь Леты. Не патануць бы.
На дварэ нарэшце зіма. Мароз і сонца. Як любіў класік. Цудоўны дзянёк. І хочацца пра добрае гаварыць, светлае, справядлівае. Хочацца проста любіць прыгажосць, жанчын і дзяцей. Але клімат наш зменлівы, і таму заўсёды варта быць напагатове, рэальнасць – не адпускаць. А верыць мы будзем. І радавацца зімовай пагодзе таксама. Шчасця ўсім, любові і творчасці!


ЛіМаразм-22

Прэпарыраваць пустату

У тыднёвіку “ЛіМ” №29 за 2014 г. на старонцы “паэзія” змешчаны вершы двух паэтаў. Змясціўся б і трэці, але яго месца заняў, пасярод, велізарны фотаздымак хваёвага бору.
Адчуваецца, што паэтка Ала Клемянок рыфмаваць умее, з рытмікай таксама знаёмая. Дый на душы, здаецца, не пуста, ёсць што сказаць. А вось з тонкімі нюансамі паэзіі, якія бяруцца пад шырокае паняцце “вобразнасць”, справы горай. Разбяром.

Зоры не на небе, зоры ў сэрцы.
Сонца не ў Сусвеце, а ў душы!
Што ж ты не знаходзіш сабе месца?
Хопіць валатоўкі варушыць!

З першай жа страфы нас азадачваюць рэдкім словам “валатоўкі”, якія не трэба “варушыць”. У тлумачальным слоўніку (акадэмічным аднатомніку) такога слова няма. Найхутчэй гэта дыялектызм. Пытанне, ці варта яго ўжываць, абцяжарваючы верш. Паверце, не толькі я пачаў ламаць галаву. Пакуль не ясна таксама, зварот на “ты” ідзе да лірычнага героя або да самой сябе.
Далей прасвятляецца, што гэта хутчэй мужчына:

Ты вандроўнік з іншых вымярэнняў?
Ці згубіўся ў часе на Зямлі?
Адзіноты сумныя імгненні
на палотнах кветкамі ўзышлі.

Гэтую страфу можна палічыць удалай. Метафары прынамсі не каструбаватыя. Некаторыя лашчаць слых, напрыклад, “палотнах кветкамі ўзышлі” (імгненні).
 Далей жа пачынаюцца праблемы:

Падары мне мару-абяцанку
аб шчаслівай долі дзесьці там,
дзе чакае хтось мяне на ганку,
хоць яму не слала тэлеграм.

Слова “абяцанка” сюды не ўпісваецца, яно калючае, парушае лірычны настрой, які намагаецца нам прывіць паэтка. Адразу па асацыяцыі ідуць “абяцанкі-цацанкі”. Як магнітам яны прыцягваюць непаэтычную фанетыку “дзе чакае хтось”, да таго ж “хтось” слова простанароднае, па вялікім рахунку – украінізм. Яно цягне “хоць”, якое давяршае разбурэнне страфы. Я не супраць слова “хоць” у паэзіі, але ў дадзеным выпадку яно недарэчнае, разбурыла рэшткі паэзіі.
А далей пайшло-паехала:

Хтось не зразумеў. Я зразумею
ўсе твае фантазіі і сны,
Бо сама даўно лятаць умею
на планеты вечнае вясны.

Зноў слова “хтось”, заезджаная рыфма “вясны – сны” – і вершы выходзіць троечны, калі браць па пяцібальнай сістэме.
Возьмем яшчэ адзін верш з падборкі. Трэці па ліку.

Я навучылася развітвацца без слёз,
не назаляць прысутнасцю залішняй,
не папаўняць расчараванняў стос
вузельчыкамі памяці ўвішнай.

Ідуць прэтэнзіі на рамантызм, на раманс, на лірыку. Але ж слова “назяляць” занадта яршыстае для такой тэмы, грубае. Далей – бяда: “расчараванняў стос” папаўняецца “вузельчыкамі памяці”,  гэтакі стос з вузельчыкаў, дзівосная піраміда. А памяць яшчэ і “ўвішная”, то бок шустрая, пранырлівая! Прычым у апошнім радку збіты рытм – літарай “ў”. Для правільнай рытмікі патрабуецца “у”, хоць граматычна гэта будзе няправільна. Паэтка не змагла выруліць сітуацыю. Рэдактары не падтрымалі яе. Верш двоечнік.

Верш Льва Парэмскага “Акіянія” ўжо вышэйшага класу, але і ў ім не ўсё гладка.

Першая сумненняў не выклікае:

Не бачыў акіяна я,
А дзесьці ёсць на ім
Краіна Акіянія
Пад сонцам залатым.

Лірычна, элегантна, нават “пажылая” метафара “сонцам залатым” не напружвае.

Другая страфа пачала накульгваць:

Там людзі ўсе паглядныя
Абліччам і душой.
І акіян прынаднаю
Там вее цеплынёй.

Слова “паглядны” ўсё ж простанароднае і выкарыстоўваецца найчасцей у звязцы “паглядная маладзіца”, то бок да знешнасці жанчыны, не болей. А паэт пашырае яго не толькі ўвогуле да людзей, але і да іх унутранага змесціва – душы, што ўжо зусім недарэчна. Апошнія два радкі наогул не атрымаліся: як можа веяць акіян “прынаднаю” цеплынёй. Цеплыня – гэта не рыбацкая прынада. Грубая, няўдалая метафара.
Возьмем трэці. апошні верш, першая страфа:

Мой лёс, ты мне пакуты насылай,
Мне даспадобы сэрца гартаванне,
Павек не пасяляй у ім адчай,
Заўжды скіроўвай да выпрабавання!
 
Садамазахізм нейкі. Які нармальны чалавек захоча пакуты? Прычым “насланыя” валам. Адзіная мэта ў аўтара – гартаваць сэрца, але адчаю не хоча, просіць у лёсу, каб без адчаю. Дык навошта на пакуты напрошваешся? Слова “павек” тут недарэчнае, блытаеш яго з павекамі, правільней было б “давеку”, але не лезла яно ў рытм. Апошні радок “Заўжды скіроўвай да выпрабавання!” гучыць проста як лозунг. Паэзіі ў ім няма.

У раздзеле “крытыка” ідуць агляды часопісаў холдынгу, шчыруюць пазменна два крытыкі, супрацоўніцы “ЛіМа” Алеся Лапіцкая, Анастасія Грышчук і зноў Алеся Лапіцкая.
Лапіцкая па сваёй завядзёнцы пачынае ўпэўнена:

“Шосты нумар «Полымя» зацікавіць чытача як празаічныміпублікацыямі, так і неапублікаванымі раней лістамі і творамі класікаў беларускай літаратуры”.

Так і просіцца запярэчыць: “З чаго ты ўзяла?”. Мяне. прыкладам, такое даўно не цікавіць. Душа жадае свежага, сучаснага, вострага, злабадзённага, а галоўнае, новых імёнаў.
Таму як здзекам з маіх слоў гучыць наступная цытата з агляду:

“Апавяданні Ганны Навасельцавай выхопліваюць чытача з сучаснасці і пераносяць у свет паданняў, замоваў і казак, дзе магчыма іншае самаадчуванне, іншыя стасункі між людзьмі, чалавекам і прыродай”.

Во-во, сысці ад сучаснасці ў віртуал, гэта па-нашаму! Такая ў нас звычка з’явілася не цяпер: чытаючы беларускую савецкую літаратуру, я ўсё не мог даўмецца – чаму не люструецца ў ёй сучаснасць, якую я ведаю?! Бо, акрамя твораў Івана Шамякіна, усе беларускія літаратары апісвалі нейкую іншую краіну, якой у прыродзе няма.
Далей Лапіцкая прапаноўвае нам азнаёміцца не невядомымі гранямі творчасці Варлена Бечыка, Яўгеніі Янішчыц, Васіля Быкава. То бок зноў выправіцца ў мінулае. Ну харошыя гэта людзі былі, цудоўныя творцы, усе мы іх ведаем. Дык пішыце знаўцы і надалей пра іх манаграфіі, кнігі, адсылайце нас да іх. Але ж дайце дыхнуць і сучаснасці! Дайце часопісную плошчу новым маладым аўтарам. А то складваецца памылковае ўражанне, што таленты ў нас нараджаліся адно ў даўніну. Цяпер жа адна драбяза нявартая. Чаму, пытаюся я. дзеля ўспамінаў і мемуараў, дзеля літаратараў савецкай ітаратуры, варта пагасіць тысячы душ сучаснай творчай моладзі? Ці не завялікая гэта ахвяра?
Але Лапіцкая распаляецца, дайце яшчэ ўспамінаў:

“Было б выдатна, каб асабістыя ўспаміны пераважалі над кніжнымі вытрымкамі, каб пісьменнікі, даследчыкі, мовазнаўцы паўставалі не толькі як аўтары, але і як адмысловыя людзі са сваім характарам і ладам жыцця. Зрэшты, пра літаратара галоўным чынам распавядаюць яго ўласныя тэксты — і ў новым «Полымі» ўпершыню апублікаваны лісты В. Быкава, адрасаваныя беларускаму рэжысёру Ігару Дабралюбаву”.

О Божа! Хоць ты кіслародную маску насі. З падачы Алеся Карлюкевіча “Полымя” імкліва ператвараецца з мастацкага часопіса ў гістарычны і краязнаўчы. Адно пытанне: а што будуць пісаць наступныя пакаленні пра нас, сучаснікаў, якіх вы выкраслілі ўжо з гісторыі, корпаючыся ў мінулым, і замянілі нас чучалам – мухаморамі чыноўнікаў, змярцвелыя тэксты якіх панатыкалі сярод гэтага пантэона?

Далей на змену заступае Анастасія Грышчук і выдае шэдэўр філасофскай думкі адразу, ва ўступе:

“Кожны раз па прачытанні новага нумара літаратурнага часопіса ўзнікае шмат меркаванняў і пачуццяў. Пры гэтым, кажучы пра апошнія, заўжды знаходзіцца адно дамінуючае, у якім заключаецца агульнае ўражанне ад працы рэдакцыі і зместу нумара: захапленне, расчараванне, узрушанасць… Гэтым разам (гаворка ідзе пра № 6 часопіса «Нёман») дамінуе здзіўленне. Па-першае, паэзія саступіла
месца прозе. Пры наяўнасці шасці аўтараў, сярод якіх ёсць і замежныя, а галоўнае — Алесь Разанаў, усё адно застаецца ўстойлівае пачуццё, што негалосны закон перавагі паэтычных твораў у часопісах быў не тое каб парушаны (натуральна, такі расклад неабавязковы), але часова забыты”.

Вядома ж, больш нашым “знаўцам” няма чым заняцца, як падлічваць чаго больш па валу ў часопісе – вершаў ці прозы? І яшчэ цікавага даведаўся я, што Алесь Разанаў у нас – замежны аўтар!

Нястомная Алеся Лапіцкая зноў перахоплівае змену – і паглыбляецца ў “Маладосць”. Удумайцеся ва ўступ:

“Гэтым разам «Маладосць» прапануе чатыры дэбюты: Ангела Эспіноза, Андрусь Данілевіч, Стася Кацюргіна і, верагодна, Яўген Сінічэнка”.

Не, гэта ўжо немагчыма! “Маладосць” прапануе нам “верагодна” дэбют Яўгена Сінічэнкі. Як хочаце, так і разумейце логіку Лапіцкай, чытач. А я не магу.

Я адпраўляюся на другую старонку “крытыкі” і трапляю на публіцыстычны артыкул, прысвечаны юбілею “выдатнага беларускага навукоўца, даследчыка беларускай драматургіі ўсіх перыядаў яе гістарычнага развіцця, члена-карэспандэнта Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, прафесара Сцяпана Сцяпанавіча Лаўшука.”

І толькі адно пытанне да паважанага чытача нашай рубрыкі: скажыце, ці не праўду я гавару, што выданні холдынгу існуюць цяпер для наменклатуры, сакратароў, акадэмікаў, членкораў, усіх гэты адказных і паважаных людзей, якія займаюцца літаратурай, пыхкаюць, выдаюць таму, аналізуюць, прэпарыруюць – пустату? Літаратуры, якой мы не бачым. Хірургі схіліліся, варочаюць локцямі, арудуюць скальпелямі, перакідваюцца мудрымі тэрмінамі, мераюць паказчыкі арганізма, шчоўкаюць найноўшай апаратурай. Ды толькі на маніторах – прамыя лініі. Карыфеі не заўважылі, што шчыруюць над трупам.


ЛіМаразм-23

Калі начальства патрэпле

Неоконченный век превращается в старый,
Но не все его песни, увы, хороши.
И сама по себе не играет гитара,
А дана человеку, как голос души.
               
Юрый Візбар
 
 
Вершамі Алёны Пашко, Анатоля Шушко і Дзмітрыя Пятровіча прадстаўлена паэзія №28 “ЛіМа” за прамінулы год. І яшчэ траціну займае прыгожае фота пагорка з валунамі. Верш Алёны Пашко “Каля Белай вежы” насычаны пафасам, струменіць маладая энергія, але паэтэса не спраўляецца ўзяць яе ў надзейнае рэчышча, утаймаваць майстэрствам вершаскладання. Верш атрымаўся дужа сыры. Разбяром яго падрабязней.
 
Ад стомы запаволю спорны крок
Прад тварам скамянелай Белавежы,
Жыццё прыму за вечны свой аброк,
Багаты на удачы і мярэжы.
 
Калі разгарнуць тлумачальны слоўнік на слове “спорны”, то ніводнае з чатырох значэнняў не падыходзіць удала да словазлучэння “крок”. Крок можа быць шпаркім, паспешлівым, таропкім, хуткім, але наўрад ці спорным. Спорным жа бывае дождж, крупы. Карацей, словазлучэнне аказалася спрэчным, што адразу збівае паэтычны настрой. Затым ідзе слова “прад” замест “перад”. Але ж “прад” русізм, у паэзіі ён дапускаецца ведаеце як – калі гэта піша слынны майстар і яму лянота глузды напружваць. Вось тады ён і ставіць “прад”, рэдактар гэта правіць не смее, гэтак і ўкараняецца руская калька. Аднак што можна мэтру, наўрад ці дазволена пачаткоўцу. У трэцім радку вымалёўваецца бязглуздзіца – што значыць прыняць жыццё за аброк? Далібог, няўдала. Ды гэта ж не ўсё! Аброк аказваецца багаты “на ўдачы і мярэжы”. Што такое “мярэжы”, акадэмічны слоўнік зноў жа маўчыць. Знаходзім толькі “мярэжка” – “вышыўка вузкай скразной палоскай, на тым месцы, дзе з тканіны выцягнуты падоўжаныя ніткі”. Во як. І як такое дастасаваць да напісанага?
Возьмем другую страфу:
 
Каля муроў пульсуе даўніна,
Мы — частка яе ўбогага маўчання.
Хто выкупіць душу тваю? Не я…
Калі зацята верыць прадказанням.
 
У першым радку не ясна, чаму даўніна пульсуе менавіта каля муроў, а не ў іх саміх, напрыклад. У другім радку напружвае словазлучэнне “ўбогага маўчання” адносна даўніны. Даўніна ж звычайна ў нас, беларусаў, велічная, сівая, паважаная, але ніяк не ўбогая. Потым паэтка звяртаецца да даўніны з пытаннем, хто выкупіць яе душу? І адразу адхрышчваецца, што не яна будзе гэтым займацца. Прычым гэта ўжо пазначана ў прадказаннях нейкіх. Што, да чаго, дзе сэнс? Блытаніна, адным словам, жахлівая.
 
Далей:
 
Твае яшчэ гарачыя сляды
Паспешна зарастуць гаркавай мятай.
Цень Белавежы просіцца у сны,
Святкуе ў нас пазычанае свята.
 
Аказваецца, што сляды ў даўніны “яшчэ гарачыя”, але яны паспешна зарастаюць чамусьці мятай? Чаму мятай? Ды так ужо, чытач, атрымалася, думай сам. Затым ідзе недакладная і няўдалая рыфма “сляды – у сны” і высвятляецца, што цень Белавежы святкуе свята, у нас пазычанае. Я нават каментаваць гэты выкрутас не бяруся. Ён не толькі на сумленні паэткі, але і ўсіх, хто прымаў гэты верш і даводзіў яго да паперы. Верш нават не двойку атрымоўвае, а кол.
 
Як ні дзіўна, наступны верш атрымаўся даволі ўдалы, хоць тэматыка яго не новая. Але адчуваецца, што дзяўчына ўклала ў яго душу:
 
Горад N.
 
У горадзе N. дажджы…
Той горад з дажджу захварэў…
Крычы ці зацята маўчы —
Той горад асірацеў.
 
Чарнобыль на сэрцы яго
Дзікім насеннем прарос.
Чарнобыль... Было жыццё,
На тысячы душ перамнож!
 
Душна пыліць зямля…
Дайце паветра ўдыхнуць!
У горадзе N. бяда,
А дзічкі толькі цвітуць.
 
Ніхто іх, на жаль, не збярэ —
Варэнне было б і віно.
…Чарнобыль з дажджом забярэ
Жыццё не адно.
 
Ёсць і выдатная знаходка, можна сказаць, стрыжань верша:”На тысячы душ перамнож!”. Або: “Душна пыліць зямля…”, ці “У горадзе N. бяда, А дзічкі толькі цвітуць”. Значыць, можам, калі стараемся. І таму парада: не кожны наш верш, асабліва ў маладыя гады, выходзіць удалым, ёсць вершы, якія ніякая рэдактура не выратуе, іх можна смела забываць, а не цягнуць у рэдакцыю. Цэнзар і кантралёр павінен быць унутры. Памятайце, маладыя, што слова не верабей, тым болей надрукаванае. Яно ўплывае на ваш лёс, і не толькі паэтычны.
 
Верш Анатоля Шушко “Прызнанне” вызначаецца глыбокім унутраным болем, трагічным пафасам, яго не хочацца, так сказаць, прэпарыраваць:
 
— Ён і сёння, сынок, люты свіст
У вушах. Кулі цішу нізалі.
Я худзенечкі быў, быццам гліст.
Халадэча і снежная замець.
 
Як я выжыў?.. Тым ранкам вось так:
Ён упаў на мяне — малдаванін —
І прыкрыў ад асколкаў, бядак,
Пракрычаўшы адзінае: — Ваня!..
 
Я і ў снах іншай ноччу штогод
Выпаўзаю ўюном з-пад яго.
 
І ўсё ж адзначым, што слова “гліст” варта было б замяніць, яно паніжае напал. Ну непрыгожае гэта слова.
 
 
Верш Дзмітрыя Пятровіча з канкрэтнай назвай “Міколу Шабовічу” не дае, тым не менш, ніякіх спасылак на апошняга. Мяркуйце самі:
 
Міколу Шабовічу
 
Пакуль са мной радзіма — я жыву.
Я чую кліч яе,
шчымліва-ўзнёслы.
І колькі б ні мінула зім і вёснаў,
Нябачнай ніткі з ёй
не разарву.
 
Калісьці тут узняўся на крыло,
Нібыта птушаня, —
я помню гэта —
І паляцеў над цэлым белым светам
І над радзімай, дзе маё жытло.
 
Адчую сэрцам неба сіняву,
Якую піць вачамі —
не напіцца.
Як і з крыніцы, што так часта сніцца...
...Пакуль жыве радзіма —
я жыву...
 
Застаецца адно здагадвацца, хто паэты адно аднаму – родзічы, супрацоўнікі, а можа, Пятровіч былы вучань Шабовіча і гэтак перапоўніўся да яго пачуццямі светлымі, што не стрымаўся прысвяціць, як ён думае, удалы верш? А верш тым часам выйшаў якраз не зусім удалы – ніводнай свежай метафары ў ім не праглядаецца, няма пранікнення ў сутнасць рэчаў, словы цякуць – а за імі амаль пустата. Умець пранікаць – гэта і ёсць талент. І хай мяне выбачае паэт. Астатнія яго вершы гэтакага ж сярэдняга ўзроўню.
 
***
У строфах пачуцці,
у рыфмах затоены.
І кветка любові
у вершы заззяе.
Не ўсе ўзнагароды
такой удастоены —
Анапест душы
каб стварыла каханне…
 
Словы “каханне”, “пачуцці”, “любові” як бы пустыя, не нясуць ніякіх эмоцый. Слова “анапест” тут зусім недарэчнае.
 
Гэта той выпадак, калі хочаш сказаць добрае слова пра паэзію, пазіраючы на фота прыемнага чалавека, а не можаш з сябе выціснуць. Ну не паэзія гэта.
 
Тыднёвік “ЛіМ” прамінулага года вызначаецца тым, што ў ім практычна адсутнічае аналіз гарачых, надрукаваных нядаўна твораў і кніг сучасных аўтараў. Дзяўчаты, што “сядзяць” на крытыцы, ахвотніцы пагаварыць увогуле, самавыявіцца. Любяць паказаць, як яны ведаюць гісторыю сусветнай і айчыннай літаратуры, паразважаць, пафіласофстваваць, павучыць нас, пісьменнікаў дарослых, азам вершаскладання ды прозастварэння. Карацей, пасада паступова робіць чалавека значным у сваіх вачах, і ён ужо “здольны” павучаць іншых. Аднак літаратура не рухаецца, новыя кнігі амаль што не аглядаюцца, чытачу няўцям, што ж там у нас новенькага ёсць. Бо па тыднёвіку складаецца ўражанне, што нічога ў нас не з’яўляецца, а калі з’яўляецца, то не вартае, каб аб яго пэцкаліся рукі гжэчнага крытыка. Дзяўчаты глядзяць глыбока ў гісторыю, а мысляць шырока – маштабамі сусветнай літаратуры.
 
На першай старонцы “крытыцы” яны змясцілі літаратуразнаўчы артыкул Алега Грушэцкага “Беларускі дэтэктыў. Міфы і рэальнасць”, дзе той паказвае свой досвед у здабытках нацыянальнага дэтэктыву. Пачынае знаўца, як заведзена, ад вытокаў і сягае далёка – да самай сучаснасці:
 
“Першымі творамі дэтэктыўнага жанру прынята лічыць апавяданні Эдгара По, напісаныя ў 1840-я гады. Гісторыя беларускага дэтэктыва пачынаецца значна пазней, затое эвалюцыянаваў ён дастаткова хутка: ад дэтэктыва класічнага тыпу да сучаснага і да дэтэктыва, які стаіць на сумежжы з іншымі літаратурнымі жанрамі”.
 
Такія павольныя, мнагаслоўныя, насычаныя фактамі і пералікам кніг артыкулы, заўважу, наўрад ці прыстасаваны для газетнага фармату, іх варта змяшчаць у часопісах, кнігах. Газета ж мусіць, не стамлюся паўтараць, аператыўна рэагаваць на сучасны літаратурны працэс, змяшчаць жывую, вострую, злабадзённую крытыку. Але я не рэдактар тыднёвіка і тым больш не кіраўнік холдынгу. Ім лепш відаць са сваёй званіцы, а мне са сваёй. А хто мае рацыю – мяркуйце па тым, што “ЛіМ” страчвае і страчвае чытача, а рубрыку “ЛіМаразм” чытаюць новыя і новыя сотні літаратараў. За які месяц ад яе замітусіліся, заварушыліся, як барсукі, змярцвелыя і заплеснелыя чыноўнікі, адчулі, што іх крэслы пахіснуліся, што не так ужо яны трывала сядзяць. На сайце СПБ пачалі кляпаць ананімкі, каб заткнуць Южыку рот. Ды гэтым адно заводзяць яго і прывабліваюць новага чытача. Бо ўсіх, як кажуць, дастала.
 
Ніжэй ад Алега Грушэцкага працавітая Алеся Лапіцкая аналізуе зноў жа не сучасную літаратуру, а – лісты Радзіма Гарэцкага, то бок ізноў – даўніну. Ну любіць наш Алесь Карлюкевіч гісторыю, а рэдактары волі сваёй не маюць, яны падручныя моцнага чалавека. Дзядзька сказаў – дзяўчаты пабеглі выконваць. Гэтак у нас паўсюдна.
 
Наступную старонку “крытыкі” зноў вядзе нястомная і руплівая, поўная маладой энергіі Алеся Лапіцкая. Увогуле, складваецца ўражанне, што публікаваць у “ЛіМе” артыкулы – гэта прэрагатыва адно супрацоўнікаў. Ці то аўтараў звонку няма, ці то яны ненадзейныя дужа, ці то ганарары не хоча холдынг з сябе выпускаць, ці то наогул няма чым плаціць ганарары і супрацоўнікі шчыруюць за стаўку – гэта таямніца вялікая ёсць і нам, чытач, застаецца адно рэфлексаваць і здагадвацца.
 
Артыкул Лапіцкай называецца “Дыягназ: эпігонства?”, прэамбула вылучана рамкаю:
 
“Публікацыі Анастасіі Грышчук прыкметна дадалі «ЛіМу» крытычнага стаўлення да твораў сярэдняй мастацкай вартасці. Пасля некаторых катэгарычных заўваг павінна было б здарыцца дзіва: альбо аўтары ўсвядомяць, што пісаць як раней ужо нельга, альбо рэдактары пачнуць ставіцца да тэкстаў больш патрабавальна. Але ўсё засталося па-мінуламу: на жаль, моцнае слова «крытыка» не мае чароўнай сілы”.
 
А ну памятаем, адсцябала Настасся пару невядомых паэтаў за тое, што тыя настойліва носяць свае кніжкі ў рэдакцыю і патрабуюць крытыкі. Яны яе атрымалі. Ды толькі слабага адхвастаць заслуга невялікая. Вы надзярыце вушы Пазнякову і Гніламёдаву за іх графаманію. Не, там вы мышкамі сцяліся – і рыхтуеце крытыку на іх опусы моўчкі. Таму што як махне Пазнякоў рукой волата – і не будзеце вы болей рэдактарстваваць. Я не вінавачу вас дзяўчаты, што вы! Я проста ўказваю на непрыглядную рэчаіснасць. І ўсё ж неэтычна адыгрывацца на слабых і невядомых, калі сілавіку вы і слова ўпоперак не здольны сказаць.
 
А Лапіцкая між тым куражыцца:
 
“Між тым праблема сярэдняга ўзроўню сучбелліту падаецца сапраўды сур’ёзнай: сотні, калі не тысячы аўтараў ахайна, настойліва, з захапленнем працуюць над тэкстамі, якія не маюць шанцаў стаць прыкметнай літаратурнай з’явай ці хаця б зацікавіць дасведчанага чытача. Самі аўтары найчасцей вартыя шчырага поціску рукі: яны працуюць настаўнікамі, бібліятэкарамі, займаюць сур’ёзныя пасады ў галіне культуры ці адукацыі і не даюць сваім сваякам ды сябрам забыцца на існаванне класічнай літаратуры, беларускай мовы, ды самой Беларусі — як мары, ідэі, гісторыі”.
 
Ух як разышлася, ужо да паляпвання па плячы безназоўным дзеячам культуры, нейкім там неназваным бібліятэкарам справа дайшла. А ты назаві канкрэтнае імя. І што як скарга пойдзе ў міністэрства і Карлюкевіча выклічуць “на дыван”, а ён перадасць каманду Пазнякову і табе не паздоровіцца? Не задумвалася? Канешне, задумвалася! І таму гэтыя бібліятэкары ў цябе безназоўныя, безаблічныя, нейкае мыла.
 
Далей рэдактарка проста-такі філасофскае эсэ майструе, захапляецца сваім стылем, а на аўтараў – зверху ўніз:
 
“Добразычлівасць да многіх такіх аўтараў мінае, калі пасля біяграфічнай даведкі даводзіцца звярнуцца да публікацый. Тут з’яўляецца абурэнне, раздражненне ці млявае жаданне прапусціць бліжэйшыя старонкі і, зрэшты, загарнуць часопіс альбо кнігу. Чаму б шаноўнаму аўтару замест пейзажнай лірыкі не напісаць жартоўны ці іранічны верш, чаму б замест катрэнаў са скрыжаванай рыфмоўкай не паспрабаваць сябе ў жанры хоку, а ад апавяданняў не перайсці да публіцыстыкі? У выпадку канкрэтнай публікацыі гэтыя пытанні падаюцца нелагічнымі: крытык таксама можа спакойна пісаць інструкцыі па выкарыстанні электрачайнікаў і не выкрываць злачынствы супраць літаратуры, але з нейкіх асабістых прычын абраў іншую сферу дзейнасці”.
 
Ну і вы тады не здзіўляйцеся, дзяўчаты, што з’яўляюцца “ЛіМаразмы”, не крыўдуйце і не плачце тады, калі вас высокае начальства крыху пасля маіх публікацый патрэпле. Яно вас любіць, паверце. А хто каго любіць, той таго і чубіць, як той казаў.


ЛіМаразм-24

Кіслароднае галаданне

Каля месяца існуе наша рубрыка “ЛіМаразм”, і можна падводзіць пэўныя вынікі. Галоўнае, што выявілася – наша літаратура і спіць, і не спіць. Спіць яна ў тым плане, што каля пяці гадоў практычна не развіваецца, актыўнасць у інтэрнэце амаль нулявая, хоць ніхто там не затыкае раты. А не спіць – у тым сэнсе, што наменклатура, якая наладзіла сабе бязбеднае існаванне, пільна стаіць на варце сваіх пазіцый. Усё яны чытаюць, усё адсочваюць і строга адстойваюць свае інтарэсы. Інтарэсы ж іх палягаюць у тым, каб у афіцыйных часопісах і тыднёвіку “ЛіМ” стварыць імітацыю літаратурнага працэсу, запаволіць яго, замарозіць, напоўніць глыбакадумнымі публіцыстычнымі, гістарычнымі, краязнаўчымі артыкуламі, раманамі пра мінулае, сысці ад сучаснасці, не даваць нічога вострага, злабадзённага, закалыхаць чытача. Даць, зрэшты, невялікую адтуліну для маладых у выглядзе “Маладосці”, прычым наладзіць справу так, што творы маладых не будуць аналізавацца крытыкай практычна ніколі. То бок справаздачы ў міністэрствы ідуць, нумары “Маладосці” спраўна выходзяць – а твораў моладзі ды іх імёнаў мы не чуем.
Для чаго гэта ўсё? А дзеля працвітання ўсё той жа наменклатуры. Асноўная яе мэта – хораша, сытна жыць, а грошай дзяржава на літаратуру выдзяляе абмежавана. Таму варта зрабіць так, каб асноўная маса дабротаў не выходзіла за рамкі чыноўнай эліты. Таму асноўная вага публікацый (і ганарараў) забірае яна. Практычна ўсе кнігі, асабліва ў значных серыях, у цвёрдых вокладках, выходзяць з аднымі і тымі ж прозвішчамі – чыноўнікаў, трымальнікаў крэслаў у літаратурных рэдакцыях.
Калі б эліта дапусціла на старонкі крытыкі новыя імёны, творы пра сучаснасць, нешта яркае, якое, нягледзячы ні на што, з’яўляецца ў Беларусі, то яна, эліта, страціла б свае пазіцыі, узніклі б законныя пытанні ў міністэрствах – чаго рэзананс выклікаюць адны творы, а ў дзяржаўных выдавецтвах выходзяць іншыя творы іншых пісьменнікаў (чыноўнікаў)? Таму тымі строга забаронена не толькі аналізаваць таленавітыя кнігі моладзі, а нават імёны называць іх, прозвішчы – нельга! Я пільна сачыў за шматлікімі інтэрв’ю Чаргінца, Пазнякова, Праўдзіна, іншых – і ва ўсіх на пытанне пра моладзь яны абмяжоўваліся агульнымі фразамі, ніводнае яркае новае імя не было агучана!
Не называюць уголас і прозвішчы былых зорак “ЛіМа” – Галубовіча, Някляева, Дранько-Майсюка, Гілевіча, іншых – усё для таго ж самага, каб на пярэднім плане былі прозвішчы цяперашняй брыгады, эліты – Бадака, Пазнякова, Карлюкевіча, Чаргінца, Гальпяровіча – тых, хто цяпер пастаўлены літаратурай руліць. Яны ўдзельнічаюць у фарміраванні планаў выдавецтваў, даводзяць у міністэрствы, каго варта сёлета выпускаць у выглядзе кніг, строга адсочваюць тэматыку, фарміруюць грамадскую думку, кантралююць грашовыя і ідэалагічныя патокі ў афіцыйнай беларускай літаратуры. І таму абсалютна не здзіўляемся мы, што ў Міхася Пазнякова, старшыні Мінскага аддзялення СПБ, выходзіць па 3–5 кніг у год за дзяржаўны кошт.
Не здзіўляемся мы і таму, што акадэмік Гніламёдаў выпускае цэлымі кнігамі крытыку на творчасць Міхася Пазнякова – усё гэта з дзяржаўнай кішэні аплачваецца. Ужо едуць гэтыя двое наўпрост у класікі айчыннай літаратуры. А што ж такога плённага робіць Пазнякоў у якасці старшыні МГА СПБ? Ды вось гэта самае – друкуецца за дзяржаўны кошт і лезе ў класікі, гэта асноўны напрамак яго працы і асноўны яе сэнс. Усё астатняе – бутафорыя, справаздачы, нябачныя кнігі маладых, сустрэчы з чытачамі, падрыхтоўка святаў. Усё гэта пабочнае, імітацыя руху. Асноўны ж сэнс чыноўніка – заўсёды асабістая выгада, прыходзячы на пасаду, ён адразу ж пачынае сканіраваць асяроддзе ў пошуках свайго куша. І чым даўжэй сядзіць чыноўнік на пасадзе, тым большыя сувязі ў высокіх сферах ён набывае, тым большую сілу.
Заўважце, што калі “ЛіМаразм” пачаў крытыкаваць стратэгію холдынгу – то не за літаратуру ўступіўся Пазнякоў на сайце СПБ – а праз ананімаў пачаў абараняць сваё крэсла, пералічваць і адстойваць менавіта тыя пункты, якія могуць яго пахіснуць. Звіваецца як вуж на патэльні. Адстрэльваецца, сыходзіць ад пагоні. Замятае сляды. Але спісы яго кніг за дзяржаўны кошт ужо абнародаваны, дый яны ніколі сакрэтам не былі, усе ёсць на сайце Нацыянальнай Бібліятэкі. Набяры, чытач, там яго прозвішча і ты пабачыш, колькі ён намалаціў кніг за падаткі, якія ты плаціш з мазольнага рубля. І ты нарэшце ўсвядоміш, для чаго насамрэч існуюць літаратурныя пасады.
“ЛіМаразм” плануе і далей развівацца ў сваім фармаце, пашыраючы поле крытычнай дзейнасці ад “ЛіМа” да ўсіх часопісаў холдынгу, да кніг холдынгу і “Мастацкай літаратуры”, каб ты, чытач, наглядна пабачыў хто і што там насамрэч выдаецца, каб не лунаў ты ў ілюзіях. Дапаможам жа з табой айчыннай літаратуры! Дамо ёй дыхнуць кіслародам.


ЛіМаразм-25

З поўнай самааддачай

У рамане Льва Талстога “Вайна і мір” ёсць месца, якое мяне асабліва ўражвае, калі перачытваю твор. Памятаеце, калі П’ер быў у французскім палоне разам з іншымі рускімі, іх тады, да адступлення Напалеона, утрымлівалі ў Маскве. Дык французскія салдаты, якія вартавалі палонных, пакрысе ўвайшлі з імі ў цёплыя таварыскія адносіны. Рускія шылі ім кашулі, боты, выконвалі іншыя заказы за грошы, усталявалася нармальнае жыццё. І раптам паступіла каманда – спешны сыходзіць з Масквы. І тут Талстой заўважае, што нібы нейкае агульнае зло ўсялілася ў людзей, яно імі завалодала непадзельна. Не людзі ўжо французы, а падуладныя ўсёахопнага зла. Твары сталі каменныя, палонных выганяюць у строі, быццам быдла. Хто не можа ісці – таго расстрэльваюць.
Гэта я да таго, што і ў нас, людзі якія пастаўлены руліць літаратурай, напэўна ж маюць у душы святло, любоў ці прыхільнасць хоць да некага на зямлі. У сям’і і сярод сяброў, магчыма, душэўныя, цёплыя, з любоўю гавораць пра айчынную літаратуру, абагаўляюць класікаў. І ўсё гэта шчыра. І я ўпэўнены. што так яно і ёсць насамрэч. Але як толькі справа ідзе пра тое, каму і калі друкавацца, каго і колі ўзносіць па іерархічнай лесвіцы сучаснай літаратуры, – тут ужо чыноўнікі нашы дзеравянеюць, яны не людзі ўжо, а функцыі, агульнае зло пасяляецца ў іх. І ніводнай жывой душы, ніводнага жывога літаратурнага твора не хочуць яны прапускаць. Гэта закон выжывання. Нельга ствараць прэцэдэнты. А то разласуюцца маладыя, як хоць аднаго з х пахваліш. Пусціш такога за стол, а ён ногі на стол узваліць. Таму сістэма працуе безадказна, як імунітэт арганізма імгненна рэагуючы на старонніх людзей, то бок да таго, хто не мае крэслаў і літаратурнай пасады. А так, па жыцці – душэўныя, светлыя, працавітыя людзі. З імі хоць камунізм будуй.
Тыднёвік “ЛіМ” №27 за мінулы год прапаноўвае нам, як заўсёды пабачыць на першых старонках адказных людзей, якім паціскаюць рукі, уручаюць узнагароды, жадаюць здароўя і творчага плёну, даюць медалі. Асвятляюцца ўсялякія культурныя мерапрыемствы, і здаецца недасведчанаму, што жыццё там кіпіць і бруіць, і што вось-вось уся Беларусь загаворыць па-беларуску. Тут жа нам прапаноўваюць адправіцца на паклон да Купалы, артыкул так і называецца – “Да Купалы на паклон”. Вось толькі як быць з евангельскім “не ствары сабе куміра”, не разумею. Ну ды ладна. мы ўжо звыклі, што нас перыядычна нагінаюць.
Прадзёршыся праз першыя старонкі афіцыёзу, мы нарэшце ўступаем у святая святых – старонкі паэзіі. Што ж там? Два паэты зверху. Мэтр Васіль Макарэвіч святкуе свой юбілей. А таму другому аўтару, паэтцы Вікторыі Гомза, трэба падціснуцца, яе літаральна паставілі ў кут – вузенькая калонка, праваруч ад славутага. Сімвалічна – кволая сучасная моладзь і магутнасць савецкай даўніны побач. І кожнаму свой ранжыр. Трэці паэт унізе – Алесь Пісарык, тры вершы.
Паэт Васіль Макарэвіч паходзіць з пакалення людзей, якія дзяцінствам заспелі вайну, выраслі ў ліхалецці, фармаваліся калектыўнай свядомасцю, таму казаць, што гэта людзі пустыя не выпадае. Але ж, як прыводзіцца, у анонсе да вершаў, ён аўтар каля двух дзесяткаў паэтычных кніг. А вось гэта ўжо насцярожвае. Паколькі з усёй творчай спадчыны, напрыклад, Барыса Пастарнака, сапраўды геніяльнага можна толькі на адну кнігу сабраць. А пражыў ён семдзесят гадоў. Выснова – добрага многа не бывае. У тамах таго ж маладога Пушкіна паражняку шмат. бяда паэтаў увогуле, што яны не могуць спыніцца, раз пачаўшы пісаць. Гісторыя мае літаральна адзіныя выпадкі, калі паэты жывымі сыходзілі ад пяра. Ну, напрыклад, той жа Рэмбо.
Аднак вернемся да Васіля Макарэвіча. Я даўно чытаю яго падборкі, гадоў 18, і, па шчырасці, яны ніколі не падабаліся мне. Даволі цяжкая мова, суровая манера мыслення, чалавек як бы ўсё ведае, ні ў чым не сумняваецца, ён як бы цісне псіхалагічна на чытача. У мове няма лёгкасці, элегантнасці. некаторыя вершы мнагаслоўныя, ідуць паўторы аднаго і таго ж. Але я не прэтэндую на ісціну. Тым больш што ў анонсе строга сказана, што В. Макарэвіч — “лаўрэат літаратурных прэмій імя Аркадзя Куляшова (1994), «Залаты Купідон» (2013)”.
Ну, званняў я даўно не палохаюся, а засяроджваюся на ўласна паэзіі.
Разгледзім першыя строфы першага верша падборкі.

У вёсцы ні хат,
Ні смалістых адрын.
Адно абсмылелае дымнае голле.
Ледзь помню, як фронт
Мяне з прыску адрыў
І ўстаў я па забарсні
Ў дымным вуголлі.

Не бачыў бяроз,
Ні зямлі навакол,
Хоць ранак цадзіўся з нябёс Ніягарай.
Тырчэў на пажарышчы я, быццам кол,
І вейкі звісалі брыжамі
Нагару.

Аблокі ці дым
Светла-летняга дня
Абклалі мяне не для нейкай забавы.
Чарнеў сярод іх я, нібы галаўня,
Заціснуўшы белую ўсмешку
Зубамі.

Адчуваецца сур’ёзнасць перажытых пачуццяў, якія з гадамі не меркнуць. Памяць не адпускае паэта з палону, жуды, якую ён перажыў. Ёсць энергетыка. Няма лёгкасці. Не легкадумнасці, а менавіта лёгкасці, крылатасці радка, словы кладуцца цяжка. Ну дык жа і тэма адпаведная.
У першай страфе напружыла слова “абсмыленае”. Можа, усё-ткі “абсмаленае”? Як вам, спадары рэдактары? Ці вы ў гонар юбілею на пасмелі нічога правіць? Ну дык жа праўда і літаратура важней за ўсё. Ці не так? Да таго ж рытміка радка патрабуе літары “ё” – “абсмалёнае”, гэта ў паэзіі дапушчальна.
У другой страфе ўражвае добрая знаходка “ранак цадзіўся з нябёс Ніягарай”. Магутна. Але тут жа ўражанне псуецца непаэтычным “Тырчэў на пажарышчы я, быццам кол”. У тым і асаблівасць паэзіі, што адна лыжка дзёгцю брыдзіць усю бочку мёду. А інакш у нас была б плойма геніяў.
Трэцяя страфа схіляе да высокага метафарай “Аблокі ці дым Светла-летняга дня”. Хораша. І тут жа: “Абклалі мяне не для нейкай забавы”. Не не эстэтычнае ў дадзеным выпадку, няўдалае слова “абклалі”. Адразу ўзнікае насмешлівае “наклалі” (у штаны, ці кучу каравякаў). Трэба за гэтым сачыць. Ну і “Чарнеў сярод іх я, нібы галаўня” – гэта нейкая нелюбоў да сябе. То тырчыць лірычны герой колам, то галаўнёю чарнее. Усё гэта парушае ўзнёслы настрой. У цэлым жа верш далёка не слабы – менавіта таму, што піша не пра пустату, а рэальны боль і перажыванні. На хібы я ўказаў. Увогуле ж уся падборка паэта трагічная. Нібы ў жыцці пасля вайны нічога светлага не было. Пра боль і анамаліі мы пісаць навучыліся. А вось пра норму жыцця, калі ніхто не ваюе, не гіне, калі струменіць прыгажосць і гармонія – з часоў Багдановіча мала хто можа.
Вікторыя Гомза, студэнтка трэцяга курса БДУ, прадстаўлена трыма вершамі.
Першы з іх:

Ave Eva

Я хачу быць малой дзяўчынкай,
Калі мне будзе пад 33.
Збіраць анёлаў і пахнуць водарам
Празрыстай, ціхай лясной красы.

Хачу мець сэрца безвыпадковае
І безбярэжныя валасы,
І пацалункі дарыць ліловыя,
Расплюшчыць вусны святой ракі.

І слухаць танцы, спяваць пралескі,
Глытаць аблокі салодкай ваты,
І ведаць кроплі на кожным месцы,
І бачыць вобразы мамы з татам…

Яны там разам, цалуюць рукі.
Іх позірк душу мне пільна грэе.
Я чую свежасць шчаслівых гукаў.
Я частка гэтага… Ave Eva.

Верш крайне сыры. У ім няма ўласцівай Васілю Макарэвічу канцэнтрацыі на негатыве, але і ўсур’ёз перажытага таксама няма. У галаве і ў радках сумбур. Вобразнасць эпатажная, знарочыста кідкая, маўляў, звярніце ўвагу, якая я. У паэзіі такія нумары не праходзяць. Што за “вусны святой ракі”, што за “безбярэжныя валасы”, што “за ведаць кроплі на кожным месцы” – зразумела будзе адно псіхааналітыкам. Спадабаўся, праўда, вобраз мамы і таты, якія “там разам, цалуюць рукі”. Потым ідзе памылка з рытмікай – слове “душу” паэтка зрабіла націск па-руску, на першым складзе. Такія, здавалася б, дробязі развальваюць цэласнасць верша. Дый ён і не верш пакуль, а набор вобразаў, неакрэсленых думак, збольшага выдуманы’х пачуццяў. Астатнія два вершы такія ж сумбурныя.
Вершы Алеся Пісарыка напоўнены вопытам жыцця, пераважна, на жаль, горам і болем. Адпачыць душою, злавіць боскія гармоніі, перамагчы духам смерць – на такіх вершах наўрад ці ў каго атрымаецца. Песімізм – асноўная хвароба беларускіх паэтаў.
Прывядзём цалкам лепшы верш з падборкі:

***
Слова крэпла, дыханне займала.
Гэту сілу давала зямля.
«Не дабра —
Дабрыні ў свеце мала!» —
Прамаўляла матуля мая.
Доля — доляй!
Душа б не драмала!

Ты з любоўю і верай жыві!
Жорсткі век, усяго яму мала:
Слёз і гора —
Стаіць на крыві!

Асноўная задача паэзіі – аблегчыць чытачу жыццё, даць паглядзець на яго светлымі вачыма творцы, пераканаць, што “жыць добра” – не выконваецца.
У раздзеле прозы рэдакцыя змясціла маладога мініяцюры маладога празаіка Яўгена Мартыновіча, што само па сабе радуе.
Першая ж зацемка адкрывае нам чыстага душою, назіральнага, удумлівага творцу:
 
“НЕНАПІСАНЫЯ ВЕРШЫ
 
Ненапісаныя вершы жывуць пад дахамі дамоў і ў вачах нашых каханых. Яны туляцца адзін да аднаго і чакаюць, калі іх хто-небудзь убачыць. Ненапісаныя вершы жывуць у дзіцячых малюнках і марах. І чакаюць, калі іх зразумеюць… дарослыя. Ненапісаныя вершы жывуць на гарышчы ў бабулінай старэнькай хаце. І чакаюць, калі ты прыедзеш па іх.
Ненапісаныя вершы ЖЫВУЦЬ!”
 
Я неаднойчы задумваўся пра тое, што не пішу вершы, а быццам вымаю іх з падсвядомасці, дзе яны жывуць ужо гатовыя, цэласныя. Варта толькі прывесці сябе ў адпаведны медытатыўны настрой. Пра дзіцячыя малюнкі таксама заўважана здорава. Не далей, як учора, разбіраючы старыя паперы, ледзьве не выкінуў вялікі старадаўні сшытак з маімі першымі спробамі пяра і пэндзля. Душа ці не ад нараджэння сама імкнецца тварыць. Ніхто мяне тады не змушаў. А потым школа, выкладанне літаратуры і малявання, так на мяне “падзейнічалі”, што начыста адбілі ахвоту тварыць. Я зажыў жывёльным жыццём гадоў да дваццаці двух, пакуль любоў да бардаўскай песні не схіліла мяне да вершаў. І тады я ўразумеў, што азначае сапраўды жыць, быць маленькім богам, створаным па вобразе і падабенстве Бога вялікага. У гэтым і сэнс знаходжання нас на зямлі – раскрыць творчыя магчымасці, рэалізаваць іх, прычым творачы не для славы, а для людзей у самым шырокім і бескарыслівым сэнсе (як толькі ставіш мэту, каб табе “апладзіравалі”, адразу пачынаеш мізарнець і развальвацца). Быць не арганізмам, які жарэ, п’е, бегае ў прыбіральню і змагаецца за існаванне, якое заканчваецца ўрэшце магілай, а – асобай, якая глыбока мысліць, тонка адчувае і спачувае чужому болю і чужой радасці, а галоўнае, творыць у меру свайго таленту на поўную магутнасць, з максімальнай самааддачай.
 
З наступнай зацемкай я паспрачаўся б:
 
“ПАНЯДЗЕЛКІ
 
Панядзелак забівае ініцыятыву! Гэткі маленькі кілер! А дакладней — паляўнічы, якому няма ніякай справы да тваіх жаданняў, памкненняў, нейкіх светлых пачуццяў... Трэба ўмець уварочвацца ад яго куль, інакш ёсць шанц трапіць
у «ШЭРУЮ БУДЗЁННАСЦЬ»”!
 
Згадваюцца радкі Генадзя Шпалікава:
 
Понедельник, понедельник,
Понедельник дорогой,
Ты пошли мне, понедельник,
Непогоду и покой.
 
Думаю, паэт меў на ўвазе непагоду як буру ў душы, як творчую актыўнасць. А менавіта ў творчай актыўнасці і надыходзіць спакой. Спакою няма ў статычнасці. Але тут варта разумець, што чалавек можа цягацца гадамі на нялюбую працу, што ён не на сваім месцы ў жыцці – інакш бы ён імчаўся на працоўнае месца.
 
Памятаю, гадоў 10 таму я заўважаў за сабой такі феномен: працуючы амаль кожны дзень над раманам, я чакаў Новага года, каб паспець яго скончыць і нарэшце адпачыць, аддацца разам з людзьмі святу, выпіць віна, піва, расслабіцца – чаго я сабе рэдка калі дазваляў. І чаканне свята мяне натхняла. І само свята праходзіла выдатна і весела. Але мінала 1 студзеня, і ўжо 2-га я заўважаў, што не магу пасіўна сядзець перад тэлевізарам, што мяне неадольна цягне да працы. І галоўнае, што я больш люблю будні і свежую галаву, чым застоллі ды расслабленні. Яны патрэбныя – але рэдка! На тое гэта і святы. Тыя ж эмоцыі шчасця, які дорыць нам творчы панядзелак, не параўнальныя ні з чым. Творчыя ферамоны мацнейшыя нават за ферамоны кахання. Мы – наркаманы творчасці.
 
На старонках “крытыкі” ў нас, як заўсёды, праблемы. Настасся Грышчук, адзіны артыкул якой і можна назваць з нацяжкай крытычным, збольшага не крытыкуе раман Людмілы Рублеўскай, а захоплена пераказвае ягоны сюжэт.
 
Вось характэрны ўрывак:
 
“Больш прыгод, якія ўкладваюцца ў рытм сапраўды шалёны, больш куртуазнасці ды рызыкі і меней — у параўнанні з першай часткай — самотных разваг пра Беларусь — вось асноўныя рысы кнігі «Авантуры студыёзуса Вырвіча», якая выйшла (хочацца дадаць «нарэшце») сёлета ў «Выдавецкім доме «Звязда»». Зрэшты, зусім пазбавіцца ад узрушана-патрыятычных нотак пісьменніца не змагла, ды, здаецца, і не збіралася. Мэта трылогіі — паказаць, як пакутаваў беларускі народ (прычым, і сяляне, і шляхта, і мяшчанства), як змагаўся за лепшую долю. Сюды ж натуральным чынам далучаецца экскурс у XVIII стагоддзе”.
 
Рэкламны артыкул прадукцыі Выдавецкага Дома “Звязда”, давайце па шчырасці. Канчатак яго: “Застаецца чакаць трэцюю частку прыгод Пранціша Вырвіча” – гэта неаспрэчна даказвае. Што ніколькі не зніжае каштоўнасць твора Людмілы Рублеўскай. Але ж у добрых творцаў павінны быць і добрыя крытыкі. Рэкламаваць, пераказваць і заахвочваць – гэта не ёсць вырабляць дабро. Крытыка справа тонкая.


ЛіМаразм-26

Мёртвым баліць

Гартаю свежы нумар тыднёвіка “ЛіМ” (№6, 2015). Першыя старонкі прасякнуты святам – міжнародны кніжны кірмаш. Рэжуць урачыстую стужку, радуюцца. Уваходзяць у Храм яе вялікасці літаратуры. Нясуць свае фаліянты. Сціплыя кніжкі ў мяккіх вокладках – таксама нясуць.
Галаўны артыкул называецца “Кніжныя масты сяброўства”.

“У сталіцы распачала працу ХХІІ Мінская міжнародная кніжная выстаўка-кірмаш. Выставачны павільён «БелЭкспа» сёлета прымае рэкордную колькасць замежных гасцей: удзельнікамі кірмашу сталі выдаўцы і пісьменнікі з 28 краін. У якасці ганаровага госця форуму выступае Кітай, а Цэнтральным экспанентам стала Расія”.

Паслухаем старшыню СПБ, Мікалая Чаргінца:

“Падчас кніжнага форуму пісьменнікі прадстаўляюць свае творы самай шырокай публіцы, а гэта вельмі складаная праца. Мы таксама маем магчымасць пабачыць вынікі творчай дзейнасці калег з іншых краін. Таму выстаўка заклікае аўтараў часцей быць самакрытычнымі, назіраць за поспехамі іншых аўтараў, старацца працаваць лепш. Вельмі важна, што сёлетні форум па адной з галоўных тэм сугучны з 70-годдзем Перамогі. Творы пра вайну сёння вельмі запатрабаваныя. 12 пісьменнікаў — сяброў нашага саюза ваявалі, і мы з задавальненнем прадстаўляем іх кнігі на стэндах”.

А вось, спадары, дзеля раўнавагі і справядлівасці, што не запатрабавана. Напярэдадні выставы прачытаў я на ЖЖ аднаго вядомага пісьменніка з нікам retshyz:

“Цяжка далося гэтае рашэньне. Упершыню за апошнія 8 год сёньня не пайду на Мінскую міжнародную кніжную выставу-кірмаш. Ня буду пісаць артыкулаў, ня буду фоткаць… І на тое ёсьць свае прычыны.
“Дбаньне” дзяржавы пра культуру пераўзыйшло ўсе разумныя межы. Мінінфармацыі амаль “замачыла” кнігарню Логвінаў, а самога выдаўца на выставе не будзе па той прычыне, што ягоны ўдзел там непажаданы. Таксама ня будзе на кніжным кірмашы і агульнага стэнду незалежных выдаўцоў, а таксама выдавецтваў, якія працуюць з Саюзам беларускіх пісьменнікаў. Будуць толькі “расейскія папсавікі”, Чаргінцы ды Ананічы… Такі вось цемрашальскі узровень культяфрэйтараў…
Маё натуральнае жаданьне пайсьці сёньня і выказаць салідарнасьць з кнігарняй “Галіяфы”, якую днямі выкінулі на вуліцу. І гэта будзе правільна. Па-наску".

Вось так. Значыцца, не ўсе айчынныя літаратары задаволены. І не ўсім хораша. Пра гэта не забываем. Ну і яшчэ праявім фантазію: што панясуць на свае кірмашовыя паліцы выдаўцы “Мастацкай літаратуры” і “Звязды”? Правільна – самае лепшае, таленавітае і запатрабаванае. А што самае запатрабаванае? Правільна, кнігі чыноўнікаў ад СПБ, шматлікіх галоўрэдаў і сілавікоў. А як яны будуць выдадзены? Правільна – шыкоўна, у “брыльянтавых серыях”, каб ганаровыя госці адразу ведалі, што творы пад вокладкамі – важныя, значныя, дарагія кожнаму беларусу, іх чытае кожная сям’я, перачытвае.
А каго не будзе на тых пачэсных паліцах? Не будзе там пісьменнікаў, якія не служаць аддана эліце СПБ. То бок усіх астатніх 95 адсоткаў літаратараў Беларусі, сярод якіх і змяшчаецца ўвесь патэнцыял талентаў нашай краіны. Не будзе тых, каго будуць перачытваць праз дзесяцігоддзі, стагоддзі.
Пішу я зранку, сонца яшчэ не ўзышло і за спінай маёй стаяць душы замучаных Сістэмай літаратараў: Васіль Гадулька, Васіль Сахарчук, Алесь Асташонак, Анатоль Сыс, іншыя, шматлікія, каго я не ведаў і каго магчыма не ведаў ніхто наогул як літаратараў. Усе яны мёртвыя. І хочуць, каб я пра іх слоўца сказаў. Зарана сышлі з жыцця. Маглі б тварыць і радавацца яму, як радуюцца цяпер сілавікі і чыноўнікі. Паспіваліся ад адчаю, бо перакрылі ім кісларод нашы паважаныя дзяржаўныя выдавецтвы. Хто павесіўся, хто сам памёр. Усе яны цяпер – здані. І прыйшлі менавіта да мяне, а не на вашы багатыя стэнды.
Бо ад вас яны нічога добрага пры жыцці не займелі. Ці ад такіх, як вы. Ніякай апазіцыяй яны не былі, нічога забароннага не пісалі. Іх забілі вы таму, што змагаліся, каб есці не ў адну глотку, а ў тры. А таму адцяснялі ад выдавецтваў і кніг. Яны не маглі з вамі змагацца. Не той быў час. Дый мяккія, ранімыя, людзі былі. Але чытаем мы цяпер іх, а не вас, спадары ўладальнікі фаліянтаў, брыльянтавых пёраў. Не вас. і не забывайце, змагаючыся за месца пад сонцам, што ў любую секунду кожны з нас можа пайсці туды, дзе ўжо перабываюць паэты, якіх вы замучылі. Што скажаце там, дзе не будзе фаліянтаў, якія вас лашчаць і медалёў, якія на вас вешаюць, і слоў пашаны, якія вам вымаўляюць. На ўсякі выпадак, успомніце, што вечна ніхто не жыве.
Паэзія ў “ЛіМе” прадстаўлена трыма паэтамі.
Вершы Алёны Пашко не добрыя і не благія. Сярэдняга такога беларускага ўзроўню, летуценныя. Адно цешыць – негатыву амаль няма. Разбяром адзін з іх:

***
І ў россып зорнага святла —
Рабі наперад крок бясспрэчна.
Каб расказаць, як я жыла,
Мне хопіць верша.

Як плён няспеленых гадоў,
З якой вясны ізноўку разам?
Каб выказаць сваю любоў,
Зашмат мне сказа.

Святлеюць ночы, як і дні,
Жывой размовай.
Лунаць бясстрашна ў вышыні, —
Мне досыць слова.

І спорным дождыкам у сне —
Адно з жаданняў:
Пачуць бы роднага цябе
Ў працягласці маўчання!
 
Па-першае, арфограф адразу падкрэслівае тры словы-вырадкі: “няспеленых” (што гэта?); “ізноўку” (ёсць “зноўку”, “ізноў”, “ізноўку” не практыкуецца); “дождыкам” (гэта ўжо граматычная памылка, правільна “дожджыкам”).
У другім радку “Рабі наперад крок бясспрэчна” слова “бясспрэчна” выпінаецца як канцылярызм, дый па сэнсе яно не зусім падыходзіць. І вось яшчэ: як вы патлумачыце сказ: “Як плён няспеленых гадоў, З якой вясны ізноўку разам?” Я не знайшоў у ім звязнай логікі.
Трэцюю страфу можна палічыць неблагой, у ёй хаця б ляпаў няма.
Чацвёртая страфа засмучае бязладдзем апошняга сказа: “Пачуць бы роднага цябе Ў працягласці маўчання!” Трохі каструбавата.
У цэлым верш, для агульнага слабага ўзроўню паэзіі “ЛіМа”, можна лічыць неблагім.

Вершы Дзмітрыя Пятровіча пра ўзроўні не лепшыя. Да таго ж мы аглядалі ўжо паэта ў “ЛіМаразме” і наўрад ці магчыма вырасці за некалькі тыдняў, што падзяляюць дзве публікацыі. Возьмем самы неблагі з трох:

***
Запознены смак кахання...
У снах ён цяпер жыве,
Пасля растае уранні,
Як слёзы расы ў траве.

Запознены смак кахання.
У сэрцы баліць яно
Бязлітасным нечаканнем,
Хоць моцнае, як віно.

Запознены смак кахання
На вуснах адчую зноў —
Спадуць кайданы расстання,
Я вырвуся з болю сноў…

Першая страфа добрая па вобразнасці і сэнсе. У другой тырчыць незразумелае і непісьменнае слова “нечаканнем” і брыдзіць не толькі сваю страфу, а і ўсе астатнія, як дзёгаць, які расплываецца па ёмішчы бочкі мёду. Да таго ж “моцнае, як віно” не зусім удалая метафара, бо віно лічыцца нямоцным напіткам, моцныя – гэта гарэлка, віскі, каньяк. Віно бывае хіба што хмельным. Трэцяя страфа неблагая, хоць літаральна ўсе метафары заезджаны ўжо беларускімі паэтамі. Варта прыдумляць свае, новыя. А дзе іх узяць, калі столькі паэтаў?
Вершы Аляксандра Асташэвіча складана ацэньваць, бо гэта пераклад з рускай Васіля Макарэвіча. Прывяду цалкам адзін верш (на мой погляд неблагі) і хай чытач сам ставіць ацэнкі:

***
Мяне ўзяла замкнула з цішынёй.
Сама сышла з кватэры, як звычайна.
Я нібы ў клетцы звер. А за сцяной
Сабачанё павісквае адчайна.

Маўчу зацята. Проста смех і грэх, —
Навёў на чаравіках зыркі глянец.
Няўжо мяне замкнула, каб не збег,
Не мог ні на адну красуню глянуць.

Характар маеш. Цвёрдую руку.
Абліччам ты падобна да іконы.
Я ж не прывык на ўсім сваім вяку
Ні кланяцца, ні дагаджаць нікому...

Звысоку на прахожых не глядзеў.
Не ведаўся з пыхліваю гардыняй.
Ты ўважлівай бываеш да людзей,
Чаму ж не станеш рупнай гаспадыняй?

За шыбінай сініца прамільгне,
Аслепленая снегу белізною.
А можа, трэба завішчэць і мне,
Як цюцьку за суседскаю сцяною?

Мароз трашчыць, бы колаты арэх,
Не страшны ён табе, скажу адразу,
Пакуль на пальцы носіш абярэг,
Пярсцёнак мой з агатам і алмазам.

З двара не зводжу і на міг вачэй,
Дзе снег ідзе і горбяцца сумёты.
Прашу: вярніся ў хату, як хутчэй,
Дзе мне не па сабе ад адзіноты!

У верша, я б сказаў, ёсць душа. і нават сюжэт. Спадабаўся радок: “Дзе снег ідзе і горбяцца сумёты”. Найменш спадабалася звязка: “на ўсім сваім вяку”, даволі каструбавата. У цэлым жа гэты верш, на маю думку, лепшы з усёй старонкі “паэзія”.

Апавяданне Міколы Чарняўскага на старонцы “проза” напісана гожай народнай моваю і ўздымае праблему злабадзённаю – агульнае падзенне інтарэсаў да кніг, выцесненых кампутарам, а разам з гэтым – і абвал маралі, духоўнасці. Пісьменнік глядзіць у корань праблемы: галоўны герой у савецкі час любіў кнігі, але мяшчанка жонка адбіла ў яго жывы інтарэс да літаратуры, замяніўшы яго функцыяй – збіраннем кніг, дарагіх, з прыгожымі вокладкамі, каб госці любаваліся, а яны з жонкай радаваліся самому факту валодання рэдкімі кнігамі. Герой зусім перастаў чытаць, яго паглынула страсць збірання кніг. У выніку і сын і ўнук інтарэсу да кнігі не праявілі, колькі бацькі ні біліся. А ў адзін цудоўны дзень унук, не спытаўшыся, прадаў усе кнігі, выслабаніўшы паліцы, – нейкаму букіністу, з якім пазнаёміўся ў Сеціве. А каб дзядуля не перажываў – паляпаў яго па плячы і завёў на кухню, дзе стаяла батарэя піўных пляшак з прыгожымі маркамі. Пі, дзядуля, не парся. Мараль не прымушае сябе доўга чакаць: што пасееш, тое і пажнеш.

Пра раздзел “крытыка”, чытач, я табе нічога новага, на жаль, не скажу. Усё тая ж стратэгія сыходу ад сучаснасці, не жаданне агучваць новыя імёны і творы, каб наменклатура на фоне іх не памеркла. Усё тыя ж супрацоўніцы аддзела Анастасія Грышчук і Алеся Лапіцкая, якія майструюць ільвіную долю артыкулаў. Грышчук прасцей – яна падпісваецца то “Наста”, то “Настасся”, то “Анастасія”. Лапіцкай складаней – ну не вытварыш са свайго імя анічога. Алеся яна Алеся і ёсць.
Памятаю, калі служыў у Савецкай Арміі, трапіў я ў барысаўскую вучэбку, славутую на ўвесь СССР тым, як здзекуюцца там з навабранцаў. Паўгода службы там – апраметная пекла, і не ад самой службы, а як здзекуюцца там з людзей, ломяць волю. Для гэтага трымаюць мардаваротаў-сяржантаў, адбіраюць якіх адмыслова – па вазе, грубай фізічнай сіле, бязлітаснасці, як бульдогаў. Некаторыя там – наўпрост з зоны блатной, са сваімі парадкамі. А калі сяржант добра не служыць (не мардуе маладых, не здзекуецца як фашыст), то яго могуць адправіць у звычайныя войскі салдатам – а там усё наадварот: будуць мучыць і мардаваць яго, там такіх за людзей не лічаць. І таму сяржанты выслужваліся. Вось такая Сістэма.
Часам здаецца, што рэдактараў у нас гэта жа адбіраюць, муштруюць, правяраюць на жалезабетоннасць псіхікі, на вернасць наменклатуры. А не – дык вылеціш у секунду, як той жа гуманіст Ігар Запрудскі са сваімі “Дарэчы”. Таму рэдактары выслужваюцца, як могуць – выпруць са “Звязды” некаторых, дый пойдзеш з кляймом кепскага чалавека.
Таму ведаю, колькі б ні крытыкаваў я “крытыку” “ЛіМа” – яна не пахіснецца, не здасць ні сантыметра пазіцый. Як называлі там артыкулы пра юбіляраў “крытыкай”, так і будуць называць. Як замоўчвалі сучасную літаратуру, гэтак і будуць замоўчваць.
Шосты нумар тыднёвіка сфармаваны штампам “Звязды” – назад у мінулае, у мемуары, у праслаўленне савецкіх класікаў, у схаластычнае літаратуразнаўства. Сучаснасць палохае, выклікае ў кіраўніцтва панічны страх. Яна, як непаўнавартаснае дзіцё – схавана ў аддаленых пакоях кватэры. Каб не сарамаціць бацькоў.
Вось табе, чытач, першыя два абзацы ад Алесі Лапіцкай, і ты ўсё сам зразумееш:

“На старонках першага нумара «Полымя» чытач знойдзе нямала імёнаў, знакавых у беларускай літаратуры. Серафім Андраюк распавядае пра дзённікі Яна Скрыгана, змешчаныя ў кнізе «Сэрцу горкая далячынь», Алесь Карлюкевіч — пра кітайскага перакладчыка Гаа Мана, «яркую зорку ў зносінах кітайскага прыгожага пісьменства са славянскімі літаратурамі». У рубрыцы «Эпісталярый» змешчаны лісты да Івана Шамякіна ад М. Танка, І. Чыгрынава, А. Кулакоўскага ды інш. «Галасы свету» знаёмяць з асобай Міхаіла Хонінава — калмыцкага пісьменніка, які ў гады Вялікай Айчыннай вайны быў партызанам на Беларусі, а потым неаднойчы звяртаўся ў мастацкіх творах да выяўлення ваенных падзей. Вершы М. Хонінава перакладалі такія беларускія аўтары, як М. Танк, С. Грахоўскі, Р. Барадулін, А. Пысін. Інтэрв’ю з дачкой пісьменніка Рымай Міхайлаўнай папярэднічае невялікаму апавяданню М. Хонінава”.

Я вылучыў тлустым, чытач, імёны літаратараў, жывых і памерлых. Няма тут новых і маладых. А на 99 адсоткаў усе яны – трымальнікі літаратурных пасад у свой час, а хто і цяпер. На жаль, у беларускай літаратуры так павялося “класік” – “чыноўнік белліта”. Гэта ўжо аксіёма. І адно пытанне да чытачы: ці хоча ён існаваць у ТАКОЙ літаратуры? А калі не – калі ласка ў рубрыку “ЛіМаразм”.


ЛіМаразм-27

Рукою чараўніка

З усіх чалавечых якасцяў я найбольш ненавіджу бяздзейнасць. Гэтае летуценнае чаканне падарункаў не то з неба, не то ад людзей. Літаральна за месяц бяздзейнасці любы чалавек пачынае развальвацца па фізічным і псіхічным здароўі. Так хітра мы выдуманы, што мусім пастаянна працаваць, і над сабою ў тым ліку.
Мне лягчэй бы за ўсё цяпер – кінуць балота беларускай афіцыёзнай літаратуры і папісваць вершыкі, і вытрэшчвацца ў тэлевізар, дзе бегаюць прыгожыя карцінкі. Бо колькі я ні паглыбляюся ў архіў “ЛіМа”, бачу, што нічога да лепшага не мяняецца. Дый з чаго яно мусіць мяняцца, калі тады тыднёвік ніхто не крытыкаваў? Адзіныя спадзяванні могуць быць на далейшае паляпшэнне тыднёвіка, але па шчырасці – слабыя спадзяванні. У глыбінях жа архіву ляжаць такія нерушы, што робіцца страшна. Вось што значыць газета дзесяцігоддзямі перабывала без свайго крытыка. Але мы ёй дапаможам, паколькі лічым сябе прыналежнымі да гэтай газеты не менш, чым калектыў рэдакцыі нават. Мы з яе выраслі.
“ЛіМ” №22 змяшчае на старонцы “паэзія” вершы Мар’яна Дуксы, Іны Фраловай, Аляксея Галаскока.
Вершы Мар’яна Дуксы вызначаюцца філасофскай заглыбленасцю, якая грунтуецца на традыцыйным беларускім песімізме і непрыманні шалёнай сучаснасці.

У першым вершы Дукса звяртаецца да паэтаў, якім у жыцці нялёгка:

Не хоча ні песціць, ні гушкаць
дзень сённяшні бесцырымонны.
Няпроста як, рэдкія птушкі,
вам вытрымаць нораў ягоны.

Вас губіць, напэўна, бязвер’е,
палохае клімат нязвычны.
У вас далікатнае пер’е,
залішне паёк ваш хімічны.
………………………………

Пад нязвычным кліматам разумеецца, відаць, грубая рэчаіснасць. У апошнім радку другой страфы праглядаецца граматычная памылка. Як можа “хімічны паёк” быць “залішне”?
У трэцім вершы напал песімізму ўзрастае:

***
Ён дыхае —
глабальны крах.
Наш лёс —
зямнога лёсу копія
зноў лапашыцца ў сэрцы
страх,
душу штодзённа точаць фобіі.
Ляціць трывог
пчаліны рой
ужо з любымі пераменамі.
Хоць узвышаецца настрой
людскі
стараннымі шаўменамі.

Тут выводзіцца нейкі глабальны крах, пры якім усім дрэнна. Толькі не варта, думаю, валіць з хворай галавы на здаровую – цывілізаваны свет жыве збольшага здорава, весела, плённа. І толькі беларусам усё кепска – вайна, адраджэнне (цяжкое), застой брэжнеўскі, перабудова, шалёны капіталізм… Ці не варта ўсё ж шукаць прычыну ў біяхіміі свайго мозгу, які гэтак негатыўна ўсё бярэцца ўспрымаць?

Далібог, “паэзія” так хітра завярстана, што апошнія вершы Іны Фраловай можна спакойна палічыць за вершы Аляксея Галаскока, трэцяга аўтара. Гляньце вёрстку, хто думае, што я прыдзіраюся.
Таму вазьму толькі першы верш паэтэсы:

Прага крыла

Спяшаецца, ляціць у просінь
Жывы лісток календара.
Мы пройдзем разам гэту восень,
Калі б прыйшла яе пара.

Не хмур у роспачы ты бровы,
У сумны спеў дажджоў не вер.
Іх песень словы —
толькі словы,
А я дару крыла давер.

А як спатолім прагу досыць
Мы з лістападам-матылём,
Перажывём і гэту восень,
Перажывём, перажывём...

Што можна сказаць. Верш светлы, прыемны. Але просценькі – настолькі, што ўжо выпадае з катэгорыі мастацкіх тэкстаў. Старадаўнія рыфмы “просінь – восень” і “не вер – давер” агульную карціну не ўпрыгожваюць. І ўсё ж дзякую аўтарцы за пазітыў. Адзначу як удалую знаходку “лістападам-матылём”.

Вершы Аляксея Галаскока напісаны прафесійна, на добрым такім, самавітым узроўні. Пераважна – пра любоў да Радзімы. Тэма далёка не новая. Але вечная. Прывядзём адзін з вершаў:

На Радзіме

Спазнаў я абдымкі тугі,
Мне сум развітання знаёмы.
Чужыя вітаў берагі,
З іх птушкай рваўся дадому.

Калі на Радзіму ляцеў,
Здавалася, зложацца крылы:
Стагнаў, не скараўся, цярпеў —
Адкуль толькі браліся сілы?

А сёння з палескай зямлі
Гляджу з захапленнем у неба
І ведаю, што не пяклі
Нідзе, як тут, смачнага хлеба.

А з нашых празрыстых крыніц
Глыточак вадзіцы спатоліць...
Я ў госці прыеду —пакліч,
А вось назаўсёды — ніколі!

У свеце ёсць многа краін
Дзіўнейшых. Цяплейшых, багатых.
А я, шляхам стомлены сын,
Вярнуўся ў бацькоўскую хату.

Адсюль мо душа адляціць
Да зорак пад плач завірухі.
Зямля, дзе пашчасціла жыць,
Будзь мне дываном, будзь і пухам.

З недахопаў я б адзначыў зашмуляную рыфму “неба – хлеба”. Ёсць шмат паэтычных штампаў: “празрыстых крыніц”, “бацькоўскую хату”. Свежых метафар я не знайшоў наогул. Усё гэта ўжо было, чулі, чыталі. На жаль. А ў цэлым, калі вершы будзе разглядаць не крытык, а дылетант, то ён можа яму вельмі спадабацца. Гладка, складна, ладна. І пачуцці не пустыя. Аднак для паэзіі гэтага мала.

Апавяданне Анатоля Кудласевіча “Летацішына золата” вытрымана ў лепшых традыцыях кароткага аповеду і ўласна беларускай вясковай прозы. Аповед вядзецца як быццам дакументальна, ад першай асобы. Мова ёмкая, вобразная бо Кудласевіч паэт. Увогуле творчы лёс Анатоля тыповы для беларускіх пісьменнікаў, якія не маюць калялітаратурных пасад. Рукапіс яго кнігі прозы пралежаў у “Мастацкай літаратуры” гадоў дваццаць і выйшаў кнігай (мяккая вокладка) ужо пасля таго, як паэт цяжка захварэў. Што тут каментаваць? Хай дзякуе Анатоль Богу, што ўсё так склалася, а не горай. Здароўя табе, добры чалавек, і творчага плёну.

На першай старонцы “крытыка” Жанна Шаладонава вядзе ўдумлівы параўнальны аналіз творчасці Янкі Купалы і Тараса Шаўчэнкі. То бок навуковец паказвае нам свой досвед. Для чаго? Артыкул літаратуразнаўчы і тут, у “крытыцы” недарэчны. Купалу і Шаўчэнку мы ведаем добра, можна сказаць, наскрозь. Пішыце кнігі, ахвотныя іх купяць. Не займайце, Жанна, чужое месца.
Пачатак артыкула:

“Паэтычная спадчына Тараса Шаўчэнкі — адно з найбольш уплывовых выяўленняў беларуска-ўкраінскіх узаемасувязей. Кожны з творцаў наладжвае ўласны дыялог са славутым украінскім папярэднікам — у адпаведнасці з асаблівасцямі таленту, жыццёвага і мастацка-творчага досведу, эстэтычным густам, светапогляднымі ўстаноўкамі. Шаўчэнкаўскі рамантычны код прэзентацыі нацыянальнай рэчаіснасці і самавыяўлення індывідуальна-аўтарскага «я» знайшоў у свой час адлюстраванне ў паэзіі Янкі Купалы”.

Ад сівой даўніны ў беларускай літаратуры, прабачце, робіцца затхла. Усяму ёсць свая мера. Не ператварайце паэтаў у ідалаў, у язычніцкіх бажкоў, якімі вы размахваеце, палохаючы маладых. Пашкадуйце душу Купалы.

На другой старонцы “крытыкі” змешчаны задоўжаны, грунтоўны, млявы і глыбакадумны літаратуразнаўчы артыкул “Літаратурная думка Антона Луцкевіча” выраблены Аленай Карп.
Лаўлю сябе на тым, што праводжу рэвізію архіва “ЛіМа” і проста сведчу ў дакументах: “Падман. Не крытыка”, “Не крытыка”, “Не крытыка”. Уяві, чытач, колькі разоў за гэтыя гады цябе падманулі. Разглядаць і каментаваць гэтыя артыкулы, напісаныя і змешчаныя не да месца, у мяне не стае сілаў.

І нарэшце, крытычны артыкул! У самым канцы рубрыкі “крытыка”. Супрацоўніца “ЛіМа” Анастасія Грышчук аналізуе… шматлікія сучасныя раманы Южыка? Не. Кнігу вострай крытыкі Аляксандра Новікава? Зноў міма. А – кнігу нязменнага госця “ЛіМаразма” акадэміка Уладзіміра Гніламёдава!
Гніламёдаў без перабольшвання – наша ўсё! Яго ўлада на беларускую літаратуру бязмерная – ад Гомеля да Браслава, ад Брэста да Віцебска, ад “Звязды” да “Нёмана”, ад “Полымя” да… “Галіяфаў”. Так, я не памыліўся, менавіта незалежнае выдавецтва “Галіяфы”, якое спецыялізуецца выключна на беларускай літаратуры, выдала рускамоўную літаратуразнаўчую кнігу Гніламёдава “На рубеже времен”. З якой, здавалася радасці? І чаму рэкламуецца незалежнае выдавецтва ў “ЛіМе”? А таму, што яна асвечана сонцам нашым – акадэмікам усяе Беларусі. Чакайце, ну ладна, рэкламуюць. А чаму ж выдалі Гніламёдава ў “Галіяфах”? Хе, а таму што акадэмік наш некалі дапамог зарэгістраваць гэтае слыннае выдавецтва, без яго ніяк чыноўнікі не згаджаліся! Логіку маю зразумелі? Няма ў нас дрэнных і апазіцыйных выданняў, ёсць мізэрныя людзі, пра якіх не пішуць і якіх не друкуюць, і якіх не рэгіструюць у якасці выдаўцоў.
Творчасць акадэміка неабсяжная і шматгранная, ледзьве крануўшыся чараўнічай рукою, ён напаўняе святлом і духам любую тэму. Гэтым жа разам… Зрэшты дадзім урывак з артыкула:

“Уладзімір Гніламёдаў, вядомы літаратуразнаўца і пісьменнік, не бярэцца развязаць вузел, але даследаванне «На рубеже времён: Русскоязычная поэзия Беларуси» (Галіяфы, 2013) — гэта дакладны (прынамсі, ствараецца такое ўражанне), гарманічны і нават прыгожы малюнак «з натуры». У. Гніламёдаў дае агульны план: развіццё рускамоўнай літаратуры Беларусі — ад Сімяона Полацкага і да нашых дзён (дакладней, да разбурэння СССР)”.

Чытачы “ЛіМаразма” не забыліся, як натхнёна і непаўторна, на цэлую старонку тыднёвіка, даследаваў Гніламёдаў вершы невядомай рускамоўнай паэткі Саветнай? Для сапраўднага талента няма неадольных тэмаў і неадужных спраў.


ЛіМаразм-28

Не забываем

Паэзія свежага нумара тыднёвіка (№7, 2015) прадстаўлена трыма паэтамі. Сяргей Давыдовіч займае верх старонкі, а Станіслаў Валодзька і Серафіма Бестава дзеляць ніз. Фотаздымак прыроды гэтым разам адсутнічае.
Паэты Давыдовіч завітаў да нас не абы-як, а з паэмай “Вечная светлыня”, што цяпер рэдкасць.
Калі вершы пераважнай большасці беларускіх паэтаў мужчынскага полу вызначаюцца цяпер нэндзай і песімізмам, то Давідовіч, наадварот, уражвае нейкім неўтаймоўным пафасам. Паэма напісана добрай мовай, чытаецца лёгка. Але і новых метафар мала. Таму аўтар часта выкарыстоўвае загатоўкі – паэтычныя штампы, складаючы з іх паэму як пазл: “Далёкі сорак пяты, пераможны”, “Усенародна свята адзначалі”, “Ідуць яны ў апошнюю дарогу”, “часта сняць часы ліхія”. І гэтак далей, вельмі шмат. Аўтар наогул рашыў не перагружаць паэму вобразнасцю, а як бы вядзе эмацыйны аповед. Сэнс паэмы ў тым, што Давідовіч фантазіруе – свет ускалыхне некалі страшная навіна: памрэ апошні ветэран Вялікай Айчыннай. Потым ад фантазіі ён вяртаецца ў часы ваеннага ліхалецця, у пераможны сорак пяты, радуецца перамозе:

Усенародна свята адзначалі.
I радавацца ад чаго было —
Павержана бязлітаснае зло.
Ідзе жыццё рытмічна й арытмічна,
А гэты дзень святкуюць гістарычна,
Вялікі дзень Вялікай Перамогі —
Не зарастаюць памяці дарогі.

Заўважым, што слова “павержана” арфограф падкрэсліў як русізм.
Затым паэт вяртаецца ў дзень сённяшні:

О, колькі сонца над зямлёю сёння!
Якое неба — сінява, бяздонне!
Які прастор, размах палёў жытнёвых!
А колькі гарадоў і вёсак новых!
Жывуць тут мірна і працуюць плённа,
Упэўнена, духоўна і натхнёна.
Не ганарыцца гэтым немагчыма,
Бо гэта — наша светлая Радзіма!

Ну дай то Бог! Таму што ў суседзяў зноў ваююць, і не менш бязлітасна, чым у Вялікую Айчынную.
Апошні раздзел паэмы прысвечаны жывым ветэранам, гэта гімн паважаным людзям:

Ідуць рады былых франтавікоў,
Хоць засталося іх не вельмі многа.
З паклонам чалавецтва з двух бакоў,
За імі — бессмяротная дарога.


У паэзіі Станіслава Валодзькі чуюцца мелодыі роднай зямлі. Думаю, вершы добра пакладуцца на музыку. Прывядзём адзін з трох, прысвечаны Максіму Багдановічу.

Ракуцёўскае лета

Зноў паклікала нас
Ракуцёўскае лета,
Дзе нас камень сустрэў
Стромкі, як кіпарыс.
Ён не можа маўчаць,
Камень праведны гэты, —
Нам гаворыць аб той
Незабыўнай пары.

Зноў паклікала нас
Ракуцёўскае лета,
Дзе Максімаў дамок
Ўдаль глядзіць з-пад рукі,
І сабрала ўсіх нас
У кутку запаведным,
Быццам краскі ў букет,
Бы ў снапок каласкі.

Разышлося паўсюль
Ракуцёўскае лета,
Разлілося віном,
Расцяклося, як мёд.
Нам ізноў ад яго
Круглы год будзе светла,
Будзе сэрцы яно
Саграваць і зімой.

Песня гэтага лета
Агарнула планету.
Песню гэтага лета
Будуць слухаць вякі.
Ў гэтай песні звініць
І крынічка паэта,
І нябёсы звіняць,
Як Максіма радкі...

Прыемны такі, цёплы верш. Без фальшывых нот, я б сказаў. Адзінае што: слова “Ўдаль” варта замяніць на нешта іншае. Тут “ў” стаіць пасля зычнай і яго вымаўляць вельмі цяжка. Да таго ж – “удаль” гэта русізм, тлумачальны слоўнік выдае “ўдалячынь”.
Трэба сказаць, што многія, амаль усе вершы старонкі “паэзія” прысвечаны вайсковай тэме, бо сёння 23 лютага, Дзень Абаронца Айчыны.
Прывядзём адзін верш Серафімы Беставай:

Брацкія магілы

Кладуцца з кветак вянкі
У падножжа брацкай магілы.
Будуць помніць пра вас вякі,
Вы сабою нас засланілі.
Вы жыцця не мелі ў запас,
Вы былі яшчэ маладымі,
Аддалі вы жыцці за нас,
Каб мы сёння жылі, тварылі.
І хоць вораг меў многа сіл,
Не паставіў ён вас на калені.
Цішынёю брацкіх магіл
Правяраць нам сваё сумленне.

У раздзеле “проза” нам падаецца навела італьянца Джаванні Верга. Аповед папярэднічае анонс:

Верга Джавані (1840 — 1922) — італьянскі пісьменнік, заснавальнік верызму (ад італ. vero — «сапраўдны», «праўдзівы») — рэалістычнага кірунку з пэўнымі натуралістычнымі тэндэнцыямі. Аўтар зборнікаў навел «Жыццё палёў» (1880), «Сельскія навелы» (1883), раманаў «Карбанарыі ў гарах» (1861 — 1862), «Грэшніца» (1866), «Сям’я Малаволья» (1881), «Майстар дон Джэзуальда» (1889) і інш. Яго творы экранізаваны такімі італьянскімі рэжысёрамі, як Л. Вісконці, Ф. Дзэфірэлі і інш. Прапанаваная чытачам навела са зборніка «Жыццё палёў» цікавая таксама прадмовай, у якой Дж. Верга выкладае асноўныя прынцыпы паэтыкі верызму. У 1969 годзе на экраны выйшаў фільм «Каханка Грамінні» (рэжысёр К. Ліццані).

Перакладчыкам выступае Ўладзімір Чарота.
Мова перакладчыка мне не здалася мастацкай. Або арыгінал вытрыманы так суха, не ведаю.
Даю прыклад абзаца:

“Пэппа, адна з самых прыгожых дзяўчат Лікодзіі, павінна была ў той час выйсці замуж за Фіну, празванага Свечкаю, які меў кавалак зямлі пад сонцам і гнядога мула ў хляве. Гэта быў юнак моцны і прыгожы як сонца, і харугву Святой Маргарыты ён заўжды насіў быццам нешта лёгкае, не згінаючы спіны”.

Нагадвае газетны, журналісцкі стыль, якім пішуць нарысы не лепшай якасці.

На старонцы крытыка “ЛіМ” нарэшце ўспомніў пра Рыгора Барадуліна. І хоць артыкулы Казіміра Камейшы і Алесі Лапіцкай не крытычныя, а аглядныя, усё роўна прыемна, што паэта такога ўзроўню ўспамінаюць. А то доўгія гады, пакуль Барадулін быў жывы і па ідэалагічных меркаваннях друкаваўся ў “Дзеяслове”, ад яго лімаўцы пастаянна шарахаліся, не ўспаміналі і добрым, ні благім словам. Але ж цяпер чалавека няма, а вершы і ўспаміны пра яго засталіся.

Казімір Камейша піша пра класіка ўзнёсла, вобразна, цёпла, як толькі беларусы могуць пісаць пра памерлых:

Неба паэзіі Рыгора Барадуліна і недасяжнае, і адначасова блізкае. Яго верш пазнаеш па адным радку, бо ў ім сваё, адметнае, непадобнае, беларускае гучанне. Залацінкі свайго слова паэт здабываў з самых глыбіняў народнай мудрасці, тут жа па-майстэрску аграньваў, шліфаваў, даваў яму ззянне і сапраўднае гучанне.
Мы, крыху маладзейшыя ад Р. Барадуліна, ішлі ў літаратуру з яго святым наказам: «Трэба дома бываць часцей, трэба дома бываць не госцем». Насуперак сцвярджэнням старых эпітафій ніколі не быў і сам ён на гэтай зямлі толькі госцем, а пачуваўся шчырым рупліўцам, шукальнікам і здабытчыкам, сапраўдным творцам.

Што ж, як ні цураўся апошнія гады Рыгор Барадулін холдынгу, а быць яму цяпер і надалей тут. “Эўропам” нашы класікі не патрэбныя.

Алеся Лапіцкая падтрымлівае Камейшу  ў вобразнасці, цеплыні ды ўзнёсласці:

Паэзія Рыгора Барадуліна — гэта радасць вольнага, нічым не абмежаванага пошуку вобразаў і слоўных сугуччаў. «Чуйнасць паэта, яго слых неймаверна вытанчаныя, яны не могуць, напаткнуўшыся на вольнае слова ў радку, не перасмакаваць яго адценняў, не зачапіцца за этымалагічныя карэнні», — зазначаў Мікола Арочка. Крытыкі ў Барадуліна, вядома, былі: часам паэту бракавала асцярожнага недаверу да сябе, да сваіх радкоў.

Так, крытыкі былі ў паэта заўсёды, але выказваць яны мелі права пра жывога класіка толькі добрае, адмоўнае не друкавалася. Толькі намёкамі я чуў ад Галубовіча ў “ЛіМе” канца 90-х, што, маўляў, Барадуліна маладога і цяперашняга параўнаць немагчыма.
Ад сябе дадам, што Барадулін пісаў вельмі шмат, любіў пагуляцца са словам, то бок прыдумаць новыя, неўнармаваныя словы, але пры гэтым здолеў не скаціцца да банальнага рыфмаплёцтва, ніжэй ад разумнага ўзроўню яму не даваў апусціцца талент.
Далей тыднёвік друкуе крыху з апошніх вершаў паэта, датаваных 2014 годам.

Мальба

Неба — трывалая столь.
Марна стараецца люць.
Госпад!
Ачалавеч мой боль,
Свойскі мой страх збязлюдзь!

22.11.2014


На наступнай старонцы “крытыка” звяртае на сябе ўвагу артыкул частага аўтара тыднёвіка Яўгена Гарадніцкага пра кнігу Гальны Тварановіч.

Да юбілейнай даты паэтэса і літаратуразнавец, доктар філалагічных навук, прафесар Галіна Тварановіч падышла з немалым здабыткам. Неардынарная асабовасць аўтара раскрываецца ў нядаўна выдадзенай кнізе «Пайсці, каб вярнуцца» — дзённіку, які вёўся цягам значнага часу.

З анонсу становіцца зразумела, што гэта артыкул філолага на кнігу сабрата, якім у “ЛіМе” цяпер зялёная вуліца. І тым не менш гэта артыкул, які можна назваць крытычным.

Перад чытачамі разгортваецца ўнутраны свет дзяўчынкі падлетка, старшакласніцы, затым студэнткі, аспіранта акадэмічнага інстытута. У пэўным сэнсе можна казаць пра тыповыя рысы пакалення 1960-х, ды ўсё ж найперш кідаецца ў вочы якраз адметна-індывідуальнае, тое, што вызначае духоўны воблік аўтара дзённіка, здольнай мысліць і адчуваць неардынарна…

Так супала, што родныя мясціны Галіны Тварановіч, з’яўляюцца роднымі мясцінамі і атара “ЛіМаразма”, таму не магу не прывесці наступны ўрывак з артыкула:

….з’явілася кніга наступная, названая «Верасы Дараганава» (2000). Дараганава — пасёлак на чыгуначным шляху між Асіповічамі і Старымі Дарогамі, на ўзбярэжжы Пцічы, — цэнтр прыцягнення, які абумоўлівае вяртанне паэтэсы да вытокаў. Дараганаву прысвечаны найбольш жывапісныя апісанні ў дзённіку. Істотна падкрэсліць, што родныя краявіды ўспрымаюцца ў неад’емнай спалучанасці з перажываннем аўтара…

Помню глыбокую і спакойную рэчку Пціч, якая нібы хаваецца ад цывілізацыі ў гушчарах. Навіслыя над вадой вербы, старадаўнія дубы, рукастыя таполі ля дарогі на Дараганава. Сэрца Беларусі. А калісьці – велізарны маёнтак Дараганіхі, памешчыцы.

Дубы над рачной плынню сімвалізуюць нязменнасць быццёвага поступу; «святлом у Сусвет прарастаюць», імкнучыся да духоўнага ўзвышэння, памкненні, надзеі стваральніцы. Штосьці з перабытага, што ўваходзіла ў плынь паўсядзённага існавання і яго асэнсавання, рассейваецца сярод жыццёвых прастораў, але істотнае сапраўды сягае нябёсаў.

Дубы над рачной плынню сімвалізуюць нязменнасць быццёвага поступу; «святлом у Сусвет прарастаюць», імкнучыся да духоўнага ўзвышэння, памкненні, надзеі стваральніцы. Штосьці з перабытага, што ўваходзіла ў плынь паўсядзённага існавання і яго асэнсавання, рассейваецца сярод жыццёвых прастораў, але істотнае сапраўды сягае нябёсаў.
 
На старонцы “Асобы” нарэшце ўспомнілі першага дырэктара холдынгу “ЛіМ” Таісу Бондар. Два артыкулы.
 
Ад сябе магу дадаць, што руплівасць і актыўнасць Бондар, яе шчыры намер нешта змяніць у айчыннай літаратуры, мелі свой плён. На кароткі час, гадоў на пяць, пакуль жывыя былі яе прагрэсіўныя лозунгі і не забуяла новая літаратурная наменклатура, “брама” была, скажам так, прачыненая, значную частку рукапісаў рэдактары адбіралі дэмакратычным метадам, тут жа з’яўляліся новыя ідэі, праекты (напрыклад часопіс “Фантаст” пры “Маладосці”), даўся невялікі штуршок гарадскому раману, які стаў друкаваць “Полымя”. Сама Бондар перажывала творчы ўздым, пісала многа, усё спяшалася надрукаваць, ажно да дзённікаў, – як ведала свой дачасны сыход з жыцця. Думаю, нешта з яе спадчыны, асабліва проза, можа быць перагледжана і самае вартае надрукавана ў выглядзе кніг.
 
І варта заняцца рэкламай свайго беларускага. А то ва ўкладышы “Кніжны свет” зноў ідзе махровая рэклама выдавецтва “Харвест” – кніг, якія да беларускага мастацкага слова ніякім бокам. Піяраць каго заўгодна: ад расейца Захара Прылепіна да класіка Франца Кафкі. Ну яўна ж “Харвест” і “Звязда” ўзаемавыгадна супрацоўнічаюць (ты мне, я табе). Падазраю, што артыкулы малоцяць супрацоўнікі “Харвеста”. З якой такой радасці? А каб “Харвест” друкаваў кнігі наменклатуры, напэўна. Такая вось лыжка дзёгцю ў нядрэнны, у цэлым, апошні нумар тыднёвіка.


ЛіМаразм-29

Рэвізія

Спадары, не паверыце – перагартаў аж тры нумары “ЛіМа” за мінулы год (23–25) і літаральна не знайшоў ніводнага тэксту, за які можна было б зачапіцца. Адны лозунгі, адны мармуровыя помнікі класікаў, тэма вайны, якую ў нас непрыстойна крытыкаваць, і, канешне ж, вечны наш Быкаў, за якога холдынг “Звязда” ўзялася дужацца з “Дзеясловам”. Нібы крычаць яны: “Мой Быкаў! Народны пісьменнік!”. “Не!” – лямантуюць другія, – Ён не падтрымліваў палітычны рэжым на Беларусі, ён наш!” Мне стала млосна ад гэтых задушлівых трох нумароў. Ніякіх эмоцый, акрамя бяссільнага абурэння. Ну, згадзіцеся, ці многа вы атрымаеце эмоцый на ўскрайку хлюпотнай багны? Вам захочацца чыстай рэчкі лясной.
Гэтак і я перайшоў назад, да нумара 21 у спадзеве душу наталіць. Але першыя старонкі – звыклыя лозунгі, справаздачы, нас пастаянна клічуць некаму на паклон. І вось нарэшце – эмоцыя! На старонцы паэзія, зверху, высіцца партрэт бывалага лімаразмаўца Міхася Пазнякова. Яго вершы просяцца, галосяць, лямантуюць, каб іх разабралі па костках.
Падборка называецца “Роднае”. Паэта зацыкліла на тэме радзімы, гэтакага сімвала чысціні ў звілінах мозгу, дзе ён адмываецца ад сваёй чыноўнай пасады, мые запэцканыя ў крыві задушаных талентаў рукі, абдае натомленае сядзеннем у крэсле немаладое цела, якое верна служыць літаратуры. Там хораша, там крыніцы і сінізна азёр ды нябёсаў, пяюць салаўі.
Зрэшты, паслухаем.

Дождж хлынуў нечакана,
Заляскаў гром зацята,
Ды зноўку — ратаваннем
Старая наша хата.

Пытанне, ад каго хаваемся ў хату? Ці не ад сябе самога? Ад усяго наробленага на ніве пісьменства.

З ваконцамі-вачамі,
З ахоўнаю страхою,
Сустрэла, нібы мама,
Утульнай дабрынёю.

Што за “ахоўная страха”, няйначай “охранная крыша”. Махровы канцылярызм.
Апошняя страфа нагадвае лозунгі “ЛіМа” першых трох старонак, сваёй “паэтычнасцю”:

Ты кліч, вядзі, дарога
Штораз у кут адзіны…
Мілей няма нічога
За цеплыню Радзімы.

Яшчэ раз пытаю ў старшыні МГА СПБ: чаму б не вярнуцца ў кут родны, калі там гэтак хораша?

Чацвёрты верш падборкі цалкам выраблены з паэтычных штампаў:
***
Якія магутныя словы:
Радзіма. Матуля. Зямля…
Гаючай энергіяй мовы
Душу выратоўваю я.

Жніво. Збажына. Касавіца…
Узнёсла хілю галаву.
І небу шчаслівы маліцца,
Што гэткім багаццем жыву.

У гэты цёплых словах не чуецца цеплыні. Праглядае мядовы фальш. Верш – порхаўка. Вобразнасць адсутнічае дазвання.

У апошнім вершы Міхась Пазнякоў нарэшце зафіласофстваваў, прычым агарошыў нас гэтым знянацку – першыя тры страфы лірычны герой упіваецца каханнем, прыродай так, што зоры яму зайздросцяць. І раптам:

Ды тайна існага сама
Неспасцігальная такая…
Нічога вечнага няма,
Усё прыходзіць і знікае.

Адным словам: “Все пройдет, и печаль и радость”.  Як бы сказаў акадэмік Гніламёдаў: “Як гэта глыбока напісана!”, і напісаў бы цэлую кнігу крытыкі. Мы ж пакуль спынімся, бо крытыкаваць тут няма чаго, адсутнічае факт паэзіі.

Паэтэса Марыя Дзюбак заглыбляецца ў філасофію, ахвяруючы вобразнасцю сваіх вершаў.

***
Космас. Магнітныя буры. Вакуум.
Задыхнуцца лёгка ад слоў.
І маўчаць у адказ. А заплакаць бы —
І дабром адказаць на зло…

***
Мы ўсе, людзі, прыходзім да Бога.
І у тым толькі справа — калі:
Толькі ў Небе, на Суд Яго строгі?
Ці ўсё ж тут, на грэшнай Зямлі?

Што тут скажаш? Суха. Нявесела.

А вось Валянцін Семянянка павесяліў вершам “З табой”, дзе ён з прайшоўся па калізіях любоўнага побыту:

З табой

З табой — як на вайне:
То «бомбы», то «снарады».
Не знаю, дзе рване,
Адкуль чакаць нападу.

Так цяжка адгадаць,
Чым рэха адзавецца —
Ці плакаць, ці скакаць
Знянацку давядзецца.

І нельга прадказаць,
Што ты цяпер рыхтуеш —
Ці будзеш адступаць,
Ці зноў заатакуеш.
………………………….
Навошта ж нам вайна?
Я ўжо даўно ў палоне.
Валодай мной спаўна —
Усё ў тваіх далонях!

Тут, нягледзячы на гуллівасць падачы, прысутнічае галоўная прыкмета паэзіі – вобразнасць.

На старонках “крытыкі” чытач зноў, як і ў большасці нумароў “ЛіМа”, крытыкі не знойдзе. Так ужо павялося ў нас. Прычым, як далей у архіў – тым горай.
Зноў Лапіцкая і Грышчук шчыруюць над аглядам нумароў свежых часопісаў. Звыклы сыход ад жахлівай сучаснасці ў святланоснае мінулае. Лапіцкая цалкам ігнаруе мастацкія творы нумара, а:

«Полымя» працягвае добрую традыцыю і нагадвае пра яшчэ аднаго аўтара, імя якога не знаходзіцца ў першых радках чытацкага рэйтынгу. Эмануіл Іофе распавядае пра «беларускага Андэрсена» — дзіцячага пісьменніка Алеся Якімовіча, які наладзіў выданне часопіса «Бярозка» і напісаў тэтралогію для дзяцей — «мастацкую хроніку жыцця беларускай вёскі ад 50-х гадоў ХІХ стагоддзя па 1918 год». Валерый Максімовіч у артыкуле «Беларуская літаратура пачатку ХХ стагоддзя: еўрапейскі кантэкст» разглядае творчасць М. Багдановіча як паэта, не чужаснага мадэрнізму.

Так, традыцыя “Полымя” задушыць сучаснасць, як немаўля – у калысцы, падушкай, налягаючы яшчэ і каленам на кволыя грудзі, – гэта традыцыя сапраўды добрая.

А вось пра тое, што я называю літаратурнай схаластыкай:

Артыкул Васіля Старычонка («Полымя» № 4), прысвечаны другасным займеннікавым намінацыям у структуры мастацкіх тэкстаў, — выдатны прыклад сур’ёзнага літаратуразнаўчага даследавання, падрыхтаванага для часопіснай публікацыі. Многіх паэтаў — ад Янкі Купалы да Л. Галубовіча — яднае выкарыстанне аўтаметафар, дзе першы кампанент прадстаўлены асабовым займеннікам, а другі «ў вобразнай форме раскрывае змест асабовых займеннікаў, рэалізуе яго семантычныя патэнцыі ў выглядзе пэўных замяшчальнікаў» (Я мужык-беларус, — // Пан сахі і касы…; Я — раб паэзіі…) — і В. Старычонак аналізуе, класіфікуе каля сотні цытат, якія пераканаўча сведчаць пра актуальнасць прадмета даследавання.

Так, прадмет даследавання актуальны – з серыі, колькі анёлаў змесціцца на кончыку іголкі. Давайце ламаць галаву.

Анастасія Грышчук чалавек больш эмацыйны за скрупулёзную Лапіцкую, таму да агляду “Нёмана” падышла з выдумкай, творча, разбіваючы агляд на падраздзелы з адмысловымі назвамі.
Звернем увагу, што “Нёман” надрукаваў падборку нямецкіх аўтараў. Тут ужо справа іншыя – гэта пра сучасных новых нашых беларускіх нельга ні слова, а пра замежных – колькі заўгодна. І Грышчук свайго таленту не шкадуе.

МЕТАМАРФОЗЫ
ЗАЛЕЖНАСЦІ

«Кашмір як наркотык», — нахвальвае тавар прадаўшчыца, звяртаючыся да гераіні апавядання «Кашмір» (Дорыс Дзёры). Яе гэта інтрыгуе, але мусіла насцярожыць: зусім нядаўна гераіня пазбавілася ад іншай залежнасці — непамернай любові да ежы. Дасюль у яе шафе вісяць — як строгі напамін — шырокія адзежы, «пачварападобныя намёты». І як напамін жывы — каханы Фрэд, разам з якім яны імкнуліся да вялікай мары — худзізны, — аднак ён не здолеў. Зачараваная мяккасцю кашміру, яна трапляе пад уладу новай залежнасці. І тады: «Насупраць, на трэцім паверсе, бачу вокны нашай кватэры. Вялізны цень блукае па сцяне ў спальні — пачвара з маленькай галавой і грувасткім целам. Ён выцягвае рукі, яны вырастаюць па сцяне да самай столі — святло згасае, тоўсты чалавек мёртвы». У гэтай гісторыі можна ўбачыць хваробу сучаснасці, выкліканую ўсеагульным спажывальніцтвам, — залежнасць ад рэчаў. Але шырэй апавяданне апісвае слабасць чалавека: не ў стане застацца сам-насам з сабою, чалавек кідаецца ў залежнасць як у паратунак. Спадарыня Дорыс не тлумачыць, як выйсці з зачараванага кола. Але прызнаць сябе хворым — ужо крок да выздараўлення.

Ну, і чым гэта не сапраўдная крытыка?

Часопіс “Маладосць” па традыцыі выконвае ролю адзінай адтуліны ў задусе афіцыёзу. Лапіцкая так пачынае яго агляд:

Чацвёрты нумар «Маладосці» прысвечаны даўняму рэдакцыйнаму праекту — часопісу ў часопісе «Фантаст», які гэтым разам атрымлівае і своеасаблівае ўзнаўленне. Празаічныя творы розных жанраў сучаснай фантастыкі чаргуюцца з паэтычнымі падборкамі — не тое каб фантастычнымі, але дакладна не трывіяльнымі.

Глядзіце, спадарства, цэлы дзяржаўны часопіс шчыруе для маладых, столькі імёнаў і твораў. Здагадайцеся самі, чаму мы практычна не бачым на іх крытыкі ў “ЛіМе”, элементарнай літаратурнай ацэнкі? Бо неацэненае, гэта ў літаратуры як мёртвае. Каму гэта на руку?

На другой старонцы “крытыка” ідзе не то малебен, не то зноў практыкаванне ў літаратурнай схаластыцы. Аб’ект даследавання – неўміручы Колас Якуб.
Вялізная прэамбула такая:

Кожны геній фарміруецца дзякуючы як агульным для ўсяго грамадства, так і індывідуальным чыннікам. У гэтым працэсе ёсць і, бясспрэчна, ірацыянальнае. Немагчыма разгадаць, чаму той ці іншы чалавек нараджаецца надзвычай адораным. Але адносна кожнага з геніяў можна казаць і пра тыя канкрэтныя крыніцы, якія наталілі патэнцыял таленту сваёй жыватворнай сілаю, стварылі ўмовы для раскрыцця. Напрыклад, малая радзіма, якая ў кожнага свая. Для Якуба Коласа «сонцам свяціла Наднямонне». Маці — чалавек, з якога пачынаецца адкрыццё сусвету, — таксама спрычыняецца да фарміравання індывіда (і не толькі па-боску адоранага). Геній Якуба Коласа максімальна ўвабраў мудрасць і дабрыню сваёй маці, непісьменнай сялянкі.

Далібог, люблю паэзію Коласа. Дый ён сам мне сімпатычны як чалавек. Асабліва я яго запаважаў, калі ў “Полымі” Мятліцкага, не дарэшты яшчэ аблытанага тады наменклатурай, выступаў сын Коласа і расказваў, як бацька, кінуўшы курыць з-за слабых лёгкіх, падсеў на гарэлку і пасылаў штодня вадзіцеля па чакушку. А ў бальніцы народны паэт пісаў гумарыстычныя вершы ўрачу, каб той наліў яму спірціку. І ўрач, чыста па чалавечы, паэту дапамагаў. Вось тут чуецца жывая, блізкая, наша душа. Зрэбная праўда.

Увогуле, лазячы па архіве, лаўлю сябе на тым, што мушу ў далейшым паўтарацца, хачу гэтага або не. Часам робіцца гідка корпацца ў фальшу, хлусні, літаратурных падробках, падставах, бачыць, як чыноўнікі разводзяць простага чытача, як напарстачнікі. Але гэта мой абавязак. Толькі так, калі хочаце, я іду да Хрыста па хвалях мора. Спыніцца, засумнявацца, змаладушнічаць нельга – пачнеш захліпацца, тануць. Мы павінны правесці жорсткую рэвізію выданняў холдынгу, давесці грамадству, што гэтыя “рабяты” натварылі за пяць гадоў, пакуль іх ніхто сур’ёзна не разбіраў. А добрае, паспяховае, мастацкае – калі знойдзецца – будзе несумненна адзначана ў “ЛіМаразме”. Асабліва варта не прапускаць таленты маладыя. Будзем старацца.


ЛіМаразм-30

Да праўды дайсці

Вершы Анатоля Аўласенкі, што змешчаны ў “ЛіМе” №17 за мінулы год, пакідаюць прыемнае ўражанне як формай падачы, гэтак і зместам. Гэта я б назваў лірыкай чыстай журбы.

Успамін

Бяжыць у лес сцяжынка палявая,
Я па сцяжынцы з кошыкам іду.
А дожджык зверху поле палівае,
А поле з асалодай п’е ваду.

Ну хто імгненне тое захавае?
Цяпер яго я толькі бачу ў сне:
Як бегла ў лес сцяжынка палявая,
Як цёплы дожджык паліваў мяне…

І ўсё ж, калі прачнуся, — адчуваю:
Той даўні дзень не знікне абы-дзе…
Не зарасце сцяжынка палявая,
Пакуль па ёй мой успамін ідзе…

Здавалася, просценькі малюнак, а паэт яго прачуў і выявіў выразна ў выглядзе верша.

Вершы ж Наталлі Алейнікавай заводзяць нас ад лірыкі ў філасофію, а там і ў голую публіцыстыку.

* * *
Усё роўна прыеду да роднага Краю,
пра сваё нагадаю над цінай Брагінкі,
і па вулачках ціхіх сям-там пагуляю,
адпачну каля яблынькі; спеюць пуцінкі,

…яблыкі спеюць, а можна іх будзе есці?
Колькі год, як ЧАЭС незнарок узарваўся,
і не трэба было б у той час ужо лезці,
бо мінула. І дробненькі дожджык пачаўся.

Адпачнула, і неяк зрабілася лёгка,
бы не трыццаць чатыры,
а толькі за восем...
Было восем тады…
Красавіцкая спёка.
Толькі Бога аб лепшае долі мы просім.

Акрамя, бадай, першай страфы, у гэтым вершы паэзія не гасцявала. Суха. Публіцыстычны.

Вершы Сямёна Махнача напісаны гладка і чытаюцца лёгка. Больш вартасцяў у іх я не бачу. Тэма і, галоўнае, спосаб падачы заезджаныя. Гэтакія добрыя вершы-сераднякі без асаблівых паэтычных адкрыццяў.

Ты чакай, я iду да цябе

Мы сустрэліся невыпадкова —
Нібы з возерам звонкі ручай.
Дастаткова адзінага слова,
Каб прыйшло пачуццё праз адчай.

Дастаткова адзінага жэста,
Каб навечна згубіць галаву.
Я пабачыў тады не нявесту,
А святло, да якога плыву.

Мы сустрэліся, разам зліліся,
Кожны момант хвалюючы быў.
Нёс цябе я скрозь зорныя высі,
І трымаў, і жадаў, i любіў.

Ты кахала мяне так бясконца,
Як я нават не мог уявіць...
О, багіня, о, яснае сонца!
Без цябе маё сэрца баліць.

Без цябе звар’яцеў, страціў мову
І штодзённа блукаю ў журбе.
Мы сустрэліся невыпадкова…
Ты чакай, я іду да цябе.

Звярну сярод астатніх хібаў толькі на нонсенс: сустрэліся каханыя “Нібы з возерам звонкі ручай”, а прычым тут тады “адчай”, які ўбівае паэт для рыфмы?

Апавяданні Алега Салтука на старонцы “проза” ўразілі тым, што не выклікалі ў мяне ніякіх пачуццяў. Аўтар не змог мне іх перадаць. Хоць, напрыклад, у апавяданні “Элегія” ён планаваў стварыць атмасферу лірызму, апісваючы каханне. Але зрабіў гэта неяк заштампавана, манерна. Можа, таму, што Салтук больш паэт, чым апавядальнік. Вось адзін абзац:

Не, яна пры першым спатканні не адштурхнула яго, а пажадліва-шчыра прыціснулася ўсім сваім гарачым целам да мужчынскіх грудзей, аддаючыся яму пачынаючы ад хвалістага шоўку валасоў да пазногцяў і забіраючы яго ўсяго без астатку. Ён прызнаваўся ёй у сваіх пачуццях, а яна, здавалася, не толькі слухала прачулыя словы, а ўдыхала іх і пакідала ў душы з надзеяй, што яны абавязкова прыжывуцца там і застануцца назаўсёды.

Далібог, напісана так, што не відаць за гэтымі дзеяннямі жывых герояў. Першы сказ пабудаваны жахліва: “аддаючыся яму пачынаючы ад хвалістага шоўку валасоў…”  Хоць аўтар менавіта на мілагучнасць, лірызм робіць стаўку ў сваёй “Элегіі”.

Аглядныя артыкулы часопісаў холдынгу па традыцыі сухія. Мала эмоцый. Як нейкую нялюбую працу аглядальнікі робяць.
У артыкуле Анастасіі Грышчук паводле “Нёмана” звярнула на сябе ўвагу вось што:

Яе колеры і настрой гарманічна перацякаюць у твор, якім адкрываецца часопіс, — раман Алега Ждана «Не загіне са мной» («Не погибнет со мной»). Аўтар вымалёўвае Санкт-Пецярбург канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя, з яго гімназіямі, кібіткамі, Неўскім і рэстаранчыкамі, насяляе яго добра знаёмымі нам генераламі, суддзямі, саветнікамі, злодзеямі і, натуральна, гімназістамі. Усё гэта немінуча нагадвае прозу таго самага Дастаеўскага. А таксама — «гарадскую» прозу Гогаля: падобным манерам Алег Ждан выхоплівае трапныя дэталі, апісваючы персанажаў, іранізуе, пакеплівае з іх. Гогалеўская ў рамана і інтанацыя — урывістая, трапная, хлёсткая. Яна ўвесь час трымае чытача, не дае засумаваць.
( тут слова “хлёсткая” русізм, па-беларуску правільна “хвосткая”)

З творчасцю Алега Ждана амаль не знаёмы. Чуў, што яго хвалілі як пісьменніка, глыбокую асобу. Тым больш расповед Грышчук мне нічога не скажа, бо сваіх супрацоўнікаў холдынгу варта хваліць. Але ведаю, як гэты глыбокі празаік спакойна, з гумарам, раздае аўтарам адпіскі ў “Нёмане” (не ведаю, зараз там ён працуе, ці не), падміргваючы, ты ж, маўляў, усё сам разумееш, не надрукуем. Адразу папярэджу, што не аўтару “ЛіМаразма” майстраваў Ждан адпіскі, іншым творцам.
У нас так лёгка ўжываецца творчая глыбіня і вернасць Касце, што ў рэдактараў нічога ўнутры не торгаецца, калі яны расчышчаюць плошчу часопісаў для сябе і паплечнікаў. Вы ж, маўляў, разумееце, такія правілы, падміргваюць яны нам, па-іншаму быць не можа. Памятаю, як Пал Палыч са “Следства вядуць знатакі” гаварыў аднаму злачынцу-філосафу нешта накшталт: я не ведаю, якое там у вас жыццё, я ведаю, якім яно мусіць быць. Вось так і Южык, хлопцы, не згаджаецца з вашымі “правіламі”, а ведае, што рукапісы павінны адбірацца паводле таленту. Не ўмееце гэтага рабіць? Ну ды вунь яны, дзверы на вуліцу. Замест вас прыйдуць нарэшце тыя, хто будзе жыць па сумленні, а не “па паняццях”.
Увогуле, менавіта ў “Нёмане” дзесяцігоддзямі пасля развалу Саюза захоўваліся прынцыпы хамскага і цынічнага стаўлення да аўтараў, якія не ўваходзяць у наменклатуру. Нідзе нічога падобнага, акрамя “Полымя” Законнікава, я не бачыў. На пярэдні “кардон” там ставілі літаратурных “вышыбалаў”, якія жорстка адбрывалі ўсіх непажаданых, тым самым разгружаючы галоўрэда і ягоных намеснікаў. Ненадоўга гэтую “маліну” парушыла Ніна Чайка, ну дык і начальствавала яна там нядоўга, сістэма яе замяніла. Памятаю, адна знаёмая расказвала, як абыходзіўся з рукапісам яе вершаў ужо памерлы Юрыя Сапажкоў – гідліва ўзяў двума пальцамі за краёчак, падняў над сталом, як брудную анучку і крывячыся ротам, распавядаў паэтэсе, які высокі ў іх узровень і як многа яна да яго не дацягвае. Разумею, што паэты часта неўратычны і што паэтэса больш надумала ў галаве, чым яно было насамрэч. І тым не менш такое ўражанне на яе зрабіў інтэлігентны Сапажкоў, які потым спакойна хваліў яе вершы, забыўшы, што гідзіўся, – калі праз колькі гадоў атрымаў загад рыхтаваць падборку літаратурнай студыі. Не лічу, што пра памерлых варта гаварыць адно добрае. Інакш ствараюцца міфы нейкіх ідэальных людзей. Тым больш што для Бога мёртвых няма. Узносяць у багі рамантычнага Караткевіча, а потым у ЖЖ маладыя прачытаюць ад аднаго пісакі, які быў Караткевіу суседам, як класіка забіралі ў запоі ў Навінкі, як ён вісеў на ўнітазе, абдымаючы яго аберуч. Гэта ж можа шакіраваць неакрэплую псіхіку, як парнаграфія насуперак чыстаму і светламу каханню, вобраз якога прывіваюць у школах. Пакажуць там “любоў” у такіх ракурсах, што тонкія юныя натуры могуць не вытрымаць і адахвоцяцца любіць некага ўсё астатняе жыццё. Народ павінен ведаць праўду пра сваіх літаратараў. А то атрымаецца, што аўтар “ЛіМаразма” ўсіх палівае агулам. Не, калі душылі мае творы памерлы Варановіч і жывы Пазнякоў, то я так і гавару. А калі памагалі мне Мятліцкі і Баравікова, то свінства было б гэтага не адзначыць. Усе нашы ўчынкі нам вяртаюцца з космасу.

Цяпер скочым на старонкі “крытыкі”.
У аглядзе “Полымя” Таццяна Студзенка зусім зняла ўсе табу і наўпрост заяўляе нам, што “міжсабойчык”, прыняты ў часопісе, – гэта вельмі добра і хай яно будзе так надалей. Паслухайце аўтарку:

Знаёмыя імёны, постаці, трывалыя сувязі — творчыя, вучнёўскія, калегіяльныя, сяброўскія, нават сямейныя. Хтосьці часам кажа: «Міжсабойчык». Дык хіба блага? Дачка піша пра бацькаў твор (доктар філалогіі Таццяна Шамякіна — пра раман класіка «Петраград — Брэст»); акадэмічны літаратуразнаўца Яўген Гарадніцкі аналізуе паэзію Уладзіміра Мазго, — прыклады сувязей не толькі сямейных і калегіяльных, але прынцыпова важкай роўнасці і ўзаемапавагі літаратуры, крытыкі, літаратуразнаўства. Тандэм Таццяны Кабржыцкай і Вячаслава Рагойшы (у нумары апублікаваны нарыс да юбілею Тараса Шаўчэнкі) прыводзіць на памяць сумесныя штудыі Фрыдрыха і Даратэі Шлегель — і гэта цудоўна: ва ўсялякім выпадку, навідавоку прасякнутасць тых штудый цеплынёй чалавечых стасункаў, чалавецкага разумення.
Напэўна, менавіта такім чынам і складваецца, і рухаецца сапраўдны літаратурны працэс.

Ну што тут адкажаш? Без каментарыяў.

У прагрэсіўным часопісе “Маладосць” лёгка знаходзіцца месца святой даўніне. Вось чым заканчвае свой агляд Алеся Лапіцкая:

Для тых, хто цікавіцца беларускай літаратурай першай паловы ХХ стагоддзя, запамінальнай будзе чарговая архіўная публікацыя — даследаванне Антона Адамовіча «“Кацярына” Петруся Броўкі», якое не было дапісана, але выявіла нязменна датклівае стаўленне вядомага крытыка да літаратуры — калі нават пасля васьмі гадоў высылкі ды турмы чорнае і белае не мяняюцца месцамі.

Так, багата работнікаў у Літаратурным інстытуце Акадэміі. І кожнаму трэба неяк апраўдаць сваё існаванне. Сучаснасць іх не цікавіць, яе яны ненавідзяць і могуць толькі нагадзіць сваімі закрытымі рэцэнзіямі, што дасылаюць у рэдакцыі (як напаскудзілі, напрыклад, мне, прыслаўшы рэцэнзію на маю вершаваную падборку ў “Полымі” ў 2004 г.). А вось з даўніны любімай, з класікаў і паўкласікаў можна разглядаць што заўгода і пад любымі ракурсамі, прычым рабіць гэта бясконца. З часу, калі “Полымя” зноў стала пляцоўкай, на якой Акадэмія абкочвае свае дысертацыі, у нас проста праходу няма ад аматараў даўніны. Ну зусім адцясніла яна сучасны літаратурны працэс. Гістарычны часопіс, дый годзе.
Неяк Артур Шапенгаўэр шалеў ад таго, што не можа прабіць сваю філасофію ў акадэмію, бо навукоўцы там кормяцца агульнапрынятай філасофіяй Гегеля. Канешне ж, ад кармушкі іх было не адцягнуць. А што Шапенгаўэр прынёс новае слова ў філасофію – дык яго на хлеб не намажаш.
На другой старонцы Таццяна Барысюк аглядае паэзію Віктара Гардзея.

У нашы неспакойныя дні людзям патрэбна тое, што ачысціць душу адчуваннем прыгажосці, наблізіць да філасофскага разумення свету. Усё гэта ёсць у паэзіі Віктара Гардзея, дзе адчуваецца трапяткое рэагаванне на з’явы ды падзеі рэчаіснасці і цесная душэўная сувязь з прыродай.

Мяне заўсёды вярэдзіць гэты штамп пра нашы “неспакойныя дні”. Здавалася б, калі яшчэ ў гісторыі беларусы жылі лепш, чым цяпер? Не, усё роўна – кепска, неспакойна, мара аб нейкім райскім месцы, дзе не трэба будзе працаваць, а, лежачы пад пальмай, наталяцца шчасцем. Чалавек, паводле таго ж Шапенгаўэра, заўсёды балансуе паміж беднасцю і нудой. Ёсць беднасць – бягуць здабываць хлеб надзённы, няма калі хандрыць. Ёсць на што жыць, не працуючы, – адразу трапляеш у пастку нуды. Так што пра “неспакойныя дні” давайце не будзем. Яны заўжды неспакойныя.
Завершым наш артыкул паэзіяй Віктара Гардзея:

***
Дрэвы гнуцца ад ветру ў маркоце,
І сляды замятае ў трысці.
Мне ісці нацянькі па балоце,
Мне ўкруга да сябе не дайсці.

Я, канечне, і сёння не знаю,
Што чакае мяне за імглой.
Шмат было і нуды, і адчаю
У дыханні завеі начной.

Але неба святлее ўсё болей,
І слабей ужо вецер гудзе.
Мне ісці па ярах, цераз поле,
Мне ісці па адліжнай вадзе.

За ярамі, за далеччу сіняй
У бядзе быў і я сам не свой.
Пасля бур непрыкметна,
як іней, На зямлю асядае спакой.

Да вясны будзе снегам прыкрыты
Гэты след у змакрэлым трысці.
Мне б дайсці да зялёнага жыта,
Мне б да праўды жыццёвай дайсці.


ЛіМаразм-31

Белыя плямы

Вершы Івана Ждановіча, змешчаныя ў свежым “ЛіМе” (№8 за 2015 г.), выклікалі ў мяне такія пачуцці і думкі: паэт хіліцца да рэлігіі, найхутчэй – да праваслаўя. Пра гэта сведчыць найперш павучальны тон вершаў, іх даволі небагатая вобразнасць, заклікі быць чытачам такімі ды гэтакімі. Такое амаль заўсёды прысутнічае ў рэлігійных творцаў. Досведам жыцця я прыйшоў да высновы, што рэлігія і паэт несумяшчальныя. (Прашу не блытаць рэлігію з верай). Строгія правілы служэння культу сушаць паэзію. Ніводнага не бачыў я моцнага рэлігійнага паэта, не думаю, што такім ёсць і Алег Бембель, стаўшы паэтам Зьнічам і манахам Іаанам, якому прысвячае адзін верш Іван Ждановіч.
 

Прысвячаю Алегу Бембелю:
паэту Зьнічу і манаху Іаану
 
Не той паэт мецьме працяг,
Хто назбіраў рыфмаў у схоў
Ды размяняў жыццё на пенсы…
Мудры невадам хопкіх слоў
Цягне з акіяну быцця
Высокія ды глыбокія сэнсы.
…І што знаходзіш
паміж
радкоў вершаў —
Тое і ёсць Звыш:
Набытак найлепшы.
 
Гэты верлібр паэтычных адкрыццяў не робіць. Невядома, што гэта за “хопкія” словы. Выраз “высокія” ды “глыбокія” “сэнсы” стаўся ўжо паэтычным штампам. Тон верша павучальны. Зрэшты, можа, каму гэта прыйдзецца даспадобы. Не настойваю.
 
Другі павучальны верш “На старых не павышайце голас” прагучаў больш кранальна.
 
На старых не павышайце голас…
Злітуйцеся: дайце дацярпець,
Покуль, зерне выспеліўшы, колас
Будзе аціхаць і сірацець.
 
Пераход — усім наканаваны,
Як душы даспельваецца плод.
Памаліцеся, каб восені туманы
Атулілі ў Вечнасць адыход…
 
На старых не павышайце голас…
Не павышайце голас…
…голас…
 
Але зноў жа – цярпець, восень жыцця, пераход у Вечнасць… А жыць жа і радавацца – калі? Праблема праваслаўных паэтаў яшчэ і ў тым, што яны зазвычай успрымаюць жыццё як палігон для пакутаў, выпрабаванняў, злыбедаў, часта знаходзячы ў гэтым нейкую мазахісцкую асалоду. Напрыклад, у пратэстантаў не так, там куды весялей.
 
Вершы Алеся Каранеўскага выглядаюць таленавітымі. Але месцамі сыраватыя. Недзе думка слабне, недзе вобразнасць, а дзесьці і логіка. У цэлым жа – добра.
 
***
 
Нябесны млын змалоў дзень белы.
Абдымкі светлай цішыні
Прымае ноч… І ў сон нясмелы
Злятаюць водгукі віны.
 
Іскрыцца стружка ў снежным срэбры,
Дзе з Месяцам сівы мароз
Шукаюць паасобку ў цемры
Стракатыя ствалы бяроз.
 
І цішыня чароўнай ласкай
Люляе час жывы услед,
Гартае ў снах старонкі казкі
Таму, хто ў сэрцы носіць свет.
 
Прывабны зімовы малюнак. Але “водгукі віны” тут выглядаюць недарэчна, нацягнута, яўна для рыфмы. Незразумела і чаму Месяц з сівым марозам шукаюць ствалы бяроз у цемры менавіта “паасобку”. Звязка “жывы услед” патрабуе “ў”, але рытм не дазваляе, таму паэт парушыў граматыку, што заўсёды аслабляе мелодыку мовы і, адпаведна, сілу верша.
 
Вершы ўжо вядомай нам Наталлі Саветнай пераклала з рускай мовы Аксана Ярашонак. Разбяром першы верш падборкі.
 
Ці то пераклад атрымаўся касабокі, ці то сама Саветная наварочала спраў, але выйшла нешта-нейкае:
 
***
 
Туман са смакам даядаў сумёт
І лашчыў брук, што холадам апалены,
З дажджамі разам прагна злізваў лёд,
Дыміўся сівізною над праталінай.
 
У полі віўся, слаўся над ракой
І плыў кудысь дарогаю пустыннаю.
— Гарыць зіма! — сказаў сыночак мой. —
Імчыць вясна пажарнаю машынаю.
 
Чаму туман “са смакам” даядаў сумёт? А проста яго есці не мог? Яўны перабор у экспрэсіі. Тым больш што гэты ненаедны туман тут жа “лашчыць брук”. А потым зноў, з дажджамі разам, прымаецца “прагна злізваць” лёд. “Дыміўся сівізною” – метафара, скажам мякка, не зусім удалая, аб яе зацінаешся, спрабуеш уявіць, як гэта можа быць.
Другая страфа выглядае лепей, бо такіх казусаў туман больш не вытварае, а проста віецца ў полі, сцелецца над ракой. І “гарыць зіма” – удалае спалучэнне, здавалася б… І раптам гэтая казка брыдзіцца пошла урбанізацыяй – вясна імчыць “пажарнаю машынай”. Як гэта непрыгожа, прабачце. Нібы на малюнак паставілі кляксу.
Другі верш падборкі выглядае больш самавіта:
 
***
Камяк зямлі засох зусім
Ў кашпо для кветак.
Маленькі парастак у ім
Пакінуў нехта.
 
Шукае вільгаць, хоча жыць
Карэньчык тонкі.
А на двары ўжо капяжы
Спяваюць звонка.
 
Яму б хоць кроплю той вады,
З ручча на галах,
Ах, як бы кветачка тады
Закрасавала.
 
Тут сапраўды закладзена ідэя, перададзены тонкія пачуцці. Але стрэмкай сядзіць слова “ручча”, якога ў беларускай мове няма. Ёсць “ручая”, а “ручча” перакладчык скалькаваў з рускага “ручья”.
 
Проза ў тыднёвіку прадстаўлена апавяданнямі Васіля Гігевіча. Гэты, безумоўна, таленавіты, неардынарны аўтар яўна перажывае творчы крызіс. Апавяданне “Прымадонна” выйшла так сабе – ні аб чым, акрамя непрыязных пачуццяў аўтара да Алы Пугачовай, я не ўлавіў у ім ніякага сэнсу. А менавіта ў мініяцюрным апавяданні, як нідзе, павінна быць схаванае зерне. І тым не менш, у мове адчуваецца рука майстра, словам празаік валодаць не развучыўся. Памятаю, як гадоў пяць таму быў уражаны кнігай Васіля Гігевіча “Марсіянскае падарожжа” – фантастыка, ды па-беларуску, ды якая глыбокая філасафічнасць! Нічога падобнага на роднай мове я не чытаў. І ўсё думаў, куды схаваўся аўтар, чаму не друкуецца гадамі? І вось упершыню сустрэў яго фота ў “ЛіМе”. Пажадаю таленавітаму чалавеку творчага плёну.
 
Далей дзве старонкі, якія традыцыйна аддаюцца крытыцы, пайшлі на дзіцячую рубрыку “ЛімПапо”. Там коратка аглядаюцца дзіцячыя кнігі, што выстаўляліся на нядаўнім Міжнародным кірмашы, як айчынныя, так і замежныя. Тут я не бачу прадмета для сваёй крытыкі. Гэта амаль рэкламныя артыкулы, што не змяшчаюць ні думкі, ні аналізу, ні нават жывога пачуцця, акрамя атмасферы фальшывай радасці, якую стварае тыднёвік серыяй фотаздымкаў.
 
На старонцы “ракурс” ідуць успаміны пра Барадуліна і справаздачы МГА СПБ пра серыі кніг, якія яны выдаюць сумесна з “Чатыры чвэрці”.
 
Тут зноў фігуруе наш сябар Міхась Пазнякоў, вечны куратар і настаўнік сяброў СПБ, размеркавальнік дабротаў.
 
СЕРЫЯ ЧАЦВЁРТАЯ. «МІНСКІЯ МАЛАДЫЯ ГАЛАСЫ»
 
Прэзентацыя гэтай кніжнай серыі адкрылася міні-канцэртам камернага хору «Класіка». Старшыня Мінскага гарадскога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі Міхась Пазнякоў падкрэсліў: з’яўленне серыі, мэта якой — прадставіць найбольш таленавітых маладых паэтаў, празаікаў, публіцыстаў нашай краіны, ініцыявана МГА СПБ. Пачынаючы з 2011 г. у яе межах выйшла 13 першых кніг маладых літаратараў, і 8 з іх ужо сталі членамі СПБ.
 
З аднаго боку – пахвальна! Хоць нешта ды робіцца. Можна яшчэ падмацавацца прымаўкай, што не памыляецца той, хто нічога не робіць. Але… ох ужо мне гэтыя “найбольш таленавітых маладых паэтаў, празаікаў, публіцыстаў”, якіх будзе адбіраць – хто? Ды сам Пазнякоў і будзе. А “якасць” яго мастацкіх твораў мы неаднойчы паказвалі ў “ЛіМаразме”. Міжволі ўзнікае пытанне – а суддзі хто? Каб адбіраць таленавітых, пагадзіцеся, трэба такім таленавітым самому быць. Гэта па меншай меры.
 
Дый, давайце па шчырасці, за 4 гады выдаць 13 кніг, то бок па 3 ў год – ці не занадта мала гэта для МГА СПБ, тым больш што кніжкі малатыражныя? Тым больш што ў аднаго толькі старшыні МГА СПБ Пазнякова ўхітраецца выходзіць ад 3 да 7 (!) кніг у год (гл. сайт Нацыянальнай бібліятэкі).
 
А калі ўжо вы так у СПБ клапоціцеся пра маладых літаратараў, чаму я корпаюся ў архіве тыднёвіка і бачу месяц за месяцам, што крытыка на сучасную літаратуру адсутнічае? Проста белыя плямы. Тады выдаяце кнігі ў “Чатыры чвэрці” – з якой мэтаю? Я ўжо не кажу пра проста кнігі сучасных аўтараў, хоць бы і не сяброў СПБ, крытыка на якіх проста абавязана прысутнічаць на старонках тыднёвіка. Вы нават сваю прадукцыю не можаце раскруціць. Толькі і чуем мы справаздачы: там паэт выступіў у бібліятэцы, там вершыкі пачытаў, там пад гітару праспяваў. А дзе рэальнае іх існаванне ў друкаваным слове? Вы ж знарок выкрэсліваеце іх з гісторыі літаратуры. А калі гэта не генеральная лінія холдынгу – замаўчаць творы пра сучаснасць, – а проста “так атрымалася” па “недаглядзе”, дык тут ужо пытанне да Алеся Карлюкевіча – калі вашы рэдактары не спраўляюцца, то, можа, іх падагнаць крыху кухталямі? Проста прамым тэкстам загадаць, каб быў прадстаўлены ў крытыцы сучасны літаратурны працэс (менавіта мастацкія тэксты маю на ўвазе). Яшчэ раз кажу: уважліва чытайце “ЛіМаразм” – сучасная літаратура ў тыднёвіку не прадстаўлена крытыкай. І ў “Полымі” і ў “Нёмане” – не прадстаўлена таксама. Пра “Маладосць” пакуль інфармацыяй не валодаю, буду разбірацца. Не рабіце ў айчыннай літаратуры белыя плямы шырынёю ў дзесяцігоддзі. І дзіцячымі кніжкамі тут не адкруцішся – гэта зноў сыход ад рэальнасці ў казку. Нам патрэбны сучасны чалавек тут і цяпер са сваімі праблемамі – сацыяльнымі, эканамічнымі, эстэтычнымі, і г.д. Гістарычных раманаў мы ўжо наеліся досыць.
 
І яшчэ прашу асабіста Міхася Пазнякова: шаноўны, не спрабуйце неяк са мной звязацца і на мяне націснуць, дазваніцца там, заваліць афіцыйнымі лістамі, пранікнуць у кватэру з фармулёўкай “гэта з СПБ пагаварыць”, як гэта ўчора было (нібы бандыцкая разборка якая). За СПБ я не трымаюся. Дэмаралізаваць мяне выключэннем з яго шэрагаў вам не ўдасца. Я буду выступаць са сваёй незалежнай думкай пра літаратуру і надалей. З вамі ж, хто абліваў мяне граззю на сайце СПБ пад выдуманымі прозвішчамі (такіх людзей у прыродзе няма), – мне размаўляць пакуль што няма аб чым. Рэгіструйцеся пад сваімі прозвішчамі на сайце “літкрытыка” і палемізуйце са мною, калі ёсць што сказаць.


ЛіМаразм-32

Па забалочаных месцах

У кнізе Аляксандра Новікава «Неизбежный поворот» уразіў мяне крытычны артыкул пад назваю «Покритиковали Соломаху, а “ЛіМ” обиделся?» (2012 г.), які адлюстроўвае тэхналогію вытворчасці адпісак у холдынгу “Звязда” (тады – РВУ “Літаратура і Мастацтва”). Разбіраецца выпадак з артыкулам Ірыны Шатыронак «Литература местного розлива», які “ЛіМ” наважыў адпрэчыць.
Цікава, што галоўны рэдактар, Таццяна Сівец, адхіляючы твор сябра СПБ, звяртаецца да Шатыронак ветліва – “шаноўная”, а потым пачынае пералічваць законы аб друку Рэспублікі Беларусь, абапіраючыся на якія, сцвярджае, што аўтар не мае права патрабаваць публікацыі. А далей – узвальвае ўсю чорную працу “вышыбалы” на рэдактара аддзела крытыкі Алену Карп. І тая працуе з Шатыронак у добрых традыцыях савецкіх часоў, наўпрост называючы артыкул блытаным, непісьменным, з граматычнымі памылкамі, выкарыстоўваючы для артыкула абразлівую форму “так званы”. Куражыцца. І жорстка абвяшчае, што артыкул не будзе надрукаваны. Указвае на дзверы. Выганяе вон.
Вось так у нас абыходзяцца з сябрамі СПБ, спадары. Ведаючы Ірыну Шатыронак, цяжка нават уявіць, што яна напісала артыкул з кучай граматычных памылак ды без унутранай логікі, як папракае яе Алена Карп. А таксама няможна ўявіць, каб Шатыронак некага ў ім наўпрост абражала, што б так напалохала лімаўцаў. Дык што ж тады? А прычына простая – ужо ў 2012 годзе, літаральна праз паўтара года ад часу росквіту крытыкі ў тыднёвіку, любы палемічны артыкул выклікаў у рэдактараў жах. То бок дасягненні некалькіх гадоў, а можа, і дзесятка  гадоў, былі абрынуты ў адзін год! Звольніўся рэдактар аддзела крытыкі Леанід Галубовіч – і аказалася, што ўся дэмакратыя там трымалася на энтузіязме аднаго чалавека. Газета тут жа зачарсцвела, пачала пакрывацца плесняй. А артыкул Шатыронак усяго толькі ўздымаў праблему літаратараў з правінцыі, што ім, маўляў, цяжэй жыць. Дык так яно і ёсць. І вось менавіта гэта публікаваць з некаторага часу стала – не дапушчальна. Бо гэта трактавалася ўжо як смута, каверза, каварны падкоп!
О не, не думайце, спадары, што гэта дзяржаўная палітыка такая цемрашальская – змярцвіць нацыянальны тыднёвік. Наадварот, улады патрабуюць ад чыноўнікаў жывога і цікавага літаратурнага працэсу. І ён быў, паўтаруся, у “ЛіМе” недзе з 2005 па 2010 гады. Літаратуру ў нас засушыла так званая “эліта”, або Каста, або назавём прывычней – наменклатура. Горка, што даводзіцца звяртацца да прызабытага савецкага слова, але менавіта яно стала самым частым госцем “ЛіМаразмаў”.
Коратка пра механізм дзеяння. Праз пяць гадоў ад стварэння СПБ кіраўнікі нашай літаратуры нарэшце наладзілі справу: усе блатныя, пажыўныя, хлебныя месцы заняты чыноўнікамі ды засакрэчаны, рэдакцыйныя партфелі перапоўнены творамі патрэбных людзей, сяброўскія і карпаратыўныя сувязі ўнармаваны. Рэдактары друкуюць сябе, сяброў і родзічаў, а тыя – іх. Для адмазкі зрэдку выдаюць творы маладых і “старонніх”. Распачалося спакойнае, адносна сытае жыццё для наменклатуры. А шараговыя літаратары ім дужа не замінаюць – тым больш што ўсе таленавітыя, крыклівыя і амбітныя самі падаліся ці прадаліся ў апазіцыю, не носяць больш свае рукапісы. І вось для такога спакойнага, пастаральнага жыцця любы востры, палемічны, крытычны, тым больш скандальны артыкул ці твор – як мікроб для аслабленага сытасцю імунітэту. Іх не дапускаюць унутр арганізма, інакш пачнуцца праблемы.
Як толькі створыцца прэцэдэнт надрукавання хоць аднаго вострага твора – “мікробы” стануць размнажацца. Тут жа ў рэдакцыю, па ланцуговай рэакцыі, пачнуць паступаць вострыя рукапісы, з якімі прыйдзецца нешта рабіць. Друкаваць іх – нельга! Скончыцца сытае пастаральнае жыццё. Перастанеш выдаваць свае кнігі ў дзяржаўных выдавецтвах, бо гэтыя амбітныя аўтары палезуць з прэтэнзіямі – чаму не друкуеце іх, а друкуеце сябе?! Да таго ж са скандальнымі творамі праблем потым не абярэшся – некаторыя беларусы, пакрыўджаныя такімі артыкуламі, пачнуць фіскаліць, сігналізаваць у міністэрствы, рэдактараў паводле ананімак пачнуць тузаць, а то і перамяшчаць, звальняць. Каму захочацца гэтага?
Вось таму і вымушана была Таццяна Сівец майстраваць у рэдакцыі адпіску па савецкім шаблоне. Адпіскі ўсе на адзін твар – бо там дэмагогія і хлусня. Калі вы перачытаеце адпіску Алены Карп, змешчаную ў кнізе Аляксандра Новікава, то звернеце ўвагу на тое, што прэтэнзіі ў непісьменнасці да Шатыронак прад’яўляюцца, а прыклады, доказы не прыводзяцца. Калі памятаеце, у “ЛіМаразме” не так – мы прыводзім канкрэтныя памылкі ці ляпы, будзь тое пачатковец ці старшыня МГА СПБ.
У бяздоказнасці рэдакцыйных адпісак менавіта ўся подласць і ёсць. І пэцкацца ў іх галоўны рэдактар не хоча. Таму часта прапаноўваюцца аўтарам пачатковыя варыянты. Першы: проста не друкуюць, маўчаць. Другі: калі пачынаеш нервавацца, трывожыць іх, то прапаноўваюць забраць рукапіс ціха, па-добраму, бо ён у іх “не праходзіць”, або “слаба напісана”. Ніхто не скажа, што гэта ўжо цэнзура! Не, што вы. Прызнаць цэнзуру недапушчальна – лепш абразіць аўтара ў непісьменнасці і адсутнасці лагічнай сувязі. І ўжо толькі крайні, трэці варыянт – калі аўтар асабліва настойвае, лезе з прэтэнзіямі ў кабінет галоўрэда, – толькі тады з ім разбіраюцца пісьмова. І зноў жа сам галоўны рэдактар захоўвае ветлівую маску, але паралельна шчоўкае пальцамі свайму “бульдогу”, “вышыбале” – які для таго і наняты, каб жорстка вырубіць аўтара – ты Шатыронак, сябар СПБ, прысылаеш непісьменныя артыкулы, сякая-такая, ды я табе за гэта – і два пальцы пагрозліва ў вочы, “маргалы выкалаць”. Інтэлігентных людзей, як правіла, такое шакіруе. Як жа так, галоўны рэдактар паабяцаў разабрацца, сумленна вырашыць справу! І ўпадаюць часта такія людзі ў ступар, расчароўваюцца і ў літаратуры, і ў людзях, адахвочваюцца пісаць і, тмм больш, турбаваць выданне сваімі опусамі.
Памятаю, я ўпершыню сутыкнуўся з такім у “Полымі” Сяргея Законнікава гадоў 15 таму, калі на хамскія выпады “вышыбалы” я абарваў яго і сказаў, што буду гаварыць з галоўным рэдактарам. Дазваніўшыся да Законнікава, выказаў жорстка свае прэтэнзіі. Бывалы рэдактар сказаў, што такіх, як я, у яго многа, і хай я напішу заяву, толькі тады будуць разбірацца. Заяву я напісаў з усёй эмацыйнасцю паэта. Праз некалькі дзён да мяне пазваніў намеснік галоўнага, прасіў прабачэння за Варановіча, заверыў, што ў іх такое крайне рэдка бывае, западозрыў, што той, можа, быў проста п’яны (!), паабяцаў, што сам уважліва прачытае маю аповесць, а калі і трэба – то галоўны рэдактар яе прачытае, і яны прымуць калегіяльнае рашэнне. Але праз месяц я атрымаў па пошце адпіску ўсё ад таго ж Варановіча, дзе ён куражыўся, высмейваючы мой рукапіс, нават вышмаргнуў з кантэксту некалькі цытатаў, абазваў іх кепскімі і заключыў, што рукапіс не можа быць прыняты, бо яны друкуюць толькі “самае таленавітае, цікавае…” ну і г.д., чытачы “ЛіМаразма” ўжо знаёмыя з такімі фармулёўкамі ад чыноўнікаў.
Гэтакія правілы непахісныя для ўсіх выданняў, аблытаных наменклатурай і тыраж якіх не залежыць ад якасці твораў. А не трэба друкаваць чытэльнае – тут жа спыняецца развіццё, рэкі ператвараюцца ў старыцы, а затым – у балоты. Вее пахам гнілі і падлы.
У той жа час і змагацца са старонняй крытыкай такія выданні не могуць. У жывым літаратурным працэсе пастаянна ідуць перапалкі паміж выданнямі, лаюцца, абражаюць, высмейваюць адно аднаго – адказваюць ударам на ўдар. Канкурэнцыя, развіццё, творчасць. У забалочаным працэсе нельга на сваіх старонках весці вайну нават са староннімі ворагамі, гэта ажывіла б літаратурны працэс, што недапушчальна – наменклатура можа раскашаваць толькі ў забалочаных цёмных месцах. Таму і імкнуцца чыноўнікі змагацца з крытыкай іншымі рычагамі – праз сілавыя структуры, што выдатна атрымлівалася пры СССР, але не пракочвае ў час цяперашні, калі і на захадзе і на ўсходзе літаратура даўно ажыла. Сусвет змяніўся, ужо нельга затыкаць рукамі раты і насы. Чым раней у СПБ гэта ўсвядомяць, тым будзе лепей усім жывым людзям.
У дадатку да артыкула прывяду поўны тэкст лімаўскай расправы над творам Ірыны Шатыронак, каб нас не вінавацілі ў галаслоўнасці:
 
Шаноўная Ірына Сяргееўна!
 
 Даводзім да Вашага ведама, што ў адпаведнасці з арт.31 Закона РБ ад 17.07.2008г. №427-З «Аб сродках масавай інфармацыі» галоўны рэдактар (рэдактар) сродкаў масавай інфармацыі нясе адказнасць за выкананне патрабаванняў, прад"яўляемых да дзейнасці сродкаў масавай інфармацыі дадзеным Законам і іншымі актамі заканадаўства РБ. Таму ён мае права адхіліць інфармацыю, якая, па яго меркаванні, супярэчыць пэўным патрабаванням.
Да таго ж, у адпаведнасці з артыкулам 41 Закона ніхто не мае права абавязаць юрыдычную асобу, на якую ўскладзены функцыі рэдакцыі сродка масавай інфармацыі, распаўсюджваць адхіленыя ім інфармацыйныя паведамленні і (або) матэрыялы.
Акрамя таго, паведамляем Вам, што згодна са Статутам Рэдакцыйна-выдавецкай установы «Літаратура і Мастацтва», рэдакцыйная калегія з"яўляецца дарадчым органам дадзенай установы, таму прысутнасць аўтара артыкула разглядаемага артыкула на яе пасяджэнні не з"яўляецца абавязковай умовай яе правядзення.
З усяго вышэйзгаданага вынікае, што аўтар не мае права патрабаваць публікацыі артыкула.
Нагадваем, што паўторныя звароты (вусныя і пісьмовыя), у якіх не прыводзяцца новыя довады ці зноў адкрытыя абставіны, разгляду не падлягаюць і перапіска з аўтарам па дадзеным пытанні спыняецца.»
«Што да Вашага артыкула «Литература местного розлива», прапаную Вам азнаёміцца з ніжэйпададзеным адказам на яго загадчыка аддзела крытыкі газеты «ЛіМ» Алены Карп».
 
 ***
 
Адказ на артыкул І.Шатыронак  «Літаратура мясцовага разліву»
 
Кожны публіцыстычны артыкул мусіць мець стройную ўнутраную логіку і пэўную мэту, каб чытач мог зрабіць з яго высновы, пагадзіцца альбо не пагадзіцца з думкай аўтара. Адпаведна аўтар мусіць парупіцца і сфармуляваць сваю думку ясна і празрыста, так, каб расчараваны чытач не шукаў пасля марна адказу на пытанне: дзеля чаго гэта пісалася.
Артыкул «Літаратура мясцовага разліву» такое пытанне пакідае без адказу. Логіку прасачыць складана, як у самім тэксце, так і паміж яго часткамі. Больш за тое, часта яны супярэчаць адна адной. Алагічнасць, разбэрсаная, нявывераная і непрадуманая структура - адзін з галоўных недахопаў артыкула.
Аўтар адхіляецца ад тэмы, падмяняе паняцці. Выкрывальніцкі пафас гэтага артыкула скіраваны ў нікуды, бо прыведзеныя тэзісы ніяк не пацвярджаюцца і не канкрэтызуюцца.
Акрамя лагічных і стылістычных, у тэксце вялікая колькасць арфаграфічных і пунктуацыйных памылак, сустракаюцца сказы з парушанай сінтаксічнай будовай (ад гэтага сэнс выказвання становіцца цьмяным, а артыкул - нечытэльным), словы ўжываюцца ў неўласцівым значэнні.
Заяўленая тэма - так званая «Літаратура мясцовага разліву» - абвяргаецца ужо на першай старонцы высновай пра тое, што падзел на сталічную і рэгіянальную літаратуру неправамерны і немагчымы. І абсалютна незразумела, навошта траціць столькі імпэту і паперы (аб"ём артыкула значна перавышае плошчу газетнай паласы) на тое, каб кляйміць мясцовых графаманаў, якія апрыёры літаратуру не робяць, тым боль што і прыдуманае для іх азначэнне аўтар адпрэчвае.
У сувязі з усім вышэйпададзеным, рэдакцыя газеты «Літаратура і мастацтва» пакідае за сабой права не публікаваць дадзены артыкул і прапануе аўтару звярнуцца ў іншыя выданні.
 
Галоўны рэдактар
Газеты «Літаратура і мастацтва», Т.М.Сівец,  284 66 73


ЛіМаразм-33
Не форма, а сутнасць

Крепко тесное объятье.
Время – кожа, а не платье.
Глубока его печать.
Словно с пальцев отпечатки,
С нас – черты его и складки,
Приглядевшись, можно взять.
 
                Аляксандр Кушнер
 
У філасофіі Міхаіла Велера ёсць адметная думка – каб добра сябе адчуваць, чалавек павінен рабіць максімальна магчымае для сябе дзеянне. Не ведаю ўжо, сам ён такое прыдумаў, ці пазычыў у некага, але варта над гэтым паразважаць.
 
Вядома, што людзі шукаюць сябе ў жыцці. І прымаўкі “знайсці сябе” ці “згубіць сябе” не на пустым месцы выраслі. Адзін знойдзе сэнсам жыцця скалалажанне, другі – выхаванне пецярых дзяцей, а трэці вырашыць падарваць шар зямны. Таму я б тут удакладніў: дзеянне павінна быць канструктыўным і добрым. Асалода ад дэструктыўнага дзеяння і зла можа быць толькі часовай, весці надалей да пакутаў. Сумныя прыклады Напалеона, Гітлера, Нерона… – іх безліч.
 
Мы ж разгледзім творчых людзей. Як толькі чалавек адчуе ў сабе мастацкі талент, ён губляе спакой. Яму робіцца няўтульна жыць у ранейшай сістэме каштоўнасцяў і ён шукае творчай рэалізацыі. Спачатку ён перарабляе праз творчасць свой унутраны свет, а потым імкнецца змяніць праз свае творы свет вонкавы. Калі талент невялікі, то ён можа спыніцца на ўнутраным свеце. У выпадку ж таленту значнага прырода неадхільна штурхае чалавека на здзяйсненні. Асабліва бязлітасны да сваіх носьбітаў талент слова. Бо менавіта паэтаў, прарокаў, а не музыкантаў і мастакоў, пабівалі каменнем, спальвалі, раскрыжоўвалі. Бо менавіта слова імкнецца кардынальна перайначваць свет, устойлівыя парадкі, што далёка не ўсім падабаецца.
 
Прырода поклічу мастацкага таленту выдатна апісана Самерсэтам Маэмам у рамане “Луна і грош”, паказана, як шараговым сытым абывацелем, ва ўзросце блізу сарака гадоў, авалодвае творчая энергія, ён кідае дом, сям’ю і з’язджае вучыцца ў Парыж маляванню, потым бадзяецца па свеце, адзінокі і бедны, канчае свае дні на малаазійскім востраве, дзе нарэшце распісвае сваю халупу так, як патрабаваў ад яго талент. Гэта патокі творчай энергіі гналі яго наперад. Хоць раман занадта гіпербалізаваны, умоўны – у выніку халупа згарэла, і ўсе намаганні мастака аказаліся бессэнсоўнымі. Творчасць жа не бессэнсоўная ніколі. І рукапісы, у вобразным сэнсе, не гараць, а перайначваюць свет да лепшага.
 
Калі чалавек у Беларусі пачынае пісаць вершы, ён падсвядома шукае аднадумцаў, а потым – і месцы, дзе яго пачуюць, апублікуюць. Такая прырода творчасці. Яна заўсёды патрабуе слухача, чытача, гледача. Але і вымагае творчага развіцця, бачання перспектывы – зноў жа для таго, каб чалавек праз талент слова перайначваў сусвет. Але як толькі ты трапляеш да сабе падобных, то ведай, што адлюстравацца ты можаш толькі ў іх асяродку, на фоне іх. З’явяцца сябры, памочнікі і прыхільнікі, але з’явяцца і зласліўцы, ворагі, лютыя крытыкі.
 
У Беларусі пасля развалу СССР умовы для развіцця мастацкага слова аказаліся сумныя, а перспектывы – туманныя. Але творчая энергія не глядзіць на часы, а гоніць сваіх носьбітаў наперад. Таму тварыць у нас не пераставалі ніколі. Проста звузілася друкаваная плошча, пазнікалі і чытачы. Іх даводзілася літаральна вышукваць, бегаючы з малатыражнымі кніжкамі па актавых залах і бібліятэках, выступаць і аратарстваваць. Хто быў найбольш актыўны, той меў поспех. Хто сядзеў і чакаў дабротаў – той прайграў.
 
Недзе на мяжы тысячагоддзяў адзіным месцам, дзе пісьменніка маглі нармальна пачуць, сталі тоўстыя дзяржаўныя часопісы і кнігі ў дзяржаўных выдавецтвах. Аднак іх акупіравала “эліта”, раўніва дзелячы малы дзяржаўны куш між сабой. Адзіным шанцам пачаткоўцаў быў тоненькі часопіс “Першацвет” і некалькі старонак у “Маладосці”, што адводзілася маладым. Гэтага было крайне мала і ўсіх ахвотных наталіць магчымым не ўяўлялася. Таму да 2003–2004 гадоў, калі стварыўся холдынг “ЛіМ”, літаратура практычна не развівалася. Не развівалася і наменклатура, п’янствуючы ў кабінетах рэдакцый. Бо не бачыў ніхто перспектыву, душы ўперліся ў глухую сцяну. Да таго ж многія памяталі зніклыя савецкія часы, калі за адно апавяданне ў “ЛіМе”, на ганарар, пісьменнік мог ехаць на месяц у Крым з сям’ёю.
 
Помню, запалены літаратурным словам, я нарэшце вызначыў сэнс свайго існавання. І мяне, як гэта ні дзіўна, асабліва не бянтэжыла патавая сітуацыя – творчая энергія прэ, а рэалізаваць яе няма дзе. Аднак інтуіцыя падказвала, што часы зменяцца, я быў упэўнены, што змагу знайсці свайго чытача. Як? Плану ў мяне ніякага не было, а з’явілася нязводная вера ў тое, што гэтая зацятая творчая энергія, якую я ў сабе адчуў, паколькі рэалізоўваецца ў творах, то знойдзе і спосаб прабіцца скрозь немарач. Я паверыў – памылкова ці не – што з’яўляюся толькі транслятарам волі, якая мацнейшая за мяне. І цалкам аддаўся творчасці. Тым больш што злом эпох, пераход ад сацыялізму да капіталізму, мяжа тысячагоддзяў, – гэта такія рысы гісторыі, якія ўпускаць пісьменнік права не мае.
 
Літаральна праз некалькі гадоў змяніўся склад рэдакцый, нарадзіўся холдынг, часова пахудзелі рэдакцыйныя партфелі – і мне ўдалося праслізнуць у вялікую літаратуру, надрукаваць тое, што я пісаў, не спадзеючыся апублікаваць пры жыцці.
 
У тым, калі пішаш без прыцэлу на выданне, ёсць велізарная выгада. Над табой не схіляюцца ўяўныя цэнзары, ты распяразваешся і выдаеш усё тое, што ляжыць у патаемных сховах душы, адкрываюцца нязведаныя магчымасці. Ты нікому нічога не вінен, бо ты не пойдзеш на паклон да цэнзараў і рэдактараў. Так я пісаў.
 
Але творчая сіла патрабуе рэалізацыі і напісаныя творы пачынаюць ціснуць, просячыся, каб ты іх выпусціў на свет Божы. Выдавацца малатыражнымі кніжкамі ў прыватных выдавецтвах у нас не эфектыўна. Наменклатура не дапусціць іх ні ў кнігарні, ні ў бібліятэкі – бо сама заваліла іх сваімі тварэннямі, якія ніхто не чытае і не купляе. Таму адзіным больш-менш эфектыўным спосабам, каб нас пачулі, з’яўляюцца старонкі тоўстых часопісаў. Але і гэтыя пажыўныя месцы, паўтаруся, занятыя, што натуральна. Мне пашанцавала праскочыць з творамі ў час пературбацыі наменклатурнай структуры – калі з дэмакратычнымі лозунгамі ўзрастаў холдынг “ЛіМ”, прачынілася запаветная брама. Цяпер яна зноў строга зачынена.
 
Але глядзіце: гэтае зачыненне супала з развіццём літаратуры ў Інтэрнэце, творца ўжо не прывязаны жорстка да друкаванага слова і, па сутнасці, аддзелены ад наменклатуры, якая кіравала беллітам, можна сказаць, ад часоў Кастрычніцкай рэвалюцыі, сто гадоў. Цяпер кожны ахвочы можа стварыць свой блог, сайт, або публікавацца на агульных пляцоўках, абы было што сказаць. Іншая справа, што беларусы аказаліся пакуль да гэтага не гатовыя. Ім па-ранейшаму патрэбныя дзядзечкі-рэдактары, кіраўнікі, указальнікі, размеркавальнікі дабротаў і званняў. Ім так хочацца, каб нехта іх правіў, трапаў па плячы, абяцаў надрукаваць кніжку ці рукапіс, каб яны аддана і лісліва, доўгія гады, зазіралі дабрадзею ў вочы. Што ж, гэта іх права. Але “даброты” ад СПБ, “Свабоды”, розныя замежныя гранты, выглядаюць штогод усё больш смешна, як пацешныя войскі нейкія. І той, хто завёў пласцінку на “Свабодзе” гадоў 15 таму, з кожным годам, не мяняючы тэмы і ноты, ператвараецца ў карыкатуру на сябе самога. Бо няма развіцця, няма змены лозунгаў, няма ідэй, якімі ён можа захапіць чытача. Няма перспектывы. Друкаванае слова ўжо не выклікае грамадскага рэзанансу. Ні самі творы, ні крытыка на іх не выходзіць за рамкі кабінетаў. А там задушліва.
 
Свет змяніўся. Літаратурная крытыка ў Інтэрнэце на некалькі парадкаў перавышае па вастрыні ды якасці часопісную, бо не вісяць на ёй гірамі дзяржыморды  і гараднічыя. Таму чытаюць крытыку менавіта там. І кніжкі беларускія ўсё менш купляюць, а ўсё больш перакачваюць з таго ж сайта “Камунікат”. То бок літаратура вызваляецца ад шматгадовага паразіта –  учэпістай чыноўнай эліты, якая не давала ёй напоўніцу развівацца, а толькі смактала дзяржаўныя грошы, шалёна дзелячы даброты міжсобку.
 
Літаратура ўпершыню за гісторыю Беларусі становіцца вольнай. І гэта выдатны знак. Але кожны літаратар павінен пераадолець у сабе псіхалагічны бар’ер – адарвацца ад друкаваных выданняў, спаліць масты, спляжыць у сабе зманлівую веру, што друкаванае слова застаецца ў Вечнасці. Не, застаецца толькі самае вартае і боганатхнёнае, незалежна ад таго, вусная гэта творчасць, пісьмовая ці інтэрнэтаўская. Важная не форма, а сутнасць. Многа вы памятаеце ці перачытваеце кніжках свецкіх літаратараў? А іх горы, вагоны даўжэзныя. Усё забыта праз якія 30 гадоў. Хістка трымаецца толькі тое, што ў школьных праграмах – пад прынукаю і прымусам. Жывы інтарэс толькі да Караткевіча ды Багдановіча. Ну дык яны і чыноўнікамі не былі.
 
Цяпер такая сітуацыя, што мала проста пісаць вершы, выдаваць малатыражныя кніжкі для знаёмых і родных. Трэба выходзіць на перспектыву, на шырокую плынь. Мяняць сваім талентам сусвет, рабіць максімальна магчымае дзеянне. Трэба размаўляць з народам з тых пляцовак, дзе вас, літаратары, чуюць, а не галасіць у пустэчу. Варта зыходзіць з рэалій, а яны ўсё больш інтэрнэтаўскія. Інакш згубім жывое слова, мову, культуру, саміх сябе. Але пісьменніцкі інтэрнэт – гэта не пляцоўка для фэйсбукаўскай балбатні, да яго трэба ставіцца не менш, а можа, і больш сур’ёзна, чым да друкаваных выданняў. Бо тут, тэарэтычна, любы чалавек у любой кропцы зямнога шара можа вас у любую секунду чытаць. Слова і думка, кінутыя ў прастору, гэта энергія. Дык хай жа яна будзе стваральнай.
 

ЛіМаразм-34

Апантаныя

Кожнае чалавечае дзеянне, выяўленае ў соцыуме, вымагае спаборніцтва. Спартсмены змагаюцца паміж сабой, музыканты з сабе падобнымі, пісьменнікі з пісьменнікамі. І калі гэта падчас незаўважна, то не азначае, што гэта не так. У школьным класе ўсе цягнуцца за выдатнікам ці яму зайздросцяць. Феномен неаднароднасці соцыуму і ёсць пабуджальнік прагрэсу. Канешне, баксёр можа лупцаваць чучала на трэніроўках, лёгкаатлет можа бегаць на адзіноце па лясах, але ў канчатковым выніку яны выйдуць на спаборніцтвы, дзе стануць даказваць соцыуму, сапернікам і сабе самім, хто яны ёсць. У адваротным выпадку іх дзейнасць амаль бессэнсоўная.
Так і ў нармальнай літаратуры заўсёды прысутнічаюць некалькі полюсаў, якія трансліруюць выразныя і адрозныя ідэі, якія спаборнічаюць між сабою за душу чытача. Так было ў часы росквіту вялікай рускай літаратуры. Выданні палемізавалі, спрачаліся, лаяліся са сваімі “ворагамі” – іншымі часопісамі – і такім чынам нарадзілася магутная літаратура. Барацьба ідэй была настолькі магутнай, што Бялінскі, як бы ні захапляўся напачатку маладым Дастаеўскім, палаяўся з ім дарэшты, як толькі западозрыў ідэйнае разыходжанне. Развод і кухня напалам, адным словам.
Увогуле, чаму чалавецтва варагуе і ваюе ўнутры свайго віду? У жывёльнай прыродзе ўнутры відаў такіх войнаў няма. Але людзі толькі целам падобныя адно на аднаго. Галоўнае – чым запраграмаваны іх мазгі і душы. І атрымліваецца, што кардынальна па-рознаму. А калі па-рознаму, то і ўзаемаразумення не можа быць. Гэта ўжо розныя як бы віды. Адсюль канфлікты і бучы. Але адсюль і прагрэс. Жывёльнае царства застыла ў тоўшчы тысячагоддзяў, тады як задача чалавецтва – максімальна перайначыць сусвет.
Але не будзем далёка сыходзіць ад літаратуры. А менавіта – ад сучаснага нашага ў ёй быцця. Што мы назіраем? Ці ёсць у ёй шматпалярнасць, спаборніцтва, а значыць, і развіццё? Ну, з савецкай літаратурай усё ясна – было, па сутнасці, адно ўмоўнае выдавецтва, адна ідэалогія. Вынік навідавоку – літаратура савецкага перыяду імкліва забываецца ў наш час, бо вартага, мастацкага там – па пальцах пералічыць. Званні народных, заслужаных, тэтралогіі і пенталогіі не выратавалі ад тлену.
Дык вось, фармальна цяпер у Беларусі ёсць розная, шматпалярная літаратура. Але па факце – тое, што мы бачым, – яна не развіваецца, выглядае застыла. Чаму? Напачатку выявім гэтыя “полюсы”. Галоўны, можна сказаць, цэнтр зямлі, – холдынг “Звязда”, ён усталяваў жорсткі кантроль на дзяржаўным варштатам і трансліруе сваю ідэю. Якую ідэю, паразважаем крыху пасля. Другі полюс – гэта радыё “Свабода”, ідэя яго ясная і можа быць адразу акрэслена – махровы нацыяналізм, апрануты ў дэмакратычныя пінжакі. Каля “Свабоды” тусуюцца літаратары самага “непрымірымага” напрамку, яны ўжо адной нагою на Захадзе. Многія рэальна там і жывуць. Пры “Свабодзе” выдаюцца кнігі, цякуць грашовыя патокі. Але асноўны накірунак усё ж – радыёвяшчанне і сайт.
Трэці полюс літаратуры – часопіс “Дзеяслоў”, які абраў сярэднюю пазіцыю паміж упёртымі холдынгам і “Свабодаю”. Часопіс друкуе практычна любога літаратара Беларусі, у яго, наколькі я ведаю, няма чорных спісаў. Пазіцыя канфармісцкая, але не церпяць там крайнасцяў, напрыклад, гамафобіі, ксенафобіі. Менавіта з гэтай прычыны ў празаіка Юры Станкевіча ўзнікалі праблемы з публікацыямі ў “Дзеяслове”. Самой моцнай часткаю часопіса з’яўляецца публіцыстыка, прычым яна не мае яўнага апазіцыйнага ўхілу. Там проста друкуюць мемуары і разважанні вопытных літаратараў, якія па розных прычынах аддаліліся ад холдынгу “Звязда”. Але галоўнае тое, што “Дзеяслоў” ёсць пляцоўкаю СБП, недзяржаўнага саюза пісьменнікаў.
Цяпер паспрабуем выявіць ідэі, ці хаця б ідэалагічныя вектары пазначаных трох полюсаў нашай літаратуры. З холдынгам “Звязда” ўсё досыць проста – ідэалогія мажорная, кірунак – на Ўсход, да Расіі, да савецкіх каштоўнасцяў, ажно да сістэмы савецкага адбору ў літаратурныя класікі – праз чыноўныя пасады. Адначасова СПБ і “Звязда” гатовыя абдымацца з усім светам, акрамя ЗША і цывілізаванай Еўропы. Кітай, Казахстан, Кіргізія і г.д. – іх таварышы дарагія. Але за гэтай мажорнай ідэалогіяй хаваюцца чорныя спісы літаратараў, забаронныя літаратурныя тэмы, практыкуецца метад замоўчвання сучаснасці, каб народ, чытачы, не прывядзі Божа не падумалі, што ў нас не ўсё так шакаладна і мармеладна. Усё, што хоць крыху пахне Захадам, не дапускаецца ў друк. Апошняе, разам з замоўчваннем тэмы сучаснасці, прывяло не проста да збяднення празаічных твораў, якія друкуе холдынг, – адтуль практычна выпала тэма горада, урбаністычная; літаратары пабеглі назад у вёску, ва ўспаміны, у гісторыю, у казкі. Ясна, што гэта тупік у трэцім тысячагоддзі. І ясна, што гэта адна з прычын заняпаду прозы.
Стрыжнявую ідэалогію часопісаў холдынгу я б назваў пазіцыяй “як бы чаго ні выйшла”. Гэта вядзе да падмены жывога літаратурнага працэсу яго імітацыяй. І яшчэ важны момант. Памятаеце, з чаго мы пачалі артыкул? Са спаборніцтва, барацьбы. Але ж холдынг не палемізуе і ідэалагічна не змагаецца са сваімі апанентамі, іншымі полюсамі літаратуры – з “Дзеясловам” і “Свабодай”, ён робіць выгляд, што іх няма. Іх папросту не ўзгадваюць. Шыкоўная пазіцыя! А галоўнае, лёгкая, бестурботная.
Радыё ж “Свадоба” і прыкормленыя ім літаратары, наадварот, памінаюць холдынг “Звязду” пастаянна. Прычым нядобрымі словамі. Але ідэалагічнай барацьбы і палемікі там таксама няма. Там ідзе адзін тон, адна нота негатыву і крытыкі. То бок усё, што робіцца ў афіцыйнай літаратуры, – лухта і дрэнь. А ўсё, што адбываецца ў Беларусі, – кепска. Любы факт, любую падзею ў нашай краіне “Свабода” выварочвае на адзін манер – трагедыя, у якой вінаваты ўлады і Лукашэнка. Гэтак яны існуюць дзесяцігоддзямі і, відаць, някепска існуюць. Памятаю, за адзін запісаны верш на “Свабодзе” пры канцы 90-х я атрымаў 30 долараў – суму, роўную маёй тагачаснай пенсіі.
Аднак не станем зазіраць у чужыя кішэні. Важна, што “Свабода” адпрацоўвае свой хлеб так, як ёй загадвае Захад. Там тыя ж лозунгі, што ў холдынгу “Звязда”, толькі вывернутыя да наадварот. Дзе ў адных мармелад, у другіх такога ж колеру дзярмо. І тыя і другія зводзяць нас ад рэальнасці – расказваюць пра такія краіны, якіх у прыродзе няма. У адных светлыя ўсмешкі на фота, радасць, абдымкі, вешаюцца медалі і раздаюцца граматы, друкуюцца бясплатныя кнігі маладых. У другіх – ідэал уяўнай краіны, дзе ўсе абавязаны гаварыць па-беларуску, і толькі. А калі не – то хоць расстраляйце нязгодных. Тон сектанцкі, суровы, упёрты. Заходнія “каштоўнасці” гвалтоўна навязваюцца слухачу, чытачу. Няма жадання ісці на дыялог, грунтоўна палемізаваць. Людзі адпрацоўваюць грошы. Граюць у сваім тэатры аднастайныя ролі.
Часопіс “Дзеяслоў” больш хіліцца да беларускай культуры. Друкуюць, паўтаруся, усіх, чые творы не носяць крайніх напрамкаў. Але і там знаходзяцца “экстрэмальныя” аўтары – Някляеў і Хадановіч, замешаныя і ў “Свабоде”, і дзе заўгодна. Але ж, спадары, будзе ўважлівыя! Нацыяналіст Хадановіч спакойна выкладае ў БДУ, а палітычны апазіцыянер Някляеў друкуецца ў “Савецкай Беларусі” пад псеўданімам. Мала таго, на ток-шоў, дзе абмяркоўваўся стан беларускай літаратуры, Хадановіча, Пятровіча (галоўнага рэдактара “Дзеяслова”) пасадзілі на адну лаву з Чаргінцом і Сівец. Яны ветліва ківалі адно аднаму, жартавалі.
І вось тут мы падкрадваемся да галоўнага: няма ў нашай літаратуры ніякай ідэалагічнай барацьбы, асноўная, скразная яе ідэя – выжыванне наменклатурнай касты. Каста літаральна пранізвае “Свабоду”, “Савецкую Беларусь”, “Дзеяслоў” і “Звязду” сяброўскімі, роднаснымі, сямейнымі і ўзаемавыгаднымі сувязямі. Адны і тыя ж асобы вынікаюць то там, то тут з выступленнямі, кніжкамі (не за свой, зразумела, кошт). Наменклатурная эліта, па вялікім рахунку, – недакранальная. Яна друкуецца і раскашуе там, дзе ёй выгадна. Паўсюль і заўсёды.
Уладзімір Арлоў яшчэ пры канцы 90-х цудоўна друкаваўся ў “Нёмане” і “Мастацкай літаратуры”. Потым стаў зацятым нацыяналістам і дэмакратам – балазе на “Свабодзе” жонка рэдактарам. Як трэба, то стаў і вялікім паэтам; выдаючы свае публіцыстычныя нататкі за вершы, ён атрымаў у дэмакратычнай сумленнай “Эўропе” важкую грашовую прэмію як лепшы беларускі паэт. Так што пра ідэі давайце не будзем. Ніякіх ідэй у беларускай літаратуры, акрамя асабістай выгады, не прасочваецца. І ніякага развіцця з гэтай прычыны няма. Бо каб цябе чулі, патрэбная высокая галасістая пляцоўка. А ўсе яны занятыя. Таму калі хочаш стаць вядомым пісьменнікам – увайдзі ў Касту. (Ды хто ж цябе пусціць…) Пасябруй там з патрэбнымі людзьмі, ажаніся правільна, адным словам – выверніся неяк, інакш прападзеш.
Барацьбу ідэй у нас падмянілі барацьбой кашалькоў і ўтульных крэслаў для задніц. Гэта не тое, каб сумна, а дае глебу для разважанняў і выбару стратэгіі дзеянняў. Пралаз у наменклатуру, як паказала гісторыя, шлях тупіковы. Усе яны на слыху толькі пры крэслах. Сыходзяць, паміраюць – за 10, 20 гадоў сціраюцца іх імёны. І самае пацешнае, што яны гэта ўсё самі ведаюць. Але як наркаман, што забівае сябе кожнай дозай, ужо не ў сілах спыніцца, так і наменклатура наша не можа ніяк наталіцца сваёй уладаю. Яшчэ, яшчэ, яшчэ кніжак… Завалім краіну макулатурай. Сапраўды, як апантаныя дэманам.


ЛіМаразм-35

Узяць сябе ў рукі

Часопіс “Полымя” лічыцца флагманам беларускай літаратуры. То бок там друкуюць – як здагадваецца чытач – “усё найлепшае, самае таленавітае” і г.д., што ёсць у Рэспубліцы Беларусь. Але на бяду, як і “ЛіМ”, “Полымя” практычна ніколі не мела свайго крытыка, таму рэдактары нашы распяразваюцца данельга, паступова ператвараючы мастацкі часопіс у пантэон класікаў савецкага часу.
 
Многія думаюць, што я жартую ў “ЛіМаразме”, або злосна наязджаю на нашы выданні. Але сам здзіўляюся: і хацеў бы прыдумаць, зрабіць нейкую нацяжку, а не магу. Рэчаіснасць перасягае мае фантазіі.
 
Давайце тады прабяжымся па №1 за гэты год нашага флагмана. Сучаснасцю тут ані пахне. Уражанне – 70-я гады СССР. І па ўзроўні, і па імёнах, і па ўзросце аўтараў.

 
Пералік імёнаў: Васіль Гігевіч, Васіль Зуёнак, Ганна Навасельцава, Ганад Чарказян, Тамара Бунта, Станіслаў Валодзька, Мікола Лобан, Серафім Андранюк, Валянціна Локун, Алесь Бадак, Алесь Карлюкевіч, Юлія Алейчанка.
 
Як вам? Тлустым я вылучыў літаратараў, якія рабілі сабе кар’еру яшчэ за савецкім часам. Аспрэчце. Да таго ж артыкул Валянціны Локун – пра казкі (зноў казкі!) кіраўніка “Звязды” Алеся Карлюкевіча. Высновы рабіце самі. Я толькі пералічыў.
 
Цяпер: аповесць Васіля Гігевіча анансуецца як “казка”. Апавяданне Ганны Навасельцавай – “магічны трыпціх” (то бок таксама казка). І яшчэ адно малое апавяданне Тамары Бунта можна пазначыць як сучаснае. Вось і ўся проза за месяц ад “флагмана”. Добра ён люструе сучаснасць?
 
Далей пра “паэзію”. (Чаму бяру ў двукоссе, чытач пасля здагадаецца)
 
Ганад Чарказян. 81 старонка. У біяграфіі – працаваў у выдавецтве “Мастацкая літаратура”. Ясна. Нарадзіўся ў 1946 г. Пераклад яго вершаў зноў жа выканаў савецкі класік Рыгор Барадулін.
 
Першая страфа:
 
Заспаны туман над ракой
Мастом паяднаў берагі.
Ацэньваюць чайкі спакой
Хмурынкамі светлай тугі.
 
Туман, які паяднаў берагі, – выдатна, вобразна, хораша. За выключэннем таго, што па-беларуску правільна “мостам” (гл. тлумачальны слоўнік).
А вось як могуць чайкі ацэньваць спакой “хмурынкамі светлай тугі” – я ўсе глузды вывернуў, а не скумекаў.
 
Другая страфа:
 
Мой горад, ты мне дарагі,
Як гор незабыўных матыў.
Я песняй злучу берагі,
І сэрца, што лёс разлучыў.
 
Метафара першых двух радкоў даволі банальная, але вушы не рэжа. А вось затым злучвае аўтар (перакладчык) берагі песняй – здавалася б, якая знаходка!.. Каб гэта тут жа не брыдзілася тым, што яшчэ злучаюцца берагі і “сэрца, што лёс разлучыў” (з кім разлучыў, як, навошта – не паясняецца, атрымліваецца бязглузда.)
 
Трэцяя страфа лепшая за папярэднія:
 
Шляхі на ўзаемнасць наўпрост
Ідуць,
Каб не збочыць нідзе.
Кахання вясёлкавы мост
Ступіць не дазволіць бядзе.
 
Але першы радок – канцылярызм, грувастка, нібы гэта ўзаемнасць не кахання, а эканамічных сувязяў.
 
Выберам яшчэ верш.
Напрыклад:
 
* * *
 
Не магу ісці на паляванне –
Дзеці ёсць
І ў птушак, і ў звяроў.
Раптам на зямлі самотна стане
Без яе спаконных жыхароў.
 
Не магу рыбачыць –
І ў затонах,
І ў глыбінях – ненадзейны схоў.
Рыба плача –
І ад слёз сцюдзёных
Акіян выходзіць з берагоў.
 
На іскрыста-сонечных вяселлях
У маёй душы цвіце вясна.
Асушыць люблю паўнюткі келіх
За здароўе маладых
Да дна!
 
Слова “спаконных” арфограф падкрэслівае як чужароднае. Яго ў мове няма, перакладчык яго выдумаў сам.
 
Увесь тон верша – фальшывы. Калі так шкадуеш жывёл ды птушак, навошта ходзіш у краму і мяса купляеш? Або аўтар вегетарыянец? Тады выбачаюся. Але розніцы не бачу, у магазіне ты рыбу купіў ці забіў на рыбалцы. Інакш мы далёка зойдзем.
 
Рыба – не плача. Гэта грубая нацяжка. Дый з берагоў ад яе слёз акіян выйсці, натуральна, не можа. Ну дарослыя ж мы людзі, навошта прыдурвацца? Келіх, які пры канцы асушаецца за здароўе маладых – банальнасць. Спрачайцеся са мной. Ці падавайце ў суд за “абразу гонару” прызнаных паэтаў. Але больш трываць гэтыя падробкі пад паэзію ў дзяржаўных часопісах я не магу. Каб гэта “тварылася” ціха, ды за свой кошт – ніякіх прэтэнзій.
 
Далей, 58 старонка, Васіль Зуёнак, Нарадзіўся ў 1935 годзе. Лаўрэат прэмій Ленінскага камсамола, Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Купалы.
 
Вершы – цяжкія. Ствараюць даўкі настрой. Меланхолія, паняверка, роспач. Філасафічнасць і дастатковае майстэрства аўтара не выратоўваюць.
 
* * *
 
Таго, што абяцаў мне Бог,
Што меўся даць – заўжды і ўсюды,
Я зберагчы жыццём не змог
І, пэўна, смерцю не набуду.
 
Каму і што віноўны я?–
Не скажа продак, і нашчадак
Не ўзнае. А віна – мая,
І сэрца паліць мне няшчадна.
 
Калі на дзве душы адну
Пакутна лёс рассек аднойчы –
То холад вечнасці крануў
І абяскрыліў дар прарочы.
 
Калі на свет душы другой
І рэха ўжо не прыгукаю,
Перад сусветнаю смугой
Я ў Бога ласкі не шукаю.
 
І калі ўсё вярнуць мне зноў
Зямным Ён прапануе коштам,
Я не прыму мінулых сноў –
Спытаю толькі: «А навошта?..»
 
Тут сам верш сцвярджае мае высновы, не дадаць не адняць. Адзначу толькі, што “ўзнае” – гэта цвёрды русізм, і рэдактары гэта ведаюць, але правіць не смеюць, так яно і шугае ў школы і БДУ. “Навошта трывожыш старых, нягоднік?!” – папракнуць аўтара “ЛіМаразма”. А навошта яны гэта друкуюць, спытаюся я ў адказ. Дый занадта многа “старых”, настолькі многа, што маладых дзесяцігоддзямі не праглядваецца за іх набыткамі савецкіх часоў. Нічога асабістага. Зуёнак неблагі паэт. Чытаў нашмат лепшыя яго падборкі.
 
Верш Станіслава Валодзькі (нар. у 1956 г.) “Беларусі” ўражвае не па-добраму.
 
О, Беларусь, – мая краіна,
Мой ад калін чырвоны кут.
Мне медунічна і палынна
Было ў дзяцінстве колісь тут.
 
Што за лозунгі ў трэцім тысячагоддзі, што за кепскі густ?
Ну ладна. Далей:
 
І зараз сонечна і хмарна
Бывае ў роднай старане.
Ў чырвоны кут пасадзіш, –
Як госця лепшага, мяне.
 
“Родная старана” – таксама даўно штамп. Але хвалюе другое: звярніце ўвагу на трэці радок “Ў чырвоны кут пасадзіш,”… Што за выбрык такі ў акадэмічным часопісе? Дзе рыфма, дзе рытм? Такое ўражанне, што вярстальшчык напартачыў і вышмаргнуў гэты радок з іншага верша. Як так, спадары рэдактары? Калі будзем сур’ёзна ставіцца да сваёй працы? Ужо гаротнага паэта нават не вінавачу. Вы ўжо пакрываецеся мохам зусім, бегаючы навыперадкі, хто з вас, наменклатуры, часцей свае творы выдасць. Не трэба ўжо зусім на галаву нацыянальнай літаратуры какаць. Вазьміце сябе ў рукі.
 
Напаследак: “Полымя” патрапіў пад гарачую руку амаль выпадкова – я планаваў рабіць агляд апошняга “ЛіМа”, але не змог, няма за што там зачапіцца пяру. Мерцвячына. Схаластыка. Пустапарожняя балбатня. А галоўнае, апускаюцца рукі – ты распінаешся два месяцы, выпраўляючы іх недахопы, а яны нібыта не чуюць (хоць ужо Пазнякоў інтрыгуе, каб мяне выперлі з СПБ), настолькі ўпёртыя. Лепш спляжыць усю беларускую літаратуру, чым згубіць свае крэслы, выслужваючыся перад Кастай? Добра. Так і запішам. Аднак спакою дакладна не дам. Будзеце хадзіць вось такімі аблітымі крытыкай, як памыямі. Хай людзі глядзяць.


ЛіМаразм-36

Давайце падумаем

Давайце падумаем, як ліквідаваць крытыку. Не, не так, як прыдушылі цяпер, а каб ніводная жаба ні з адной купіны нашага балота не вякнула. Каб навечна заткнуць усіх незадаволеных… Але як? Думалі, што адзін – чалавек, арганізаваў прыгожы сайт, дзе мерыўся крытыкаваць канструктыўна, як мы думалі – хваліць, вышукваць залатыя зярняткі, нюансы вытанчаныя, рэкамендаваць для чытання і вывучэння нашы глыбакадумныя творы… А ён, што? Замест гэтага пачаў крытыкаваць дэструктыўна. Дык ладна б – дэструктыўны тых, каго можна! Ён пачаў каго нельга чапаць! Цярпелі, цярпелі, прасілі, прасілі, угаворвалі адумацца. Аж – не, працягваў тузаць людзей, якія самыя таленавітыя, здольныя і пісьменныя ў Рэспубліцы. Што пацверджана і званнямі даўно, і медалямі, а галоўнае – літаратурнымі крэсламі. Ну і праўда, хто ж на крэсла пасадзіць няздольнага? І праўда, ці можа пайсці дзяржаўная ўзнагарода нявартаму? А калі ўжо пастаўлены штамп “выдатна”, то не смей нават заікацца і сумнявацца. Гэта ўжо падрыў аўтарытэта – гэта супроць нас усіх! Карацей, цярпелі доўга і папярэджвалі. У выніку – выключылі са сваіх шэрагаў. Аднак… не перастае сайт змяшчаць непраўдзівыя і неканструктыўныя матэрыялы, прычым робіць гэта яшчэ боль зацята. Ну як быць з такімі людзі?
Пачалі крытыкаў, што на сайт папісваюць гадасці, мы купляць, перавабліваць. Куму кніжку паабяцалі выдаць, каму ў часопісы нашы зялёнае святло далі, каго на тэлеперадачу шаноўную запрасілі, каго залюлялі размовамі нашы інструктары. Гэтак зніклі амаль усе крытыкі з заганнага сайта. Але… Артыкулы ўсё яно вылазяць штодня і абліваюць нас брудам, прычым б’юць па самых балючых кропках. Што, маўляў, выдаём мы толькі сябе мы за дзяржаўны кошт, жонак і родзічаў, што ўсё ў нас павязана і шыта-крыта (няпраўда ўсё, далібог, не для сябе, для айчыны стараемся!). Што рэдактары нашы нейкія некампетэнтныя, што прыйшлі яны з ніадкуль, без імя пісьменніцкага зусім, з нейкіх іншых сфер чалавечай дзейнасці. Тыцкаюць нас паганыя крытыкі ў памылкі ў тыднёвіку ды часопісах, гавораць што чорнае гэта чорнае, а белае гэта белае. Паказваюць нашу некваліфікаванасць, маўляў, гнаць такіх трэба з пасадаў. А самае балючае, што абнародавалі яны нашы хлебныя месцы, папракаюць, што замнога кніг у нас выходзіць, ды ўсё вялікімі тыражамі, ды ўсё за дзяржаўны кошт, ды пайменна далі! Э-хе-хе… А вы ведаеце, гарлапаны, што ў Беларусі такія адказныя кнігі для школы і ВНУ давяраюць толькі самым здольным і адказным людзям? Падумайце, чаго не вам даверылі, крытыканам, а нам, рупліўцам. І наогул не лазьце ў чужыя кішэні, атрымаеце па руках.
І што, скажыце, рабіць з гэтымі гарлапанамі? Па тэлефонах ужо званілі мы ім, угаворвалі, на кватэру на перамовы прыязджалі сваёй брыгадай, на сайце сваім ананімкі супроць гэтых неслухаў вешалі. Ну не хочуць угаманіцца. Давайце прыдумаем, спадарства і грамадства, як ім раты затуліць. Пугай ці пернікам – вось пытанне пытанняў.
А стаў там адзін наняты, зусім невядомы і пакрыўджаны сваёй невядомасцю, з дазволу сказаць, пісьменнік лютую рубрыку весці. Дзе паважаных людзей сцябае, высмейвае, ацэньвае несправядліва. А хто яму права на тое даў?! Ты, смаркач, дарасці да іхніх гадоў, прайдзі праз СССР, праз агонь і медныя трубы, а тады вякай! Знайшоўся спецыяліст! Сказана табе – лаўрэаты, значыць, гэта не з бухты-барахты яны лаўрэаты і патрабуюць паважлівага да сябе стаўлення, то бок крытыкі канструктыўнай, якая не ўніжае, а наадварот, узвышае і ўзвялічвае. Ты што, самы разумны ў нас? Плюнуць на грамаду захацеў? А ўтрэшся, калі ўсе мы разам ды харкнем?
Зрэшты, мы такую лухту не чыталі б і на яе не зважалі б. Ды вось закавыка: моладзь філалагічная, гэтай годная змена наша, на бяду ў кампутары лезе і чытае гэтую несправядлівую крытыку. Куды бацькі толькі глядзяць! А потым, падманутыя гэтым невядомым непрызнаным пісьменнікам, хіхікаюць к калідорах БДУ, сцябуцца з выкладчыкаў нашых. Гэта ж паніжэнне аўтарытэту дзяржаўных людзей, наўмысная падрыўная дзейнасць. Да таго ж – няпраўда ўсё і паклёп. Мы светлыя, чыстыя людзі. І моладзь адпаведна выхоўваем. І жадаем, каб яна нас паважала. Не смейце збіваць яе з тропу! Сказалі мы, што савецкая беларуская літаратура – найвялікшая літаратура, значыць, ёсць на тое падставы, нездарма ж два інстытуты літаратурныя шчыравалі дзесяцігоддзямі! Вы што, крытыканы, разумнейшыя, чым акадэмікі? Не смяшыце нашы тапачкі, адным словам. Замаўчыце па-добраму, калі не хочаце замаўчаць па-ліхому навечна. З выскачкамі ўсялякімі і прыдуркамі мы разбірацца ўмеем. Потым прасіцца абодва будзеце ў наш саюз, каб апублікаваць апавяданне раз на тры гады, а не пусцім ужо, позна будзе!


ЛіМаразм-37

Збіраць тыражы...

На сайце “Літкрытыка” ёсць цікавы артыкул трохгадовай даўнасці – “Критика в «ЛіМе»: ветхая и агрессивная” (А. Новікаў), дзе паказваецца надзвычайнае: на старонках тыднёвіка аўтар уступае ў перапалку з крытыкам яго твора. Гэта Генадзь Аўласенка, які аказаўся абражаны рэзкімі выпадамі ў бок сваёй фантастычнай аповесці ад маладога і задзірыстага Дзяніса Марціновіча.
Вось пачатак адказу:

Генадзь АЎЛАСЕНКА

Пра пытаннні без адказаў («ЛіМ», №12-2012).

Гэты артыкул атрымаўся ў мяне зусім выпадкова. Пасля таго, як прачытаў у восьмым нумары «ЛіМа» агляд студзеньскіх літаратурных часопісаў. У iм Дзяніс Марцшовіч аналізуе маю фантастычную аповесць «Переступив черту». З аднаго боку, такая увага прыемная, з другога ж…

У самым пачатку свайго аналізу пад сімвалічнай назвай «Каму належаць акуляры» Дзяніс Марціновіч адзначае «стабільна высокі ўзровень празаічнай часткі часопіса». I тут жа дадае, што «у кожнага правіла, на жаль, бываюцъ выключэнні. Ix праявай стала фантастычная аповесць Генадзя Ауласенкі».

Далей аўтар з іроніяй і сарказмам даводзіць нам, што з усімі пахваламі і рэверансамі ад крытыка наконт аповесці ён згодны, а вось з усімі заўвагамі – не, бо яны неканструктыўныя. І даказвае.
Мы ж, чытаючы артыкул Аўласенкі, проста здзіўлены – абсалютна не бачна, за што крыўдзіцца на рэцэнзента, бо нічога страшнага той не натварыў. Кампліментаў адваліў кучу. Палаяў мякка.
Аднак важна не гэта. А тое, што тры гады таму ў “ЛіМе” было нейкае падабенства жывога літаратурнага працэсу. Можна было не толькі крытыкаваць вядомых пісьменнікаў (а Аўласенка дастаткова вядомы), але і даваць тым уступаць з крытыкам у двубой. Нам гэта цяпер дзіка, бо чытачы “ліМаразма” даўно звыклі да іншага – або да адсутнасці ў “ЛіМе” крытыкі наогул, або да кампліментарных і рэкламных рэцэнзій на кнігі сілавікоў. А між тым яшчэ з канца 90-х у тыднёвіку практыкавалася публікаваць допісы незадаволеных кпрытыкамі аўтараў. Гэта была норма. І чыталася гэта цікава. Канешне, нікому не давалі разгуляцца і ўступаць у працяглую лаянку з нумара ў нумар. Інакш бы тыднёвік ператварыўся ў бруднае месца. Аднак адзін раз асабліва ўзбуджаным і незадаволеным аўтарам выпусціць пару давалі.
“ЛіМ” жа новага ўзору змяніў тактыку і стратэгію. “Ах, вы не задаволены крытыкай? Дык не будзе яе наогул!” Так таму і быць. Вырашаюцца шмат якія праблемы. Не прыбягаюць у кабінеты пакрыўджаныя аўтары, не патрабуюць абвяржэння несправядлівых на іх пападкаў, не парабуюць адрасы і тэлефоны крытыкаў, каб з імі разабрацца сам-насам. Ніхто не фіскаліць у міністэрствы. На крэслах сядзець стала спакойна.
Але зусім зняць рубрыку “крытыка” нельга, бо як будзеш справаздачу ў міністэрствы рабіць. Таму пад гэтай рубрыкай друкуюць 1) юбілейныя артыкулы 2) інтэрв’ю літаратараў 3) рэкламу прадукцыі “Звязда” 4) літаратуразнаўўства 5) краязнаўства 6) гістарычныя артыкулы 7) успаміны 8) філасофскія выступы Грышчук і Лапіцкай, супрацоўніц аддзела крытыкі (без канкрэтных імёнаў і твораў сучаснікаў).
Праблема вырашана і лімаўцаў можна павіншаваць. А што там нейкі Южык на сайце бурчыць, што гэта не крытыка, дык не слухайце вы яго. Папісана на “крытыка” – значыць крытыка! І баста. І ешце чытачы тое, што вам даюць. Прычым спрачацца немагчыма – лімаўцы па-філасофску пашырылі паняцце літаратурнай крытыкі, і дакажы цяпер, што гэта не так. («Плюнь в глаза – скажут, божья роса»)
А між тым пытанне сур’ёзнае і ўказвае на дэградацыю тыднёвіка, а за ім – і ўсёй нацыянальнай літаратуры. Наяўнасць або адсутнасць крытыкі бягучага літпрацэсу ёсць лакмусавай паперкай жывой (або мёртвай) літаратуры. Гэта аўтаматычна цягне за сабой ператварэнне не толькі “ЛіМа”. а і ўсіх часопісаў (мы нядаўна паказвалі на прыкладзе “Полымя”) у суцэльны гістарызм, краязнаўства, літаратуразнаўства, мемуары і творы класікаў савецкай пары. У прыродзе ўсё развіваецца павольна, і здаецца амаль статычным: жывёльная царства замерла ў тысячагоддзях, не развіваецца, камяні здаюцца вечнымі, як і мора і неба. А вось у чалавечым соцыуме ўсё на парадкі хутчэй. Як толькі спыніў развіццё, у тую ж секунду пачынаеш дэградаваць. Прычым гэта тычыцца не толькі чалавечых суполак, а і кожнага чалавека. Няма мэты паляпшацца і паляпшаць усё наўкола – будзеш мінімум у апатыі, а максімум у магіле.
Таму мы дастаткова выразна паказалі на прыкладзе абуранага Аўласенкі дынаміку развіцця тыднёвіка. Прынамсі тры гады таму крытыка ў “ЛіМе” была! Значыць, не ўсё яшчэ забыта, і для абуджэння ад сну трэба некаму даць лёгкую аплявуху, а то і выспяткам зрушыць з сядзячага месца. І працэс пойдзе, будзьце ўпэўненыя!
У апошнім “ЛіМе” усё тое самае – крытыкі няма. Але прага гістарычных артыкулаў настолькі шырокая, што супрацоўнікі выскачылі ўжо на 12 старонку, якую так і назвалі “гістарычны пляц”, дзе з задавальненнем аналізуюць творы польскага пісьменніка Сяргея Пясецкага, называючы яго беларуска-польскім, бо нарадзіўся на тэрыторыі Беларусі. Мы ўжо ведаем прысвойванне беллітам сабе і Міцкевіча, і Баршчэўскага, і Дастаеўскага нават. Гэта, безумоўна, прыемны занятак – прысабечыць гатовае і раскручанае. Куды прыемнейшы, чым разбірацца ў творах брыдкіх і дробных сучаснікаў. Бо там ты карыстаешся чужымі мазгамі (нехта за цябе адкрыў і раскруціў), а тут трэба свае падключаць (а раптам памылішся? – засмяюць потым).
Адзінае, што мяне пацешыла ў “ЛіМе”, – гэта гутарка са старшынёй гродзенскага аддзялення СПБ Людмілай Кебіч.
Далібог, раней ніколі пра такую паэтку не чуў, колькі жыву ў белліце. Але наслухаўся апошнім часам шмат як пра чыноўніцу. То бок без пасады гэта быў бы абсалютна бляклы і незаўважны творца. Нічога асабістага. Кажу як думаю.
Напачатку гутаркі мы, як заўсёды, даведваемся, што Кебіч узнагароджана медалём Францыску Скарыны. Цікава, а гэта ўсім старшыням аддзяленняў СПБ такія медалі вешаюць? Але паэтка ставіцца да ўзнагароды ўсур’ёз:

Да ўзнагарод стаўлюся не тое што абыякава, а проста роўна і спакойна. Лічу, што яны ў нейкай ступені вызначаны лёсам і дарма не даюцца. Любую ўзнагароду, а тым больш медаль Францыска Скарыны, успрымаю як знак, пацвярджэнне таго, што іду правільна абранай дарогай, добра раблю сваю справу, патрэбную іншым людзям, што мая праца заўважана. Шчыра ганаруся іншым: тым, што ў нашай краіне ёсць такая ўзнагарода, таму што Францыск Скарына застаецца і сёння, праз 525 год, зоркаю першай велічыні на небасхіле нашай нацыянальнай культуры. Несумненна і зразумела, што атрымаць медаль, названы імем беларуса, які дасягнуў неверагодных ведаў у многіх галінах навукі і культуры, вельмі прыемна.

Мы ж літаратары, як дзеці малыя. Мала кніжку нашу выдаць, в ымедальку яшчэ павесьце, вымпел у рукі, значок на грудзі і… ну яшчэ хаця б цукерачку якую ў рот, карамельку. Гэта натхняе.

Далейшае гаварэнне ад Кебіч асабіста мне – як мёд у вушы:

Акрамя класічнага паняцця, лічу, што пісьменнік — гэта і той чалавек, які мае ўласны погляд на з’явы і падзеі. І гэты погляд супадае з думкамі і надзеямі людзей, народа, калі гаварыць высокім складам; пісьменнік з’яўляецца выразнікам гэтых поглядаў і думак. Таму ён павінен быць праўдзівым і адважным, справядлівым і годным, не кажу пра тое, што гарачым, свядомым і шчырым патрыётам сваёй радзімы.

Ну, хіба не пра каманду сайта “літкрытыка” палымяныя словы паэткі? Хіба не гэтым мы якраз і займаемся?

Потым мы даведваемся, што сітуацыя з выданнем кніг у краіне “крыху зрушылася” і:

Тое, што сітуацыя з кнігавыданнем у краіне крыху зрушылася з месца, абнадзейвае, напэўна, усіх пісьменнікаў. Што датычыць нас, дык за мінулы год пісьменнікі Гродзенскага абласнога аддзялення выдалі 21 кнігу, з якіх 16 — у дзяржаўных выдавецтвах. Праўда, нашы аўтары дапамагалі збіраць тыраж і распаўсюджваць свае кнігі, але ж калі творы пісьменніка хутчэй трапяць у бібліятэкі ды ў рукі чытачоў, аўтару гэта будзе і на карысць, і на радасць.

Так, Гродна горад маленькі, Мінску не роўня. І таму лічбы ад Кебіч уражваюць не так, як лічбы ад Пазнякова. У таго проста гамерычная колькасць кніг за год выдаецца! І тым не менш, што мы чуем? Ізноў – збіраць тыраж мусяць простыя аўтары, ізноў бегаць упрошваць бібліятэкараў. Яшчэ заставалася б і аплаціць друк сваёй кнігі, забраць наклад і зваліць яго пад канапу. Ведаем жа мы цяпер, што ў буйных чыноўнікаў ад літаратуры ўсё значна прасцей – бух, і дзесяцітысячны тыраж да людзей паляцеў, а ганарар вялізны – у кішэнь; і не пытаюцца яны ў бібліятэк, ці хочуць тыя іх кнігі браць; як рэкет якой наязджаюць – бяры і кладзі на паліцы. І з “Белкнігай”, з кнігарнямі гэтак сама. Так што пра збіранне тыражоў і заказаў – гэта байкі, не слухайце. Ніколі чыноўнікі не зважалі на заказы на іх творы, а проста выдавалі сябе і завальвалі Беларусь фаліянтамі.
Над гутаркай з Кебіч заўважыў артыкул пра Марыю Кобец, пра якую ўжо неаднойчы пісаў, пазітыўна ацэньваючы яе паэзію. Прыемна, што рабіў гэта, будучы з ёй незнаёмы, крыху пазнаёміўся ўжо потым. Парадаваўся, што, як аказалася, Марыі на пачатку кар’еры дапамагаў яе зямляк Валерый Грышкавец. Гэтым разам артыкул прысвечаны паездцы Марыі Кобец у Сербію на паэтычны фестываль. Заўважу, што па запрашэнні яе маскоўскіх сяброў. Не СПБ такія паездкі арганізоўвае сваім падапечным.

Марыю Кобец, якая жыве і працуе на Піншчыне, добра ведае чытач «ЛіМа». Вершы таленавітага аўтара прыцягваюць, палоняць яркімі вобразамі, параўнаннямі, цеплынёю. Паэтэса адкрывае для сябе і іншыя сусветы. Сярод яе перакладчыкаў на рускую мову — маскоўская і адначасова беларуская, мінская паэтэса Любоў Турбіна. А яшчэ сярод творчых памкненняў і зацікаўленняў Марыі Кобец — Сербія, сербская літаратура. Пра гэта і пойдзе гаворка.

Па мне, дык не ўяўляю, як могуць паразумецца паэты розных краін і моў, і для чаго праводзяцца паэтычныя фестывалі. Бо паэт звернуты найперш да свайго народа. Такая ў яго прафесія. Нават бардаўскія фестывалі праводзяцца пераважна на адной мове, хоць музыка лучыць як бы ўсіх і нібыта ўсім зразумелая. Але як зразумець паэзію на мове, якой ты не ведаеш? Зрэшты, калі людзям падабаецца, значыць, у гэтым ёсць сэнс.


ЛіМаразм-38

Светлыня і свабода

Невялікая падборка вершаў Навума Гальпяровіча змешчана ў №9 “Полымя” за мінулы год.
Навум Гальпяровіч аўтар толькі адзінаццаці кніг паэзіі. А ў анатацыі сказана “ды інш.”, значыць, усяго нарабіў кніг ён ад 15 да 20. Выдатны плён. Тым больш што Гальпяровіч чалавек заняты, адказны:

Працаваў уласным карэспандэнтам Беларускага радыё ў Віцебскай вобласці, намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Вожык», намеснікам старшыні Саюза беларускіх пісьменнікаў, галоўным рэдактарам каардынацыйнай дырэкцыі Беларускага радыё. Цяпер — галоўны дырэктар замежнага вяшчання Беларускага радыё.

Я шмат гадоў слухаў перадачы Гальпяровіча па радыё, яны мне падабаліся цёплым голасам вядучага, замілаванасцю яго Беларуссю, любоўю да класікаў. Сучасных аўтараў, праўда, Гальпяровіч шануе не вельмі. А папраўдзе, дык яны яго раздражняюць. Не ўсе, зразумела (ёсць і сябры), а некаторыя. Цяпер Навум вядзе некаторыя літаратурныя праекты і на тэлеканале “Беларусь-5”, ад яго залежыць, быць каму туды запрошаным або не. Такая работа.
Другі бок чыноўніка Гальпяровіча – лірычнасць натуры. Вершы, як правіла, светлыя, узнёслыя, чыстыя. Там ён адпачывае душою. Бо ў жыцці нам часцяком даводзіцца цярпець нягоднікаў, нават ім усміхацца, крывадушнічаць, ліслівіць перад начальствам, замоўчваць маладыя таленты. Гэта брыдка і непрыемна. Але такія правілы. Такое жыццё. І толькі ў вершах магчымыя светлыя і свабода. І Гальпяровіч сапраўды наталяецца словам, п’е з яго жыццядайных невычэрпных крыніц.
Першы верш падборкі паэт пачынае маленнем да слова, канкрэтна – да вершаванага радка, каб ён прыйшоў да яго:

Знайдзі мяне, радок, як ты не раз знаходзіў,
Бо то не я пішу, а ты дыктуеш мне
Таемнай вяззю слоў і безліччу мелодый,
Мігценнем зор і дрэў, што бачыцца ў акне.

Звычайна, праўда, паэтам “дыктуе” або сам Гасподзь Бог, або Муза, на благі канец – дзяржаўны бюджэт. Таму бачыцца яўнай знаходкай, што радок, які Гальпяровіч выводзіць праз клавіятуру на экран, сам і дыктуе яму сябе. Варта яшчэ ўдакладніць: мігцяць толькі зоры, або і дрэвы таксама, бо ў акне бачацца адначасова і тыя і тыя.

Далей паэт сумна прызнаецца, што радок натхняе яго на вершы ўсё радзей і радзей, бо ён ужо не юнак, няма той энергіі. Аднак папярэджвае, што порах у парахаўніцы яшчэ прысутнічае:

На жаль, усё радзей з табой у нас сустрэчы,
Бо ўжо не маладосць і не юначы пал,
Але, калі казаць, пакуль яшчэ не вечар
І ходзяць цягнікі яшчэ на мой вакзал.

У гэтай страфе ёсць ужо хібы. Слова “пал” выглядае ў беларускай мове чужародна, акадэмічны тлумачальны слоўнік яго папросту не мае. І не дзіва: гэта русізм, калька са слова “пыл”. Зашмат у страфе і непаэтычны слоў, паразітаў, я\кія тырчаць паганкамі і аслабляюць лірычны настрой. Гэта “ўжо”, “але”, “калі”, “пакуль”, “яшчэ” , “яшчэ”. Такіх слоў трэба рабіць мінімум, і тады ўсё будзе ў ажуры.

У трэцяй страфе паэт зноў заклікае радок, каб той вярнуўся:

Знайдзі мяне, радок! Давай паплачам разам
І станем на краі, і паляцім увысь!
Мы знаем, што казаць сумненням і паразам.
Мы помнім, як ляжаць сярод густой травы.

Усё тут някепска і гладка. І нават праглядаюцца пробліскі сапраўднага пачуцця, а не позы. Бо сумненні і паразы бываюць у кожнага чалавека, а сапраўдныя мужчыны не плачуць. Яны выліваюць свой боль у вершах. Сярод густой травы, у абдымках з радком, яны забываюцца, адыходзяць сумныя думкі.

І сапраўды, з кім жа, як не з братам надзейным, абняцца і паляжыць? Але жыццё не дазваляе расслабіцца і кліча ў бой. Таму Гальпяровіч бярэ радок з сабою, ператвараючы яго з брата ў посах, на які ён, спадарожнічаючы, будзе абапірацца:

Ты мой надзейны брат, ты верны спадарожнік.
Са мной ты дзеліш лёс ужо каторы год.
Ты — посах, што бярэ нястомны падарожнік
У свой бясконцы шлях сярод палёў і вод.

Адзіная невялікая хіба страфы: вельмі сумнеўная рыфма “спадарожнік – падарожнік”, гэта як у фільме “Восеньскі марафон” выкладчык Бузыкін, памятаеце, распякаў аднаго невука за рыфму “бегал – убегал”.
А ў цэлым верш светлы, аптымістычны.

Наступны верш Навума – філасофскі і спавядальны. Ён знайшоў у цягніку незнаёмага суседа, якому можна нарэшце адкрыцца. Выкласці душу. У жыцці гэта, відаць, не ўдаецца ніколі – там мітусня, там пастаянна граеш нейкія ролі. А тут:

Бывае так: з вандровак еду,
У сэрца ціснецца спакой,
І незнаёмаму суседу
Адкрыцца рады ўсёй душой.

З далёкіх вандровак па краіне вяртаецца наш паэт. Праўда, словазлучэнне “ціснецца спакой” выглядае трохі дзівосна. Спакой звычайна атуляе. агорвае душу, але ніяк не ціснецца ў сэрца, як у забіты вагон тралейбуса.
Тым больш, што ў наступнай страфе гэты “спакой” насамрэч аказваецца болем:

О, гэта прага спавядацца,
Калі ты ўласны дзеліш боль,
Калі не хочацца авацый,
А — проста быць самім сабой!..

О, як гэта важна – спавядацца, адкрыць свой боль і хоць на кароткі момант, зусім нядоўга, пабыць самім сабою!

Каб хоць на міг адчуць спагаду,
Плячо надзейнае знайсці,
Каб памагала гэта радасць
І далей крочыць па жыцці,

Невялікія хібы ўсё-ткі адзначым. Правільна граматычна пісаць – не “гэта радасць”, а “гэтая радасць”, тады б сэнс верша не тармазіўся. Але ў паэзіі такое дапушчальна. Аўтар сам выбірае паміж лянотай і якасцю. Тое самае са словам “далей”. Паэт зрабіў націск па рытму на першым складзе, што няправільна па граматыцы.
Верш нарэшце завяршаецца з аптымізмам. Паэту хочацца верыць, што свет калісьці складаўся толькі са шпал, цягнікоў, дарог, кіламетраў, сустрэч і разлук.

З надзеяю глядзець і верыць,
Што свет заўсёды быў такі:
Дарогі, шпалы, кіламетры,
Расстанні, стрэчы, цягнікі.

Што ж, неблагая мадэль сусвету.

Наступны верш выглядае натхнёна, акрылена. Але паэт дужа патрабавальны да сябе:
 
Я сцёр напісанае слова:
Яно не выспела душой,
Яно шчэ не было гатова,
Каб быць на самай справе мной.
 
Так, важна выявіць у вершах менавіта самога сябе, а не некага! Быць заўжды шчырым.
 
О, як тут быць суладным трэба
З таемнай музыкай вышынь.
З зямлёю роднаю і небам,
Дзе чысціня, прастора, сінь!..
 
Зрэшты, фраза “таемнай музыкай вышынь” задалася мне крыху зашмулянай, трохі стандартнай, што ў паэзіі атрымала паняцце “штамп”. Паэт абагаўляе і прыхарошвае радзіму. Усюды бачыць чысціню, прастору, а галоўнае – сінь, безумоўна маючы на ўвазе неба. А я вось гляджу тыдзень за тыднем у акно – а там вісяць нізкія шэрыя аблокі, затуляюць сонца, адбіраюць энергію. Не Іспанія ўсё-такі. Паэт мусіць, паводле Гальпяровіча, быць шчырым дарэшты. І калі клімат наш паганы і змрочны, то трэба так і пісаць.
 
У апошняй страфе цікавая вобразнасць: паэт спачатку гушкае слова пад сэрцам, як цяжарная жанчына, якая б падскоквала, а потым выпускае яго праз… самапіску (дакладней – клавіятуру) у палёт, як птушку.
 
Яго пад сэрцам трэба гушкаць.
Кідаючы ў агонь і лёд,
А потым выпусціць, як птушку,
У вольны і святы палёт.
 
Хораша.
 
Наступны верш Гальпяровіча прасякнуты лірызмам. Паэта натхніў, здавалася б, просты восеньскі кляновы лісток, што сарваны быў простым ветрам з простага дрэва. Але колькі філасофіі ды рэфлексій гэта выклікала!
 
* * *
Лісток кляновы апячэ далонь,
Яго ў руках разгублена трымаю, —
Нібы дарунак вечнасці прымаю,
Нібы спялю ў душы сваёй агонь.
 
Адкуль зляцеў? Бы вечны каляндар
Гартае нехта і рукой пяшчотнай
Сарваў яго для ціхага палёту
Над адзінотай маіх даўніх мар
 
Даверлівы, ласкавы, ён ляцеў,
Каб я адчуў, што не адзін на свеце,
Што неба ёсць, і воблакі, і вецер,
І кроны вечных, дужых, мудрых дрэў.
 
Што ёсць пачатак і святы выток,
Што ёсць нябачны і відушчы посах,
І на далоні злоўлены лісток,
Нібыта ліст ад сцішаных нябёсаў.
 
Кранальна. Аднак ёсць нестыкоўкі. Напрыклад, нехта “сарваў” лісток “пяшчотнай рукой”. Пяшчотнай рукой звычайна гладзяць, скажам, галаву, а не зрываюць з яе валасы. Яшчэ: “нябачны і відушчы посах” у дадзеным кантэксце напружвае. Бо на посах або абапіраюцца, або б’юць ім непаслухмяных па галаве і спіне. Канцоўка ж удалая: звычайны лісток ператвараецца ў “ліст з нябёсаў”. Што значыць паэтычная фантазія!
 
Апошні верш падборкі паэта – ужо суцэльная метафізіка:
 
Бачыў вочы нечыя ў сне,
І такі быў гэты пільны позірк,
Быццам нешта ведаў пра мяне,
Быццам слаў таемную мне позву.
Я і не пазнаў яго спярша,
Я не захаваў таго імгнення,
Толькі раптам сцішана душа
Падказала светлае найменне.
Позірк паявіўся і прапаў,
Толькі веі чуйна трапяталі
Ад таго, што нехта мне шаптаў
Вечнасці таемныя скрыжалі.
 
У першым радку, праўда, збіты рытм з-за “ў”, адна “нота” з гэтага гімну вечнасці выпала. Позірк паэт не пазнаў, але тое, відаць, быў па меншай меры анёл, бо душа падказала паэту “светлае найменне”. Найменне ёсць, а хто гэта, аўтар ад нас скрыў. Потым таемны позірк прапаў, але веі (напэўна, паэтавы) трапяталі. Такое бывае ў сне, але бачна толькі тады, калі глядзіць на нас нехта старонні. Самому ж чалавеку такое можна толькі нафантазіраваць. Або паэт выйшаў у сне з цела і назіраў сябе збоку? Але ў вушы яго нехта шаптаў ужо “вечнасці таемныя скрыжалі”. Разгортваем тлумачальны слоўнік: “скрыжаль” – дошка з напісаным на ёй свяшчэнным тэкстам. Больш значэнняў слоўнік не выдае. Тады пытанне, як можна “шаптаць” дошку з тэкстам? Можна толькі чытаць з яе гэты тэкст. Калі б паэт паставіў слова “чытаў”, то яшчэ б паўбяды. А так спатыкаешся, пачынаеш сумнявацца і агульнае прыемнае ўражанне ад лірычнага верша псуецца. Трэба быць уважлівей да сваіх тэкстаў.
 
У цэлым жа паэзія Навума Гальпяровіча далёка не слабая і, можна сказаць, станоўча вылучаецца з усяго паэтычнага мора, якім заліты нашы часопісы і тыднёвік. Тут ёсць майстэрства і лаканічнасць выказвання, што важна, а паэтычных штампаў няшмат. (Цярпець не магу доўгія занудлівыя вершы, з паўтарэннем адной і той жа думкі са стравы ў страфу.) Ёсць у Гальпяровіча і шчырае імкненне да святла, пераадольванне праз паэзію сусветнага зла – як свайго ўнутранага, гэтак і вонкавага.
 
У нумары гэтым палымянскім ёсць яшчэ вершы Віктара Шніпа і Міколы Шабовіча – не абы-якіх людзей і паэтаў. Іх, магчыма, удасца разгледзець іншым разам. А я, спадары, усё шукаю ў “Полымі” падборку хоць аднаго паэта, маладзейшага за сорак гадоў. Наіўны? Так. Але гэтая нязломная вера ў Паэзію вядзе мяне па жыцці. І вера небеспадстаўная, бо ў “Полымі” Міколы Мятліцкага я дэбютаваў з вершамі ў 35 гадоў. Як рана! Здзекуецца, падумаеце вы. Не, гавару поўным сур’ёзам. “Полымя” здавён было пляцоўкай для акадэмікаў, сакратароў і розных адказных людзей. І туды дужа рэдка дапускаліся маладыя. Гэта псіхалагічна абгрунтавана – любая чалавечая суполка (у дадзеным выпадку СПБ) імкнецца да строгай іерархічнай структуры. Каб ведалі чытачы і розныя наіўныя літаратары, хто ёсць хто. Есць флагман – “Полымя”, а ёсць выданні рангам ніжэйшыя – “Нёман”, “ЛіМ”, “Маладосць”, “Вожык” і г.д. Такая рэальнасць. А інакш парушыцца іерархія, парадак, на якім заснавана дзейнасць любой чалавечай суполкі. Успрыманне паэзіі – штука суб’ектыўная. Раптам хто падумае, што малады побач з бывалым у “Полымі” лепшы паэт? Гэта ўжо смута нейкая. А так ясна: няма маладых і левых усялякіх, а ёсць людзі паважаныя, сталыя, усімі прызнаныя. Калі паглядзець на змест мастацкай часткі гэтага нумара, то літаральна ўсе аўтары маглі б быць роўна ў такім жа складзе ў гэтым жа часопісе 20 гадоў таму. Час нібы здранцвеў.
 
Не, не падумайце чаго зламыснага. Я добра стаўлюся да Віктара Шніпа як да чалавека, дый у паэзіі некаторыя яго вершы люблю, мала таго, спрабаваў перакладаць іх на рускую мову. Да таго ж Віктар Шніп выдаў у “Мастацкай літаратуры” мой раман “Марыянеткі і лялькаводы”, самы любімы мой раман, прычым практычна без купюр і правак. Факт. Гэта, дарэчы, мая адзіная кніга за дзяржаўны кошт за 18 гадоў літаратурнай кар’еры. Шніп мяне запрашаў і ў калектыўныя зборнікі прозы, якія выходзілі ў выдавецтве, што мне было вельмі важна, бо некаторыя аповесці ў часопісах не праходзілі… Ну а паэзію Міколы Шабовіча я проста люблю. Да таго ж чалавек, відаць па ўсім, шчыры і добры. Вось так у нас і заўжды: харошыя людзі ўпісаны ў заганную сістэму ўзаемаадносін і мусяць там жыць (выжываць) дзесяцігоддзямі, усміхаючыся некаторым дзяржымордам ад літаратуры, вітаючыся і рукаючыся.
 
Тым не менш, стратэгія мая застаецца нязменнай – гаварыць праўду, пакуль гэта магчыма. Бо бывалі перыяды ў нашай гісторыі, калі яе зусім немагчыма было казаць. Ды не перыяды гэта нават – стагоддзямі беларус маўчаў і тросся ад страху. Такая ў нас доля-нядоля.


ЛіМаразм-39

Вечная тэма

Працягваю адпрацоўваць №10 “Полымя” за мінулы год аповед “Ад зімы да зімы” Зіновія Прыгодзіча. Гэта даўні аўтар часопіса і чалавек вядома. Невядомых, нагадаем, “Полымя” змяшчае рэдка.
Вось з кароткай біяграфіі, прыведзенай перад творам:

Зіновій Прыгодзіч нарадзіўся 15 кастрычніка 1944 года ў вёсцы Лышча Пінскага раёна Брэсцкай вобласці. Пасля заканчэння аддзялення журналістыкі Белдзяржуніверсітэта працаваў у газеце «Звязда», у ЦК КПБ, галоўным рэдактарам газеты «Советская Белоруссия», першым намеснікам старшыні Дзяржкамдруку Рэспублікі Беларусь. Цяпер — галоўны рэдактар часопіса «Гаспадыня».

З творчасцю Зіновія Прыгодзіча я пазнаёміўся гадоў дзесяць таму, у тым жа “Полымі”, прычым твор быў публіцыстычны, дакументальны – пра паездку аўтара ў Паўднёвую Карэю. Ацэньваў я тады непрадузята, паколькі перад публіцыстычнымі творамі не змяшчалі тады біяграфічных звестак і я не ведаў, хто такі аўтар. Аповед пра Карэю, памятаю, прачытаў з захапленнем – падкупляў лёгкі неназойлівы стыль пісьма, уважлівасць да дэталяў, дзіцячая непасрэднасць успрымання новай культуры, новых людзей, падзей. Аўтар не выпінаў сваё “я” на пярэдні план. Падкупляла сама мова – грунтоўная, літаратурная, без “наваротаў” і дыялектызмаў. Прыгодзіч тады ўжо быў немаладым чалавекам, але тое па яго тэксце не адчувалася – душа была маладая.
Праз некалькі гадоў я пазнаёміўся і з прозай Зіновія Прыгодзіча і зразумеў, што гэта сапраўды апавядальнік, які ўмее трансфармаваць свой і чужы жыццёвы вопыт у мастацкія тэксты. У яго ёсць пазітыўная энергетыка, якая мае, я б сказаў, псіхатэрапеўтычнае ўздзеянне на чытача. Тэксты не раздражняюць, а наводзяць на спакойныя эмоцыі, роздумы.
Апавяданне “Ад зімы да зімы” я таксама прачытаў з прыемнасцю – менавіта з вышэй прыведзеных прычын. Гэта “Гісторыя аднаго кахання ў вершах, дзённікавых запісах і эсэмэсках”. Тэма і вечная. І адначасова небяспечная, бо хто не пісаў і не чытаў пра каханне. Ёсць класічныя ўзоры прозы, якія перасягнуць магчымым не ўяўляецца. І тым не менш Прыгодзіч прыўнёс нешта сваё, новае. Хоць стыль яўна выбраны “пад Чэхава”, пад яго “Даму з сабачкам”. Дзве рамантычныя натуры сышліся ў каханні, але не ведаюць, што з ім рабіць у рэальным жыцці.
Аўтар апавядае пра сучаснасць, але мала прывязваецца да яе, як і наогул да тэрыторыі, да часу, як бы падкрэсліваючы вечнасць гісторыі. Але вось што героі выйшлі ў яго досыць умоўныя – гэта ўжо горш. Какханню ў аповедзя яўна не хапае крыві, паўнакроўнасці, плоці, калі ўжо на тое пайшло. Паспрабую патлумачыць. Праз наўмысную ўмоўнасць галоўнага героя мы не даведваемся пра яго практычна нічога, акрамя таго, што ён працуе ў школе. Кім? Настаўнікам? Не паясняецца. Дырэктарам? Не даводзіцца. Прынамсі я гэтага не вылавіў у тэксце. А калі даводзіцца лавіць характарыстыкі галоўнага героя – гэта заўсёды напружвае. Іх трэба акрэсліваць адразу як сістэму каардынатаў, а потым ужо развіваць.
Гісторыя такая. Гэты супрацоўнік школы, назавём яго пакуль што настаўнікам, закахаўся ў маладую настаўніцу матэматыкі. Службовы раман. Хто з імі не сустракаўся? Прыгодзіч, паўтаруся, наўмысна робіць герояў умоўнымі. Гэта два рамантычныя сэрцы найперш. Цягам аповеду мы не даведваемся нічога пра галоўнага героя, пра яго карані, сям’ю, ці жывыя мама і тата, ці быў ён калі жанаты (а немалады ж), ці былі ў яго дзеці. І ў гэтым ёсць пэўны сэнс для апавядання – зменшыць дэталі і засяродзіцца на галоўным, на пачуцці. Бо вядома ж, што закаханыя эгаісты, у іх як бы выключаецца ўсё наўкола, увесь свет і цікавіць па-сапраўднаму толькі аб’ект кахання. Тут аўтар правільна вылавіў сутнасць. Закаханыя як пад наркотыкам – яны часта робяць такія глупствы, што самі потым, астыўшы, праз гады, дзіву даюцца. Яны літаральна не могуць жыць адно без аднаго. І гэта хвароба. Але толькі ў тым выпадку, калі закаханыя не могуць стварыць паўнацэнную сям’ю, па меншай меры жыць разам. Тады наркатычнае трызненне праходзіць і пачынаецца сапраўднае нармальнае жыццё, паўнацэннае каханне, а не рамантычнае і бясплоцевае. Чаго героям Прыгодзіча не дадзена, бо гераіня, як аказалася, замужам! Прычым кахае свайго мужа. У яе пачынаецца раздваенне. Невыносныя пакуты. І вось тут важна: аўтар не раскрыў нам – на чый бок пераважваюць яе шалі ў плане сэрца. Яна паступае літаральна як шызафрэнік. Чалавек з такімі падвоенымі пачуццямі, калі ён не прайдзісвет і не вырадак, жыць не здольны. Але па дзённікавых запісах відаць, што маладая настаўніца сапраўды кахае галоўнага героя, у яе няма карыслівых мэтаў. Што з яго ёй ўзяць, якая выгада? Акрамя таго, аўтар абыходзіць самую балючую тэму – рэўнасць. А гэта заўсёды другі бок кахання. Адна справа, каб маладая настаўніца не жыла з мужам. Але яна не толькі не ў разводзе, але і “нахабна” прызнаецца каханаму, што кахае мужа. І вось тут павінна пачацца сапраўдная дастаеўшчына. Але Зіновій Прыгодзіч яе абсалютна не паказаў. Герой яго працягвае лунаць у рамантычных аблоках. А між тым які мужчына выцерпіць такое – яго аб’кт жыве з мужам, кахае яго, напэўна ж ажыццяўляе паўнацэннае сексуальнае жыццё, і пра гэтым здзекліва клянецца яму ў каханні. Што за бесплоцевы і аморфны суб’ект – наш лірычны герой! Ды тэма рэўгнасці, калі б ён быў нармальным чалавекам з плоці ды крыві, проста абавязана тут праходзіць барвовай ніткай праз аповед! Не, ідуць “прыгожыя соплі” – уздыхі, замілаванасць, зачараванасць. Дарэчы, і ў Чэхава ёсць нешта падобнае. Але там людзі былі іншыя і правілы, і погляд на шлюб і сексуальнае жыццё. І ў той век рамантыка чытача не шакіравала, а прываблівала і здавалася блізкай да праўды. Але куды больш праўдзівым мне ўсё ж падаецца паўнакроўнае каханне ў аповедах Купрына – вось там усё гарманічна: кіпяць і душа і плоць! А інакш не бывае. Інакш чаму б імкнуцца дваім адно да аднаго праз такія церні? А таму што лібіда штурхае найперш! Біяхімія. А ўжо потым і душа, і псіхалогія крочаць услед. Гэта я сваё меркаванне выказваю, не прэтэндуючы на ісціну. У кожнага сваё ўяўленне пра каханне.
Такім чынам тыпова і праўдзіва выглядае ў апавяданні Прыгодзіча адно: закаханыя сапраўды губляюць галаву і робяць глупствы, за якія потым ім будзе сорамна, калі адыдуць ад наркатычнага ачмурэння. Бо каханне без паўнацэннага сямейнага і сексуальнага жыцця – гэта проста выродства, наркотык. І шчасця яно даць нікому ніколі не можа. Самыя класічныя творы сусветнай літаратуры пра тое выразна сведчаць (“Рамэа і Джульета” найперш).
І яшчэ не магу не сказаць аўтару камплімент у адрас мовы – яна гучыць натуральна, цэласна, прыгожа, словы стаяць там, дзе і маюць стаяць, нічога лішняга. Так прынамсі здалося асабіста мне. А я шмат за жыццё пачытаў тэкстаў. Сапраўдная беларуская мова сапраўднага празаіка. І такія тэксты патрэбныя – каб маладыя (і не маладыя) на іх вучыліся густу і ашчаднаму стаўленню да слова.
І добра, што ў апавядання адкрыты канец – нам даецца магчымасць падумаць, паразважаць, чым гісторыя скончыцца. Няма гэтага банальнага атручэння таблеткамі. Або каб герой зарэзаў свой любоўны аб’ект, як гэта робіць герой Талстога ў “Крэйцаравай санаце”. А між тым якраз такія сітуацыі раздваення, асабліва ў галоўнай гераіні (кахае абодвух, ці хлусіць абодвум), вядуць да трагедый. Аўтар далікатна апускае развязку. Толькі намякае, што каханню свайму нельга здраджваць. Мы ж застаёмся пры сваіх – можна і трэба здраджваць такому хваравітаму каханню, бо нічога, апроч пакутаў і адурманьвання, яно не нясе. Паўнацэнны секс, добрае сужыцельства і сапраўднае каханне – рэчы непадзельныя. Так нас ужо стварыў Гасподзь Бог. Усе астатнія варыянты не ад Яго.


ЛіМаразм-40

Паэзія памірання

Казімір Камейша старажыл часопіса “Полымя”. Ён быццам дужаецца з Уладзімірам Гніламёдавым – не па частаце публікацый там, не (у гэтым акадэмік наш чэмпіён), а па працягласці сваіх лірычна-філасофскіх нататак “Паміж кубкам і вуснамі”. І дзесяць гадоў таму назад яны друкаваліся, і, мабыць, пятнаццаць… Па ўсім відаць, ужо на шматтомнік важкі сабраў нататак наш вясковы філосаф. Казімір Камейша даўні лімаразмавец, яго вершы мы разглядалі двойчы і не знайшлі іх таленавітымі.
 Асноўнае, што замінае паэту Камейшу, – гэта малая энергетыка радка і куча табу ў галаве, тэмаў, на якія ён свядома і падсвядома баіцца весці гаворку. Таму тэма ў яго пераважна адна – ціхая меланхолія, пакора суроваму лёсу, уздыхі па гадах маладых, маўляў, таго, што было, не вернеш, але і ў магілу жывым не палезеш. Таму трэба па-хрысціянску цярпець гэты недасканалы свет. І толькі любоў да роднага кутка, да запаветнай пушчы, цепліць паэтава сэрца. Гэтая скразная тэма – пастаянны насельнік яго вершаў і празаічных нататак, якія, па сутнасці, тымі ж вершамі і з’яўляюцца. Адзінае, што не адняць у Камейшы, – гэта даволі ёмкая народная мова, ён жыве ёй, дыхае, наталяецца.
 Вось і ў нумары 10 “Полымя” за мінулы год змешчана велізарная, на траціну кнігі, падборка яго меланхалічных нататак з лірычнай назваю паміж “Кубкам і вуснамі”.
 Прывядзём першую і разгледзім, каб чытач не лічыў нас галаслоўнымі забіякамі, што нападаюць на пажылога паважанага чалавека. А папярэдзім гэтую нататку ўсё ж вытрымкай з Камейшавай біяграфіі, якую прыводзіць “Полымя”:
 Камейша Казімір Вікенцьевіч нарадзіўся 4 снежня 1943 года ў вёсцы Малыя Навікі Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1970). Служыў у Савецкай Арміі, працаваў у раённых газетах, на Беларускім радыё, у часопісах «Вясёлка», «Маладосць», «Полымя», «Вожык».
 Аўтар зборнікаў паэзіі «Восеньскія позвы» (1969), «Мембрана» (1972), «Нектар» (1974), «Тут мае вёсны прычалены» (1977), «Сябрына» (1978), «Плёс» (1982), «Галоўная вярста» (1985), «Пярэймы дня» (1988), «Кубак блакіту» (1993), «Лінія лёсу» (1996) і інш., кніг для дзяцей «Гаёўка» (1975), «Буслянка» (1985), «Дзятлава кузня» (1987), «Добры дзень, шафёр» (1988), «Крыгагром» (2001), кнігі прозы «Духмянае дзіва» (1984), «Паміж кубкам і вуснамі» (2010), «Ад Кромані да Свіцязі» (2013).
Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова (1989).
 
Кніг дваццаць, назвы якіх практычна цалкам забытыя і ніяк не ўплываюць змешчаныя ў гэтых кнігах творы на айчынную літаратуру. Гэта я да лімаразмаўцаў, якія ўчапіліся ў дзяржаўны варштат. А вам гэта трэба, столькі перажываць? У Багдановіча была адна прыжыццёвая кніжка. У Лермантава – адна…
 
Ды прывядзём жа нарэшце нататку:
 
Дачакаўся новай вясны, і гэтым красавіцкім днём зноў спяшаюся летаваць у сваю пушчанскую вёску. Азяблы за зіму двор сустракае пярэсыпам кратавіння, леташнімі змаршчакамі-яблыкамі на голых галінах, нясмелым выбліскам маладой крапівы і шчаўя пры плоце. Выстыла за зіму хата, сіратліва выглядаюць абразы на покуці, задубэльчаныя вокны. Цяжкаватае, з гаркавым прысмакам паветра ў пакоях. Бягу ў гумно па дровы і тут жа распальваю бывалы стаячок. Пакуль яшчэ слабое сонца, трэба ўсім, чым можна, саграваць і самотлівую душу.
Пры добрым бярозавым цяпле прачнецца леташняя муха. Ці не тая гэта назоліца, што мінулай восенню надразала маіх сноў, нават дапякала і выводзіла са стану ляноты марудлівага ката? З агню ў печы, з веніка, рыдлёўкі, з конаўкі свежага бярозавіку, з добрага суседскага слова пачынаецца мая новая вясковая вясна. Мала ў ёй што і змянілася, хіба што я сам пастарэў яшчэ на адну зіму.
 
Вы, спадары, яшчэ не ўпалі ў дэпрэсію? Сонца – “слабое”, паветра – “цяжкаватае”, двор – “азяблы”, яблыкі – “змаршчакі”, душа – “самотлівая”, аўтар – “пастарэў”. І так, папярэджваю, будзе ўсе 30 старонак вялікага палымянскага фармату. Набярыцеся цярпення. А лепш, калі псіхіка ў вас слабая, чытайце па старонцы ў дзень, увесь гэты вадаспад традыцыйнай беларускай меланхоліі, паэзіі памірання вам не вытрываць. А да мовы ў мяне ніякіх прэтэнзій няма. Яна проста цудоўная. У гэтым і дысананс.
 
Ладна, калі не верыце – другая нататка:
 
Адбушавала белае гаркавае полымя чаромхі, дагарэў і стаўся іржавым цвет белага бэзу, пачуў сваю пару і язмін. Вунь ужо стрэльнуў у акно белы пухірок кветкі з жоўтым вочкам унутры, а за ім пачаў набухаць і наступны. Люблю непадкупную далікатнасць яе духмянасці. Гэта зваблівая веснавая парфума бунтуе нават хворае сэрца.
 
Пласцінка нязменная – “адбушавала”, “дагарэў”, “стаўся іржавым”, “хворае сэрца”. Апошняя фраза ключавая – хворае сэрца, у вобразным сэнсе, усё ўспрымае хваравіта. Не прырода такая тужлівая, спадары, а біяхімія мозгу аўтара. Здаровае ж сэрца ўсе гэтыя “адбушавалыя” фарбы прыроды заменіць на яскравыя, будзе наталяцца стыхіямі неба, зямлі і вады, эмацыяніраваць, дзейнічаць, жыць. Памятаеце акцёра Зельдзіна, маладога душою і здаровага сэрцам у 100 гадоў?
 
Калі ж аўтар адыходзіць у сваіх нататках ад лірыкі, а спрабуе не то філасофстваваць, не то проста ўспамінаць перажытае, то гэта ўжо выходзіць за межы мастацкай літаратуры, а з’яўляецца простай дакументалістыкай. Вось прыклад:
 
Здаўна не люблю абрэвіятур. А іх у нашым жыцці з’яўляецца ўсё больш і больш. Здаецца, не церпіць іх і сам час. Бязлітасна выкрэслівае некаторыя з нашага ўжытку і… не памыляецца. Ну як немілагучна гучала калісьці звыклае БССР. А сёння як цёпла і лагодна прамаўляецца — Беларусь! Доўгі час самыя цяжкія, а то і цікавыя абрэвіятуры я выпісваў сабе ў нейкі сшытачак. Цікава бывае часам яго і пагартаць. Ёсць там і надта сумныя скароты слоў, а ёсць і нават вясёлыя. З сумных наткнуўся і на такое, што мела месца і ў маім часе — ЧСИР. Вунь што гэта на самой справе — член семьи изменника родины… А з весялейшага запісалася такое — ПБС. Прачытанне мае наступнае — Першы беларускі спадарожнік. Гэта — не што іншае як легкавы аўтапрычэп, які даўно ўжо стварылі нашы аўтазаводцы. Я ці не першы з аўтааматараў набыў некалі гэту патрэбную рэч. Хораша ён бегаў у спулцы з маімі старымі «Жыгулямі», якія толькі цяжары не цягаў на мой дачны ўчастак. А неяк нават апраўдаў сваю касмічную назву — на паваротцы каля Рудзенска ён падняў мае лёгкія  «Жыгулі» ў паветра. Я не паспеў спалохацца. Дзякуй богу, усё абышлося. Прызямленне было безаварыйным.
 
Выглядае, прабачце, тужлівым бурчаннем, не болей. І такімі вось, з дазволу сказаць, тэкстамі “Полымя” частуе нас дзесяцігоддзямі і, відаць па ўсім, збіраецца частаваць і далей. Аўтары надзейныя, узростам за 60 і 70 гадоў, пішуць многа. Паважаць іх старасць – свяшчэнны наш абавязак. Абураныя галасы маладых і амбітных даўно не чутны – крытыку ў “ЛіМе” наменклатура дадушыла яшчэ 3 гады таму. Так што доля беларускую літаратуру чакае самі разумееце, якая. Аднак мы будзем старацца яе рэанімаваць. Бо зашмат душы і сэрца, і літаратурных тэкстаў у яе ўклалі, каб кінуць вось так, дажываючы, тлець. Літаратурная крытыка на сённяшні дзень – гэта крыж, але крыж пачэсны, бо каманда сайта дзейнічае практычна ў адзіноце. І каб не лічыльнікі сайта, якія выразна паказваюць вялізны да яго інтарэс, то можна падумаць, што голас наш – «глас вопиющего в пустыне». Дзякаваць Богу, гэта не так.


ЛіМаразм-41

Насмешка гісторыі

Учора мне на мой Жывы Журнал, у сувязі з артыкулам “Паэзія памірання”, прыйшоў каментарый:

Ох у ж гэтыя літаратары-пенсіянеры... Я вось дзіўлюся - расейскі Лімонаў той жа даўным даўно дзед, таксама 1943 года нараджэння, але ж робіць цікавыя тэксты і жывыя. Можна па-рознаму ставіцца да яго паглядаў, асабліва ў апошні час, але ж таго, што ён варты літаратар наўрад ці можна аспрэчыць. Ня так даўно прачытаў яго кнігу "Апология чукчей" і вось параўнаў з прыведзеным Вамі. Жах...Неба і зямля.

На што я адказаў:

Лімонаў малады душой, бо ўсё жыццё ў тонусе, змагаецца за сваю праўду. А гэтыя закіслі даўно, бо смокчуць бюджэт. Да таго ж рускі пісьменнік даўно свабодная асоба, а ў Беларусі - і па сёння раб вярхушкі СПБ, бо яны кантралююць і грашовыя патокі, і друк, і доступ у бібліятэкі ды кнігарні.

І сапраўды, бачачы выступленне па тэлевізіі Эдуарда Лімована, дзіву даешся яго маладзецкаму тэмпераменту – пастаянна зараджаны на барацьбу, а чалавеку за семдзесят. Вандруючы па свеце, ніколі не зачахляў пяро, нават у турме. Кожны дзень – змаганне з самім сабой, даказванне свету сваёй праўды. Я не прыхільнік Лімонова, але кнігі яго купляюць, таму што піша так, каб зацікавіць чытача.
Падводжу гэта да таго, чаму літаратура ў нашых дзяржаўных часопісах такая чахлая. А таму што не трэба змагацца літаратарам за выжыванне сваімі тэкстамі. Яны змагаюцца іншымі метадамі – праз пасады і закулісныя інтрыгі. Але гэта не літаратура і тыя, хто думаюць, што яны цвёрда занялі месцы для публікацый у “Полымі”, насамрэч маюць становішча хісткае. Бо як толькі страціў крэсла – то не проста адкаціўся назад, а навечна выкраслены з гісторыі беларускай літаратуры. Наколькі імкліва ідзе забыццё пісьменнікаў савецкага часу, яны могуць пабачыць увачавідкі. І тым не менш – змагаюцца, ствараюць для сябе імітацыю вечнай прысутнасці ў літаратуры, акупіраваўшы ўсе хлебныя месцы ў дзяржаўным друку, закрыўшы “звычайным” літаратарам доступ да часопісаў, кніг, кнігарняў, бібліятэк. Працуюць зладжана. Як мафія.
Але дні іх злічаны. Бо старэюць. А змены за імі, 60, 70, 80- гадовымі, не стаіць. Не відно яе. Не падрыхтавалі. Бо наменклатура – гэта выхадцы з сацыялістычнай сістэмы. Не ў сілах прыдумаць новую мадэль развіцця літаратуры, яны ўзялі плоскія савецкія шаблоны і накладваюць на трэцяе тысячагоддзе. Ну, пратрымаецца гэта каманда Алеся Марціновіча яшчэ колькі гадоў. Дапусцім. Аднак законы прыроды неадменныя і вечна ніхто не жыве. Дый пасля 70 гадоў, як правіла, не мае ўжо сілаў заставацца  ва ўладзе літаратурнай. Здароўе не дазваляе. І колькі б яны ні замоўчвалі сучаснасць, аўтараў і творы, усё роўна прыйдзецца іх прызнаваць і з імі лічыцца. Бо на класіках савецкага часу, пантэон якіх узведзены ў выданнях холдынгу, развіццё літаратуры не спраўдзіш. Загніванне будзе працягвацца. Ізноў прыйдзецца прымаць дзяржаўныя меры і мяняць закасцянелых чыноўнікаў на новых, больш маладых, актыўных, пасіянарных. Але дзе іх узяць? Другога і трэцяга эшалона за спінамі цяперашняй наменклатуры не  праглядаецца. Таму што актыўныя і пасіянарныя ўжо не ідуць працаваць у ТАКУЮ літаратуру, тую, што мы бачым апошнія гадоў сем.
Здагадайцеся самі, які натуральны дарвінаўскі адбор і які вэрхал пачнецца, калі цяперашняя наменклатура, сілавікі, якім за 60 гадоў, сыдуць з арэны. Таму што стратэгічная лінія цяперашняй брыгады холдынгу вядзе да заняпаду і знікнення беларускай літаратуры з сусветнай арэны. Бо за дваццаць пяць гадоў, што праляцелі пасля развалу СССР, не выпрацавана новая перспектыўная сістэма адбору ў класікі. Гады ляцяць, парадыгма цывілізаванага свету кардынальна змянілася, а ў нас усё заезджаную прасцінку варочаюць – Колас, Купала, Колас, Быкаў, Купала, Шамякін. Ды прырода проста змые нас з твару зямлі, як непатрэбшчыну. У Бога людзей многа. Ну не хочаце вы развівацца – то знікнеце. На адну мову менш стане.
Памятаю, роўна 10 гадоў таму я друкаваў у часопісе “Нёман” артыкул “Прастора беларуская слова”, дзе паказваў, што ў нашай гаспадарцы літаратурнай не ўсё так шакаладна, як цвердзіць афіцыёз. Канешне, вастрыня артыкула была на парадак слабейшая, чым у артыкулаў цяперашняга “ЛіМаразма”, але і не парадак жа вастрэйшы быў артыкул, чым звыклы сярэдні ўзровень крытычных артыкулаў на той час. Многія рэчы называліся сваімі імёнамі. Выказвалася маё расчараванне творчасцю Быкава. Гаварылася, што пісьменнікі нават вядомыя, такія, як Федарэнка, Наварыч, Казлоў, працуючы рэдактарамі, па 15 гадоў не бачылі ад дзяржавы сваіх кніг. Шмат у тым артыкуле было непажаданага для Касты сказана. Але час быў такі, што многія, і рэдактары ў тым ліку, імкнуліся паламаць абрыдлыя савецкія стэрэатыпы і вырвацца з лапаў літаратурнай наменклатуры.
Артыкул доўга не выходзіў, нягледзячы на гарачую яго падтрымку галоўнага рэдактара – Ніны Чайкі. Я ўжо перастаў яго чакаць, як праз месяцаў восем ён з’яўляецца. Разгарнуўшы часопіс – я ўсё зразумеў: рэдакцыя шукала чалавека для так званага буфернага артыкула, які б кампенсаваў маю рэзкасць. І знайшлі самага “адказнага” крытыка – Алеся Марціновіча, сімвала нашага застою літаратурнага, можна сказаць. Марціновіч, карыстаючыся тым, што я не магу з ім уступіць у палеміку, высмейваў мяне, маю недасведчанасць у літаратурным працэсе і “фактамі” даказваў мне, што ў нас, наадварот, усё шакаладна і мармеладна. Яўна выстаўляючы мяне дэбілам. Але ўражанне ў чытачоў, нават зусім не знаёмых з закуліссем айчыннай літаратуры, было адваротнае – інтэлектам і аргументамі артыкул Марціновіча катастрафічна прайграваў. То бок ён сам сябе нагнуў, сам засунуў сваю галаву праміж каленяў і сам сябе адхвастаў па адным мяккім месцы.
Я ж ніколькі не пакрыўдзіўся тады на Ніну Чайку, бо ведаў, якое супраціўленне наменклатуры яна мусіла пераадольваць з гэтым артыкулам.
Але важна нават не гэта. Іронія гісторыі ў тым, што Алесь Марціновіч, заняўшы буйную пасаду ў “Полымі”, літаральна за некалькі месяцаў давёў часопіс да свайго “ідэалу” – аўтары, што выйшлі з савецкай наменклатуры, царуюць там, і ніводны жывы павеў не пранікае цяпер на старонкі пажоўклыя. У гэтай задусе і цемры – раскоша для нашага афіцыёзнага кампліментарнага крытыка. Мала таго, як я даведаўся, Марціновіч толькі імітуе свой летаргічны сон – разам з паплечнікам Міхасём Пазняковым ён ініцыяваў і вось-вось ажыццявіць выгнанне аўтара “ЛіМаразма” з пачэсных шэрагаў СПБ. Пажадаем жа яму поспехаў.


ЛіМаразм-42

Свежы павеў

З дзесятага нумара “ЛіМ”а за гэты год, я даведаўся, што Таццяна Сівец добра-такі ведае азербайджанскую мову. Змешчаны яе пераклады з паэзіі Лейлы Аліевай. Пра арыгінал нічога сказаць не магу, але самі пераклады мне спадабаліся – акуратныя такія, гладкія, без граматычных памылак. У прыведзеным ніжэй вершы прысутнічае энергія, паўднёвая экспрэсія, на мове не спатыкаешся. Дый не без сэнсу.
 
Лейла Аліева
 
Крамы, крамы,
рэстараны...
Крамы, крамы, рэстараны...
Мне балюча,
Што ж рабіць...
Я тушу святло старанна —
Як не бачыш —
Не баліць.
 
Вось прыпынак, дачакацца б...
Мой аўтобус
Не ідзе.
Я хачу ва ўсім прызнацца,
Ды не слухаюць
Нідзе.
 
Свет шуміць,
А гэтак ціха...
Нават слова не чутно.
Хто пусціў у сэрца ліха,
Богу
Зачыніў акно.
 
Вось прыпынак, ды аўтобус
Не спяшаецца...
Таксі?
Гэты горад, нібы глобус,
Хтосьці хутка
Раскруціў.
 
Ззяюць вуліцы, вітрыны,
Так, Каляды
На дварэ.
Скажуць людзі, што мы трызнім,
А мы хочам
Дагарэць.
 
Крамы, крамы, рэстараны...
Ліхтары,
Агні машын.
Хтосьці лямпачку да рання
Не пакінуў
У душы.
 
Яшчэ ў нумары нарэшце, пасля месяцаў адсутнасці, з’явіліся артыкулы, падобныя да крытычных. Гэта працы Дар’і Латышавай і Віялеты Вашчылінай.
 
Латышава разглядае апавяданне Мікіты Волкава “Плюх”, што было змешчана ў першым сёлетнім нумары “Маладосці”. Добрая аператыўнасць і сам артыкул мае аналітычны ўхіл. Аўтарка параўноўвае апавяданне з “Запіскамі маладога лекара” Міхаіла Булгакава.
 
Шмат у чым аповеды Мікіты Волкава нагадваюць «Запіскі маладога лекара» Міхаіла Булгакава. Апавяданне «Плюх», надрукаванае ў першым сёлетнім нумары часопіса «Маладосць», чарговы раз пераконвае ў гэтым.
Апавяданне можа стаць сапраўдным шокам нават для падрыхтаванага чытача, які знаёмы са стылістыкай і тэматыкай аўтара. Па назве твора цяжка здагадацца, што тэмай новага апавядання Мікіты Волкава стала такая медыцынская працэдура, як аборт. Сюжэт цікавы і небанальны, нягледзячы на даволі ардынарную праблематыку твора…
 
Аналізуючы такім чынам твор, Латышава падводзіць нас да высновы:
 
Асобна варта адзначыць стыль Мікіты Волкава. Дасведчанасць у медыцынскай сферы дапамагае аўтару дакладна выкарыстоўваць спецыяльныя тэрміны, пры гэтым тэкст не выглядае штучным, навуковым і сухім. Хоць маладому пісьменніку пакуль яшчэ не ўдаецца пазбягаць пэўных хібаў (распакоўваючы ўпакоўкі), дыялогі персанажаў — жывыя.
 
Улічваючы малафарматнасць газетных артыкулаў, крытык сказала пра твор досыць многа. І, магчыма, некаторых зацікавіла аўтарам і яго творам. Прынамсі для мяне імя Мікіты Волкава – новае. Што радуе.
 
Другі крытычны артыкул у выкананні Віялеты Вашчылінай скіроўвае нас да творчасці Неролі Ултарыка, якая піша беларускае фэнтэзі, наколькі я зразумеў. Разглядаецца яе кніга “Нявеста-пачвара”. Адзін з недахопаў артыкула – крытык больш пераказвае творы, чым аналізуе іх. Да таго ж хацелася б пачуць шырэй пра аўтара ды пра кнігу. Гэта усё можна было б змясціць замест шырачэзнага анонсу, які насамрэч не нясе нагрузкі, уласцівай анонсам. Гэта філасофскае разважанне:
 
Чалавечая падсвядомасць дзіўная і загадкавая. Колькі жахаў, перажыванняў, балючых успамінаў утрымлівае ў сабе! А ў паяднанні з бязмежнай фантазіяй гэтая цёмная субстанцыя здольная спараджаць пачвар, прывідаў, дэманаў — самыя розныя жудасці, якімі так любіць паказытаць нервы чытач. Кожны народ мае міфалагічную спадчыну, у якой выявілася калектыўная фантазія, што ўвасобілася ў безлічы чорцікаў, злыдняў, ваўкалакаў, пярэваратняў ды іншай нечысці і выпісала такім чынам аблічча чалавечых страхаў.
 
А трэба б было адразу акрэсліць аўтара і яго творчасць. А так мы бачым проста какетлівы псеўданім, за якім асоба не праглядаецца.
 
Сам артыкул цікавы, неардынарны, але залішне мнагаслоўны – праз захапленне пераказам сюжэта.
 
Стварыць пэўнага кентаўра (верхняя частка — «Міфы», ніжняя — беларуская рэчаіснасць) спрабуе Неролі Ултарыка ў кнізе «Нявеста-пачвара», дзе змешчаны два апавяданні, аднайменнае і «Багна» (кніга апублікаваная на сайце электроннага выдавецтва BYBOOKS). Беларускае Палессе з такога боку, мусіць, яшчэ не паказвалі! І захаваць прысмак тыпова беларускага безнадзейнага існавання, безвыходнасці, тутэйшасці ў Неролі атрымалася. Апісанне вёскі, згубленай у часе і прасторы: «Вёска стаіць на ўскрайку балота.
 
Спадзяюся, што апублікаваная на сайце кніга напісана па-беларуску. У адваротным выпадку крытыку Вашчылінай варта было б гэта пазначыць.
 
І яшчэ спадзяюся, што памянёныя тут крытычныя артыкулы стануць для тыднёвіка нормай, а не пробным каменьчыкам. Гэта патрэбна нашай літаратуры, нібы павеў свежага ветрыку над задушлівай багнай.


ЛіМаразм-43

Здзіўляйце

Літаратурнай крытыкай, па вялікім рахунку, займацца нельга – калі хочаш захаваць нармальны душэўны стан. Бо крытыкуючы твор, ты крыўдзіш аўтара, яго асобу. А ён можа аказацца псіхапатам. Або наадварот, занадта кволым і хваравітым. Або лядачым старым, які ад крытыкі можа тэарэтычна памерці. Або цяжарнай жанчынай, у якой здарыцца выкідыш. Або занадта чуллівым пачаткоўцам і адахвоціцца ад літаратуры назаўсёды.
Акрамя таго, наконт літаратурных крытыкаў існуе штамп, што гэта проста няўдалыя літаратары, якія узлаваліся на свае няўдачы і на калегаў ды рашылі ім помсціць. Ну і запаведзь як быццам мы парушаем, каб не судзіць, тады і нас не асудзяць. Не, можна, канешне, займацца ялейнай крытыкай, як Алесь Марціновіч, або слоўнай эквілібрыстыкай, як Ірына Шаўлякова. Быццам бы нікога не крыўдзяць яны. Але і тут не ўсё проста. Узнікаюць прэтэнзіі, крыўды: калі хваліш ты, Марціновіч, так чаму адно сілавікоў ды чыноўнікаў, а не мяне? Калі аналізуеш ты мудрагеліста твор, Шаўлякова, дык чаму чалавека са сваёй тусоўкі, а не мяне? Ну і гэтак далей. Як ні круціся – ад справядлівага гневу не ўберажэшся ты, крытык.
А з другога боку калі паглядзець – дык амаль любы род чалавечай дзейнасці нясе за сабой падобнае: некага крыўдзіць. Міліцыянер свішча і спыняе машыну, а раптам за рулём стары у перадінфарктным стане? Або тая ж жанчына цяжарная? Або прадавец у краме з некім няўважліва абышоўся, а той быў псіхапат і з нажом кінецца?
Так што крытыку трэба назаўсёды адрынуць ад сябе падобныя думкі ды кіравацца сваёй праўдай і справядлівасцю. А інакш нічога не выйдзе. І калі вы ўжо, спадары, наважыліся публікаваць сваё тварэнне, значыць, улічылі і той момант, што яго прычытаюць і пакрытыкуюць. Ды вы ж насамрэч і чакаеце крытыкі. толькі дзеля яе і пішаце і друкуецеся. Але любіці крытыку салодкую, ну, на благі канец, канкструктыўную…
Вось і ў апошнім нумары “ЛіМа” на старонцы паэзія змешчаны вершы. Кіруючыся агульначалавечымі нормамі маралі, як іх можна крытыкаваць? Ды людзі душу туды ўклалі, святая святых на суд Божы прадставілі, а вы… Эх. вы…
І тым не менш, гладзіце: найперш змешчана падборка вершаў рускамоўнага паэта, супрацоўніка холдынгу, памерлага Юрыя Сапажкова, у перакладах Міколы Шабовіча і Міколы Кандратава. Ну як мы можам апаганіць памяць чалавека крытыкай яго вершаў, або перакладаў, таму што хлопцы стараліся? ды таго ж і сам Юрый Сапажкоў нам нічога кепскага пры жыцці не зрабіў? Таму мусім абмежавацца прывядзеннем тут аднаго верша, які нам найбольш з усёй падборкі стаў даспадобы:

Кропка невяртання

Пайсці ад звыклых берагоў,
Як і калісьці на світанні…
Існуе ў мове маракоў
Паняцце — кропка невяртання.

Цяпер ужо ў апошні раз!
Хоць што наперадзе — пытанне.
Ёсць у жыцці любога з нас
Такая кропка невяртання.

Час вырашаць, як ні марудзь,
Дзе зман, дзе ісціна святая,
Паспець наказ душы пачуць
За крок да кропкі невяртання.

Калі назад — забудзь намер,
І свет падзелены на грані,
І штосьці гоніць, як на смерць,
Цябе за кропку невяртання.

Пераклад з рускай мовы
Міколы КАНДРАТАВА

Наступны аўтар – Наста Рагаўцова, мяркуючы па фота, маладая. Але і маладых жа нельга крытыкаваць – пакрыўдзяцца, адахвоцяцца, а беларускую мову трэба падтрымліваць. І тым не менш, для чаго тады мы патрэбныя крытыкі? Ну не для перакліку ж і пераказу тэкстаў? А – для аналізу, для ацэнак.

Два вершы прыводжу ніжэй:

***
Ні ў чым цалкам
нельга быць упэўненым.
Нават у тым,
у чым вельмі перакананы.

***
З сумленнем нічога не паробіш.
Яно або ёсць, або яго няма.

Глядзіце, сябры: дзе хоць адзін крытэрый, па якім гэтыя тэксты можна назваць вершамі? Рыфмы – няма. Рытму – няма. І галоўнае, вобразнасці – таксама няма. А вобразнасць ёсць асноўнай прыкметай верша. Можна і рыфму, і рытм, і нават бязглузды сэнс дараваць – але не вобразнасць. У Гагаўцовай жа мы бачым толькі філасофскія сентэнцыі, якія да таго ж глыбінёй і арыгінальнасцю не вызначаюцца. Банальнасці. З серыі “а дай я паспрабую вось так, назаву гэта вершам і падам Віктару Гардзею, раптам пройдзе”. Прайшло, змешчана, надрукавана. І можна б радавацца – ды падаспелі подлыя крытыкі.

Вершы (два штукі) Таццяны Мацюхінай выглядаюць сырымі. Але прынамсі вобразнасць у іх прысутнічае. Як і рыфма, і рытм.

Куфэрак шчасця

Твае вершы жывуць светлякамі
Пад запечкам у хаце драўлянай.
Успамінаючы род свой вякамі,
Дакрануся да брамы нязнанай.

Той куфэрак ямчэй патрымаю —
Хай надоўга цяпло захавае.
У маўчанні крану ноту жалю,
Быццам клён, што вясны не чакае.

У куфэрку знайду я грабеньчык,
Што бабуля на шчасце схавала
Для любімай унучкі. На памяць
Гэту рэч перадаць абяцала.

Твае вершы жывуць светлякамі
Пад запечкам у хаце драўлянай.
Я дзяўчынкай бягу па парэчкі,
Каб адчуць сябе моцнаю паннай.

Трэці радок першай страфы збіты з рытму, тут як бы патрабуецца пачынаць з “Ў”, але будзе няправільна граматычна. Недапрацоўка. Дый светлякі пад запечкам… неяк цяжка такое ўявіць. Ну няхай. Але метафара наконт клёна, які “вясны не чакае”, выглядае надуманай. Чаму менавіта клён? І чаму ён не будзе чакаць вясны? Гэтаксама дзяўчынка, якая бяжыць “па парэчкі” ну ніяк не можа здацца “моцнаю паннай”. Трэба ўсё ж такі быць аб’ектыўнаю.

Вершы Расціслава Бензерука пакідаюць досыць прыемнае ўражанне. правільныя. Без асаблівых штампаў. Бе прэтэнзій на “высокую” філасофію. Проста. Чытэльна. Пісьменна. Ёсць добрая энергетыка.

Напрадвесні

Напрадвесні, напрадвесні
Ад зямлі цяпло.
З першай жаўруковай песні
Сеецца цяпло.

На паляне, сярод лесу,
Добра, як у сне,
Прабіваецца пралеска
Скрозь зляжалы снег.

Неба — сіняя аснова,
Нізам — светлы ўток.
У ствалах, бы ў бочках, зноўку
Бродзіць, пеніць сок.

Адчуваннем маладосці
Варта даражыць…
Марыць дзед — старыя косці —
Аж да ста пражыць.

Адзіны сумнеў, ці чуваць ужо “напрадвесні” песню жаўрука? Наўрад жа яны прылятаюць на “зляжалы снег”. Здаецца, значна пазней. Ну ды пакінем гэта чытачу, каб ён сам разабраўся. Ну і сок “у ствалах” – ён свежы, ён не “бродзіць” яшчэ, гэта потым, калі людзі захочуць, то атрымаюць праз браджэнне адпаведны напой. То бок на экспрэсію і вобразнасць паэт мусіць накідваць аброць ведаў, назіральнасці, лагічнасці. Іначай ніяк.

Увогуле, з чаго нараджаецца паэзія? Здольныя да яе людзі, з самага дзяцінства, пачынаюць прыслухоўвацца да вершаў, супастаўляць іх з карцінкай светабудовы ў сваёй галаве. І вось нараджаецца на эмоцыях першы верш – і ён, як правіла, вельмі банальны, складзены з заезджаных паэтычных метафар, то бок са штампаў. Верш нарадзіўся, шчасця поўныя штаны, бацькі апладзіруюць. а паэзіі няма. І яе не будзе дагэтуль, пакуль не сфарміруецца свой унутраны свет і, што самае важнае, не пачнуць нараджацца менавіта свае метафары, ні да каго не падобныя. А яны могуць і не пачаць нараджацца, колькі б “паэт” ні чытаў чужых вершаў і не высільваўся. Гэта ў пэўнай ступені таямніца. Або тое, што завецца талентам. Мозг павінен памятаць літаральна ўсе прачытаныя метафары з вершаў іншых паэтаў, прачытаных некалі. Асабліва – з класікаў. І мусіць сам адфільтроўваць, на ўзроўні падсвядомасці, “чужыя” метафары. Бо менавіта ў іх, у іх спалучэнні і жыве паэзіі. Тэмаў жа насамрэч для напісання вершаў небагата – усё ўжо было пад небам і нікога не здзівіш тэмай. А вось вобразнасцю, энергетыкай – здзівіш.


ЛіМаразм-44

Вінаватыя

Кожнага разу, паглыбляючыся ў архіў холдынгу “Звязда”, адчуваю няўцямнае пачуццё віны. Быццам завінаваціўся я чым перад холдынгам і прыпісаным да яго СПБ. Адчуваю сябе чужаком, які квапіцца на багацце літаратурнага храма. “Не лезь! Не тваё!” – трызняцца мне абураныя галасы. Пачуццё віны стойкае, прывітае мне гадоў 17 таму, калі ўпершыню, падбухтораны прыяцелем, памкнуўся я ў вялікую літаратуру. Віна адчувалася ўжо на стадыі напісання твора, фантом рэдактара стаяў за маёй спінай і непрыязна хітаў галавой, маўляў, дарэмна стараешся, не пройдзе, не надрукуем. Але па ўпартасці я доўжыў выводзіць радкі, з якіх складаліся вершы, апавяданні, аповесці. Але пачуццё віны нарастала, бо неўзабаве мне давядзецца сутыкнуцца не з фантомным, а рэальным рэдактарам, пра жорсткасць і непрабівальнасць якіх хадзілі тады легенды. Той, маўляў, не церпіць слова “заўжды” і правіць яго на заўсёды”, а гэты шалее ад слова “зараз” і загадвае, каб пісалі “цяпер”. Той самадур і хам, гэты алкаголік і не адказвае за свае абяцанні, палохалі мяне, недасведчанага. Віна нарастала. Устойлівае яе адчуванне, як вядома, першая прыкмета клінічнай дэпрэсіі. Але я пераадольваў творчасцю і страх і віну. Мне здавалася, што вінаваты павінен быць не я, які творыць, а тыя, хто мяне не друкуе. Вось так. З гэтым псіхалагічным пасылам я рухаўся па жыцці. Наступаў на рэдакцыйныя бастыёны. Цяпер думаю, што хоць бы на секунду ўсумніўся тады ў сваёй праўдзе і ў веры, што прайду скрозь глухую сцяну, доля мая была б незайздросная.
Але дзіва: і адужаўшы сцяну, не думай, што ты ўсё зрабіў. За ёй – другая сцяна. Гэта ў нармальных літаратурах пісьменнік спачатку высільваецца на сваё імя. а потым імя яму прыносіць даброты і шчасце. У нас кардынальна не так. У нас пісьменнік працуе на пасаду – доўга, упарта, гадамі выслужваючыся, – і толькі потым, пад старасць, пасада працуе на яго.
Звычайны ж літаратар у Беларусі вечна вінаваты перад ганкам рэдакцыі. Ён мусіць схаваць свае амбіцыі куды падалей, схіліць галаву, зняць шапку і ў такім выглядзе сціпла рушыць у святая святых – дзе ў задушлівых неправетраных кабінетах людзьмі, што гадаваліся і гартаваліся ў СССР, будзе вырашацца лёс яго твора. Быць або не быць. Ці шырэй? Жыць або не жыць, бо нямала легла ў зямлю беларускіх таленавітых пісьменнікаў, так і не пабачыўшы сваіх кніжак, не атрымаўшы тых грамат, прэмій і медалёў, што сівыя старцы ў кабінетах запыленых.
Пачуццё віны. Яно гняце і тады, калі ты спрабуеш крытыкаваць – нават з самымі добрымі намерамі – выданні холдынгу. Не для цябе пісаны тыя тэксты! Не твае рукі і не твой паганы язык мусіць да іх дакранацца. Гэтыя тэксты свяшчэнныя, бо на часопісах стаяць штамп “акадэмічны”, а значыць, беззаганны. які даўно прайшоў праверку знакам якасці і даўно авеяны знакам вечнасці. Ну не прынята ў нас пісаць крытыку на творы ў часопісах і тыднёвіку. Ну настолькі высокая кваліфікацыя там рэдактараў, настолькі карыфеі прымаюць да друку творы, што сам факт іх там з’яўлення – знак годнасці.
І тым не менш, адрынаючы гідкае пачуццё віны, лезу ў нетры архіваў. І ўпарта кажу, што гэты лаўрэат як быццам і не зусім паэт, а той як бы і зусім не празаік. Прыводжу як быццам доказы. Што ўжо гучыць проста-такі нахабствам і дзёрзкім выклікам. Але я мушу гэта рабіць, бо жыццё наша – дарога, а маю дарогу, так сталася, перагарадзілі кучы хламу і смецця. ад якіх ідзе млосны пах. Мне трэба рухацца, а яны ляжаць на дарозе. Ляжаць марна. Іх ніхто не адкінуў убок.

Працягваючы даследаваць №10 часопіса “полымя” за мінулы год, заўважаю, што за велізарнай падборкай нататак Казіміра Камейшы прытуліліся вершы Міколы Шабовіча. Зусім некалькі. Тады як мініяцюрыст Камейша проста заваліў на сваімі тварэннямі. За што аднаму многа, а другому мала? Вечнае пытанне, на якое чалавецтва вечна шукае адказы.
Глянем вершы Міколы Шабовіча, папярэдзіўшы іх біяграфічнымі звесткамі:

Шабовіч Мікалай Віктаравіч нарадзіўся 4 студзеня 1959 года ў вёсцы Бадзені Мядзельскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў беларускае аддзяленне філалагічнага факультэта Мінскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя А. М. Горкага (1981). Кандыдат філалагічных навук. Настаўнічаў на Вілейшчыне. Зараз — дацэнт кафедры беларускага мовазнаўства Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка. Аўтар паэтычных кніг «Дом» (1996), «Яшчэ пакуль не лістапад» (1996), «Падары мне сваю адзіноту» (2002), «Мая надзея» (2006), кнігі гумару «Хор болей не спявае» (2008).
Лаўрэат Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2009).

Ясна. Дацэнт. Культурніцкая эліта. Але яшчэ не наменклатура літаратурная, не галоўны рэдактар там, не сакратар звышадказны. Колькасць кніг сама за статус гаворыць. Няшмат. Але ж мы даўно не мераем сапраўдны статус паэта колькасцю напісаных вершаў, як і не прыраўноўваем гэты статус да статусу фальшывага, афіцыёзнага.


* * *
Да новае стрэчы!
Да казачна-новай вясны!
Усё недарэчы:
Жаданні, і мары, і сны.

Усё мімалётна,
А ты паспрабуй затрымай
І студзень сумётны,
І ў квецені сонечны май,

І ночы сваволі,
І дзён залатыя віры,
Што столькі патолі
Дарылі — і ты падары

Радзіме — адданасць,
Бацькам — дабрыню і любоў,
Сябрам — беззаганнасць
Учынкаў, памкненняў і слоў.

А дзецям і ўнукам,
Калі пасачылі цябе,
Пакінь без прынукі
Усё, што нясеш на гарбе:

І плуг, і лапату,
І працы сялянскай сакрэт,
І бацькаву хату,
Што сына выводзіла ў свет.

І вершы-прызнанні
Радзіме, матулі і ўсім,
Хто ўвечар і ўранні
Цябе ў сваім сэрцы насіў.

Скажы ім: «Да стрэчы!
Да казачна-новай вясны!» —
Калі недарэчы
Жаданні, і мары, і сны.

Вось так натхнёна пачынае Мікола Шабовіч сваю падборку. Адчуваецца, што ён многа выступае з дэкламацыяй вершаў, яны ліюцца, наўпрост пранікаюць у душу. Такія вершы для аўдыторыі – добры пажытак. Бо натуральныя. Жывыя. Народныя, можна сказаць. Іх заўсёды лёгка адрозніць ад надуманых, вымучаных, высмактаных з пальца “складаных” вершаў, калі паэт шчыруе не для людзей, не для паэзіі, а для крытыкаў, знаўцаў, каб іх здзівіць.
 
Але занадта простыя вершы – гэта таксама не ёсць добра, бо паэтычных адкрыццяў яны не нясуць. Як пісаў Пастарнак, захапляючыся гэтым, небяспечна наступнае: “Нельзя не впасть к концу, как в ересь, В неслыханную простоту”. Паэзія ўсё ж такі пані вытанчаная, чароўная, гжэчная.
 
У прыведзеным вершы Шабовіча многа звыклага, напрыклад, рыфма “вясны– сны”, метафары “сонечны май”, “бацькава хата”. Сэнс жа пятай страфы мне застаўся незразумелы – як гэта, “калі пасачылі цябе”? Удумайцеся, што значыць уся страфа. Ну і сэнс агульны верша – сто разоў перапеты, усё не проста цячэ і змяняецца, а ляціць тым хутчэй, чым ты старэйшым робішся. Але вось прыемная знаходка Шабовіча, што гэта ўсё трэба паспрабаваць затрымаць – не інакш як праз пісьменніцкае пяро, вершы і прозу. Гэта здорава, і ў гэтым задача майстроў слова – затрымаць, пераўвасобіўшы ў мастацкае.
 
Яшчэ адзін верш Шабовіча прывядзём з невялікай падборкі. Ён куды, на мой погляд, мацнейшы за першы. Сумнеўная толькі для мяне рыфма “збываюцца – забываюцца”, тым больш што яна завяршае твор, як мінімум яго не ўзмацняючы.
 
* * *
Хай сняцца сны. А добрыя збываюцца,
Пакуль жыццё — суцэльны палігон,
Дзе дабрыня, бывае, забываецца,
Благое — мчыць за намі наўздагон.
 
І ў гэтым коле, гэтай кругабежнасці
Суседзямі — сябры і несябры,
Суседзямі — нягрэшнікі і грэшнікі,
І нават — песняры і хлусняры.
 
І кожнаму нябёсамі адмерана
Жыццёвая няпростая вярста
Ад Берага З’яўлення і да Берага,
Адкуль глядзіць нямая пустата.
 
І ў гэтай кругаверці разняволенай
Валеты так і пруцца ў каралі,
А каралі звяргаюцца ці войнамі,
Ці здрадай — здрайцаў многа на Зямлі.
 
Адно паэты, быццам бы заклятыя,
Загадку свету мкнуцца разгадаць
І ў гэтым прад усімі вінаватыя —
Іх зорны час закончыўся, відаць.
 
І толькі ў снах бывае, што збываюцца
Іх мары, як нябесны плытагон
Вяшчуе: «Дабрыня не забываецца…»
Хаця жыццё — суцэльны палігон…
 
А, ну і яшчэ “кругаверці” – русізм. Па-беларуску – “колазварот”, або “віхура”. А так прывабна, удумліва, без залішняга пафасу даводзіць нам паэт, што ёсць “песняры”, а ёсць “хлусняры” (я б пазычыў гэтае слова і паставіў бы яго сінонімам нашага “лімаразмаўцы”). Заўважце – і пра пачуццё віны ў паэтаў ёсць! “І ў гэтым прад усімі вінаватыя”. Аказваецца не ў аднаго мяне прывітае беларускай літаратурай пачуццё віны, а практычна ва ўсіх паэтаў. Вінаватыя… А “валеты” між тым “пнуцца ў каралі”. Ну ці не сугучна гэта з нашай крытычнай рубрыкай?


ЛіМаразм-45

Дзе ўласна літаратура?

Гадоў 5–10 таму назад пісаць на Беларусі мастацкія творы стала немэтазгодна, калі не сказаць – бессэнсоўна. Бо з гэтага моманту літаратурныя крытыка, і без таго заўсёды кволая. перастала спраўляцца з масай малатыражных кніжак. Яна нават не паспявала і хутка кінула зусім займацца мастацкімі тэкстамі ў дзяржаўных часопісах, то бок адкрываць нешта новае і прэзентаваць яго чытачам, і ўводзіць у літаратурную іерархію. А кніжкі, пераважна ў прыватных выдавецтвах, валілі валам – аўтарам дужа хацелася патраціць свае грошы дзеля ўвекавечвання сваёй асобы і апраўдання свайго жыцця сэнсам. Гэта натуральнае і ніколькі не заганнае жаданне не падмацоўвалася, аднак, літаратурнай сітуацыяй. Інтарэс да літаратуры, насуперак масам кніг, падаў, чытач проста не мог разабрацца, што чытаць.
Хаця артыкулы крытычныя калі і з’яўляліся, то пераважна рэкламныя. Адно выданне, падуладнае сваёй наменклатуры, рэкламуе “сваіх” аўтараў. Другое выданне, што ва ўладзе другой наменклатуры, – сваіх. “Наша Ніва”, “АРХЭ”, “Галіяфы”, “Дзеяслоў”, холдынг “Звязда”… І ва ўсіх свае “геніі”. Адзінай іерархіі, звыклай за савецкім часам, ужо няма і паміну. Разабрацца, хто круцей, немагчыма. да таго ж і крытыкі мітусяцца, перабягаючы то туды, то сюды. Адным словам вэрхал, разброд. Даходзіла да таго, што нават славутую эпапею акадэміка Гніламёдава, якая дзесяцігоддзе доўжыла сваё друкаванне ў “Полымі”, – не было каму крытыкаваць. Толькі нядаўна ў “Звяздзе” спахапіліся, што твор праходзіць без сваіх ацэнак – ды сталі адразу ўзносіць у класікі, прычым настолькі тапорна і няўклюдна, што мы ў “ЛіМаразме” проста не маглі на гэта ўказаць чытачу.
Але і пяць гадоў таму і цяпер сітуацыя аднолькавая: назапасілася крытычная маса мастацкіх тэкстаў, якую ўжо крытыкі не ў стане пераварыць. Практычна ўсё пішацца ўпустую і вылятае з варштата ў касмічны вакуум. На плыву толькі тыя, хто, зразумела, сядзіць на блатных хлебных пляцоўках, і тыя, хто актыўна прэзентуе свае творы па бібліятэках, з гітарамі, з дэкламацыяй. Больш менш на плыву. Але гэтае плаванне – на крызе лёду, на месяцы, на колькі гадоў, а потым ізноў той жа вакуум, забыццё. Бо не падмацавана кваліфікаваным крытычным разборам.
Таму, у разрэзе сказанага, радуешся, што ў сёлетнім часопісе “Полымя” №2 з’явіліся крытычныя артыкулы Аксаны Бязлепкінай і Ганны Кісліцынай, крытыкаў усё-ткі больш-менш таленавітых і дастаткова маладых. Але і дастаткова вядомых, з пэўнай харызмай. Бо чытаць опусы некаторых старцаў робіцца ўжо невыносна.
Бязліпкіна і Кісліцына насамрэч афіцыёзную літаратуру не любяць, душой яны з апазіцыяй, з рамантыкай “АРХЭ”, Хадановіча, Балахонава. Але па доўгу службы мусяць друкавацца ў афіцыйных выданнях. Аксана бязлепкіна ў свой час пачала гарэзаваць з апазіцыйным друкам, але была спынена пытаннем, якое ставілася ў сярэдзіне двухтысячных да ўсіх, і пытанне рубам: з намі ты (то бок з СПБ і “Звяздой”, або супраць нас). Бязлепкіна знайшла трэці варыянт – пакрыўдзіўшыся, перастала наогул займацца крытыкай і друкавацца дзе б там ні было. Кісліцына ж ніколі з холдынгу далёка не адыходзіла, але сапраўднай літаратурай, сваёй любоўю, лічыла літаратуру мадэрновую і постмадэрнісцкую, пішучы пераважна пра іх на розных пляцоўках. Выдавала і цікавыя кнігі па літаратуразнаўстве (неафіцыёзным), якія я з цікавасцю, помню, чытаў. Але гадоў пяць таму зачахла і яе творчасць – нібы падуладная агульнаму метафізічнаму працэсу заняпаду літаратуры. Не стала з’яўляцца новых ідэй. Стала ясна і дурню, што гульні ў дэмакратыю і постмадэрнізм – усяго толькі гульні, што літаратурай для народа гэтае чытво ніколі не стане.
І абедзве дамы мусілі вярнуцца ў вотчыну, з якой выйшлі – у наменклатуру (бо не сакрэт, што яны з філалагічных “акадэмічных” сем’яў, а Каста сваім не здраджвае.) Папісваюць у газеце “Звязда”, нават калонкі вялі ці вядуць, але розгаласу і каментарыяў іх творчасць не мае. Таму што нічога новага, адрознага ад таго, што казалі яны 10–15 гадоў таму, яны не выказваюць. І тым не менш старанне ўхвальнае. Хоць нешта рабіць. Бо калі не будзе з’яўляцца на старонках “Полымя” маладая крытычная наменклатура, то будзе там адна нямоглая прасавецкая свой век дажываць.
Паглядзім жа, што прапаноўвае нам Аксана Бязлепкіна.
Свой вельмі кароткі артыкул “Беларускі літаратурны працэс: зачараванае кола” яна пачынае так:

Вынікі анкеты можна пракаменціраваць адным сказам: найбольшую колькасць прыхільнікаў набіралі тыя творы, якія ў розныя гады знаходзіліся ў школьнай праграме. Кажа пра гэта, напрыклад, розніца паміж стаўленнем удзельнікаў анкетавання да п’ес Янкі Купалы «Паўлінка» і «Тутэйшыя». Пазнаёміўшыся нават не з самімі анкетамі, а толькі з іх апрацаванымі вынікамі, можна меркаваць, напрыклад, прадстаўнікі якога пакалення, жыхары якіх мясцін ці адэпты якіх поглядаў адказвалі на пытанні: здаецца, менавіта таму былі згаданыя «Глыбокая плынь» І. Шамякіна, «Над ракой Арэсай» Янкі Купалы, «Жоўты пясочак» і «Пакахай мяне, салдацік» В. Быкава.

Глядзіце: з кручы ў ваду – “вынікі анкеты”. Якой анкеты, дзеля чаго анкеты, дзе яна, анкета і кім праводзілася, каго апытвала, нам не даводзіцца. То бок мы самі павінны ведаць, што Бязлепкіна працуе ў БДУ і там збірае інфармацыю пра літаратуру.
Такая нядбайнасць і непавага да звычайнага чытача характэрна апошнім часам для выданняў холдынгу. быццам пішуць яны для сябе, для ўнутранага карыстання, гэтакі міжсабойчык.
Або выснова Бязлепкінай “…здаецца, менавіта таму былі згаданыя «Глыбокая плынь» І. Шамякіна, «Над ракой Арэсай» Янкі Купалы…” Чаму “менавіта таму” і як гэта вынікае з папярэдніх слоў крытыка? Логіка цалкам адсутнічае. Або рэдактары так папрацавалі каравай рукой, што выдзерлі гэтую логіку, як ногі ў лялькі, і сказалі, што так і было. Проста дзіву даешся, як у “флагмане” літаратуры дапускаюцца такія каструбаватыя сказы.
алейшы абзац ад Бязлепкінай зноў жа не раскрывае нам сакрэт, дык якія ж пытанні ў анкеце былі пастаўлены:
 
І хоць вынікі анкеты выглядаюць цікавымі, да такіх апытанняў я стаўлюся з насцярогай…
 
Пайдзі туды, не знаю куды, адным словам.
 
А вось далейшыя фразы крытыка-выкладчыка выглядаюць зрэбнай праўдай жыцця:
 
Аднойчы, у першы год сваёй выкладчыцкай дзейнасці, я спытала на экзамене студэнтку пра яе любімага беларускага аўтара. Адказ быў стандартны — Караткевіч. Але наступнае пытанне расставіла ўсё на свае месцы, бо студэнтка не змагла назваць, якія яго творы яна чытала. Гэта значыць, што яна ведала, якім павінен быць «правільны адказ». Некаторыя студэнты наогул стараюцца адгадаць, дагадзіць, падладзіцца
 
Але, вось такія нягодныя хітруны гэтыя студэнты – любяць выкладчыку дагадзіць. На ЖЖ Бязлепкінай царуе як быццам поўная злагада ды любоў паміж выкладчыцай і студэнтамі, куча каментарыяў, ды ўсе кампліментарныя. Што спараджае пытанне – любяць яны так вас ці вашу пасаду?
 
Аднак не думайце, што Аксана настолькі простая – яна бачыць наскрозь усе хітрыкі студэнтаў і ўсё подлае славалюбства літаратараў (пачытайце яе даўні артыкул “Амбітная літаратура”). Таму далей яна зноў жа трапляе ў кропку:
 
Але вынікі анкеты найперш паказалі, наколькі школьная праграма магутны рэсурс па рэкламе літаратуры наогул і пісьменнікаў у прыватнасці. На жаль, сёння гэта найкарацейшы шлях да пэўнай вядомасці, а таму для некаторых пісьменнікаў уся размаітасць літаратурных жанраў, сюжэтаў і праблем звужаецца да своеасаблівага тунэля школьнай літаратуры. А паколькі ў прафесійнай сферы ўсе адно з адным знаёмыя, а праграму ствараюць таксама людзі, то аберацыя блізкасці непазбежная.
 
Ну залатыя ж словы! Вось таму чыноўнікі ад СПБ і перакрываюць кісларод, што азначае – доступ да друку і чытача, так званым староннім літаратарам. Вось таму Пазнякоў і К апанавалі дзяржаўныя выдавецтвы і пачэсныя серыі, якія самі па сабе амаль што гарантыя трапіць у школьныя праграмы. І сябры іх – менавіта тыя, хто і ўбівае ў падручнікі бяздарныя імёны і творы. Вось жа ўся соль. Далей артыкул можна і не чытаць. Усё сказана на першай старонцы.
 
Ды толькі, дарагая наша Аксана, агульных слоў “нейкія, некаторыя, людзі” – мала на сённяшнім этапе, неабходна называць канкрэтныя імёны канкрэтных цемрашалаў. А таксама неабходна ўсімі сродкамі прэзентаваць праз свой крытычны талент творы маладых, сучасных, нашу будучыню. Прычым рабіць гэта не рэкламна, а грунтоўна, скарыстоўваючы ўвесь свой досвед і вопыт. У адваротным выпадку гэта за вас зробіць акадэмік Гніламёдаў, які на лімаўскую паласу ўхваляе сумнеўныя вершы Наталлі Саветнай, або піша літаратуразнаўчую кнігу па творчасці “выдатнага” беларускага паэта Міхася Пазнякова. Прырода не церпіць пустаты. Не будзеце прасоўваць сваю праўду, ваша месца зоймуць паганкі ды мухаморы. Будзеце потым плявацца, а змушаць вывучаць студэнтаў творчасць чыноўнікаў.
 
І тым не менш пахвальна, што хоць так, амаль эзопавай моваю ды гаворыцца ў “флагмане” безназоўная і безыменная праўда.
 
Або далей:
 
…на жаль, добры тэкст сам па сабе не ёсць умовай прызнання і вядомасці, а літаратар, які актыўна і паспяхова займаецца ўласнай раскруткай, можа не мець таленту. То бок пісьменніцкая вядомасць і літаратурны талент сёння, на жаль, не знаходзяцца ў выразных прычынна-выніковых сувязях.
 
Хораша ж сказана. Усё мы разумеем. Мала робім толькі як крытыкі, каб змяніць сітуацыю, калі талент і вядомасць стануць у прычынна-выніковую сувязь. Пастаўце іх правільна!
 
Завершым агляд яшчэ адной слушнай думкай выкладчыца і знаўцы сучаснага літпрацэсу:
 
Я ўжо двойчы тут напісала пра тое, што якасць тэксту не стаіць на першым плане: ад яе не залежыць любоў шараговых чытачоў, вядомасць і папулярнасць. Да такіх жа высноў прыводзяць сацыялагічныя даследаванні. І гэта значыць, што сама літаратура функцыянуе іншым чынам. Напэўна, менш прадказальным. Значыць, у нас актыўней будзе працаваць чалавечы фактар (ад знаёмства да таленту ствараць інфармацыйны шум у блогах і сацыяльных сетках), патраплянне ў мэйнстрым і абоймы, прыналежнасць да журналісцкай гільдыі (людзі ахвотней рэагуюць на знаёмае імя). Але дзе тут уласна літаратура?


ЛіМаразм-46

Калі паталогія норма

У нумары 2 часопіса “Полымя” за сёлетні год прачытаў артыкул Ганны Кісліцынай “Пошукі новых камунікацыйных сродкаў у мастацкай літаратуры XXI стагоддзя”. Прачытаў з цікавасцю, бо гэта адзін тых нешматлікіх артыкулаў, якія вылучаюцца з асноўнай масы літаратуразнаўчых артыкулаў “ні аб чым”, калі аўтары пераліваюць з пустога ў парожняе, пераціраюць даўно зведаныя імёны і тэмы. Артыкул напісаны добрай мовай. Адчуваецца, што Кісліцына падбірала кожнае слова, бо ўжо каму, як не ёй, ведаць, што за цэнзура ў дзяржаўных часопісах. Трэба сказаць многа, але нікога канкрэтнага не пакрыўдзіць. Завастрыць праблему, але перавесці яе ў агульначалавечае рэчышча, адхіліўшы ад беларускага. Трэба і не здацца недасведчанай, а таму прывесці некалькіх сучасных імёнаў і працытаваць пару разоў іх творы. З усім гэтым Ганна Кісліцына болей ці меней справілася.
Якасцю яе артыкулаў з’яўляецца лагічнасць мыслення, рэдка ўласцівая жанчынам. Напрыклад, той жа па-жаноцку эмацыйнай Ледзе Алейнік, якую пачуцці часам заносяць. Або блытанай і мнагаслоўнай, аматарцы вязаць слоўныя вязі Ірыне Шаўляковай. У Кісліцынай усё абгрунтавана, па-мужчынску строга. Але гэтая яе ўласцівасць у нечым і шкодзіць Ганне – яе артыкулы выглядаюць сухімі, празмерна акадэмічнымі, хоць бы і пісала яна на цікавыя тэмы. Ці то прыродная безэмацыйнасць замінае, ці то так вымуштравалі яе ў акадэміях – незразумела. Але факт ёсць факт – артыкулы Кісліцынай не маюць экспрэсіі, не ставяць вельмі вострых праблем, стараюцца нікога з асцярожнасці не пакрыўдзіць, і менавіта таму не здольныя па-сапраўднаму запаліць сэрцы чытачоў, выклікаць у іх сапраўдную цікавасць да тэкстаў.
Працуе Ганна Кісліцына ў крытыцы даўно і актыўна, асабіста ведае шмат літаратараў. Што таксама абмяжоўвае яе творчую свабоду, бо праўда ліквідуе сяброў, а сябраваць неабходна як дыхаць. Таму яе крытыка яшчэ і балансаванне на канаце, нейкая змова з сумленнем. Да таго ж і аўтары, як правіла, няўдзячныя свінні. Высільваешся дзеля іх, а яна нават дзякуй не скажуць. Або прабурчаць, што яна не раскрыла іх на ўсю поўніцу. Або пакрыўдзяцца, што іх абышлі. Таму ворагаў Кісліцына набывае сабе яшчэ і свядомым ігнараваннем некаторых пісьменнікаў. Кажу гэта з упэўненасцю, бо добра ведаю яе ЖЖ. шмат чытаў артыкулаў, кніг. Усюды скразны матыў – затоенай крыўды на літаратараў няўдзячных. Я ўжо не кажу пра тое, што калегі па крытычным цэху і слова добрага з творчай канкурэнцыі не кінуць. Усё глядзяць спадылба. Таму праца Кісліцынай у пэўнай ступені сасаахвярная. І калі б яна магла пісаць геніяльныя вершы, то, мусібыць, развіталася б крытыкай лёгка.
Аднак скончым прадстаўленне даволі вядомай асобы і пяройдзем да артыкула. Ганна Кісліцына аналізуе змяненне літаратуры на зломе эпох, балючае яе перарастанне з савецкай у проста нацыянальную. Спрабуе выявіць сучаснага героя. Разглядае прыярытэтныя жанры. Зрэшты, абсалютна вышморгваючы з паняцця мастацкай літаратуры паэзію, а менавіта ў ёй у нас не ўсё так горка.

Крытык робіць смелыя высновы:

Дык які ён — чалавек сучасны? Адказы, якія дае сённяшняя літаратура, нечаканыя. Разгублены, дэзарыентаваны, без адчування каранёў, без адчування перспектыў. Ён прыйшоў у свет не толькі між свайго жадання, але нават па-за жаданнем уласнай маці, якая бачыць у ім хіба сродак для здзяйснення пэўных, далёка не высокіх мэтаў.

Дарэчы, хацелася б удакладніць, што Кісліцына разумее пад тэрмінам сучасная літаратура? Бо ў часопісе, дзе яна зараз друкуецца, сучасная літаратура прадстаўлена на 90 адсоткаў менавіта савецкімі драхлымі літаратарамі і адпаведнымі мастацкімі творамі. Усё ж мае на ўвазе крытык літаратуру “прасунутую”, якая не тое што ў “Полымя”, у “Дзеяслоў” не праходзіць. Зрэшты, наконт разгубленасці галоўных герояў, іх вечным песімізме, млявасці – яна не памыляецца. З класікаў, акрамя як у Івана Шамякіна і Караткевіча. я не бачыў пазітыўных, аптымістычных герояў. Усё ў нас змрок, усё прыдушанае, усё ліпіць і стогне, і скардзіцца, як нам кепска жывецца – а потым жадаюць, каб нас чыталі. А за што нас чытаць, каму хочацца пры жыцці легчы ў склеп і замураваць выхад. Пішыце жыва, праўдзіва. Пра людзей, а не пра літаратараў. Дык вось якраз людзі нашы, так званыя звычайныя людзі – нармальныя, з нармальнымі жыццёвымі эмоцыямі, здаровымі інтарэсамі і ў цэлым пазітыўна настроены. Кісліцына ж бярэ не людзе рэальных, а культурніцкую беларускамоўную тусоўку і герояў іх твораў. Прыводзіць прыклад герояў Бравы, вядомай пясняркі чалавечага негатыву і паталогіяў (пры ўсё павазе да яе таленту) – і кажа што гэта ўзорныя героі, тыповыя беларусы. Вы яшчэ б аднаго песняра негатыву ўзялі – Бахарэвіча, аматара чалавечых выродстваў, штоо люструюць, зрэшты, яго ўласны ўнутраны свет. Ды нельга – вы яго не любіце, ён вас, Ганна, крыўдзіў нядобрым словам, да таго ж апазіцыянера нельга згадваць уголас у “флагмане”.
Не варта, спадары, яшчэ забывацца на тое, што ў беларускую літаратуру часта ідуць людзі самі па сабе дэпрэсіўныя, не прынятыя ні ў адну нармальную сферу чалавечай дзейнасці. А праз абмежаванасць беларускага кола яны адчуваюць сябе яшчэ больш ізгоямі. Пісьменнікі ж многія, як сектанты. не могуць выйсці з-за межаў сваёй тусоўкі, не здатныя паглядзець на нармальнага чалавека, беларуса, не-літаратара. Не здатныя цвяроза ацаніць рэчаіснасць. Паглядзіце, як адбудоўваецца той жа Мінск. Гарыць, зіхаціць, гіпермаркеты, дый беларусы не з авоськамі ў іх, а з поўнымі тачкамі прадуктаў ды ў аўто шыкоўныя ўскокваюць потым. А вы кажаце – няшчасныя, разгубленыя, не ведаюць, што рабіць. А кім гэта ўсё будуецца тады, гэты сучасны Мінск, стадыёны. хто запаўняе канцэртныя залы, дарагія білеты хто купляе?
Не варта валіць з хворай галавы на здаровую. У беларускіх літаратараў звужанае мысленне, абмежаваны пагляд.

Ну паглядзіце ж:

Аўтарка старанна раскручвае стужку жыцця Юлі ад нараджэння да заўчаснай смерці — і нідзе, ні ў адной кропцы гэтай змрочнай стужкі, іранічна названай пісьменніцай love-story, няма месца ні каханню, ні любові, бо гэтыя пачуцці заменены эрзацамі, прычым даўно, яшчэ да з’яўлення на свет галоўнай гераіні. Аднак прызвычаеныя жыць у густа насычаным эрзацамі сацыялізме, героі «Менады і яе сатыраў» не заўважаюць падмены, і няма нікога, хто б мог ім на гэтую падмену ўказаць.

Нам гэтае выродства чалавечай душы выдаецца за тыповае. Ніхто, Ганна, так не жыве. Усе, нават самыя апошнія бамжы і алкашы нешта адчуваюць, і плачуць, і здольныя некага палюбіць, хоць сабачку бяздомнага. Вы ўродаў дам тыцкаеце ў твар і называеце нормай. Не можа чалавек нічога не адчуваць, акрамя тужлівай нянавісці да ўсяго свету. Нармальны чалавек. А ненармальных – лечаць спецыялісты.

Або:

Адказнасць за тое, што робіцца ў свеце бярэ на сябе і Віктар Казько, без якога цяжка ўявіць сабе размову пра духоўныя пошукі беларускай літаратуры. У 2009 годзе выйшаў асобнай кнiгай яго «Бунт незапатрабаванага праху», твор вельмi цяжкi, песiмiстычны, i, без пафасу, знакавы для нашай лiтаратуры. Гэта раман пра сучаснiка, якi дзiчэе, зазiрнуўшы ва ўласную душу. Можна перанесцi праўду пра свет, у якiм жывеш, але як жыць з праўдай пра сябе самога — нiкчэмнага, непатрэбнага, непачутага?

Вой як задушліва. І ў гэтым балоце песімізму і нэндзы корпаецца па доўгу службы сімпатычная жанчына Ганна Кісліцына і завучана называе гэта мастацтвам і нормай. Хто ж вас будзе пасля гэтага чытаць і любіць? Да героя з такім унутраным светам можна дастасаваць роспачны крык Міці Карамазава: “Ды навошта ж жыве такі чалавек!”

Гэтыя старцы, якія перажылі Савецкі Саюз, страцілі свае здабыткі, сталі нікім і нічым, захапілі і не адпускаюць часопісы і выдавецтвы, – яны кашчавай рукой цягнуць нас у балота і смерць. Самі тонуць, дык і нас заадно цягнуць.
Ну а далей Ганна Кісліцына акунаецца ў сваю любімую тэму – постмадэрнізм, літаратуру без маралі і без ідэі, якую я на дух не пераношу, таму і не стану нічога аспрэчваць.
У цэлым жа артыкул талковы – для нашых непраходных дрымучых часопісаў, але адсталы – па мерках літаратурнага Інтэрнета, пра які, дарэчы, Ганна не сказала ні слова, не абазначыўшы стрыжнявую праблему сучаснасці – пераход ад папяровай кніга да кампутарнага экрана і электронных кніжак. А праблема між тым навісае. І кнігі ўсё больш выходзяць у пустату.


ЛіМаразм-47

Рэчка Цемра

У часопісе “Полымя” №9 за мінулы год змешчаны вершы Валерыя Максімовіча. За шмат гадоў літаратурнай кар’еры мне не знаёмы гэты паэт. Нічога не нагадвае і фота, хоць на твары ў мяне памяць выдатная. Але паколькі часопіс яго друкуе, значыць, узровень вершаў мусіць быць досыць высокі. Зазірнём, зрэшты, у біяграфічныя звесткі паэта – магчыма, менавіта там мы нешта цікавае знойдзем.

Максімовіч Валерый Аляксандравіч нарадзіўся 21 сакавіка 1962 года ў вёсцы Траянец Лагойскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (1989). Доктар філалагічных навук. Быў дацэнтам кафедры беларускай літаратуры БДУ, першым прарэктарам Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў, выконваў абавязкі дырэктара Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы НАН Беларусі. Працуе ў Інстытуце філасофіі НАН Беларусі. Аўтар паэтычнага зборніка «Мяцежнай споведзі скрыжалі» (2012).

Што ж, пасады гавораць самі за сябе. Але паэзіяй, відаць, Максімовіч стаў займацца адносна нядаўна, прынамсі мае толькі адну паэтычную кніжку. Пачатковец? Паглядзім.

Ужо з першай страфе бачна, што стыль пісьма не вывераны, паэтычны слых не падказвае аўтара, што такое спалучэнне літар і слоў парушае мелодыку верша.

Зямля свой спеўны голас падае —
Душа ёй ціхім рэхам адгукнецца,
Засведчыць тым, што і яна жыве,
Што і яна на волі, а не ў клетцы.

А парушаюць паэтычны лад наступныя спалучэнні: “тым, што і яна”, “што і яна на волі, а не”. Два радкі аказаліся пасечанымі кароткімі немілагучнымі словамі. Што тычыцца паэтычнай логіцы, то калі душа ўжо “на волі”, то не варта ўдакладняць, што яна “не ў клетцы”. Тым больш што гэта грубая метавара для такога лірычнага пачатку. Такім чынам першая страфа паэту, філолагу і навукоўцу не ўдалася зусім.
Другая страфа:

Як загамоніць звонкім галаском
Лістота на бярозцы маладая,
Душа не зможа вытрымаць — цішком
Пачне маліцца, бо яна жывая.

Па-першае, лістота “загаманіць звонкім галаском” можа толькі ў сэрцы паэта, насамрэч жа яна толькі шалахціць і шапоча пад ветрам. Такім чынам – нацяжка. Душа, між тым, не вытрымлівае гэтага гоману і пачынае маліцца, прычым “цішком”. А што, магчымы варыянт уголас? Нібы мула ў мячэці? Завяршае паэт сцвярджэннем, што душа ўсё-ткі жывая. Зноў жа лішне. Бо і так ясна, што калі ў душы нешта страпянулася і паклікала да малітвы – то па меншай меры душа не мёртвая. Другая страфа на такім жа слабым, дылетанцкім узроўні, што і першая.
Трэцяя страфа:

Малебен той — за ясень ля двара,
За вербалоз, за клён шыракалісты,
За птушак гаману, буянне траў —
За гэты свет чароўны і вячысты.

Першае ж слова выклікае сумнеў. Разгортваем тлумачальны слоўнік: “малебен” – кароткае набажэнства. Гэта значыць, што тэрмін царкоўны. Паэт жа моліцца ціха, “цішком”, сам для сябе, як ён абвясціў у папярэдняй страфе. Таму слова “малебен” тут недарэчна заняло месца простага слова “малітва”. Максімовіч моліцца за ясень ля двара і тут жа – за вербалоз. Але вербалоз часцей сустракаецца ля ракі, куст сямейства вярбовых. Ну ды ладна, пагляд у паэта, дапусцім, шырокі і ён ахоплівае ўсю радзіму адразу, пераносячыся з двара на раку, з лесу ў лугавыя травы.
Чацвёртая страфа:

Сярод вітальнай літургіі ўсёй
Ёсць тая, што кранае сэрца болей:
Малю, мой свеце, вечна будзь са мной
І не сыходзь з вачэй маіх ніколі.

Паэт упарта сцвярджае, што ціхая малітва ў яго душу насамрэч “вітальная літургія”. І сярод ёй, літургіі, ёсць “тая”, якая кранае найболей. Прабачце, але як у царкоўнай службе можа быць (унутры?) яшчэ другая, якая кранае сэрца мацней за астатніх. Словам, тут поўны абсурд. Да таго ж паэт наіўна моліцца, каб “мой свеце” не сыходзіў з вачэй ніколі. Не прывядзі Бог нам жыць вечна. Хіба толькі ў слове. Але паэтычнае слова Максімовіча такіх падстаў не дае. Словазлучэнне, дарэчы, “не сыходзь з маіх вачэй” зусім не прыдатнае для малітвы. Бо ў народзе, наадварот, прынята казаць у гневе нешта падобнае: “сыдзі з маіх вачэй!”
Апошняя страфа:

Хачу застацца назаўжды, навек
У краі гэтым слаўным і прыгожым…
Пакуль я тут, душа мая жыве
І наталіцца хараством не можа.

Але Максімовіч упарта просіць у некага жыць вечна, “навек”, “назаўжды” у нашых слаўных краях. Зноў ашаламляе нас прызнаннем, што пакуль ён тут, то і душа жыве, па-пазнякоўску “наталяючыся” хараством.
Карацей, увесь верш цвёрды двоечнік і не ўяўляе сабой анічога, апроч набору банальнасцяў і ляпсусаў.
Далейшыя некалькі вершаў – такія самыя. Можаш пераканацца, чытач – падборка навукоўца і філолага змешчана на старонцы 80 нашага слаўнага часопіса.
Вось як літаратурная наменклатура, сябры, нагінае і апускае нацыянальную літаратуру. А між тым акадэмічны часопіс апрыёры гаворыць – гэта ўзор літаратуры, такая паэзія, бо яна прайшла апрабацыю ў высокіх інстанцыях, прапушчана праз кваліфікаваных рэдактараў, адобрана самім Алесем Бадаком, самім Алесем Марціновічам. Вы разумееце ўвесь трагізм нашага з вамі становішча. Гэтая літаратурная каламуць наўпрост едзе ў школьныя праграмы, у душы вашых дзяцей і ўнукаў. Проста таму, што брыгада Пазнякова навыжыла іх зрабіць духоўнымі неданоскамі.
Я захворваю ад аднаго такога верша. І ўжо не бачу ніякага спосабу змагацца з чыноўнікамі і акадэмікамі, як груба тыцкаць іх носам у памылкі ды ляпсусы.
Каб закончыць артыкул не так трагічна, хачу прывесці тут адзін верш Міколы Чарняўскага, падборка якога таксама змешчана ў гэтым нумары.

Чарняўскі Мікалай Мікалаевіч нарадзіўся 16 студзеня 1943 года ў вёсцы Буда-Люшаўская Буда-Кашалёўскага раёна Гомельскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1966). Працаваў у рэдакцыі газеты «Піянер Беларусі», на Беларускім радыё, у часопісах «Бярозка» і «Вясёлка». Піша для дзяцей і дарослых. Аўтар зборнікаў лірыкі, сатыры і гумару: «Чалавечнасць» (1971), «Трывога» (1988), «Лёкса ў люксе» (1993), «У трох соснах» (1996), «Сонечны кошык» (2009) і інш. Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Янкі Маўра (1995), прэміі Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі (2001), Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2010).

Міколу Чарняўскага я ведаю даўно і знаёмы асабіста па працы ў часопісе “Акно” пры канцы 90-х. Ён быў адным з тых, чыё добрае слова акрыліла мяне, маладога паэта, і ўлюбіла ў беларускую мову. А ў Міколы Чарняўскага яна настолькі натуральная, каларытная, народная, што яму не трэба пераскокваць з рускай на беларускую і назад – насельнікі беларускай сталіцы цудоўна яго разумеюць. Не кожны знаны паэт асмеліцца на высокую ацэнку творчасці пачаткоўца ў прадмове да першага паэтычнага зборніка. Мікола Чарняўскі, на той час ужо заслужаны літаратар, размаўляў са мною як з роўным. Дзівоснай шырыні душы чалавек. І я ганаруся, што менавіта ён, а таксама Леанід Галубовіч і Ўладзімір Мароз, пісалі мне рэкамендацыі ў Саюз Пісьменнікаў. У ранейшы, агульны, адзіны саюз – а не той, апанаваны цяпер брыгадаю Пазнякова, адкуль мяне толькі што выдалілі. Дрэнна б атрымліваць рэкамендацыі ад людзей, у якіх ты потым расчаруешся. Галоўнае, каб яны не расчараваліся ў Южыку.

Мікола Чарняўскі

Рэчка Цемра

Пушча шлях твой,
Як стужку, адмервае.
Дзівіць пушча —
Спрадвечны мастак.
Хто ж цябе ахрысціў раптам
Цемраю?
Хто ж цябе ў нас
Пакрыўдзіў так?

Ты ж, як неба сінеча,
Празрыстая,
З табой побач святлей дубам.
Пад твой плёскат
Яны, плячыстыя,
Тут вядуць свой падлік гадам.

З круч схіляюцца вербы ніцыя —
У тваю паглядзець чысціню.
А мо хочацца пакланіцца ім,
Што ў сухмень сцеражэш
Ад агню?

Ці таму, што ты з пушчай цёмнаю
Тут здружылася, і здавён,
I пятляеш па ёй, нястомная,
Дорыш пушчы свой ціхі звон?

Вусце ёсць у цябе,
Вусце слыннае —
Гэта Ясельда-маці сама:
Не прымоўклая, салаўіная,
Песняй стала яна нездарма.

Таямнічасцю зачароўвае,
Пад пушчанскі забегшы дах,
Цемра — сіняя, вечаровая,
Цемра — чыстая, як вада.


ЛіМаразм-48

Звыклае, устойлівае, савецкае

Мне казалось, что к общественной работе частенько прибегали люди неталантливые, и это помогало им делать карьеру в искусстве. В нашем странном, чтобы не сказать уродливом, обществе бездарный тип, вооруженный марксистской фразеологией, мог добиться всего и оттереть, а то и уничтожить действительно талантливого соперника. Можно, конечно, сослаться на классический пример Т. Д. Лысенко и Н. И. Вавилова. И в искусстве было то же, что и в науке. Ничтожества становились секретарями союзов художников ли, композиторов ли, писателей ли, начинали командовать, издавать себя, печатать, хватать выгодные заказы, представлять себя к наградам, организовывать заграничные поездки, получать хорошее жилье и так далее. Поэтому я никогда не торчал в президиумах, ни откликался ни на какие кампании, не подписывал клеймящих кого-либо писем, не лез на трибуну с единственным желанием продемонстрировать себя.

Вам нікога і нічога не нагадвае гэты абзац. Быццам усе лімараўзмаўцы разам да нас завіталі са сваімі звычаямі ды прыёмчыкамі. А між тым апісаны падзеі трыццацігадовай даўнасці, падзеі савецкіх часоў, а аўтар – “Эльдар Разанаў” (“Непадведзеныя вынікі”). Як вам такі паварот? Пагулялі ў дзевяностыя ў сапраўдную літаратуру і годзе? Нехта гуляў, а нехта проста затаіўся, пільнуючы свой час. І не памыліўся – 60, 70, 80-гадовыя літаратары, заўзятыя аўтары холдынгу “Звязда” верхаводзяць цяпер. Натуральна, што яны не змяніліся. І натуральна, спосабы выжывання ў іх тыя самыя, апісаныя Разанавым, мастаком ад Бога і вечным змагаром за талент і праўду.

“ЛіМ” №11 за сёлетні год холдынг з хітрай баязлівасцю не выставіў у электронным архіве. Але ж не спыняць жа яму друкаванне папяровага варыянту. Таму мы з лёгкасцю пакарыстаемся простай газетай.
Што новага з мастацкіх тэкстаў? Тыя ж аўтары савецкіх часоў. Што ў крытыцы? Ды літаратуразнаўчы артыкул пра першага – па часе – паэта Беларусі Францыска Багушэвіча. На цэлую паласу. Пахвальна. Тым больш што артыкул выкананы таленавітым літаратуразнаўцам Ігарам Запрудскім. Аднак дзіва, як толькі артыкул дзяжурны, літаратуразнаўчы, які нас цягне ў даўніну ад подлага “цяпер”, а не вядзе наперад, асвятляючы бягучы працэс, то таленту Запрудскага няма дзе разгортвацца. Не тое што стыль выкладання, а сама мова філолага і выкладчыка меркне, згладжваецца, падае да агульнага шэрага фону. Не скажу, што Запрудскі не пісаў гэты артыкул ад душы. Наўрад. Але добра вывучаны не высоўвацца, ён зрабіў усё так, каб не было потым праблем. Каб было зразумела. Змагароў жа за Беларусь у нас шмат. Чаму не ўзяць таго ж Анатоля Сыса, ды не ўзвялічыць яго? Вершы ж нашмат мацнейшыя за Багушэвічавы. Нельга! Багушэвіч далёка, ён легенда ўжо, на яго абаперціся можна. А на Сыса – нельга, выплывуць непрыемныя дэталі, палітычныя погляды, развярэдзяць. Шмат дзесяцігоддзяў яшчэ трэба счакаць. Тое самае тычыцца змагароў за беларускасць Уладзіміра Арлова і Уладзіміра Някляева: хіба яны менш рупяцца за Радзіму. Аж не! Не тыя. Яшчэ не жупелы, не бажкія язычніцкія. яшчэ жывым ад іх павявае! А ў царстве мёртвых жывы дух – як для чорта крыж.
На другой старонцы нехта Іван Саверчанка разрываецца, нахвальваючы магутную творчую спадчыну Леніда Левановіча. Паслухаце толькі пачаткі некаторых абзацаў:

Таксама раман “Палыновы вецер” – глыбокае мастацкае асэнсаванне найважнейшых грамадска-палітычных падзей…

Да несумненных заслуг Л. Левановіча належыць мастацкае ўзнаўленне атмасферы грамадскіх дыскусій…

Л. Левановіч імкнуўся дагістарычнай дакладнасці…

Аўтар аб’ектыўна раскрыў супярэчнасці часоў перабудовы….

Бліскуча асвятліў працэс вяртання гістарычнай памяці і нацыянальнай свядомасці…

Пісьменнік паказаў не толькі лёсы людзей, але і іх унутраныя памкненні, жаданні, трывогі…

Вельмі пераканаўча Л. Левановіч змог перадаць душэўны стан людзей…

У рамане шмат народнага гумару і каларытнага смеху…

Раман-хроніка “Палыновы вецер” – буйная з’ява ў літаратурным жыцці…

От так. “Буйная з’ява! – я вам сказаў!” (А хто не паслухаецца, таго раскрыжуем, ці прынамсі з нашай літаратарскай суполкі выкінем.)
Так, гумару ў гэтым непрыхаваным кампліментарным артыкуле зашмат. –звычайна такія тапорныя хвалебныя артыкулы хаця б прыкрываюцца невялічкай паблажлівай крытыкай ці сумневамі. Не! Саверчанка не сумняваецца ні секунды – шэдэўры. Усе некалькі раманаў Левановіча, ні болей, ні меней. Калі нам падаюць хлусню, то звычайна хаця б замятаюць сляды. У холдынгу ж людзі настолькі самаўпэненыя ў сваім самаўпраўстве – што плявалі на ўсю Беларусь. Вульгарны, тапорны, каравы, скрозь фальшывы артыкул – амаль што на паласу. Пад ёй туліцца невялічкі артыкул Дар’і Латышавай пра маладога празаіка. Зрэшты, таксама рэкламны, хоць напісаны пяром, а не Саверчанкавай сякераю.

Вось вам жыццяпіс Леаніда Левановіча, каб было зразумела, адкуль ногі растуць у такога артыкула:

Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. Скончыў Магілеўскую культасьветвучэльню (1956). Працаваў ва ўстановах культуры Койданаўскага (Менская вобласьць) і Касьцюковіцкага раёнаў (1956-58). У 1957-ым паступіў на завочнае аддзяленьне факультэта журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта. Служыў на Балтыйскім флёце (1958-61). Пасьля дэмабілізацыі перавёўся на стацыянар і скончыў унівэрсытэт у 1963 годзе. Працаваў у рэспубліканскіх газэтах «Сьцяг юнацтва» (рас. «Знамя юности», «Сельская газэта» і «Літаратура і Мастацтва» (1963-71). У 1971-74 гг. — рэдактар аддзела мастацтва і крытыкі часопіса «Нёман». З 1974 — адказны сакратар, з 1975 — рэдактар аддзела навукі і мастацтва часопіса «Полымя». У 1980-82 г.— галоўны рэдактар літаратурна-драматычных праграмаў Беларускага тэлебачаньня. З 1984 — старшы рэдактар выдавецтва «Мастацкая літаратура». Чалец Саюза беларускіх пісьменьнікаў з 1975 году.

Каментар адзін – прадстаўнік слаўнай літаратурнай наменклатуры. Цяпер на заслужаным адпачынку. Імкнецца ў класікі. Прывычнымі спосабамі.
Празаік пасрэдны. Не забуду, як у рамане “Сіняе лета” яго 67-гадовы галоўны герой на лецішчы уступаў у сексуальную сувязь са сваёй новай каханкаю (ледзьве не равесніцай) па некалькі разоў на дзень – дзе ні вылавіць – ля ракі ці на гарышчы – наталяецца “маладухай”, нібы семнаццацігадовы юнак! Божа, што ж яны ноччу рабілі, 70-ці гадовыя старцы?! Я быў так ашаломлены гэтым нюансам, што ўсю далейшую прозу Левановіча ўспрымай з іроніяй. Дзіцячая душа. Я разумею, што падаўленая творчая сексуальнасць у савецкія часы патрабуе выйсця (тады літаратура сексу не ведала), але празаік знайшоў дзіўны спосаб яе рэалізаваць – зрабіўшы палавым гігантам галоўнага героя, свайго равесніка, двайніка.


ЛіМаразм-49

Несупадзенне

У рубрыцы мы ўжо не раз адзначалі, што часопіс “Полымя” апошнім часам абраў два важныя накірункі. Першы: насяліць яго аўтарамі, каму добра за семдзесят; другі: зрабіць з літаратурнага часопіса гістарычны і краязнаўчы. Такія густы ў кіраўніцтва – Карлюкевіча, Бадака, Марціновіча, ну палюбілі яны сівую даўніну ўсім сваім сэрцам шырокім. З нумара ў нумар мы бачым, што няма рамана на сучасную тэму і, відавочна, што рэдакцыя не заклапочана яго пошукам. Інакш бы яны пазванілі Южыку і ён бы ім дапамог. Рэдакцыю цалкам задавальняе адзін з раманаў Раман – эпапея вялікага акадэміка даўжынёю ў вечнасць.
Нумар 7 за мінулы год – яркае пацверджанне маіх слоў.
Вось хто прадстаўляе мастацкую частку часопіса:
Мікола Лобан – успаміны чалавека прамінулай эпохі, памерлага.
Васіль Макарэвіч (1939) – вершы.
Георгій Марчук (1947) – проза.
Анатоль Шушко (1954) – вершы.
Ніна Рыбік (1962) – проза.
Рагнед Малахоўскі (1984) – вершы, адшкадавалі 2 старонкі па статусе.
Як вам сярэдні ўзрост аўтараў, падлічыце на калькулятары.
Усіх мы ведаем даўно. Не забудзем, аднак, што сонечны Рагнед Малахоўскі – таксама супрацоўнік СПБ, а Ніна Рыбік – галоўны рэдактар “Астравецкай праўды”. Чужых тут няма. Бадай, адзін Анатоль Шушко выпадае, ды ён – “лаўрэат рэспубліканскага літаратурнага конкурсу «Лепшы твор 2012 года» ў галіне паэзіі”.
Месца, традыцыйна прызначанае для раманаў (а ў Мятліцкага, бывала, паралельна друкавалася 2 раманы) тут занятае ўспамінамі Міколы Лобана. То бок холдынг смела руйнуе традыцыі “флагмана”. “Наперад у мінулае” – гэты яго дэвіз мы даўно вывучылі. Без жартаў кажу, знайсці раман пра сучаснасць лімаразмаўцы маглі лёгка, дый неаднойчы адпрэчвалі такія раманы адпіскамі ці грубымі выспяткамі. Так што гэта можна лічыць свядомым, мэтанакіраваным зарываннем  літаратуры ў зямлю.
Давайце ж глянем творы гэтых пажылых літаратараў савецкага гарту, а раптам гэта напраўду значнае нешта.
Васіль Макарэвіч.

Макарэвіч Васіль Сцяпанавіч нарадзіўся 15 ліпеня 1939 года ў вёсцы Купленка Крупскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў аддзяленне журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1964). Працаваў у газеце «Чырвоная змена», на Беларускім радыё. Аўтар зборнікаў паэзіі «Вогненная камета» (1963), «Мерыдыяны і паралелі» (1966), «Ліставей» (1971), «Вечнае дрэва» (1974), «Радоўка» (1977), «Праталіна» (1983), «Відушчы посах» (1987), «Сумежжа» (1989), «Квадратура круга» (2000), «Неба ў руках» (2012) і інш. Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова (1994), Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2013).

Паспрабуем ацаніць першы верш падборкі слыннага паэта. Што ж ён там цікавага і новага меўся сказаць.
Пачатак такі:
ЗАСЕВАК

На цаліку,
З іржышчам, як рыззём,
З любоўю плугара,
а не падзёншчыка,
Плуг запусціў я ў тлусты чарназём
І расшпіліў наросхрыст,
Як паддзёўчыну.

Плуг заглянуць
Дазволіў мне ў вякі,
Дзе мелася адно майстэрня Богава.
Зімой там вылі скрозь снегавікі,
Таўкліся дні вясной,
Дажджы чаўбохалі.

Адразу адзначым, што слова “чаўбохалі” акадэмічны слоўнік адпрэчвае, у беларускай літаратурнай мове яго няма; гэта або прыдумка аўтара, або дыялектызм. Другое, “плугар” можна было б дапусціць, бо ёсць слова “плуг”, але, дзіва, акадэмічны слоўнік і яго адпрэчвае, замяняючы на звыклае “араты”. Дый слова “паддзёўчына” напружвае слых, яго таксама няма ў слошніку, хоць ясна, што аўтар меў на ўвазе. Усе гэтыя слоўныя паганкі заведама атручваюць верш, робяць яго нечытэльным.
Аўтар, трэба прызнаць, майстар выдумляць смелыя метафары, настолькі смелыя, што часам ломіш галаву, што ж ён меў на ўвазе, дзе знайшоў падабенства, напрыклад, “іржышча” з “рыззём”, як можна “расшпіліць наросхрыст” чарназём, бо расшпільваючы, перабіраюць гузікі?
Плуг дапамог паэту “заглянуць у вякі”, дзе мелася “адно майстэрня Богава”. Наколькі я ведаю, Эдэм – гэта райскае месца, дзе вечнае лета. Але змрочны Макарэвіч насяляе Эдэм маразамі, снегавікамі, якія “выюць”. Можа выць вецер, а як можа выць снегавік, і хто яго зляпіў? Або аўтар, мабыць, меў пад “снегавікамі” нешта іншае? У любым выпадку гэта няўдача, блытаніна. Калі на вершы спатыкаешся, гэта ўжо не паэзія. Усё геніяльнае простае. І лёгка заходзіць у душу. Макарэвіч жа нават вясновыя дні змушае “таўчыся”. Нейкі інфернальны свет, а не райскае месца.
Далей:

А ўлетку зноў
Кружыў сонцаварот
З вясёлаю хмурынкай спадарожнаю.
Цераз раку брылі стагоддзі ўброд,
Золь асядала ў дол густымі
Дрожджамі.

Не для пустой
Ды паказной красы
Грамы каменячосамі нязграбнымі
Вычэсвалі, як з крэмня, каласы
Ці з бронзы адлівалі,
Васьмігранныя.

Пройдземся па граматыцы. “Дрожджамі” – няправільна, слоўнік указвае – “дражджамі”. Не трэба блытаць маладое пакаленне, спадары рэдактары, а то яны будуць на філфаку двойкі атрымліваць за гэтае “дрожджамі”. Таксама няправільна і “крэмня”, а правільна будзе “крэмню”. Так ужо прынята, я толькі сведчу. Вобразнасць тут таксама занадта складаная. Як можа “кружыць сонцаварот з вясёлаю хмурынкай спадарожнаю”? Вясёлая хмурынка – гэта як салодкі лімон. Ну хай сабе стагоддзі брыдуць цераз раку, але чаму “золь”, чаму “асядае ў дол густымі дрожджамі”? Блытаніна дзікае. Такое ўражанне, што аўтар наталяецца сваім уменнем выдумляць неверагодныя метафары, якія мала дастасаваны да рэчаіснасці. Нейкая гульня ў словы. Тое самае і “каласы”, якія “вычэсваюцца, як з крэмня(ю), грамамі – бесталковасць, перабор. Няма ўжо змогі разблытваць гэтую мешаніну сэнсаў.
Ашчаджаючы нервы і цярпенне чытача рубрыкі, прывядзём толькі адну яшчэ страфу (далёка не апошнюю) гэтага мнагаслоўнага верша.

А бліскавіцы —
Жыг ды зноўку жыг! —
Снавалі, па жытах таропка лазілі
І зерні, быццам ювеліры, ўміг
Для каласоў гранілі,
Як алмазныя.

Хлопцы, ды не лазяць бліскавіцы па жытах. Яны б’юць у высокія кропкі. Апроч таго, адкуль у дагістарычным свеце, у Богавай майстэрні жыта? Наколькі я ведаю, злакавыя выводзіліся чалавекам. А ёсць версія, што іх занеслі іншапланецяне. Паверце, спадары, як толькі ўзнікае пры чытанні сумнеў, то верш пачынае развальвацца і нагадвае нагрувашчванне слоў.
Вікіпедыя выдае толькі, што жыта – гэта культурная расліна, а
Все культурные растения произошли от дикорастущих. В результате селекции они стали давать более высокие урожаи в необычных для себя условиях - на новых землях или в ином климате. Некоторые растения так видоизменились, что трудно даже определить их предков.
Ва ўсякім разе бачна, што такіх ядраных і наліўных каласоў, як апісвае Макарэвіч, у дагістарычным свеце быць не магло.
Мы не прыдзіраемся і не збіраемся зводзіць з некім рахункі. Васіля Макарэвіча асабіста не ведаю, і ён мне нічога кепскага не зрабіў, акрамя як няспынна друкаваў свае аднастайныя вершы, а я мусіў іх чытаць і раздражняцца 17 гадоў. Мнагаслоўнасць. Кепскі густ. Перабор, які, што вядома, нават у картах шкодзіць. І гэта пры дасканалым веданні мовы народнай і выверанай рыфмоўцы. Мала, хлопцы лімаразмаўцы, гэтага для мастацкіх тэкстаў – дасканала вывучыць мову і насабачыцца правільна рыфмаваць. Паэзія найперш перадае пачуцці. І з пустой душы іх не выціснеш. А бывае і такое, што сам аўтар і яго вершы не перажываюць свой час. То бок для равеснікаў Макарэвіча гэта цудоўная паэзія, а для Южыка і маладзейшых за яго чытачоў – слоўныя выкрутасы. Такое бывае. Несупадзенне энергетыкі, светапогляду, моды. Ёсць паэты, якія абслугоўваюць свой час, а ёсць тыя, хто абслугоўвае вечнасць. Але і вечнасць – катэгорыя ўмоўная ў сваёй канчатковасці. Бо і Гамер, І Дантэ выглядаюць ужо старамодна ў спосабе падачы тэкстаў.
 Увогуле, вось гэтая характэрная для Макарэвіча і многіх беларускіх паэтаў мнагаслоўнасць, расцягванне верша на малую паэму, паўтарэнне са страфы ў страфу аднаго і таго ж, вынікае з савецкіх часоў, калі можна было выдаваць шмат кніжак, паколькі маеш пасаду. І паэты стараліся наперабой, беглі навыперадкі, хто больш заробіць. А ганарары там сапраўды былі – ганарары. Дый калі ты пішаш задоўгі верш, то адчуваеш, што папрацаваў і напружыўся, дзень прайшоў нездарма, самаацэнка, а з ёй і самаадчуванне, расце. Паэты ж больш, як правіла, нічога не ўмеюць. Прынамсі ўсё астатняе не дае патрэбных жыццёвых эмоцый, а значыць, энергіі. Кароткі ж верш бывалы рыфмач піша за паўгадзіны. І чым потым яму займацца хаця б да абеду?


ЛіМаразм-50

Возера светлае

Прыспеў пяцідзесяты выпуск нашай рубрыкі. Два месяцы з лішкам напружанай працы. Даследаванне глыбінь і нетраў афіцыёзнага літпрацэсу, выданняў холдынгу “Звязда”. А між тым мы пакуль не краналі ні “Маладосць”, ні “Нёман”, ні кнігі. Найбольш ясная карціна з “ЛіМам”. Крыху менш праясненая яна з “Полымя”.
Хочацца зрабіць гэты выпуск крыху нестандартным, не паўтараць тое, што паўтаралі дзень пры дні. Але мы ў гэтым не вінаватыя – такая аднастайнасць правакуецца самімі выданнямі, што мы аглядалі.
Але давайце пакарыстаемся алегорыяй. Уявім балота ў глыбінях гушчы лясной. Каравыя кволыя дрэўцы на подступах да яго. Мох, купіны вялай травы. Хмызняк. Акенцы каламутнай вады, а так усё – твань заклятая, нічога не варушыцца. І ветрык не праляціць над усёй тэрыторыяй. У вадзе многа ўсякай жыўнасці, бактэрый. Але няма там нармальнай рыбы. Толькі карась выжывае ў застойнай вадзе, дый тое – паступова выраджаецца да памераў пяці капеек. А як гусцее твань, то і зусім знікае карась.
Так што для рыбака разнастайнасці тут няма. Няможна ў балоце налавіць дзівосных мастацкіх твораў – рыбак сабе на вячэру. Усе аднолькавыя – пяцікапеечныя карасі. Памятаю ў дзяцінстве маім, у Асіповічах, пасярод горада існавала балота. І паколькі яно падкормлівалася нечыстотамі і памыямі з навакольных хацін, то карась там раскашаваў і быў разнастайным, некаторыя і з далонь мужчынскую трапляліся там асобіны. Але нам, дзецям, строга забаранялася нам рыбачыць, а тым больш – насіць карасёў дамоў. Але покліч прыроды быў велізарны – мы і лавілі гэтую нячыстую рыбу, і таемна сушылі, і елі. Гэта мы пра тое, што пры знешняй, людской падтрымцы, у балоце могуць жыць не такія і малыя карасікі, але ўсё адно нячыстыя.
Вяртаемся ж да нашага ляснога балота. Прыйшоўшы туды рыбаком, я заўважыў дзівоснае – над балотам лунаў фантом маляўнічага жывога возера, сінізна вады, пясчаныя берагі, россып кветак, высокія травы, ніцыя вербы, крыху далей ад берага хвоі, дубы. Карціна чароўная, але хісткая, падманлівая, як міраж. А па берагах бачацца мне людзі ў свежых кашулях, у выгладжаных касцюмах, са значкамі літаратарскімі, рэгаліямі. Ветліва ўсміхаюцца, запрашаюць на шырокімі абдымкамі да іх далучыцца. Ды між сабой у іх мір, злагада. Абдымаюцца, граматы адно аднаму ўручаюць, медалі вешаюць, рукаюцца, абдымаюцца, клянуцца ў вернасці возеру.
Але я, бывалы рыбак, не паддаюся, ведаю, што і возера і светлыя людзі – гэта фантом, якім балота заваблівае мяне ў сябе, каб знішчыць. Насамрэч жа светлыя людзі – гэта пачвары і цмокі, што валодаюць гэтай багнай дзесяцігоддзямі, жывуць там, жывяцца плесняй і падлай.
Каб гэта даказаць я закідваю ў адно са шматлікіх акенцаў вады сваю вуду, а прынада мая такая, што завабіць любога цмока. Чакаю нядоўга – і вось напятая ўжо лёска, выгінаецца і трымціць трывалае вудзільна ў вопытных руках. З нетраў ляснога балота, з цяжкасцю, з зацятаю барацьбой вывалакваю я на бераг першую пачвару. Яна вішчыць, верашчыць, пакрываецца пенай, агідная. Потым дранцвее і замірае. Гэтак большую частку нечысці праз прынаду сваю я выцягваю вудай. Іх сапраўдныя абліччы відаць усім.
І дзе тое возера з гаючай празрыстай вадой? Дзе той светлы бор на яго берагах?
Спяшаюся дамоў. Вечарэе. Але раптам чую ззаду – хлюп, шабулдых! Гэта пачвары мае ажылі (яны адно прыкінуліся мёртвымі) ды ў смярдзючаю твань зноўку скочылі. А па-над балотам, на фоне чырвонага захаду, зноў лунае фантом – возера чыстае, светлыя ўсмешлівыя спадары з літаратарскімі рэгаліямі наўсцяж берагоў.


ЛіМаразм-51

Чароўная скрыня

 “ЛіМ” №12 за гэты год мала чым адметны і няшмат чым адрозны ад сваёй сярэднестатыстычнай стандартнай балванкі. І ўсё ж спрактыкаванаму воку крытыка ёсць за што зачапіцца.
 
Напрыклад, СПБ зноў рэкрутаваў у свае сябры трох чалавек. Аб чым радасна абвясціў на другой старонцы тыднёвіка. І сапраўды, Пазнякову і К трэба неяк кампенсаваць не толькі сыход сяброў з натуральнай прычыны смерці, а і таму, што перыядычна прыходзіцца выдаляць са сваіх шэрагаў сяброў, якія на паверку аказаліся зусім не сябрамі. Трэба ж слаць справаздачы ў міністэрствы і неяк апраўдваць свае крэслы, а таксама той неаспрэчны факт, што ў чыноўнікаў выходзіць зашмат кніжак за народныя грошы, тады як у шарагоўцаў іх, аказваецца, не выходзіць ніводнай дзесяцігоддзямі. Каб завуаліраваць гэты вярэдлівы нонсенс, нас зноў аглушаюць шуміхаю аб нібыта рабоце з масамі. Вось што паспяшаўся абвясціць у тыднёвіку Пазнякоў:
 
Мінскае гарадское аддзяленне
Саюза пісьменнікаў Беларусі запрашае:
 
30 сакавіка — у абласной бібліятэцы імя Пушкіна
(Гікала, 4) адбудзецца прэзентацыя кніг Алега Ждана.
Пачатак а 18 гадзіне.
 
30 сакавіка — у літаратурную гасцёўню «Сябрына» пры
гімназіі № 20 (вул. Адзінцова, 80) на творчую сустрэчу з
маладымі пісьменнікамі. Пачатак а 10-й гадзіне.
 
31 сакавіка — у Школу юнага літаратара пры Мін-
скім гарадскім аддзяленні СПБ (вул. Фрунзэ, 5, каб. 309).
Пачатак а 15-й гадзіне.
 
1 красавіка — на свята гумару — прэзентацыю кніж-
най серыі выдавецтва «Чатыры чвэрці» — «Несур’ёзна пра
сур’ёзнае». Імпрэза адбудзецца ў галерэі «Лабірынт» Нацы-
янальнай бібліятэкі Рэспублікі Беларусь (пр. Незалежнасці,
116). Пачатак у 14:30.
 
2 красавіка — на пасяджэнне студыі мастацкага чы-
тання «Вобраз» пры СШ № 23 (вул. П. Панчанкі, 56),
прысвечанае 70-годдзю Вялікай Перамогі. Пачатак а 13-й
гадзіне.
 
2 красавіка — на літаратурнае свята — падзвядзенне
вынікаў літаратурнага конкурсу сярод студэнтаў Бел-
дзяржуніверсітэта «Славянскі калейдаскоп», прысвечаны
Дню яднання народаў Беларусі і Расіі і 70-годдзю Вялікай
Перамогі. Імпрэза адбудзецца ў Доме Масквы (вул. Камуні-
стычная, 86). Пачатак а 16-й гадзіне.
 
2 красавіка — на літаратурна-музычнае свята, пры-
свечанае Тыдню дзіцячай кнігі. Мерапрыемства прой-
дзе ў дзіцячай бібліятэцы № 15 (вул. Слабадская, 27).
Пачатак у 15:30.
 
І хто цяпер прыдзярэцца, што нічога не робіцца, а чыноўнікі дарма паядаюць хлеб свой?
 
На старонцы 6, якая пазначана як “крытыка”, лімаразмаўцы ўражваюць нас новаўвядзеннем – аналізуюць сучасную драматургію. Гэта артыкулы Вікторыі Беляковай і Анатоля Трафімчыка. Як быццам для драматургіі няма сваіх дзяжурных выданняў, дзе гэта можна рабіць. Тысячы беларускіх кніг, што томяцца ў аўтараў пад канапамі, прагнуць свайго разгляду дзесяцігоддзямі. “ЛіМ” жа робіць выгляд, што іх у прыродзе не існавала. Аднак драматургія – зацікавіла дзівакаваты тыднёвік! Ёсць і другая версія. Нехта даў каманду з пляча – тэрмінова наладзіць крытычны аддзел, а то шмат пра іх непрыгожага пішуць. Але ж справы настолькі запушчаныя, што, верагодна, у рэдакцыі папросту няма надзейных кніг надзейных аўтараў, якія можна бязбольна разгледзець. Пайдзі правер, а ці не засвяціўся гэты аўтар у апазіцыйным друку? За гэта можа і галава паляцець. Таму – драматургія, рэч больш надзейная, бо дапушчана да сцэны, а значыць, адцэнзураваная ўжо.
 
І нарэшце дабіраемся да самай сапраўднай крытыкі. На старонцы 7 дзве дзяжурныя крытыкесы (Алеся Лапіцкая і Настасся Грышчук) штудзіруюць адну кнігу Анатоля Казлова – “Той, хто абганяе сны”.
 
Асноўная прывязка і прыдзірка крытыкаў да аўтара – яго героі занадта, так бы мовіць, юрлівыя, зашмат увагі надаюць сексу, прычым у самым нізкім і цялесным яго разуменні. Гэта даўні комплекс беларускай літаратуры, якая за савецкім часам была нават без эрасу, не кажучы пра нешта жывейшае. Прайшло трыццаць гадоў, а ў нас пры сутыкненні ў кнігах са здаровай сексуальнасцю па-ранейшаму палохаюцца – ці можна, ці не зашмат, ці не перабор? Дакараюць у адсутнасці высокіх пачуццяў. З такімі ж прэтэнзіямі, а яшчэ і з абвінавачваннямі ў бездухоўнасці прысталі і да Казлова.
 
З артыкула Лапіцкай:
 
Герой самакрытычны: ён добра разумее, што ахвота да «новага цела, разгулуасалоды, бяздумнасці ўчынкаў» нізкая і нядобрая. Няварта здраджваць спадарожніку жыцця, з якім маеш не толькі цёплыя адносіны, але і ўтульнае супольнае жытло. Тым не менш у сучасным свеце апраўданне распусце знаходзіцца хутка: кароткія інтымныя знаёмствы — гэта «душэўнае і фізічнае лекаванне», падстава для гонару: «дзень пражыты на ўсе сто пяцьдзясят»!
 
Або далей:
 
Герой Анатоля Казлова — мысляр і распуснік адначасова — заўсёды «сатканы з супрацьлегласцяў». Ён разважае пра вечнае, схільны да «самакапання» і, адпаведна, мае даволі развіты духоўны свет. Але ў сферы прыватных дачыненняў ён цалкам пазбаўлены самапавагі. Роздумы, якія пачынаюцца з філасофскіх пытанняў, здрадліва прыводзяць да высновы пра прывабнасць сексуальнай свабоды.
 
І сапраўды, як з такімі кніжкамі ў школьную праграму? Трэба ж было аўтару распусціць звыклую гаварыльню пра светлае і высокае, то бок пачаць падманваць чытача.
 
Далей, з дапамогай нейкай Т. Фіцнер, Лапіцкая вядзе фрэйдаўскі аналіз герояў Казлова:
 
Відавочная прычына праблем мужчыны-персанажа — спецыфічнае стаўленне да жанчыны. Спакуса атрымаць асалоду ад жаночага цела спалучаецца з няздольнасцю ці нежаданнем убачыць у сексуальнай партнёрцы душу. Як піша Таццяна Фіцнер, «адметнасць успрымання прадстаўніц супрацьлеглага полу героямі А. Казлова ў тым, што яны «свежае цела малодак» умоўна/візуальна «расчляняюць» на часткі. Яны бачаць перад сабой не асобу супрацьлеглага полу, а «камячкі ... пругкіх грудзей раскошных попак», «аголеныя лыткі, ладныя грудкі», «падатліва-шаўкавістую скуру» (курсіў наш. — А. Л.). Герой часцей за ўсё ставіцца да жанчыны з недаверам і пагардай — як да прылады д’ябла.
 
А трэба было б – ставіцца высока, узнёсла (памятаеце, як у Пазнякова, – “узнёсла схіліць галаву”), па-боску.
 
Насамрэч Лапіцкая выдатна разумее, што Анатоль Казлоў апісвае тое, чым захворвае свет у трэцім тысячагоддзі. Вырваўшыся з лапаў Традыцыі, родавы інстынкт аказаўся расперазаны і паказаў свой непрыгожы бок – ніхто, аказваецца, нікога не любіць, а проста выкарыстоўвае, як зубную шчотку ці гамбургер. Чалавек народжаны, каб спажываць, – прынцып небяспечны. Роўна як і другі прынцып – чалавек створаны для самарэалізацыі. (А як не даюць самарэалізавацца, то і самалёт з бязвіннымі душамі падарвём.) Так, празаіку каштуе вялікага цярпення, каб прэпарыраваць агідную сутнасць сучаснага чалавека. Але гэта, упэўнены, пакуль не норма, а паталогія. Добрыя людзі і добрыя пачуцці па-ранейшаму пераважаюць. І думаю, іх цяпер не менш, а можа, і больш, чым за савецкім часам. Проста тады не было чароўнага тэлевізара, які збірае негатыў па ўсім зямным шары і выдае яго за правіла, норму. Як не глядзіш чароўную скрыню, то можна ўсё жыццё прабавіцца без даўкага негатыву і агідных карцінак. Але ж усё агіднае па законах псіхалогіі прыцягвае. І таму празаікам – добры пажытак, бо проза рэдка калі жывіцца высокім і светлым. На тое яна і проза.


ЛіМаразм-52
 
Узорнае аддзяленне

Тыднёвік “ЛіМ” №13 за гэты год парадаваў тым, што ўсё на мазі, станок круціцца – галоўнае, Мінскае аддзяленне СПБ Міхася Пазнякова плённа працуе. Пра што традыцыйна засведчылі нам на старонцы №3. Ці не штодня там, у аддзяленні ўзорным, нешта ладзіцца, святкуецца, прэзентуецца, прычым па ўсёй тэрыторыі горада. Што радуе, бо літаратура жыць – будзе! Вось вытрымка з шырачэзнай абвесткі:
 
8 красавіка
 —
на творчую сустрэчу з паэтам Міхасём Пазняковым і кампазітарам, выканаўцам песень Аляксандрам Якіменкам. Мерапрыемства пройдзе ў СШ No 218 (вул. Ясеніна, 13). Пачатак у 10:30.
 
9 красавіка
 —
на творчую сустрэчу з паэтам Віктарам Шніпам «Мая душа, як птушка...», якая адбудзецца ў Цэнтральнай гарадской бібліятэцы імя Янкі Купалы (В. Харужай, 16). Пачатак у 13.30
 
Што тычыцца ўвогуле першых трох старонак, то там звыкла ўсё пустапарожняе. Банальныя назвы артыкулаў тое пацвярджаюць: “Шчодры дар”, “Крыштальная Паўлінка”, “Пры святле Купалавай зоркі”, “Фестываль вясны і паэзіі”. Назвы прыдатныя і да 70-х гадоў росквіту СССР. Ні аб чым, ні пра што, абы месца запоўніць.
 
На старонцы “паэзія” сустракаю Георгія Марчука. Чуў, што чалавек хварэе, нядаўна перанёс цяжкую аперацыю. Пытанне законнае: можна яго крытыкаваць? Ці толькі хваліць? Ці прапусціць наогул яго вершы, як не было. І ўсё ж, паколькі вопытны чалавек выносіць свае тварэнні на публіку, то жадае рэакцыі.
 
Таму возьмем хаця б “Тураўскі вальсок”
 
Добра ў Тураве людзям жыць,
Наша Прыпяць да мора бяжыць.
Радасць тут пануе ў хатах
І гасцей заўсёды багата.
 
Згодны, мой сусед па пляцоўцы кінуў на ліха Мінск, купіў хату ў Тураве ля ракі, будуе дачы быццам бы маскалям. Ажаніўся. Жонка на малаказаводзе. Праўда, яна наязджае ў Мінск, каб цешча перадала са школы недаедзеныя абеды для тураўскага сабакі. (Добра жывуць?) Прырода раскошная. Як і рыбалка. А, ледзь не прызабыў, Прыпяць бяжыць у Дняпро, а не ў мора наўпрост.
 
Добра ў Тураве працаваць,
Працу кожнага тут відаць,
Ураджайны зноў выдаўся год,
І дай нам, Божа,
жыць без нягод.
 
Ну сам паэтычны стыль мужыкаваты, без тонкасцяў, без адметных метафар, для заліхвацкай простанароднай песні.
 
Прыпеў:
 
А над Прыпяццю,
над шырокай
Буслы ў небе лета вітаюць,
Каб не быў ніхто адзінокі —
Пад вянец маладых
запрашаюць.
 
Далей:
 
Нашы вяселлі здалёку відно,
Што ў Давыд-Гарадку чутно.
Як жадаюць кахання і долі
І дзеткі каб не хварэлі ніколі.
Помнім словы
Святога Кірылы,
Надаюць яны людзям сілы.
 
(А ці памятаюць месцічы словы святога Кірылы? Да яго ім? Сумнеў вярэдзіць.)
 
І вядзе нас вера святая
Да царквы, што аблокі трымае
 
Прыпеў.
 
Добра ў Тураве, праўду кажу,
Хто не верыць, таму адкажу:
На любові трымаецца свет,
Усім дабра жадае сусед.
Добра ў Тураве песні спяваць,
Іх далёка ў свеце чуваць.
Ганарацца горадам людзі,
Шчасце ёсць і шчасце будзе.
 
Прыпеў.
 
Без усякага асабістага: Георгій, ну небагаты верш адкрыццямі, а словазлучэнне “шчасце ёсць і шчасце будзе” – не то камуністычны лозунг, не то народная прымаўка. Паэзія гэта не ваш канёк, давайце па шчырасці. І без крыўдаў.

 
Вершы Юрася Шамецькі прыкрываюцца прадмовай Ізяслава Катлярова.
 
А між тым я пра Шамецьку нешта чуў і раней і нешта з яго крытыкаваў. Памятаю, адзінай вартасцю яго тварэнняў лічылася, што паэт з Канады, а на родную старонку і мову не забыўся. Повязь зямлі.
 
Прасочым.
 
***
 
За паваротам — паварот
шляхоў няпростых, —
мы пераходзім з году ў год
пары узнёслай.
Упэўненасць тваёй рукі
мяне трымае.
Пяшчота, быццам плынь ракі,
перапаўняе.
І разам ідучы далей,
сябе мы
знойдзем...
Што не праходзілі раней,
аднойчы пройдзем,
бо неабсяжнасці палёт
спазнаць нам трэба...
За паваротам — паварот,
за небам — неба..
 
Як бачна любому дасведчанаму, з уласна паэзіяй справы горкія. Чаму пераходзім “з году ў год” менавіта “ўзнёслай пары”? Ці не таму, што для рыфмы са словам “няпростых”? У лірычнай гераіні, партнёркі лірычнага героя, па-мужчынску “ўпэўненая”, відаць – дужая рука, якая “трымае” героя. І разам з тым – у гэтай дужай каханкі поўна “пяшчоты”, якая “перапраўляе” героя некуды (няясна куды), быццам “плынь ракі”.
 
Скажыце, усе прыведзеныя вышэй сентэнцыі і метафары не трызненне сівой кабылы? Не? Тады доўжым: “героі”, ідучы далей, сябе “знойдуць”, а каб зарыфмаваць гэтае нагрувашчванне слоў, яны яшчэ і “пройдуць” тое, што не “праходзілі раней”. Ім яшчэ трэба “за паваротам” спазнаць “неабсяжнасці палёт” (сама па сабе канструкцыя лухтовая, неабсяжны палёт можна яшчэ ўявіць, а палёт неабсяжнасці – праблематычна, трэба глузды выварочваць, з творамі Канта звярацца.
 
Адным словам, Таццяна Сівец і К працягваюць куражыцца, здзекавацца з нас, выдаючы з нумара ў нумар за паэзію набор сказаў, выкліканых вычварнымі комплексамі аўтараў. Добра, калі гэта не сягае ў вобласць псіхіятрыі.
 
Заходзіць на старонкі “крытыка”, прызнацца, проста баюся.
 
Відаць, другім разам.
 
А пакуль чытачам і гэтай пажывы для роздумаў, мяркую, будзе задосыць.
 
Быць беларускай літаратуры або не быць – пытанне, з кожным разам пераконваюся, – нежартоўнае…


ЛіМаразм-53

Не толькі ілюзія

Гуляў учора і сёння па раёне, быў у краме, дзівіўся на грамадзян. Дзяжурны шпацыр. Але з кожным разам пераконваюся – жыццё ў кватэры, замкнёнае, якім я па волі лёсу жыву ўжо 19 гадоў, нашмат цікавейшае і ніколькі не пакаранне мне, а шчасце бязмернае. Рэч у тым, што я пераважна бачу людзей па тэлевізары, і так год за годам, выключаючы блізкіх сямейнікаў. І гэтыя людзі ў тэлевізары і свет, створаны імі, на парадак, на некалькі парадкаў глыбейшы і цікавейшы ад рэальнага свету, які зрэдку назіраю пад час прагулак, або выступленняў на публіцы.
 
Пастараюся паясніць. У тэлевізары сабраны лепшыя людзі нашай (чытай – расійскай), а таксама паўночна-заходняй цывілізацыі. У пераважнай большасці яны таленавітыя, энергетычныя, прынамсі не дэпрэсіўныя, і трансліруюць мне самае каштоўнае, што можа атрымаць чалавек – цывілізацыю і культуру.
 
Людзі ж, якіх я бачу пад час прагулак на мікрараёне – гэта збольшага звычайныя абывацелі, людзі безэмацыйныя (я бачу закрытыя, зашораныя маскі), хмурныя, вялыя, стоена злосныя, зрэдку агрэсіўныя, часцей – дэпрэсіўныя. Яны абцяжараны хмарным сырым кліматам, жыццём, якое ўяўляецца ім наборам страхаў, немагчымасцю самарэалізавацца (часцей – з прычыны ўласнай бяздарнасці), бояззю страціць якую-ніякую, хоць і нялюбую, не творчую працу. Гэта напісана на тварах.
 
Рэдка, вельмі рэдка чуецца на нашым мікрараёне смех, гамана – як правіла, ад людзей “паўднёвай” нацыянальнасці. Нашы ж паныла маўчаць, раўніва выбіраюць, абмацваюць у крамах прадукты, у гэтым матэрыяльным выжыванні ўсё іх жыццё. Калі і бывае беларус разняволены, то ў 99 выпадках са ста – агідна п’яны. Вось тады ён распяразваецца і падыходзіць да мяне “знаёміцца”, цікавіцца ці, не ў Афгане я атрымаў траўму пазваночніка, бывае кажа, што і сам там служыў. Совае грошы. Але гэта рэдка вельмі. Усё радзей і радзей. І гэтая некамунікабельнасць, закрытасць, пахмурнасць, стоеная заклапочанасць – даўно зрабілася нацыянальным характарам. Мала сонца. Размежаванне па дабрабыце і сацыяльным статусе. Адсутнасць агульнай духоўнай, нацыянальнай, дзяржаўнай ідэі; акрамя боязі не выжыць, страціць працу, захварэць, памерці нічога не кіруе людзьмі.
 
Як ні дзіўна, пры СССР было ўсё не так. Ветлівыя ўсмешкі, віншаванні з агульнымі святамі, пажаданні шчасця незнаёмцам на вуліцы – былі нормаю. Прычына – агульная ідэя, тры тэлепраграмы, якія праграміравалі ўсіх аднолькава; усе “таварышы” прыкладна матэрыяльна роўныя, усе аптымісты і гумарысты. У шматлікіх даўжэзных чэргах – не было паныласці, памятаю. Наадварот, азарт, энергія, жыццяздольнасць.
 
Цывілізацыя, а з ёй і шматпалярнасць ідэалогіі, разлагаюць нашага чалавека. 200 тэлеканалаў збіваюць з толку. Тым больш што там часта паказваюць гламур – шакаладнае жыццё “зорак” рознага калібру, жыццё, нашмат па якасці адрознае ад сярэдняга абывацельскага, калі лічыш кожную капейку, трасешся, як пракарміць дзяцей, не захварэць, не страціць не любімую і не творчую працу. Менавіта ўсведамленне большасцю людзей таго, што яны ў жыцці аўтсайдэры і што многія (па тэлевізары) жывуць непараўнальна лепш – прыбівае, прыгнятае, замыкае ў сабе.
 
Беларусам, трэба прызнаць, страшэнна пашчасціла, што яны жывуць у культурным полі расійскай культуры. Маю на ўвазе тэлеканалы, ФМ-радыё, кнігі, музыку. Інакш бы яны зусім заскавыталі ад безвыходнасці. Усё ж якую б ты прынізлівую, не творчую і малааплатную працу ні рабіў – грэе культура, тыя кнігі, што чытаеш у вольную часіну, тыя расійскія тэлепраекты, серыялы, фільмы, што глядзіш, музыку, што чуеш.
 
Культура адзіная, па вялікім рахунку, каштоўнасць у жыцці, якое звонку спрэс напруга, праца, затым хваробы, а ва ўзнагароду за твае старанні – смерць. Толькі культура робіць чалавека чалавекам, вучыць суперажываць чужому, як свайму, пражываць новыя, цікавыя віртуальныя жыцці, адчуваць еднасць з людзьмі, з космасам, з Богам, адлучае ад эгаізму, самай страшнай хваробы душы. Культура нацыянальная і агульначалавечая – самае надзейнае лякарства ад адзіноты і бессэнсоўнасці існавання. Бо родныя, як бы ты іх ні любіў, паміраюць. Сябры – часта здраджваюць. Каханне схільнае затухаць. І толькі свядомасць наша – космас бязмерны, дзе заўсёды можна знайсці інтарэс, аб’ект для віртуальнай і рэальнай любові.
 
Любоў бескарыслівая, без спадзеву на ўзаемнасць, – насамрэч самая надзейная і глыбокая, уласцівая толькі чалавеку любоў. Ну якая карысць табе, што ты ўлюбіўся ў поп-зорку, актрысу, літаратурную гераіню? Усё адно ўзаемнасці не чакай. А радасць часцяком большая, чым ад рэальнай палюбоўніцы, у ідэальнасці якой расчароўваешся праз некаторы час. Вось веліч культуры, паратунак для чалавека, адкрыццё сэнсу жыцця. Любіць радзіму, мову, культуру, літаратуру, музыку, чалавецтва ты можаш заўсёды і пры любым стане здароўя. Жывёлам гэта не дадзена. (А ў нас заўсёды жыве прымат, скіраваны здабываць ежу, шукаць самак, пладзіцца, дамінаваць у статку.)
 
Вось менавіта таму мы так і б’ёмся за культуру нацыянальную, пішам творы, крытычныя артыкулы, дамагаемся справядлівасці нейкай. Бо заўсёды будуць нараджацца людзі на Беларусі, якія мусяць рэалізоўвацца ў слове, а значыць, непазбежна ісці да СПБ і СБП, у часопісы, дзе найчасцей стаіць глухі тупарылы бастыён літаратурных чыноўнікаў і не пускае нікога. А калі табе заткнулі канал рэалізацыі па таленце – гэта такая бяда, якую нічым, нават шчаслівым сямейным жыццём, не кампенсуеш. Ты як бы жывеш, і як не жывеш, не выконваеш сваёй місіі, не маеш эмацыйнай разрадкі. У выніку захворваеш псіхічна або фізічна, бо творчая энергія яна як жоўць – калі не знаходзіць выхаду з печані, то робіць мінімум раздражняльным, а тое і псіхам. Таму, сябры, мы і стаім на варце літаратурнай брамы, таранім каменную сцяну цемрашальства – менавіта дзеля малой колькасці людзей, якія мусяць па прызванні ствараць нацыянальную літаратуру, напаўняць душы абывацеляў, якія цягаюцца на працу і ў магазін, і без культуры ўсё іх жыццё – суцэльнае выжыванне з перспектывай магілы. З культурай жа – гэта ілюзія вечнасці. А можа, і не толькі ілюзія…


ЛіМаразм-54

Жывыя класікі

Н. Чергинец: «Я понимаю: озабоченность заключается в том, что часто на страницах журналов появляются одни и те же авторы. Кроме того, сами сотрудники редакций в силу того, что получают небольшую зарплату, начинают печатать друг друга, чтобы заработать гонорар».

Гэтая тэндэнцыя літаратурных чыноўнікаў друкаваць адно аднаго ў холдынгу “Звязда”, тонка заўважаная Мікалаем Чаргінцом, мае месца і ў часопісе “Полымя” №12 за мінулы год прымае памеры пачварныя. Міжсабойчык непрыхаваны. Селі, самі парэзалі сала (чытай – ганарары) і самі з апетытам з’елі яго. У гэтым чытач можа спакойна пераканацца, зайшоўшы на сайт і азнаёміўшыся са зместам часопіса. І як добра, што менавіта наступным месяцам, на пачатку сёлетняга года, мы адчынілі нашу рубрыку. Інакш бы хвароба, якая перайшла ў злаякасную, прагрэсіравала б без усякага лячэння і догляду.
У часопісе, у шэрагу іншых лімаразмаўцаў, надрукаваны наш заўсёднік Міхась Пазнякоў. Апавяданні. Тры штукі. Паспрабуем прааналізаваць гэтую прозу і выявіць, што пабудзіла яе змяшчаць у “флагмане” айчыннай літаратуры, якія мастацкія якасці ўразілі рэдкалегію.
Для першага апавядання Пазнякоў абраў назву тонкую, неардынарную – “Ад лёсу не ўцячэш”.
Услухаемся.

Дзень быў сонечны, з ласкавым ветрыкам, без назольнай духаты, якая звычайна бывае сярод ліпеня ў вялікім горадзе.

Гэта пачатак. Мова цудоўная. Дый да зместу не прыдзярэшся. Акрамя, бадай, традыцыйнага для школьных сачыненняў першага сказа “Дзень быў сонечны…” – а там, звычайна, пайшло і паехала.
Але ж далейшае ў абзацы адразу насцярожвае крытычны пагляд.

За тыдзень гасцявання ў сваякоў, я трохі аствойтаўся ў Маскве, таму вырашыў пагуляць адзін — паездзіць у метро, пахадзіць па вуліцах у натоўпах масквічоў і шматлікіх прыезджых, наведаць музеі. А паколькі першыя сем дзён пайшлі ў мяне на агульнае знаёмства і пераважна з гісторыка-рэвалюцыйнымі мясцінамі, то цяпер планаваў паглядзець Маскву літаратурную, пабыць ля Пушкіна, Лермантава, Талстога, Чэхава, Маякоўскага, Горкага, Ясеніна...

Глядзіце. Твор пісаны ад першай асобы і неўзабаве мы даведаемся, што герой – дзесяцікласнік, якога бацькі адпусцілі пагуляць у Маскву, стольны горад СССР. Бо менавіта пра дарагую сэрцу Пазнякова імперыю пойдзе аповед. Аднак малады рамантычны герой, па-першае, гаворыць канцылярскай мовай, будуючы сказы так, як гэта робяць чыноўнікі ў справаздачах. “Тыдзень гасцявання”, “першыя сем дзён пайшлі ў мяне на агульнае знаёмства”, “з гісторыка-рэвалюцыйнымі мясцінамі”, “планаваў паглядзець Маскву літаратурную”, “пабыць ля Пушкіна, Лермантава, Талстога…” Ці не праўда, які добры хлопец? І якія чыстыя намеры ў юнака. Не, каб той жа Раскольнікаў, замысліць забіць бабульку, не, каб Міця Карамазаў, вымагаць грошы ў роднага бацькі, не, каб Долахаў, піць на пары бутэльку каньяку на краі акна. Не, наш герой выхаваны, руплівы, чысты, рамантычны юнак.
А вось і пацверджанне тэкстам:

Тым далёкім летам я закончыў дзясяты клас і падаў дакументы ва ўніверсітэт. Бацькі «прэміравалі» мяне двухтыднёвай паездкай у Маскву, што павінна было «надаць мне новыя сілы, узбагаціць маральна і паспрыяць паступленню». Бацькі мелі рацыю, бо рос я надта ўражлівым і хваравіта перажываў ростань са школай і аднакласнікамі.

Герой вымалёўваецца яўна накшталт Алёшы Карамазава ці князя Мышкіна. Праўда, бацькі ў тых не былі такія ўзорныя. Аднак неўзабаве высвятляецца, што герой наш – чалавек з адпаведнымі слабасцямі і нармальнымі сексуальнымі схільнасцямі.

Мяне цягнула так далёка ад дому яшчэ і таму, што ў падмаскоўным горадзе Электрасталь гасціла ў сваякоў аднакласніца і мая патаемная самота Э. Вядома, мае юнацкія фантазіі малявалі нечаканую, але такую шчаслівую сустрэчу з ёю. Чаго, натуральна, не адбылося. Дарога, новыя абставіны, жыццё і знаёмства з Масквою — тады сталіцай нашай вялікай, магутнай дзяржавы з велічнай назвай Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, падбадзёрылі, акрылілі мяне.

Во як! Фантазііі малявалі нечаканую сустрэчу ў 10-мільённай Маскве! І гэтыя юнацкія фантазіі, мабыць, былі як у здаровых юнакоў – эратычныя? І такую гарачую асалоду такі адужалі ўражанні ад уласна Белакаменнай, яны “падбадзёрылі, акрылілі” юнака. То бок адбылася фрэйдаўская сублімацыя інстынкту роду. Горад замяніў сексуальны аб’ект.

Яшчэ больш хацелася зрабіць нешта сваё, прыгожае, значнае, высакароднае, нават вельмі гучнае, такое, чаго яшчэ ніхто дагэтуль не рабіў.

Аднак і тут не ўсё нагэтулькі проста. Бо якое класічнае апавяданне без рамантыкі кахання і нечаканай сустрэчы? А менавіта ў класікі імкнецца наш аўтар.
 
Таму пацярпі, чытач, задоўгую цытату з апавядання:
 
Наведвальнікаў у музеі было няшмат. Я далучыўся да групы экскурсантаў. Экскурсавод вяла нас і расказвала так хутка, як мне падалося, што я не паспяваў усё ўважліва разгледзець, удумацца ў кожны цікавы або значны факт з жыцця любімага пісьменніка. «Нічога, — вырашыў, — пасля вярнуся і разгледжу ўсе экспанаты лепш, не спяшаючыся». Раптам убачыў дзяўчыну. Яна таксама не паспявала за экскурсаводам. Нешта асаблівае было ў яе постаці, рухах, адкрытым прыгожым твары. Мне падалося нават банальнае, што недзе ўжо бачыў яе, што яна ці не з маіх родных мясцін, адтуль, дзе ў нас, за недалёкім гарызонтам, узыходзіць сонца, разгараецца раніца, якую я вельмі любіў назіраць... Дзяўчына, відаць, адчуўшы пільны позірк, павярнулася ў мой бок. Мяне нібыта працяло токам. З паўхвіліны знерухомела глядзелі адно на аднаго. Ніякавата адводзячы позірк, яна злёгку хораша ўсміхнулася і накіравалася ўслед за групай. Праз некалькі хвілін мы зноў сустрэліся позіркамі. Пагляд яе васількова-блакітных вачэй, здалося, ахінуў усяго мяне нечым неверагоднацёплым, прыемным, незвычайным. Я адчуў: нешта здарылася, добрае-добрае, прыгожае-прыгожае... Незнаёмая дагэтуль хваля ўзрушанасці агарнула сэрца. І на што б я цяпер ні глядзеў, бачыліся яе вочы, поўныя прамяністага гаючага святла, прыцягальнай чысціні... Я падышоў да яе, калі яна схілілася над рукапісам Антона Паўлавіча. Хвіліны дзве, а мне падалося, што цэлую вечнасць, мы стаялі моўчкі.
 
Хацеў я вылучыць тлустым, для нагляднасці, асабліва манерныя, напышліва-фальшывыя, безгустоўныя, заштампаваныя месцы з гэтай цытаты. Але кінуў такі намер – вылучаць бы прыйшлося 90 адсоткаў. Настолькі ўсё па мастацкіх мерках мярзотна. З такімі сачыненнямі шкаляроў адпраўляюць перарабляць. Але ў акадэмічным дзяржаўным часопісе для старшыні МГА СПБ – робіцца выключэнне: не правячы ані слоўца (а як можа помсціць пан старшыня, мы ўжо зведалі), яго шчодра друкуюць, наляпіўшы для строгасці і пэўнасці перад аповедамі вось гэтую шыльду:
 
Пазнякоў Міхаіл Паўлавіч нарадзіўся 24 студзеня 1951 года ў вёсцы Заброддзе Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1977). Працаваў настаўнікам у школе, навуковым супрацоўнікам у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі, дырэктарам Літаратурнага музея Максіма Багдановіча, галоўным рэдактарам выдавецтва «Юнацтва», галоўным рэдактарам часопіса «Вожык», галоўным рэдактарам часопіса «Нёман», намеснікам дырэктара РВУ «Літаратура і Мастацтва». Цяпер — старшыня Мінскага гарадскога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі. Аўтар кніг паэзіі «Колер радасці» (1989), «Час надзеі» (1991), «Любі і помні» (2006), «Святое правіла…» (2008), «Усміхаюцца зоры над хатаю» (2011), «Доверием небо измерю» (2012), «Спявае жыта» (2014), «Наталенне Радзімай» (2014) і інш., «Слоўніка эпітэтаў беларускай літаратурнай мовы» ў двух тамах (2012), многіх кніг для дзяцей, а таксама кнігі прозы «Паміж радасцю і болем» (2010) і кнігі крытычных і літаратуразнаўчых артыкулаў «Залаты ключык духоўнасці» (2010). Лаўрэат прэміі Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі ў галіне літаратуры (2009),прэміі Міністра абароны Рэспублікі Беларусь у галіне літаратуры і мастацтва (2011 і 2013), іншых літаратурных прэмій.
 
І калі ты ўбачыў, чытач, што самі апавяданні дрэнь і лухта, то ведай – гэта абмарачэнне і зман, усё ад нячысціка. Ну падумай сам, ці могуць у паважаным грамадстве выдаваць столькі кніг бяздарнага чалавека? А ці могуць даваць гэтулькі прэмій? Таму апамятайся, прымі, зразумей, палюбі. А галоўнае, набярыся цярпення – бо такія тэксты і такіх аўтараў табе давядзецца бачыць у “Полымі” доўга і вельмі доўга. Практычна вечна. Яны нашы жывыя класікі.


ЛіМаразм-55

Будзьце ўважлівыя

Нумар “ЛіМ” №14 за сёлетні год пачынаецца надзвычай бадзёра. Абвестка пра чарговых рэкрутаў у СПБ. Нібы рэкорды ставіць літаратарская суполка, імкліва пашыраючыся, як мыльны пухір. Ды вось бяда: чалавекаў многа, а твораў мастацкіх гадамі не бачна. Зрэшта, навошта нам творы, калі кнігі чыноўнікаў спраўна выдаюцца, ганарары атрымліваюцца. Прычым, нібы на злодзеі шапка гарыць: шырокай рэкламы гэтых блатных праектаў (кшталту ўкладання прымавак ці перакладу казахскіх паэтаў) не робіцца, ва ўсякім разе яна раскідана па шматлікіх выданнях “Звязды” так, што і не расшалопаеш, у чым цымус. А ён у дабрабыце элементарным. Для ўсіх мы камунізм за Савецкім часам пабудаваць не змаглі, але свой рай на зямлі наменклатура наладзіла.
У рубрыцы ў “Саюзе Пісьменнікаў Беларусі” вядзецца гаворка з літаратарам Барысам Савіным. Па шчырасці, пра такога не ведаю, нягледзячы на добрую памяць і абазнанасць. Як высвятляецца, Савінаў сябар двух саюзаў – СПБ і Саюза пісьменнікаў Саюзнай дзяржавы. Нарадзіўся ў Расіі, потым перабраўся ў Беларусь і вельмі заклапочаны “пытаннямі беларуска-расійскай інтэграцыі”. Спадзяюся, гэта не замашкі імперскія. А то ў нас любяць апошнім часам з краінамі былога СССР абдымацца. Настальгія вярэдзіць.
Ды вось, прыкладам, артыкул “Сугучча”: зазірніце на старонку Туркменістана”, цытую пачатак:

На сайце zviazda.by  Выдавецкага дома «Звязда» асобнае месца займае старонка «Літаратурны Туркменістан» (www.sozvuchie.zviazda.by ). Беларуска-туркменскія літаратурныя стасункі — адзін са складнікаў міжнароднай дзейнасці пісьменніцкай грамадскасці. Традыцыйна ў пасляваенныя дзесяцігоддзі перакладчыкі былі ўважлівыя да туркменскай літаратуры.

А і праўда, ну няма важнейшых заняткаў у “Звязды”, як лучыць нас з туркменскай літаратураю. Пазацкавалі, павыганялі, адвадзілі ўсіх таленавітах аўтараў Беларусі са старонак выданняў холдынгу, дзе цяпер пасвяцца адны “зубры” былога СССР, ды бяздарнасці. Пазамоўчвалі ўсіх сучасных харызматычных літаратараў, дзесяцігоддзямі не памінаюць, напрыклад, такія імёны, як Някляеў, Галубовіч, Дранько-Майсюк, Эдуард Акулін і г.д. Тыцкаюць у твар нам нейкі сурагат літаратуры, які мерацца заўтра-паслязаўтра ўвапхнуць у праграмы школьныя ды інстытуцкія. Але вось паэзія брацкіх народаў, дзе можна намалаціць па падрадкоўніку тону сумнеўнай вартасці вершаў, выдаць кнігі і заглынуць ганарары – гэта святое. Пасля нас хоць патоп? Так трэба, спадары лімаразмаўцы вас разумець?
У раздзеле “паэзія” зноў Васіль Макарэвіч. Нястомны паэт. Колькі разоў я яго ўжо разбіраў, змарыўся, дальбог. Але прыходзіцца. Бо друкуюць адных і тых жа. А ў мяне такая работа – судзіць па ўсё строгасці нашу літаратуру. Калі думаеце, што гэта лёгка – корпацца ў чужых слоўных патоках, захлынаючыся ад пошласці ды бяздарнасці, – то паспрабуйце завесці сваю калонку і вядзіце яе месяц за месяцам.
На гэты раз Васіль Макарэвіч абрынуў на нас цэлую паэму. Прывяду толькі пачатак і скажу літаральна пару ласкавых слоў.

Калі некалькі гадоў таму я прыйшоў у рэдакцыю літаратурна-драматычных праграм на Беларускае радыё, там пазнаёміўся з Міколам Гірыловічам, тэхнічным майстрам, які цудам застаўся жыць у вайну пасля таго, як карнікі спалілі яго родную Дальву і жыхароў. Ён скупа расказваў пра трагедыю вёскі, у выніку чаго і з’явілася паэма.

Аўтар

Рэквіем Дальвы

Міколу Гірыловічу

1
Дзень з травы
Не ўзляціць, як з сіла.
Ціша вочы сцярожкія звузіла.
Дзе той провад, што бег ля сяла
Тэлефоннай варожаю
Сувяззю?

Провад
Карнікаў мог аклікаць
Гневам фюрара з сілай уладнаю,
Што пушчанскі Палік, нібы кадзь,
Абручамі сціскалі
Блакаднымі.

Не гадайце,
Хто рату адбыў
І за рысу нябыту аддалены, —
Провад кім перасечаны быў
Партызанскаю помстай
Ці Дальваю?
………………………..

І гэтак жа далей, у такім духу, на паўстаронкі, дробненькім шрыфтам.
І зноў змрок, і зноў “рэквіем”. Ізноў вычварная, неапраўданая, прыцягнутая за вушы вобразнасць. Чаму “дзень з травы” сабраўся ўзлятаць, “як з сіла”, але не можа? Чаму провад бег “тэлефоннай варожаю сувяззю”?
У нас думаюць, што калі ты абраў свяшчэнную тэму вайны, то ўжо не падвержаны літаратурнай крытыцы і можаш выдурвацца і сваволіць. Я запэўніваю лімаразмаўцаў, што гэты нумар у іх не пройдзе. Кожная памылка, ляпсус, літаратурнае “мыла” будзе зашальмавана і распята на старонках рубрыкі. Каб вы маглі, нібы ў люстэрка, хоць раз за доўгія дзесяцігоддзі без адэкватнай крытыкі на сябе паглядзець і жахнуцца. Яшчэ раз паўтараю, не трэба паразітаваць на свяшчэннай тэме вайны, горы і смерці нашых суайчыннікаў кепскімі творамі. Пісаць бяздарны твор на такую тэму – усё адно як частушку пахабную скласці пра пакуты людзей. Так думаю. Хто не згодны – рэгіструйцеся пад сваімі імёнамі ды спрачайцеся.

У вершы Валянціны Груць-Русакевіч пра гадзіннік, на мой погляд, цікавая задума – задаць пад “цік-так” пытанні “ці так?”, ці так жыла, маўляў, аўтарка, калі гадзіннік пераваліў за палову. Прывядзём увесь верш.

***
Ці так, ці так, ці так? — гадзіннік
Дапытвае няўмольна строга...
Далёка ўжо за палавіну
Зайшла жыццёвая дарога.

Ці так па ёй ішлая ўпарта,
Ці тыя словы ўсе і справы?
Ці так, ці так, ці так?..
Ці варта павагі ад людзей і славы?

Пра славу... Не, яе не трэба,
Не ў ёй усё ж, напэўна, шчасце.
Была б павага і патрэба
Жыць для людзей з душою насцеж.

Ці так, ці так?.. Сама не знаю:
Відаць, напэўна, лепей людзям.
А варта пекла або раю —
Судзіць Усявышні толькі будзе.

Верш прыемны. Не шэдэўр. Бо ёсць банальнасці – напрыклад, штамп “Судзіць Усявышні толькі будзе”. Ёсць негарманічныя месцы, з кароткімі словамі, якія прынята называць паэтычнымі паганкамі: “Не ў ёй усё ж, напэўна, шчасце”, амаль увесь радок з’елі гэтыя паразіты. Ну і кульмінацыя – ляп рэдактараў словы “ішла” і “я” ў першым радку другой страфы не раздзелены. Тут канкрэтна трэба назваць віноўнікаў – галоўны рэдактар Таццяна Сівец, абавязаная вычытваць нумар, затым – карэктар (не ведаю хто), ну і, зразумела, рэдактар аддзела паэзіі (таксама не ведаю хто, бо чуў, што Віктар Гардзей нібыта напісаў заяву на звальненне). Спадары рэдактары, надалей будзьце ўважлівыя.


ЛіМаразм-56

Беларуская таямніца

И пока ещё жива роза красная в бутылке,
Дайте выкрикнуть слова, что давно лежат в копилке.
                Булат Акуджава

Адчыніў “ЛіМ” №15 бягучага года і ледзьве не зарагатаў. Але збаяўся, што гэта рогат раптам пяройдзе ў істэрычны плач, і суседзі спалохаюцца. А ўразіў мяне анонс артыкула на старонцы 9: “ЛіМ”: назад у шасцідзесятыя”. Ну што тут дадаць? Верны кірунак!
І тыднёвік яго трымае строга. Вось, прыкладам, ужо на другой старонцы – фота і біяграфічныя звесткі новых рэкрутаў у СПБ. Не творамі, возьмем – дык колькасцю літаратараў!
І тут жа – лявей і ніжэй: “Адзначылі пісьменніцкі актыў”. Як хочаш, так і разумей гэтую назву. На фота Алесь К,арлюкевіч цісне некаму руку, уручае нейкую грамату. У артыкуле пазначана, што пісьменнікі узнагароджаны рэгаліямі за нейкія дасягненні значныя. Але ж чытаем спіс:

Рашэннем кіраўніцтва творчага аб’яднання адзначаны граматамі СПБ Уладзімір Цанунін, Вадзім Вазнясенскі, Дзмітрый Вінаградаў, Лёля Багдановіч, Алесь Камароўскі, Хведар Гурыновіч, Іван Ярашэвіч, Ісфандзіяр Вагабзадэ (Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол Азербайджана ў Рэспубліцы Беларусь, літаратуразнаўца, ён таксама член Мінскага абласнога аддзялення СПБ).

Як вам гэтыя імёны. Усе невядомыя. Або шэрасць. А гэта і трэба кіраўніцтву СПБ – не агучваць імёны харызматычных беларускіх літаратараў. выцясняць іх з выданняў. Выдаляць са сваіх шэрагаў. Усіх ужо амаль замаўчалі, выгналі беззаконна. Але пасол Азербайджана – член МГА СПБ! Во які фортэль ад Пазнякова. Зрэшты, гэты пан і не такое адмочваў. Чытачы рубрыкі ведаюць.
Крыху правей на старонцы – зноў справаздача па вале.
Чытаем пачатак:

Творчая сустрэча з пісьменнікам, галоўным рэдактарам выдавецтва «Мастацкая літаратура» Віктарам Шніпам «Мая ж душа, як птушка...» адбылася ў Цэнтральнай мінскай гарадской бібліятэцы імя Янкі Купалы і прымеркавана да 55-гадовага юбілею паэта. Мерапрыемства ініцыявана Мінскім гарадскім аддзяленнем Саюза пісьменнікаў Беларусі і Дзяржаўным музеем гісторыі беларускай літаратуры. Віктар Шніп — лаўрэат спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у галіне мастацкай літаратуры (2008) за кнігу «Страла кахання, любові крыж», а таксама прэміі імя Уладзіміра Маякоўскага Савета Міністраў Грузіі (1987) за зборнік «Гронка святла». Віктар Анатольевіч — аўтар больш як 20 паэтычных і празаічных кніг.

Ніжэй ідзе агітацыя падпісацца на “Вожык” (“З “Вожыкам” па жыцці”) і анатацыя найактыўнейшай дзейнасці Мінскага гарадскога аддзялення (“Мінскае гарадское аддзяленне Саюза пісьменнікаў Беларусі запрашае”).
Чытач, пэўна, думае, што з яго здзекуюцца. А між тым я толькі цытую, канстатую, нічога не прыдумляю. “ЛіМ” хвошча па задніцы сам сябе, вось у чым самая хохма.
Прапусцім пакуль мастацкую частку і скокнем на старонку з гордай назваю “крытыка”. Там адразу сутыкаемся з цікавай высноваю.
Віялета Вашыліна на пачатку свайго артыкула, нібы з кручы ў ваду, агаломшвае: “Беларускія празаікі нячаста засяроджваюцца на тэме кахання”. Оба-на. Два у два – пяць! І што вы са мной зробіце? Больш бязглуздай і нахабнай высновы цяжка ўявіць. Ды ўся наша літаратура адно і пранізана тэмай кахання. Хаця б Южыка пачытайце. Ці пана старшыню Міхася Пазнякова – як лірычна ён апісвае каханне ў палымянскай нізцы аповедаў – зачаруешся! А Караткевіч? А Шамякін? А Колас? Ну, праўда не куляюцца там у ложку як апантаныя, не размахваюць геніталіямі, затое кахаюць як! Аж не! Паводле Вашчылінай – рэдка пра каханне ў нас пішуць!
І скажыце, як можна пасля такой бесталковай высновы мець давер да аўтара і артыкула? Ці захочацца яго доўжыць чытаць? Ну Таццяна Сівец магла б, нарэшце, вычытваючы нумар, звярнуць на гэта ўвагу і замяніць шапку артыкула? Ці ўсе там паснулі даўно непрабудна?
 Але пахвальна ўсё-такі тое, што крытыкі ўзяліся разбіраць сучасную кнігу сучаснага празаіка Міколы Адама “Шоўк”. Акрамя Вашчылінай шчыруе над гэтым і заўсёдніца “ЛіМаразма” Алеся Лапіцкая. Прычым у шапцы артыкула яна відавочна супярэчыць паплечніцы:
 
Што можа быць больш істотным за пошукі адзінага спадарожніка жыцця? Гэты перыяд для кожнага мае сваю працягласць, і з вышыні гадоў гульня «кахаю — не кахаю» можа падавацца дзіцячай забаўкай. Аднак магчымасць перажыць колішняе душэўнае ўзрушэнне, па-іншаму паглядзець на сітуацыю моцна трымае чытача стандартны таму на любоўных калізіях заснавана большасць вядомых літаратурных твораў.
 
Аказваецца, усё ж на любоўных калізіях заснавана большасць літаратурных твораў! Як казаў адзін герой савецкага фільма: “Тут мы з вамі не супадаем” (тычыцца Вашчылінай і Лапіцкай).
 
Бянтэжыць іншае – новы пачварны ляпсус ад Сівец і Кампаніі. Удумайцеся ў другі сказ цытаты: “…паглядзець на сітуацыю моцна трымае чытача стандартны таму…” – ну, дзяўчаты, апамятайцеся, вазьміце сябе ў рукі, не няслаўце дзяржаўны “ЛіМ”.
 А Алесю Карлюкевічу, мусіць, чым уручаць граматы і абдымацца з дагодлівымі літаратарамі, трэба было б даўно застроіць рэдакцыю і накачаць яе, каб не забываліся пра адказнасць. Не трэба ператвараць тыднёвік у пасмешышча.
 Адзіная больш-менш адэкватная крытычная думка праглядаецца ў калонцы Аксаны Бязлепкінай, якая асядлала свайго любімага коніка – апытанні сярод студэнтаў, ці чытаюць яны нацыянальную літаратуру наогул, а калі чытаюць, то што.

Мяркую, гэта няправільна — патрабаваць ад юнакоў маўкліва прызнаваць нашы аўтарытэты. Ім прапаноўваеш іерархію пісьменнікаў — далей яны рухаюцца самі, пагаджаюцца або не. А эмацыянальнае скіданне класікаў — пабочны эфект сталення. Скідваю — значыць, існую.
 (Аксана Бязлепкіна)


ЛіМаразм-57

Усё для вас

Недзе пасля таго, як мне споўніўся 21 год, асноўным заняткам для мяне стала праслухванне вінілавых пласцінак ці касет з запісамі Акуджавы, Высоцкага, Візбара. Іншых бардаў было значна цяжэй дастаць, таму я месяцамі круціў адны і тыя ж пласцінкі. Хутчэй бег з інстытута дамоў, уключаў прайгравальнік, клаўся на канапу і слухаў як зачараваны. Для чаго, не ведаю. Проста нічога больш не прыносіла мне ў жыцці столькі эмоцый. Слухаў бязмэтна – я не збіраўся станавіцца паэтам, пісьменнікам. Але ж менавіта праз некалькі гадоў слухання запісаў мяне пацягнула да пяра. Прычым вершы сталі прыходзіць самі і ў самых розных месцах – у тралейбусе, на працы, на рыбалцы. Я заўсёды насіў з сабою блакнот, куды іх адразу запісваў, а ўжо потым дапрацоўваў няспешна.
Гадоў дваццаць я ўжо не слухаю так апантана любімых бардаў. І вось нядаўна быў ашаломлены тым, што адкрываю ў песнях Булата Акуджавы неверагодныя духоўныя бездані. Бездані, якія я адчуваў раней адно інтуітыўна, на ўзроўні магіі музыкі і слоў. Прычына стала яснай як дзень і літаральна скаланула мяне. Я не разумеў тады Акуджаву таму, што не ведаў хрысціянства, выхаваны пры сацыялізме ў атэістычнай сям’і. А менавіта хрысціянскім паэтам, прычым наскрозь, быў і ёсць Булат Акуджава.
Ён вельмі часта пачынаў свае канцэрты з песні “Надпіс на камені”. Я пашукаў тэкст у Сеціве. І наткнуўся на тое, што і чакаў. Проста прывяду цытаты:

Помогите, пожалуйста, нужен анализ стихотворения Б,Окуджавы, желательно стихотворения "Надпись на камне" или любое другое об Арбате(чтобы вписаться в главную тему руферата)

Гэта, відаць па ўсім, моліць нейкі студэнт, двоченік і гультай.
І тут жа невядомы добразычлівец яму расшыфроўвае:

Вообще, все стихотворения Булата Окуджавы, посвященные арбату - это воспоминания о довоенной реальности.
Стихотворение «Чаепитие на Арбате» (1975 г. ) входит в их чило, т. е. число стих-й об Арбате. Арбат для Окуджавы был всегда центральной улицей, не только в жизни, но и в творчестве, он был и призванием поэта, и его бедой, сам Окуджава назначил себя "дворянином с арбатского двора, своим двором взведенным во дворянство". С большинством стихотворений об этой улице связано одно интересное свойство – на Арбате привычные представления о времени превращаются в нечто совершенно другое, нет границ между прошлым и настоящим, герой способен встретить мертвых людей, стирается грань между живым и мертвым.

Я, зразумела, не чытаў усю літаратурную крытыку на паэзію Булата Акуджавы, але чамусьці ўпэўнены, што многія менавіта як гімн Арбату, малой радзіме, успрымаюць гэты верш. І паэт збольшага застаўся незразуметы. А гаварыў ён зусім пра іншае…
Дарэчы, у маладосці мяне напружваў гэты верш (песня) менавіта таму, што нацяжкай выглядалі для мяне словы “арбацтва”, “дваранства”, калі глядзець іх у кантэксце.
Зірніце на тэкст:

* * *

Пускай моя любовь, как мир, стара, --
лишь ей одной служил и доверялся.
Я -- дворянин с арбатского двора,
своим двором введенный во дворянство.

За праведность и преданность двору
пожалован я кровью голубою.
Когда его не станет, я умру,
пока он есть - я властен над судьбою.

Молва за гробом чище серебра
и вслед звучит музыкою прекрасной...
Но не спеши, фортуна, будь добра,
не выпускай руки моей несчастной.

Не плачь, Мария, радуйся, живи,
по-прежнему встречай гостей у входа...
Арбатство, растворенное в крови,
неистребимо, как сама природа.

Пускай моя любовь, как мир, стара, --
лишь ей одной служил и доверялся.
Я -- дворянин с арбатского двора,
своим двором введенный во дворянство.

І што гэта, скажыце, за “праведность и преданность двору»? Што значыць “Когда его не станет, я умру», а «пока он есть - я властен над судьбою»? Чаму двор настолькі сакральны? Бо людзі ж спакойна мяняюць месцы жыхарства, краіны, культуры і не паміраюць. Аднак паспрабуйце замяніць натужлівае слова “арбатство” і недарэчнае тут слова “дворянство” на слово «христианство». А преданность «двору» – на преданность «Христу». І ўся загадка верша, напісанага за савецкім часам, вырашаецца імгненна, а сэнс перакульваюцца з галавы на ногі. Знікае поза, надуманасць, нацяжка – і адчыняюцца вароты ў сапраўды сакральнае, вечнае. Ключ да творчасці паэта. І менавіта таму Акуджава часта распачынаў гэтай песняй канцэрты. І, дарэчы, менавіта таму адчуваў сябе да канца дзён незразуметым!
Паэт за праведнасць і адданасць Хрысту ўганараваны “блакітнай крывёю” – сімвал духоўных азарэнняў. Акуджава сапраўды быў удастоены дару духоўнага бачання, гарманічнасцю натуры. І ўсё гэта выяўлялася ў паэзіі, пакладзенай на боскую музыку. Я не ведаю больш паэтаў, якія адпачатку былі гарманічныя, дасканалыя, настолькі глыбокія, прычым спалучаючы гэта са светлынёй чалавечай асобы. Геніяльны Барыс Пастарнак ішоў да гэтага ўсё жыццё, згарманізаваўшы сябе і сваю паэзію толькі пад старасць. Акуджава ж, такое ўражанне, быў іншапланецянін, або “анёл у плоці”, як у народзе любяць казаць.
Але ж давайце скончым з вершам “Надпіс на камені”.
Фраза “Молва за гробом чище серебра //и вслед звучит музыкою прекрасной» – ну ніяк не стасуецца з арбацкім дваром, а толькі – з Труной Гасподняй. Што наўпрост зацвярджаецца наступнай страфой:

Не плачь, Мария, радуйся, живи,
по-прежнему встречай гостей у входа...
Арбатство (христианство – М.Ю.), растворенное в крови,
неистребимо, как сама природа.

Думаю, не выпадае ўсумніцца, што Марыя – Маці Божая, і менавіта яе просіць паэт не плакаць, бо Хрыстос уваскрэсне. Прычым як у новым целе, якое сорак дзён будуць бачыць апосталы (і гэта не прывід, бо да яго яны дакраналіся, з ім размаўлялі, елі), так і ў новым вучэнні, якое перайначыць твар Зямлі ў прамым сэнсе.
І гэта пісана ў махровы савецкі час!
Ну і любоў, якая старая як свет, маецца на ўвазе менавіта як любоў Хрыстова, паколькі праведнікі жылі на зямлі задоўга за з’яўлення Ісуса. Таму менавіта гэтай любові, толькі ёй, “служил и доверялся» вялікі паэт. Прычым я ўпэўнена выказваю версію, што вялікі ён быў адпачатку, а не па меры творчага росту. Вось у чым дзіва. Я адшукаў у Сеціве запіс аднаго канцэрта Акуджавы, дзе ён дае тлумачэнне многім вершам, у прыватнасці кажа, што некаторыя выконвае упершыню, просячы не судзіць строга, а то ён можа словы забыць. І вось гэтыя дэбютныя песні Акуджава выконвае бездакорна, строга трапляючы ва ўсе ноты (не будучы прафесійным музыкам), з тымі вытанчанымі інтанацыямі, да якіх мы потым звыкнем дзесяцігоддзямі. Такое ўражанне, што песні існавалі заўсёды, а паэт іх адно вымаў аднекуль гатовымі.
Я не першы год гляджу праект “Голас”, дзе добра абучаныя таленавітыя музыканты выконваюць, скажам так, сусветныя шэдэўры. Прычым робяць гэта цудоўна пастаўленымі галасамі. І вось гэтыя прафесіяналы на эмоцыях вельмі часта даюць фальшывыя ноты, што адзначаюць іх суддзі, прафесіяналы. Яны фальшывяць таму, што прырода іх чалавечая, недасканалая, дае збоі. І толькі цягам гадоў і ўпартых трэніровак яны дасягнуць таго, што амаль не будуць фальшывіць. Булат Акуджава, не прафесійны музыкант, – дасканалы ад прыроды, як Моцарт, які часта прама ці ўскосна прысутнічае ў яго песнях. Таму і не фальшывіць. Ні ў словах. Ні ў музыцы. Ні ў акцёрскіх інтанацыях.
Уся творчасць Акуджавы настолькі глыбінная, што для разгляду і аналізу патрабуюцца тамы. У рамках артыкула я толькі паспрабую звярнуць увагу на хрысціянскую пазіцыю паэта. На прыкладзе, што называецца, яго самых-самых шэдэўраў.
Хто не ведае песню “Вінаградная костка” (правільная назва “Грузінская песня”)? Але ўдумваюцца ў тэкст, зачараваныя мелодыяй, не многія. Зірнём у яго:

Виноградную косточку в теплую землю зарою,
И лозу поцелую, и спелые гроздья сорву,
И друзей созову, на любовь свое сердце настрою...
А иначе зачем на земле этой вечной живу?

Собирайтесь-ка, гости мои, на мое угощенье,
Говорите мне прямо в лицо, кем пред вами слыву,
Царь небесный пошлет мне прощение за прегрешенья...
А иначе зачем на земле этой вечной живу?

В темно-красном своем будет петь для меня моя дали,
В черно-белом своем преклоню перед нею главу,
И заслушаюсь я, и умру от любви и печали...
А иначе зачем на земле этой вечной живу?

И когда заклубится закат, по углам залетая,
Пусть опять и опять предо мной проплывут наяву
Белый буйвол, и синий орел, и форель золотая...
А иначе зачем на земле этой вечной живу?

 Вінаградная костка, пасаджаная ў зямлю, – сімвал працоўнага, творчага чалавека (памятаеце прытчу Хрыста пра зерне?). Гэта значыць, талент павінен аддавацца людзям дарэшты штодзённаю працаю, паміраць як зерне і нараджацца як плод. На плады, на “вінаградную гронку” паэт склікае сяброў, настройваючы сэрца на любоў. Як казаў Збавіцель, дзе двое ці трое сабраліся ў імя Яго, там Ён пасярод іх. Адсюль і настройванне сэрца на любоў. І рэфрэн пры канцы кожнай страфы – замацоўвае: “А иначе зачем на земле этой вечной живу?»
У другой страфе ўжо прамым тэкстам указваецца Цар Нябесны, які пашле паэту дараванне за грахі, бо бязгрэшных людзей не бывае. (Згадайма песню “Пра Валодзю Высоцкага”, дзе таксама ідзе «как умел, так и жил, а безгрешных не знает природа»). Адразу адзначым, што матыў “нікога не судзі” праходзіць стрыжнем у творчасці Акуджавы. Ён можа асуджаць адно грэх, а не людзей – “Ах, война, что ж ты сделала, подлая?». Рэдкі выпадак, дарэчы: прайшоўшы жудасную вайну, паэт не азлобіўся на людзей, на ворагаў, што таксама ўказвае на дасканалую прыроду яго асобы – дараваць ворагам, гэта таксама адзін з прынцыпаў хрысціянства. Прасачыце вершы – няма ў Булата бравады, што, маўляў, мы б’ём ворага, як у таго ж Высоцкага. Вайна для Акуджавы – бяда, грэх, перамагчы які, ён ведае, можна толькі ўдасканальваючы прыроду кожнага чалавека праз Хрыста. Працэс доўгі. Але іншага рэцэпту няма.
Апошняя страфа наўпрост указвае на спакойны пераход праведніка пасля смерці да Хрыста, дзе сімвалы неба, зямлі і вады – арла, буйвала, фарэлі – плывуць наяве. Смерці, такім чынам, няма. Рэфрэн замацоўвае пастулат, што без уваскрэсення няма сэнсу жыцця чалавека. Успамінаем словы апостала Паўла, які гаварыў, што калі Хрыстос не ўваскрэс, то ўся наша вера не мае сэнсу. Бо сіла хрысціянства не толькі ў маральных пропаведзях, а ў жыцці вечным праз веру ў Хрыста, які – апосталы рэальна бачылі – уваскрэс пасля раскрыжавання ў дасканалым, не падвержаным тлену целе, якое можа быць адначасова ў некалькіх месцах, якое праходзіць праз сцены і г.д.
Яшчэ адзін з самых пранізлівых вершаў Акуджавы, які я таксама не мог зразумець дарэшты без дапамогі хрысціянства:

Опустите, пожалуйста, синие шторы.
Медсестра, всяких снадобий мне не готовь.
Вот стоят у постели мои кредиторы,
Молчаливые Вера, Надежда, Любовь.

Раскошелиться б сыну недолгого века,
Да пусты кошельки упадают с руки.
Не грусти, не печалуйся, о моя Вера,
Остаются еще у тебя должники.

А еще я скажу, и бессильно, и нежно,
Две руки виновато губами ловя,
Не грусти, не печалуйся матерь Надежда.
Есть еще у тебя на земле сыновья.

Протяну я Любови ладони пустые.
Покаянный услышу я голос ее:
«Не грусти, не печалуйся, память не стынет.,
Я себя раздарила во имя свое.

Но, какие бы руки тебя б не ласкали,
Как бы пламень тебя не сжигал, неземной,
В троекратном размере, болтливость людская,
За тебя расплатилась. Ты чист предо мной».

Чистый-чистый лежу я в наплывах рассветных.
Белым флагом струится на пол простыня.
Три жены, три сестры, три судьи милосердных
Открывают последний кредит для меня.

Як я ўспрымаю гэты верш: чалавек смяротна захварэў, прычым найхутчэй смерць пачалася на ўзроўні духоўным. І ён гэта разумее, і просіць урачоў не старацца, бо яны яму тут не памочнікі. Ён хапаецца за апошнюю саломінку, ідзе на пакаянне, апусціўшы “сінія шторы”, застаецца сам-насам з сабой і з Богам. Перад ім стаяць “крэдыторы” – Вера, Надзея, Любоў. І аказваецца, што чалавек перад імі банкрут, у яго “пустыя кашалькі”. Пабегаўшы па жыцці, ён растраціў самае галоўнае – сваю боскую прыроду, свой унутраны свет, ганяючыся за страсцямі. Але ён каецца і пераконвае “крэдытораў”, што іншыя людзі заплацяць за яго. І вось тут ключавое: Хрыстос сваімі пакутамі на Крыжы за ўсіх заплаціў. Нездарма ж апошні зварот няшчаснага – да Любові. А Любоў – сімвал Хрыста. Што кажа хвораму Збавіцель? «Я себя раздарила во имя свое… Ты чист предо мной». Нягледзячы на складаную вобразнасць, уласцівую паэту, сэнс ветрам выдзьмухвае ўсё наноснае, завуаліраванае. І застаецца хворы непасрэдна ўжо перад Хрыстом.
Ну а далей працуе сіла пакаяння – чалавек ляжыць чысты ў “наплывах” світання, урачыстасць моманту падкрэсліваецца “белым сцягам” прасціны. І вось “тры сястры міласэрных” адкрываюць “апошні крэдыт” для душы. Ён пачынае адраджацца. Прычым у паўторы страфы гучыць у Акуджавы ўжо не “последний кредит», а «бессрочный кредит». То бок без волі чалавека канчаткова пагубіць яго немагчыма, але і без волі гэтай шлях да Бога немагчымы таксама. Гэта адзін з пастулатаў, дарэчы, праваслаўя. А менавіта на праваслаўнай тэрыторыі, скажам так, вырас савецкі паэт з каўказскімі каранямі – булат Акуджава.
Глядзім яшчэ адзін знакаміты верш:

Песенка о полночном троллейбусе

Когда мне невмочь пересилить беду,
Когда подступает отчаянье,
Я в синий троллейбус сажусь на ходу,
В последний, случайный.

Последний троллейбус, по улице мчи,
Верши по бульварам круженье,
Чтоб всех подобрать, потерпевших в ночи
крушенье, крушенье.

Идущим по улице дверь отвори,
Я знаю, как в зябкую полночь
Твои пассажиры, матросы твои,
Приходят на помощь.

Я с ними не раз уходил от беды,
Я к ним прикасался плечами.
Как много, представьте себе, доброты
В молчаньи, в молчаньи.

Последний троллейбус плывет по Москве,
Москва, как река затихает.
И боль, что скворчонком стучала в виске,
Стихает, стихает.

Большасць людзей зноў жа ўспрымаюць яго як прагулку на тралейбусе, каб развеяцца і зняць тугу.
Ды не толькі. Таму што тралейбус нездарма паўночны і нездарма ён падбірае ўсіх, хто пацярпеў уночы руйнаванне душы. І апошні ён менавіта таму, што калі чалавеку ніхто не можа дапамагчы, а з самім сабой невыносна і брыдка – іншага спосабу, як ісці да Хрыста, у яго проста няма. І вось людзі ў тралейбусе “Твои пассажиры, матросы твои, Приходят на помощь». Такім чынам, вымалёўваецца тралейбус як сімвал Царквы Хрыстовай, якая прыходзіць на дапамогу ўжо два тысячагоддзі тым, хто шукае збавення ад граху і звязаных з ім пакутаў. Выратавацца, пазбавіцца хваробы. Адсюль – Збавіцель. У малітоўным маўчанні – як многа, аказваецца, дабрыні… “Как много, представьте себе, доброты В молчаньи, в молчаньи». І вось ужо ў апошняй страфе містычнае і сімвалічнае патухае – і тралейбус як быццам зноў плыве па Маскве, па рэальнасці, якая – як паказаў нам верш – вельмі і вельмі няпэўная штука, з якой падчас хочацца бегчы на радзіму – да Хрыста, а пабываўшы там – вылечваешся і бачыш рэчаіснасць асэнсаванай, прасветленай, радаснай.
Увогуле сілу нашу паэт бачыць у яднанні. Але менавіта ў яднанні Хрыстом – “Возьмемся за руки друзья, что б не пропасть поодиночке». І саюз гэты зусім не камсамольскі, не піянерскі, як некаторыя памылкова думалі ў савецкія часы, слухаючы магічныя песні генія! А «безумный наш султан», які “сулит дорогу нам к острогу», гэта далёка не Сталін, як я падазраваў у маладосці, а сам сатана, дух разбурэння, які прагне заняволіць душы людзей цемраю.
Або песня, ад якой мяне скаланае:

Неистов и упрям,
Гори, огонь, гори.
На смену декабрям
Приходят январи.

Нам все дано сполна --
И горести, и смех,
Одна на всех луна,
Весна одна на всех.

Прожить лета б дотла,
А там пускай ведут
За все твои дела
На самый страшный суд.

Пусть оправданья нет
И даже век спустя
Семь бед -- один ответ,
Один ответ -- пустяк.

Неистов и упрям,
Гори, огонь, гори.
На смену декабрям
Приходят январи.

Тут, безумоўна, трэба слухаць мелодыю, якая нашмат узмацняе ўражанне. Але і па тэксце відавочна: Страшны Суд, напісаны, зразумела, з малых літар. І адказ на гэтым судзе для праведніка – пусцяк! Чысціня перад Хрыстом. Дзіўлюся, як лоўка вадзіў за нос Акуджава Сістэму, мудра пасмейваючыся.
А неўтаймоўны агонь, які паэт заклікае гарэць і гарэць, – гэта зноў жа Бог у душы, творчая сіла, праўда, Хрыстос.
А студзенях, якія прыходзяць на змену снежням –  сімвал Вечнасці, ні болей ні меней. Вечнасці ў Хрысце. Калі гэта да мяне ўпершыню даходзіла, то з душой адбывалася нешта неверагоднае. А падняўшыся зранку сёння, бо з вечара намерыўся апісаць свае думкі, – адчуў дзікі страх і маладушнасць – раптам не спраўлюся з такой непадымнай адказнасцю? Гэта і была д’ябальская спакуса. Бо менавіта гэты тып прызваны ад прыроды ўсім заткнуць раты, асабліва паэтам, бо слова іх самае дзейснае ў свеце людзей.
І нарэшце самы любімы мой, дзівосна кранальны верш:

ПРОЩАНИЕ С НОВОГОДНЕЙ ЕЛКОЙ

Синяя крона, малиновый ствол,
звяканье шишек зеленых.
Где-то по комнатам ветер прошел:
там поздравляли влюбленных.
Где-то он старые струны задел -
тянется их перекличка...
Вот и январь накатил-налетел,
бешеный как электричка.

Мы в пух и прах наряжали тебя,
мы тебе верно служили.
Громко в картонные трубы трубя,
словно на подвиг спешили.
Даже поверилось где-то на миг
(знать, в простодушьи сердечном):
женщины той очарованный лик
слит с твоим празднеством вечным.

В миг расставания, в час платежа,
в день увяданья недели
чем это стала ты нехороша?
Что они все, одурели?!
И утонченные как соловьи,
гордые, как гренадеры,
что же надежные руки свои
прячут твои кавалеры?

Нет бы собраться им - время унять,
нет бы им всем - расстараться...
Но начинают колеса стучать:
как тяжело расставаться!
Но начинается вновь суета.
Время по-своему судит.
И в суете тебя сняли с креста,
и воскресенья не будет.

Ель моя, Ель - уходящий олень,
зря ты, наверно, старалась:
женщины той осторожная тень
в хвое твоей затерялась!
Ель моя, Ель, словно Спас-на-крови,
твой силуэт отдаленный,
будто бы след удивленной любви,
вспыхнувшей, неутоленной.

1966 г.

Здавалася б, тэма ясная і заяўленая самой назвай. Хто не сумаваў, развітваючыся з сімвалам Навагодніх святаў – ёлкаю? Быццам губляеш нешта рэальнае, цёплае, адрываеш ад душы…
Але якая складаная вобразнасць верша! І перажыванні ў многім аўтарскія, суб’ектыўныя. Тут і закаханыя, якіх віншавалі каля яліны. І чароўнасць гітарных струн. І студзень, які налятае шалёна і кліча ад святаў у дарогу. І чароўны вобраз жанчыны, цень якой потым заблытаўся ў кроне. І нейкія неверагодныя кардонныя трубы. І знятая менавіта з крыжа ёлка… А каго здымалі з Крыжа, мы ведаем. Калядная, навагодняя яліна ўжо параўноўваецца паэтам з самім Хрыстом! І праўда, кожны ведае гэты дух радасці, сямейнай злагады, еднасці людзей, які прыходзіць у дамы разам з пахам хвоі, які часам застаецца на ўвесь год, на ўсё жыццё, калі пражываеш яго праведна, у працы, творчасці і любові. У яліны, праўда, няма ўваскрэсення, кажа паэт з сумам. Але надзея на яго ёсць у чалавека. Вострае адчуванне кінутых у сумёты ялін недзе ў раёне Старога Новага года жыве ўва мне з дзяцінства, тады было мала штучных ялін. Але адчуванне гэтае – светлае, толькі ціхі сум. Бо ёлка сваю справу зрабіла ўжо – злучыла людзей, сем’і, народ любоўю. Уяўляеце, якая гэта сіла, калі кожны з мільёнаў у адзін і той жа міг зычыць усім дабра?
Акуджава тым не менш сумняваецца – ці не дарма старалася яліна, злучаючы людзей? Бо каму, як не яму, ведаць, што грэх і боль жывуць у свеце – вайну паэт сербануў напоўніцу. І вось гэты сілуэт яліны набывае ў яго параўнанне не то іконай “Спас-на-крови», не то з храмам Спас на Крыві. Тут ужо прамая адсылка да праваслаўя ў савецкага барда. А выратаванне на крыві – чыёй? Зноў жа – Хрыста.
Адзін і той жа скразны матыў праз усе вершы! Уратавацца – любоўю. будаваць свой унутраны свет па гэтых законах. Успрымаць знешні свет – праз гэтую прызму.
Зірніце ролік https://www.youtube.com/watch?v=l5iUlI-5rvk – якія прасветленыя твары гледачоў на канцэрце Булата Акуджавы. Часта вы такія бачыце па жыцці? І ў храме праваслаўным не заўсёды будзе так пры богаслужэнні, каб усе – свяціліся. Прычына ў тым, што Акуджава даводзіць тыя ж хрысціянскія ісціны, не ціснучы, не палохаючы, супакойваючы гармоніяй гітары, мелодый, голасу, сваёй мудрай добразычлівасцю і ўседараваннем. Бачанне духоўнага свету, вечнасці адчыняецца людзям ненавязліва.
І не дзіва, што менавіта ў час, калі перакрылі ўвесь друк, прыйшлі два вялікія барды – Высоцкі і Акуджава. Разам з Пастарнакам – які таіў сваё хрысціянства ў прыродзе і каханні – гэта тры найвялікшыя галасы савецкай паэзіі. Высоцкі – высмейваў і асуджаў, бунтаваў, разрываючы душу і разам з тым дысгарманізуючы сваю асобу. Акуджава і Пастарнак – апявалі прыгожасць, святасць, хрысціянства, не судзячы анікога, таму захавалі цэласнасць і цнатлівасць асобы да апошняга часу.

Чаму я напісаў гэты артыкул для нашай рубрыкі? А з надзеяй, што нехта задумаецца і пачне разважаць аб прызначэнні паэзіі. Нехта проста стане слухаць Акуджаву і яму стане хораша, як некалі мне. А нехта, магчыма, задумаецца, ці яго гэта прызванне – вершы пісаць… Бо, паводле Булата, у паэта спаборнікаў няма, проста праз вершы ён спрабуе ісці да Хрыста:


У поэта соперников нету -
Ни на улице и не в судьбе,
И когда он кричит всему свету,
Это он не о вас - о себе.

Ручки тонкие к небу возносит,
Жизнь и силы по капле губя.
Догорает, прощения просит.
Это он не за вас - за себя.

Но когда достигает предела
И душа отлетает во тьму -
Поле пройдено, кончено дело.
Вам решать - для кого и кому.

То ли мёд, то ли сладкая чаша,
То ли адский огонь, то ли храм...
Всё, что было его, - нынче ваше.
Всё - для вас. Посвящается вам.


ЛіМаразм-58

Нягуста і безгустоўна

Полымя №3 2015 г. парадаваў тым, што зноў сабраў на сваіх старонках наменклатуру дзяліць ганарары. Нібы цэнзура там існуе не толькі па змесце тэксту, а і паводле пасадаў. Заклікаю адпаведныя міністэрствы неяк паўплываць на каманду Алеся Марціновіча, бо далей, як кажуць, няма куды.
Ёсць багата вершаў у гэтым нумары. Беларуская літаратура наогул багатая на вершы. А ці ёсць там паэзія?
Давайце разбірацца.
Віталь Сабалеўскі адзін з самых невядомых аўтараў нумара. Ён усяго толькі “Кіраўнік раённага літаратурнага аб’яднання «Нёманец». Член Беларускага саюза журналістаў, Саюза пісьменнікаў Беларусі”.
(З нейкіх пор у нас палюбілі словазлучэнне “член СПБ” замест ласкавага “сябар СПБ”.
Верш, які адкрывае публікацыю Сабалеўскага, прыемны. Гладкі такі. Без лішніх слоў. Ёсць мелодыка. Не глыбокі, звыклы, але прысутнічае і сэнс.

ВАЛЬС ШАПЭНА

Зімні вечар. Ціш. Субота.
Вальс Шапэна за сцяной.
Успамінаў льюцца ноты,
Парушаюць мой спакой.

Гэты вальс гучаў калісьці
Вечар цэлы для дваіх.
Адшукаць не мог я выйсця,
У вачах тануў тваіх.

Ноч цудоўная кахання
Паяднала зноўку нас...
Потым быў час развітання,
Разам з намі плакаў вальс.

Пад мелодыю Шапэна
Закружылася зямля.
Ты стаяла каралевай,
Жабраком паехаў я.

Яшчэ доўга ў наваколлі
Гукі вальса я лавіў...
Успаміны ціхім болем
Абуджае той матыў.

Ды ганю я прэч самоту,
Бо ў марах ты са мной.
Зімні вечар. Ціш. Субота.
Вальс Шапэна за сцяной.

У плане паэтычных адкрыццяў, канешне, нуль. Да таго ж строфы першая і пятая паўтараюць адно і тое ж, а сцісласць, як вядома, сястра таленту. Гэты верш можна было б укласці ў тры страфы.
Але не гэта, сябры, галоўнае. А тое, што “флагман” наш даў чарговы агідны ляп, “пусціў пеўня”.

Ды ганю я прэч самоту,
Бо ў марах ты са мной.

Гэта як вам? Збой у рытме ў другім радку. Неблагі верш аўтар ці каравая рука рэдактара збрыдзілі даастатку. Абсалютная безадказнасць Марціновіча і падпарадкаваных яму людзей да працы сваёй у дзяржаўным часопісе.

Заўважым, што паколькі Сабалеўскі ўсяго толькі кіраўнік літаратурнага аб’яднання, то па ранжыры яму належыць 2 старонкі, 2 вершы.
Другі верш.

ДАЗВОЛЬ

Дазволь з табой паслухаць
цішыню
І гэтай цішынёю наталіцца,
І ў захапленні шчырым тым забыцца.
Дазволь з табой паслухаць
цішыню.

Дазволь з табою зведаць
прыгажосць —
Пачуццяў светлых і на дзіва простых,
Забыцца на трывогі, боль і роспач.
Дазволь з табою зведаць
прыгажосць.

Дазволь з табой усмешку
адшукаць
У закуточках тваіх мілых вуснаў
І не пазбегнуць дум маіх
распусных
Дазволь з табой усмешку
адшукаць.

Дазволь з табой смяяцца,
сумаваць,
Азёрнай гладдзю ціха любавацца,
Ніколі ў жыцці
не расставацца.
Дазволь з табой смяяцца,
сумаваць.

Дазволь з табой да зорак
узляцець,
І ў вышыні табою
захапляцца.
На грэшную зямлю каб
не вяртацца,
Дазволь з табой да зорак
узляцець.
Дазволь…

У першым вершы былі цішыня і каханая. Дык і ў другім яны ж! Адна тэма. А для публікацый варта было б выбіраць разнастайныя вершы. Аднак паколькі часопісы ў нас выходзяць для галачкі, для ганарараў наменклатуры, то і старацца не трэба.
Цікава як аўтар з каханай збіраецца сумесна адшукаць усмешку ў куточках яе вуснаў (напэўна люстэрка паставяць). Пале папярэджвае, што дум распусных ад такой блізкасці целаў яму не пазбегнуць. Ну а там – як атрымаецца. Развіццё падзей нам не раскрытае. У чацвёртай страфе радок “ніколі ў жыцці не расставацца” са збітым рытмам за кошт “ў” (патрэбна “у”). Гэта ўсяго толькі недапрацоўка. Але ў паэзіі дробязяў не бывае. Гэта як пусціць у песні фальшывую ноту.
Зашмат штампаў тыпу “вышыні” чыстай і грэшнай зямлі. Па сутнасці, увесь верш са штампаў зляпаны, нібы па схеме канструктарскай.
Ну дык гэта малавядомы паэт. Ён яшчэ навучыцца, калі будзе старацца.
А вось карыфей наш – Таццяна Сівец. І хоць яна галоўны рэдактар “ЛіМа” – далі ёй старонак не нашмат больш, а іменна 3. Таму што Сівец яшчэ не зубр літаратурны, не мацёры чалавечышча. Тут усё строга.
І што ж яна прад’яўляе ўсяе Беларусі ў выглядзе вершаў?
Здавалася б, калі табе адшкадавалі 3 старонкі, то выберы ўжо адны шэдэўры свае. Але адкуль іх узяць – вось бяда дзе гаркавая!

Возьмем толькі пачатак яе задоўгага верша:

* * *
Гэта дзяўчынка-русалачка —
рыбкаю ў кулаку —
так трапечацца смешна,
што хочацца сціснуць пальцы...
Яму нават здаецца, ён чуе
крыштальны гук
звонкіх яе запясцяў...
Ён старэйшы ўдвая...
Ён умее не памыляцца...
Толькі падаюць
лыжкі-відэльцы з рук...

Калі
яна
усміхаецца...
Ён думаў, што больш
не мае чаго баяцца,
што ведае
усе пасткі,
што болей за час
не здольны ніхто скалечыць...

Па першае – мнагаслоўе, якое цесна мяжуе ўжо з пустаслоўем. За нагрувашчваннем слоў праглядаецца-такі каханне, вечны наш эрас, прычым мужчына ўдвая старэйшы, чым ужо не здзівіш цяперашнім часам. Так што гэта не бывалы педафіл, а русалка наўрад ці Лаліта.
Возьмем сябе ў рукі і разбяром другі верш Сівец, балазе ён кароткі.

* * *
Дзе тыя школы, што вучаць крэсла адсоўваць так,
каб заняло дыханне?
Ты сядаеш, а ў скронях тахкае:
«кахаю-кахаю-кахаю-кахаю-кахаю»...
Ён пытаецца нешта, ты кажаш: «Так!»
І не чуеш, пра што ён пытаў: пра тое, ці хочаш кавы,
ці хочаш пражыць з ім разам бліжэйшыя трыста год...
Ты глядзіш на яго, як на вогнішча,
і павекам горача... І не глядзець няможна...
Што ж ты робіш-та,
Божухна мой ласкавы?!
Што я зрабіла табе такога? Каб зноў мяне —
у агонь..

Верш як бы і не верш, але з намёкамі на паэзію. Бо мае вобразнасць. Хоць і бязглуздую. Напрыклад, як можна вучыць у школах адсоўваць крэслы “так, каб заняло дыханне”? Ну поўная ж бессэнсоўнасць. Тым больш што ў школах сядзяць за партамі, а крэслаў там няма. Ды не бяды! Паколькі ты галоўны рэдактар “ЛіМа” – хай будуць крэслы.
Жанчына пра што ні піша, усё адно піша пра каханне. Гэта яе прырода. Вось і гэты выкрутасны верш пра дваіх – маладыя ў школе, бач ты, не вучобай занятыя, а ўжо аглядаюць адно аднаго, абнюхваюць, вось-вось пачнуць ціскацца, а там і – галаўны боль бацькам, перарыванне цяжарнасці, аборт, забойства жывой душы. Цяпер гэта проста. Вось і ўсё, што сказала вядомая праз свае пасады паэтка чытачу Беларусі. Нягуста.
Мяне спытаюць – дык што ж ты ўсё лаешся, злы чалавек? Няўжо няма за што пахваліць, ну хоць трохі? І я адкажу, што пры ўсім жаданні – няма за што, апроч таго, што гэта напісана на роднай мове. Але і за гэта, па вялікім рахунку, нельга хваліць, бо рэклама мове такімі вершамі мае адмоўны знак. Так і будуць надалей думаць: а, гэта па-беларуску?.. І, завалакваючы твар выразам абыякавасці, рушыць міма нашых латкоў.


ЛіМаразм-59

Прывольная бесталач

У “Полымі” №3 2015 г. змешчаны ў шэрагу багатых паэтычных падборак і вершы Алеся Пісарык. Паэт нарадзіўся ў 1954 г., а значыць, яму пайшоў сёмы дзесятак. Між тым піша Пісарык нястомна, па-маладому, пра каханне, нібы юнак. Памятаю, яшчэ Льва Талстога раздражнялі вершы старых людзей пра каханне, маўляў, пра душу трэба ўжо думаць.
Мы ж падыдзем да творчасці паэта непрадузята.

* * *
Марозік такі, што ля гурбаў платы
На пятках ад холаду скачуць...
«Прарэзаўся ў месяца зуб залаты!» —
Паненкі з хітрынкаю кажуць.

Гармонік гасцінных двароў не міне:
Прыйшла Каляда — следам госці!
І ты, дарагунька, чаруеш мяне
Пяшчотай сваёй маладосці...

Шчаслівых — і рэха нясе на руках
У храм падвянцавага гаю,
Каб светла пранесці ў наступных вяках
Сагрэтае сэрцам: «Кахаю...»

Згадзіцеся, зухавата. Прарэзаны ў месяца зуб – канешне, нацяжка, але арыгінальна гучыць. Платы таксама не могуць сказаць на пятках, і не таму, што пятак у іх няма, а проста намёртва ўрытыя ў зямлю. То бок – надумана, фантазія знайшла занадта далёка.
“Дарагунька”, якая чаруе пяшчотай “сваёй” маладосці – дрэнна. Бо чыёй жа маладосцю ёй чараваць, як не сваёй? Выходзіць, лішняе слова.
Рэха, якое нясе на руках, – выклікае сумнеў, цяжка такое ўявіць. Рэха можа адно даносіць, прыносіць гукі.
Слова “падвянцавага” тлумачальны слоўнік не ведае. Мяркую, аўтар меў на ўвазе “падвянечнага”, ды рашыў павыдурвацца.

* * *
Чараўніца, а выкрасці змог
Я цябе з-пад распененай хвалі.
Ты прыпала на зорны мурог —
Незабудкі шаўкамі ўкрывалі...

Да чаротаў і ноч заплыла,
Следам — знічак зялёныя ліўні.
Я смялеў — ты касу распляла
Пад расяным уборам каліны...

Не будзі, рэха, сонных палян,
Там драмаюць вятры, як манахі.
Закувала зязюля — паглянь —
Зніклі хмараў цікаўныя птахі...

Кветкай-папараццю расцвіла...
Не шапнула мне, што маладая,
Прытулілася і абняла...
Распляскалася цемра густая...

Не русалка, а ў косах — зара!
Запаліцца б тваім летуценнем,
Каб да скону рамонкам згараць,
Стаць тваім мне пад раніцу ценем.

Адразу кідаецца ў вока кепская метафара – “Незабудкі шаўкамі ўкрывалі”. Як гэта? Прычым тут шоўк і незабудкі? Няўдала.
Слова “распененай” слоўнік акадэмічны недзе згубіў, яго там няма. Як і слова “чаротаў”. Ёсць “чаратоў”. Граматыку павет мусіць ведаць, калі амбіцыі цягнуць у “флагман” айчыннай літаратуры.
Ну, ноч, якая заплыла да чаратоў – метафара ўдалая.
 
Метафара “Там драмаюць вятры, як манах” – таксама хораша. Але слова “драмаюць” у слоўніку няма, яно ўзятае як, відаць, новатвор Караткевіча, з назвы яго аповесці “Ў снягах драмае вясна”.
 
Слова “паглянь” таксама паразітарнае, нелітаратурнае. Ёсць цудоўныя “глянь”, “зірні”.
 
Цемра густая, якая распляскалася, – сумнеўная метафара.
 
У апошняй страфе многа бесталковага, коснаязыкага. Па логіцы аўтара выходзіць, што ў русалкі павінна быць у косах зара. Чаму?
 
Як можна рамонкам згараць да скону? Гарэць – яшчэ б куды ні ішло. “Стаць тваім мне пад раніцу ценем” – груба, каструбавата, натужліва ва ўсіх сэнсах.
 
Яшчэ адзін верш паспрабуем адужаць.
 
* * *
 
Жніўнем выспелі зоры, як зёрны.
Разрумянілі шчокі дажджы.
Ці не вычарпаў месяц азёры?
Глянь,
Лілеі ў астральным каўшы!
 
Ты паверыла страсці?
Забудзем
Пра мінулае,
Як пра падман,
У лугах нашай тайны заблудзім,
Развяселім пануры туман.
 
Лета ў восень глядзіць
З паднябесся,
Дзе паспеў залаты вінаград,
Кожны міг на зямлі,
Ён — як песня
Пад чароўныя струны наяд...
 
Прыгажосць не хавае маршчынак.
Наша ноч нам не стане чужой.
Веру я, што са мною жанчына
З неабкрадзенай, чыстай душой.
 
Як бачна, паэт не стамляецца пра каханне. І забываецца адразу, што слова “зёрны” ў беларускай літаратуры няма. Ёсць “зерне”. А рэдактарам лянота было паправіць. Навошта варушыцца – хай памылку чытаюць студэнты і думаюць, што гэта правільна.
 
Так, хлопцы, падкажыце мне, як дажджы могуць “разрумяніць шчокі”. “Лілеі ў астральным каўшы!” – недарэчнасць, не прыдатнае сюды слова “астральны”.
 
Ну яшчэ ўкажам на заезджаную дзецьмі рыфму “падман – туман”. І спынімся. Годзе. Бо гэта паэзія нізкай пробы, як і абсалютная большасць вершаў гэтага гаротнага нумара. Зусім закінулі рэдактары працу. Апусціліся. Хто б іх патрос ды нападдаў энергіі ды адказнасці? Пры Вадзіму Спрынчану ў аддзеле паэзіі і блізка не было такой прывольнай бесталачы.


ЛіМаразм-60

Лясны ручай

Тыднёвік “ЛіМ” №16 2005, выйшаў у тэрмін, так сказаць, бадзёра, задзірыста, з яркімі фота выстаў, круглых сталоў і г.д.
на другой старонцы нам адрапартавалі, што ў шэрагі СПБ прыняты яшчэ два чалавекі, прычым аднаму блізу 78 гадоў, а другому ўсяго толькі 25.
Нанапісьменніцкая суполка любіць збіраць пад свае харугвы многа народу ўсякага, рознага. Што і пацвердзіў Мікалай Чаргінец у артыкуе пад рубрыкай “У Саюзе пісьменнікаў Беларусі”:

Нават прывяду такі факт: членамі СПБ з’яўляюцца таджыкскі драматург і празаік Ато Хамдам, азербайджанскі паэт Чынгіз Аліаглу, малдаўскі літаратар Юрый Іваноў, армянскі паэт Эдвард Мілітанян... Не засталіся ўбаку ў гэтым плане і Латвія, Літва. Вітаутас Жэймантас і Яронімас Лауцюс — літоўскія пісьменнікі — уваходзяць у нашу творчую супольнасць. Паэт Станіслаў Валодзька — наш зямляк з Латвіі — таксама ў складзе СПБ. А пра Яронімаса Лауцюса хацеў бы сказаць асобна. Ён жыве і працуе ў Вільнюсе. Выдае дзіцячы часопіс «Тры зорачкі», з’яўляецца дырэктарам выдавецтва, сарыентавана га на дзіцячую літаратуру. І вельмі шмат выдаецца ў Беларусі.

Ага, мы даўно ведаем, што ў Беларусі “вельмі шмат” выдаецца хто заўгодна, акрамя сваіх родных нацыянальных сучасных пісьменнікаў, якія не належаць да Касты.
З гутаркай Чаргінца суседнічае артыкул з кідкай назваю “У Калмыкіі – па-беларуску”, дзе люструецца як чыноўнікі Калмыкіі шануюць нашых літарурных чыноўнікаў пад шыльдаю культурнага ўзаемаабмену.
Наша літаратура, відаць, вырашыла, што ва ўнутраных справах у яе ўсё ў парадку і пасунулася пакараць свет. Кірункі яе, праўда, ляжаць збольшага на Ўсход.

У гасцях Выдавецкага дома «Звязда» пабывалі члены Экспертнага савета конкурсу Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі на лепшы літаратурны твор сярод моладзі. Такі прадстаўнічы візіт зусім невыпадковы. Пастаянны камітэт Саюзнай дзяржавы ўжо не ўпершыню даручае беларускаму боку правядзенне конкурсу, падсумоўванне яго вынікаў, а пасля і выданне штогадовага альманаха з творамі пераможцаў. Сёлета рэалізацыяй гэтага праекта займаецца Нацыянальны прэс-
цэнтр. Ён і правёў пасяджэнне экспертнага савета конкурсу ў Мінску. Беларусь у савеце прадстаўляюць галоўны рэдактар газеты «Літаратура і мастацтва» паэтэса Таццяна Сівец, дырэктар выдавецтва «Мастацкая літаратура» Алесь Бадак, літаратуразнаўца, празаік, прафесар Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта Анатоль Андрэеў.

На трэцяй старонцы адны юбілеі, абдымкі, упаміны, клятвы ў вернасці літаратуры і Радзіме. Яе прапускаем як пустапарожнюю, бо ўсе мы грамадзяне Беларусі і ўсе яе любім, навошта ж нам у гэтым штотыдзень клясціся.
Адгарнуў старонку 4 і ўзрадаваўся: будзе куча эмоцый. Бо там, у правай верхняй пачэснай покуці, фота выдатнага беларускага складальніка вершаў Міхася Пазнякова. Гэты лімаразмавец друкуецца дужа часта, робячыся дзень пры дні смялейшым у сваіх паэтычных адкрыццях, яго мнагамудыя вершы прыводзяць у шок бывалага крытыка.
Памятаю, як я адкрыў закон па распазнанні графаманаў у паэзіі – амаль усе іх вершы маюць назву. Гэта яшчэ не стоадсоткавая прыкмета, але дзейнічае досыць пэўна.
Вось і Міхаіл Паўлаваіч Пазнякоў любіць акрэсліваць тэму вершаў назваю. У сціплай лімаўскай падборцы вершы ўсяго чатыры і ўсе маюць назоў, а не абы.

Роднаму лесу

Мой лес радыяцыйны,
Мой сябра дарагі,
Не боязна прыйсці мне
Зноў да тваёй тугі,

Прыпасці да яліны,
Нырнуць у верасы,
Застыць каля рабіны
Зіхоткае красы,

Набраць грыбоў вядзерца
Ля сосен і бяроз, —
Бо я душой і сэрцам
Твой падзяляю лёс...

Гэта ўжо неякі мазахізм – так сябе не любіць, каб глытаць радыяцыйныя грыбы. Спадзяюся гэта ўсяго толькі поза, што яшчэ не дайшоў да гэтага насамрэч Пазнякоў у сваім лімаразме…
“Нырнуць у верасы”, дарэчы, непраўдзіва, няжо ж тады па-пластунску паўзе грыбнік у іх. Ну не такія яны высокія, верасы.

Куток маленства

Заброддзе, Глухі і Усходняе.
Дарогі і блакіт нябёс —
Усё знаёмае, і роднае,
І незабыўнае — да слёз.

Нішто так сэрца не кранае,
Як гэты край найдарагі.
Іду — вось ніва залатая,
Вось першыя духмень-стагі.

Вось па-над плотам спеюць вішні,
Гарыць сланечнік на градзе,
Вось васількі на ўзмежак выйшлі...
Пагрозы, быццам, — анідзе.

Куток маленства! Мне сягоння
Тваёй не вырачы бяды.
Пра стронцый жаласна гамоняць
Навокал неба і сады...
Верш, у цэлым, па форме выкананы няблага. Спадзяюся, і пачуцці паэта шчырыя. Але хібы ёсць, сучкі і калдобіны, аб якія раз-пораз спатыкаешся. “Духмень-стагі” – адна з такіх калдобін, збівае лірычны настрой, дый словы “вось першыя” перад стагамі – груба, па-газетнаму.
Пасля слова “вось” апошняга радка другой страфы новая страфа зноў пачынаецца з гэтай непаэтычнай паганкі “вось”, а потым “вось” паўтараецца і ў трэцім радку. Гэта сведчыць пра тое, што ў вершаскладальніка няма паэтычнага слыху, яго грубы слых спакойна прапускае гэтыя “восі”.
У апошняй страфе дапушчана недарэчная фраза “тваёй не вырачы бяды”. Што гэта значыць? Падкажыце мне, абазнаныя. І арфограф строга падкрэслівае слова “вырачы”, якога ў літаратурнай мове няма.
У выніку неблагі, сардэчны верш недацягвае і да чацвёркі па пяцібальнай сістэме. Ён цвёрды троечнік.

Наступны верш ужо больш груба зляпаны:

Дваццаць першаму веку

Ах, зямляне, ліхія зямляне,
Што ж ускінулі меч над сабой?
На суніцы, на кветцы жаданай
Несусветны чарнобыльскі боль.

Ратавала краса ўсіх спрадвеку.
Дабрыня, не заплюшчвай павек.
Чалавека адкрый чалавеку,
Дваццаць першы камп’ютарны век.

Як малому, табе сёння веру,
Што ўсміхаецца радасна ўсім,
Перапоўнены сонцам даверу,
Не засмучаны покуль нічым.

Намер і пафас верша – высачэзныя. Але выкананне іх брыдзіць датла. Звярніце ўвагу на другую страфу: рыфмы “спрадвеку – чалавеку” і “павек – век” выглядаюць у дваццаць першым стагоддзі, да якога апелюе паэт, проста здзекам неверагодным. Студэнтам на філфаку двойкі за такое ставяць, а пану старшыню МГА СПБ спакойна друкуюць у пачэснай покуці нацыянальнага тыднёвіка! Жуда.
Э чацвёртай страфе паэта чамусьці рашыў паверыць камп’ютарнаму веку, “як малому”, сцвярджаючы. што гэты век пакуль нічым не засмучаны. Тут ужо яўны фальш, бо недалёка ад нашай дзяржаўнай мяжы ідзе вайна, гінуць людзі. Але паэт гэта не бачыць, унураны ў сябе любімага, ён “перапоўнены сонцам даверу” да веку. Во як! Ну што ты будзеш рабіць? Ну і казырная рыфма Пазнякова “веру – даверу” тыпу “пайшоў – прыйшоў” давяршае гэты няўклюдны, фальшывы, хоцб вонкава і пафасны верш.
Хацелася б, хлопцы, менш пафасу, а больш уласна паэзіі. Паэзія не выкрыкваецца голасна, яна бяжыць лясным ручаём і запрашае на свае берагі тых, каму трэба напіцца вады гаючай.


ЛіМаразм-61

Кругавая парука

Калі дапытлівы чытач раптам адкрые сайт холдынгу “Звязда” і, зайшоўшы ў часопіс “Нёман”, паспрабуе адкрыць у архіве №1 за 2015 год, то ён невыказна здзівіцца – адчыняюцца толькі дзве першыя старонкі часопіса. Чытач, мабыць, падумае, што гэта агульнае правіла – не даваць у вольным доступе змесціва, каб людзі куплялі папяровыя варыянты. Але гэта не так. І чытач хутка ў гэтым пераканаецца, пашчоўкаўшы кнопкай па наступных і папярэдніх нумарах, – усе яны адкрываюцца лёгка і гасцінна прапаноўваюць нас чытаць і чытаць.
 
Дык што ж там такое ў таямнічым №1 за бягучы год? А сабака зарытая вось дзе: на старонцы 99 (як вам чысло?) рэдакцыя змясціла падборку вершаў Таццяны Лебедзевай, але фота і біяграфію дала нейкай іншай Лебедзевай, якая да вершаў Таццяны Лебедзевай не мае ніякага дачынення. Ляпсус у стылі холдынгу! І замятанне слядоў – у стылі гэтага паважанага выдавецкага дома. Зрабілі чалавеку балюча, парушылі заканадаўства, можна сказаць, але адказнасці за гэта несці яны не збіраюцца, маральны ўрон аплачваць – таксама, прасіць публічнага прабачэння – дулю; затое зрабіць усё шыта-крыта – са шчодрай душою! Няма змесціва, і хто дакажа, што яны напартачылі? На шчасце, вядучы рубрыкі добра ведае паэтку Таццяну Лебедзеву. І на шчасце, ёсць папяровы варыянт часопіса, з якім можна кіраваць у суд.
 
Канешне, паэтэса наўрад ці ў суд пойдзе, і максімум, што яна магла – выказаць прэтэнзіі па тэлефоне. На што рэдакцыя адрэагавала аператыўна – закрыла доступ да змесціва часопіса на сваім сайце. На злодзеі, кажуць, шапка гарыць. Так што чытач нашай рубрыкі, думаю, зразумеў, якія ў холдынгаўцаў правілы і павадкі. Там царуе кругавая парука.
 
 
А ўвогуле, калі браць шырэй, за 60 выпускаў “ЛіМаразма”, можна расставіць нават па пунктах асноўныя недапрацоўкі, хібы і проста халтуру выданняў холдынгу. Гэта:
 
1. Адсутнасць аператыўнай крытыкі бягучага літаратурнага працэсу.
2. Змяшчэнне ў рубрыку “крытыка” літаратуразнаўчых, краязнаўчых, публіцыстычных артыкулаў, а таксама ўсялякіх гутарак і інтэрв’ю.
3. Замоўчванне амаль усіх харызматычных пісьменнікаў Беларусі – іх не толькі не друкуюць, але і не ўзгадваюць, каб тыя, хто цяпер ля руля, не памерклі на іх фоне. Насамрэч гэта ёсць знішчэнне нацыянальнай літаратуры.
4. Друкаванне крытычных і публіцыстычных артыкулаў збольшага, у асноўнай масе, – супрацоўнікаў холдынгу, пад сваімі прозвішчамі ды шматлікімі псеўданімамі. Наконт мастацкіх тэкстаў – амаль тое самае, “вярхушка” друкуе сама сябе.
5. Шматлікія ляпсусы – граматычныя і лагічныя, як у тэкстах, гэтак і ў назвах артыкулаў.
6. Нізкі ўзровень мастацкіх тэкстаў (паэзія, проза). А дзе ж узяць высокі ўзровень, калі ўсіх таленавітых паадганялі ад сябе літаратурныя чыноўнікі?
7. Зашмат пустапарожніх артыкулаў, якія нясуць адно інфармацыйны (а не аналітычны характар), імі занятая львіная плошча выданняў.
8. Ператварэнне часопісаў з літаратурных у гістарычныя і краязнаўчыя.
9. Рэклама на старонках “ЛіМа” кніг, якія да беларускай літаратуры не маюць ніякага дачынення. Гэта адбываецца ва ўкладышы “Кніжны свет”.
10. Нахабная прапаганда літаратурнай творчасці і жыццяпісу чыноўнікаў ад літаратуры – рэдактараў холдынгу і кіраўніцтва СПБ. Адцясненне такім чынам сапраўдных мастацкіх твораў на задворкі.
 
У гэты спіс яшчэ можна шмат чаго ўнесці. Але пакуль спынімся. Адзінае што: звернем увагу на галоўнае – калі СПБ так плённа працуе, як падаецца ў лозунгах “ЛіМа”, то чаму такі нізкі ўзровень мастацкіх тэкстаў у тыднёвіку і “Полымі”, якія мы неаднаразова аналізавалі на канкрэтных прыкладах з канкрэтным тыцканнем носам у ляпы і недарэчнасці?
 
Задумайся над гэтым галоўным, спадар чытач! Грошы дзяржаўныя бухаюцца. Лозунгамі пазітыўнымі пярэсціць “ЛіМ”, а творы мастацкія – нікчэмныя.


ЛіМаразм-62

Выкладчыца роднай мовы

Час ідзе імкліва, спадар чытач. Так доўга мы рыхтаваліся да 70-годдзя Перамогі, а яно прамільгнула, і тыдзень яшчэ з тых пор прамільгнуў. І прыйшла пара падумаць, што мы маем прад’явіць з уласна літаратуры. Бо медалі вешаць, абдымацца, сустракацца, наладжваць круглыя сталы – гэта мы, безумоўна, умеем. Але ўсё адно на выхадзе павінна быць яе вялікасць сучасная літаратура, а іменна паэзія і проза.
У новым, 19-м па ліку за гэты го, тыднёвіку “ЛіМ” прадстаўлена ў перакладах на беларускую мову паэзія нашых беларускіх рускамоўных паэтаў – Валянціны Паліканінай і Тамары Красновай Гусачэнка. Паколькі аналізаваць паэзію ў перакладах – справа няўдзячная, то перакінемся адразу на прозу, дзе на адну старонку прадстаўлены аж два празаікі. Гэта так званая малаформатная проза. Ну зусім мізэрная па фармаце. І каб яна ўразіла, трэба туды закласці нешта адмысловае, нейкі неверагодныя экспрэсіўны сюжэт, падмацаваны гожай моваю.
Кацярыне Худасевіч-Лісавой не ўдалося ні першага, ні другога. Не скажу, што мова яе зусім кепская, але яна перапоўнена літаратурнымі калькамі, русізмамі. А сюжэт… Апавяданне пачынаецца як дэтэктыўнае, чакаеш нейкага раптоўнага павароту. А ў выніку – звыклая беларуская меланхолія пра хуткаплыннасць жыцця, пра тое, што ссеклі бярозу на школьным двары, якую гераіня бачыла яшчэ дзяўчынкаю. Ліюцца слёзы па бярозе. Па людзях бы так плакалі. Карацей, празаіку ўдалося зрабіць кароценькае апавяданне расцягнутым і занудлівым, а гэта не кожны зможа.
Каб не быць абвінавачаным у галаслоўнасці, звернемся да тэксту.

Я і сапраўды спазнілася. Калі завярнула за вугал дома, то ўбачыла, як аўтобус закрыў дзверы і паехаў.

Па-беларуску заведзена называць вугал дома – “рог”, а дзверы звычайна не закрываюцца, а “зачыняюцца”

У мае развагі настойліва пранікаў нейкі непрыемны назойлівы гук. Машынальна агледзеўшыся па баках, не знайшла, што гуло. Я будавала планы на дзень, а гэта бесперапыннае зумканне перашкаджала мне, нервавала, не давала засяродзіцца.

Гук, які пранікае ў мозг галоўнай гераіні, мае аж чатыры ацэначных вызначэнні – “настойліва”, “нейкі”, “непрыемны”, “назойлівы”. Гэта зашмат, вада, паражняк. Такой расцягнутасці нельга сабе дазваляць нават у раманах, не кажучы пра карацелькі. “У мае развагі пранікаў назойлівы гук” – вось як у прафесіяналаў павінен гучаць гэты сказ. Але бяда ў тым, што аматары ў нас не толькі аўтары, але і рэдактары. Хто там у “ЛіМе” рэдактар прозы? А хто галоўны рэдактар?
Будаваць планы – рускамоўная калька, ды яшчэ і канцылярызм, якога трэба старацца пазбягаць у мастацкіх тэкстах.

Узгадала, што не купіла хлеба.

І зноў аматарства. “Узгадала” – гэта сінонім “упамянула”. А “згадала” – сінонім “успомніла”. Аднак у дадзеным выпадку непрыдатным будзе і слова “згадала”, бо згадаць можна некаму. Чуццё мовы павінна было падказаць аўтарцы, што адзіны дарэчны тут варыянт – “успомніла”, добрае ўсім зразумелае слова, і няма чаго выпендрывацца.

Ізноў думкі-клопаты апанавалі, нібыта ўзялі ў палон.

Як бачна, у кароценькім сказе, аж тры няпэўныя месцы. Слова “ізноў” выкарыстоўваецца зазвычай пасля зычных, для мілагучнасці. Ім не прынята пачынаць сказ. Тады ўжо прыдатным будзе злучэнне “і зноў”.
“Думкі-колпаты” – грувастка, аб яго спатыкаешся. Такіх наваротаў празаік мусіць пазбягаць, не ленавацца ставіць коску, або злучаць літарай “і” – “думкі і клопаты”.
Слова “нібыта” ўтрымлівае ў сабе элемент сумневу, гэта аналаг рускага “якобы”. Аўтарка ж лепіць яго дзе не лянота. І рэдактары падтрымліваюць яе! Яўжо неаднойчы звяртаў увагу на слова “нібыта” ў гэтай рубрыцы, эквівалент яму па беларуску – “быццам бы”, але ніяк не “нібы” і не “быццам”.

Задумаўшыся, я зайшла за школу і спынілася, нібыта наляцела на нябачную сцяну. Прама перада мной на зямлі ляжала вялізнае спілаванае дрэва.

Не зразумела мне, як гэта “зайсці за школу”? Можна абысці школу, падысці да яе, пайсці ад яе. Але зайсці…
 
Слова “нібыта” зноў не да месца. Аўтар “быццам бы” зайшла за школу, а потым наляцела на нябачную сцяну. Метафара з нябачнай сцяной грувасткая і недарэчная. Яе з лёгкасцю замяніла б адно слова “знерухомела”.
 
Слова “прама” у тым значэнні, у якім яго выкарыстоўвае Хадасевіч-Лісавая, у беларускай мове замяняецца словамі “проста” ці “наўпрост”. “Прама” практыкуецца ў рускай мове.
 
У падсвядомасці зазваніў трывожны званочак. Дрэва! Гэта дрэва... Гэта ж яна! Бяроза.
 
Званочак зазваніць можа толькі ў свядомасці. Падсвядомасць – гэта сфера па-за свядомасцю. А менавіта ў свядомасці перажывае ўсё галоўная гераіня.
 
Я забылася і на хлеб, па які ішла ў краму, і на вячэру, якую збіралася гатаваць, і на ўрокі, што трэба праверыць, і на кашулі, што чакаюць увагі праса.
 
Уражаная спілаванай бярозаю да стану афекту, гераіня тым не менш пералічвае ўсе хатнія справы, якія чакаюць яе. Да драбніц. Гэта ненатуральна. А для празаіка папросту – слаба. І гумар наконт кашулі, якія чакаюць “увагі праса” бесталковы ў дадзеным выпадку.
 
Званок мабільнага тэлефона вярнуў мяне з успамінаў у рэальнасць. Дома пачалі непакоіцца, што я затрымліваюся. Сапраўды, ужо пачынала змяркацца, а я і не заўважыла, што прабыла ля бярозы так доўга.
 
Увогуле, вяртанне з успамінаў у рэальнасць – даўно ўжо літаратурны штамп, які трэба хаця б перафразаваць. А два словы “пачалі” і “пачынала” стаяць вельмі блізка. Неабходна падбіраць сінонімы.
 
І так, спадары, амаль у кожным абзацы гэтага маленькага апавядання, гэтай карацелькі, якую, здавалася б, можна ўжо было проста вылізаць да бездакорнасці. Але аўтары нашы дужа спяшаюцца дасылаць свае геніяльныя опусы ў рэдакцыі. Маўляў, рэдактары давядуць да ладу. Не давядуць, бо даўно перабываюць у сне летаргічным. Спадзяюся на адно: галоўная гераіня, якая па сюжэце выкладчыца роднай мовы, не двайнік Хадасевіч-Лісавой.


ЛіМаразм-63

Несумяшчальнае

На сайце холдынгу “Звязда”, у падраздзеле “Нёман”, з’явіўся красавіцкі нумар, які выйшаў зусім нядаўна. Аператыўнасць уражвае. Не інакш, як спяшаюцца даць магчымасць найхутчэй чытаць яго нашым расійскім братам і сябрам. Ну і, пэўна ж, змяшчаюць туды самае лепшае, таленавітае і дасканалае. Каб паказаць, што і мы не ў кулак смаркаемся.
Давайце глядзець.
На 24-й старонцы змешчана падборка вершаў Алеся Пісарыка, беларускамоўнага паэта ў перакладах на рускую. Адразу скаланаешся – паэт не абы які, раз яго перакладаюць на вялікую і магутную! Аднак звесткі пра яго прыйшлося пашукаць у канцы часопіса (гэта не “Полымя”, дзе тут жа абвяшчаюць, хто і што, і за што друкуюць). Дык вось, са скупых звестак пра Пісарыка вылучым галоўнае: “Автор двадцати книг поэзии. Живет в Минске”. Для мяне дык усё ясна з гэтага кароткага сказа, і больш не трэба нічога тлумачыць. Тым больш што не так даўно разбіраў палымянскую падборку пладавітага паэта.
Аднак засяродзімся на яго тэкстах. (Дарэчы, верш, што пойдзе ніжэй у перакладзе самой Рымы Казаковай! што яшчэ раз падкрэслівае значнасць паэта…)

Слово земляка

На стене тюремной нацарапал,
Написал поэт Михась Чарот:
«Паверце, я не вінаваты...»
Этой строчки завиток корявый,
Этот голос за сердце берет.

Совесть он оглохшую задел,
Как Христа кровавое паренье,
Разбудил ее и залетел
В душу моего стихотворенья.

К своему народу я приду,
Распрямив изломанные крылья,
И слова заветные найду,
Чтобы очи небеса открыли.

Выйду из туманов лжи и зла,
Позабуду о тоске и страхе —
С речью, что свободна и светла,
В белой, словно ландыши, рубахе...

Адразу агаломшвае “Как Христа кровавое паренье”. Даволі пашлаватая метафара, улічваючы, што Хрыста асацыіруюць з любоўю. А на крыжы – да не лунаў ён, а пакутаваў.
Цяпер: хто можа мне паказаць “Этой строчки завиток корявый”. Гэта як? Радка пакручасты завіток? дык радок ёсць радок. А завіток – гэта зусім іншае. Потым гэты мудрагелісты завіток абуджае аглухлае сумленне паэта і залятае (залятаюць звычайна на аборт, вось такая прыходзіць згадка) ў душу не паэта, не, а – верша. Потым аказваецца, што ў гарапашнага паэта не толькі сумленне аглухла, а і крылы пераламаны. Далей Рыма Казакова выкарыстоўвае шкалярскую рыфму “приду – найду”, так што спісваюцца з гадамі, спадар чытач, не толькі беларускія літаратары.
Вы будзеце смяяцца, але ў паэта праблемы не толькі з сумленнем, крыламі, але і вачыма! Ён чакае, што вочы яму адкрыюць нябёсы. Але пытанне, ці варта з заплюшчанымі духоўнымі вачыма вершы пісаць. Бо верш не проста слабы. Ён бяздарны. Усё скрозь у ім – поза, няшчырасць, глупства. І кашуля, белая, як ландышы, давяршае няўдаласць і нямогласць гэтага верша. (Кашуля можа быць белай, як снег, але ландышы бываюць бяле-зялёныя, маленечкія агеньчыкі кветак на фоне шырокіх зялёных лістоў. Метафара кульгавая.)
Калі чытаеш такую халтуру, то даецца – ты гартаеш нейкі абласны альіманах. Правяраеш – не, флагман рускамоўнай беларускай літаратуры такое змяшчае. Выстаўляе нас рускім на “позорище”.
Разгледзім жа іншы верш, у выкананні іншага майстра перакладу. Зрэшты, у ім перакладчык не ўказаны. Выходзіць, аўтар сам пастараўся. Тым лепей.

* * *
Малые детки — малые бедки,
Вырастут — в клочья порвут!
Помнится боль деревенской соседки...
Матери в горе не врут.

Замужем дочь,
Подрастает и внучек —
Ангел-хранитель семьи,
С радостью детские книжки читает,
Слушает песни мои.

Он не такой, как родители.
Лучше!
Слаще румянец щеки!
И улыбается он, словно лучик
Солнца с Господней руки...

Мишка!
Мишутка!
Почти медвежонок!
Сколько в глазенках тепла!
Ласковы маки несмелых ручонок,
Речь задушевно мила...

Вишен от бабушек полные горсти...
Сказочно небо вдали...
Папа и мама — они словно гости,
Что-то купили, ушли.

Взрослые дети за пазухой носят
Горечи давних обид,
С милых старушечек
Жалостью спросят
Так, что в глазах зарябит!

Дети умнее родителей стали,
Сами в тревогах до пят.
Где бы душою они ни страдали —
Матери ночью не спят.

Время нужду забывать.
А невзгоды —
В наших умах и руках...
Сколько же нужно любви и свободы
Тем, кто парит в облаках?

Пачуццё пасля гэтага верша такое, што мяне такі разводзяць. Ну не веру, што гэтую частушку можна змясціць у “Нёмане”! А між тым усё на поўным сур’ёзе. Важкая падборка. Знакамітыя перакладчыкі… Хм.
Пачынаецца опус з прымаўкі пра малых дзетак і малыя беды, і тут жа, невядома для чаго – аўтар успамінае боль вясковай суседкі. Ну не інакш, як для рыфмы. Потым аўтар абвяшчае, што ўнук, які расце ў яго, лепшы нават за бацькоў, за яго дачку. Нейкая жаночая эмацыйнасць. Яе яшчэ можна перажыць. Але затым ідзе зусім пошласць: “Ласковы маки несмелых ручонок”. Гэта тады нейкія абвараныя кіпенем рукі, калі яны чырвоныя, як макі, ды яшчэ і ўмудраюцца лашчыць. А далей аказваецца, што дарослыя – таксама дзеці, але ўсё памятаюць, што з імі рабілі старэйшыя. і могуць так за гэта спытаць, што запярэсціць у вачах (“С милых старушечек Жалостью спросят Так, что в глазах зарябит!”) Ну не менш чым з размаху – ды ў нос кулаком, каб ўваччу запярэсціла! І гэтаму верыш. так часта паступаюць мілыя ўнучкі (анёлы-ахоўнікі, як азывае аўтар) са сваімі бацькамі ў старасці.
Гэты задоўгі верш аўтар завяршае рытарычна: “Сколько же нужно любви и свободы Тем, кто парит в облаках?”
Мы ж можам яму толькі параіць – спусціцца з нябёсаў на зямлю і ніколі не пісаць болей вершаў. Бо паэзія і Алесь Пісарык са сваімі дваццаццю кнігамі – рэчы несумяшчальныя.
Фу, каб трохі аддыхацца і скончыць на пазітыве, прывяду сапраўдны верш з гэтага нумара са старонкі 100. Ён патрэбны нам, каб паверыць, што паэзія жывая, нягледзячы на засілле графаманаў і прайдзісветаў.

Мікалай Шашкоў

Первый сон

Войны внезапные метели.
Горнило горестей и бед.
И я в бессонной колыбели,
обиженный
на целый свет.
И снова ливни, снова ливни,
в раскатах ночь, в раскатах день.
На всю округу — черный иней,
дымы горящих деревень.
И в этом мареве кровавом,
протяжно охая: «О бог...»,
седая маленькая мама
меня спускает в погребок
на чьи-то немощные руки.
И вот во власти тесноты
мне снятся красные игрушки...
и черно-белые кресты...

Но вот — о свет! О незабвенный! —
Всем существом и что есть сил
во всю округу май победный
зацвел, защелкал, закружил.
И боль… И радость...
Слов не надо.
Цветы и солнце говорят.
Открылось небо. Ожил сад.
И я лечу,
и нет преграды...


ЛіМаразм-64

Тварэнне без твару

Направо – трудный бой,
Налево – мир пустой.
                Міця Фамін

Чацвёрты нумар “Полымя” за гэты год адметны шмат чым. Па-першае, там доўжыцца друкаванне эпапеі акадэміка Гніламёдава, якая пачалася ці не ў мінулым тысячагоддзі. Па-другое, там адсутнічае поўнасцю літаратурная крытыка. Па-трэцяе, там збольшага прысутнічаюць аўтары, якія з’яўляліся на старонках “Полымя” і дваццаць, і трыццаць гадоў таму. Па-чацвёртае, там змешчана нізка вершаў Людмілы Кебіч “У абдымках летуценняў”. Улічваючы, што Кебіч чалавек выключна практычны, зямны, то мне вельмі цяжка аказалася ўявіць, як з воблака нябачных летуценняў вымкнулі ласкавыя рукі і моцна абнялі аўтарку. Падборкай вершаў я зацікавіўся адразу, бо яшчэ не знаёмы з творчасцю гэтай знакамітай паэткі, пра славу якой сведчаць біяграфічныя звесткі:

Кебіч (Вайтулевіч) Людміла Антонаўна нарадзілася 17 ліпеня 1951 года ў гарадскім пасёлку Краснасельскі Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. Скончыла аддзяленне тэорыі музыкі Маладзечанскага музычнага вучылішча (1971), філалагічны факультэт Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы (1981). Працавала выкладчыкам музычна-тэарэтычных дысцыплін у Гродзенскім дзяржаўным каледжы мастацтваў. Цяпер — старшыня Гродзенскага абласнога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Аўтар паэтычных кніг «Па музычных законах» (1996), «Зялёная рутвіца» (2001), «На беразе белай ракі» (2003), «Ключы ад Неба» (2005), «Светач мастацтва» (2008), «Непераможны колер охры» (2008), «Дамінанты лёсу» (2014) і інш.
Лаўрэат Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2010). Узнагароджана нагрудным знакам «За ўклад у развіццё культуры Беларусі» (2009), медалём Францыска Скарыны (2014).

Як бачна, чалавек адукаваны не толькі філалагічна, але і музычна.
Адразу зазначым, што хоць “Полымя” выдзеліў паэтцы няшмат старонак, а іменна дзве, ён тым не менш, у выглядзе выключэння, дазволіў завярстаць вершы ў дзве калонкі, цесна-цесна, каб чытач змог найпаўней азнаёміцца з творчасцю лаўрэаткі.
Прывядзём першы верш.

БЭЗАВЫ ДОМ

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе ўспаміны жывуць дарагія,
дзе пад маміным цёплым крылом
мы былі незваротна другія.

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе надзейныя татавы рукі
нас звязалі сямейным вузлом,
дзе жыцця спасцігалі навукі.

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе сустрэне мяне мая вішня,
што расце і цяпер пад акном
і красуе духмяна і пышна.

Дзе гарыць жыццядайным агнём
сэрца светлай, як мара, радзімы,
дзе яшчэ мы ўсе разам жывём
на зямлі сваёй роднай, адзінай.

Дзе за круглым вялікім сталом
ні сябрам, ні суседзям не цесна,
дзе людзей памінаюць дабром,
і бяседа ліецца, як песня.

Кожны міг занатую радком,
каб у бездань цябе час не зрынуў.
Завядзі мяне ў бэзавы дом,
і я болей яго не пакіну.

Адразу ўспыхвае пытанне, да каго звяртаецца Кебіч, каб яе ў бэзавы дом завялі? Асоба правадніка не пазначана, і застаецца толькі гадаць, светлыя сілы ці якая нялёгкая панясе паэтку ад цёплага наседжанага месца ў счарнелую хату. Але выраз “пад маміным цёплым крылом” пераконвае нас у тым, што весці аўтара туды могуць толькі летуценні, фантазія, бо ў людзей крылаў не бывае, у дадзеным выпадку метафара натужлівая, няўдалая. Тым больш што ў таты рукі замест крылаў прысутнічаюць – “дзе надзейныя татавы рукі”.
Варта прызнаць, што рыфмаваць і ўвогуле складаць вершы Людміла Кебіч умее. Рыфмы ў большасці правільныя, рытм выкананы, мілагучнасць прысутнічае. Хоць песню спявай. Але за гэтай правільнасцю не бачна своеасаблівасці, адметнасці, балеснасці душы, якая прагне фантазіяй перанесціся ў мінулае, дзе было лагодна і добра. Такія вершы і на такую тэму, і нават лепш складзеныя мы чытаем тысячамі ў перыёдыцы і праходзім міма іх, не запамінаючы і потым ніколі больш з імі не сутыкаючыся. І не дапамагаюць тут ні дваццаць паэтычных зборнікаў, ні літаратурныя чыноўныя пасады. Гладка зайшло ў душу і гладка выйшла з яе.
У вершы Кебіч няма надрыву, адзін саладжавы пазітыў, мядовая патака. А між тым жыццё – гэта няспынная барацьба дабра са злом, прычым зло гэтае прысутнічае не толькі звонку, а і ўнутры чалавека. Людміла ж Кебіч, выстаўляючы нам гэтую “красу ненаглядную” сваіх вершаў, яўна хавае сваю сапраўдную сутнасць, у якой змагаюцца люта дабро і зло. Верш, у якім не бачна гэтай барацьбы, – порхаўка.
У вершы не прысутнічае ніводнай сваёй, арыгінальнай метафары, ён спрэс склеены з клішэ, штампаў. Прабяжыся, чытач, па кожным радку і знайдзі хоць адну новую, яскравую метафару. І гэта на фоне правільнасці, гладкасці, мілагучнасці верша! Нічога свайго. Нібы імправізуе салодка рэстаранны тапёр, а мы чакаем мелодыі Моцарта.
Другі верш таксама ўражвае бездакорнасцю формы, правільнасцю:

ЦЮЛЬПАНЫ

Час не дарэмна скарыстаны:
мінаю наш універмаг,
а ля яго — гарой цюльпаны,
у шклянках, вёдрах, на сталах…

З чаго яны? З вясновай пены?
Пяшчоты сонечных вышынь?
І ўжо пяюць, звіняць катрэны
маёй абуджанай душы.

Бяру шчасліва, як каханне,
як сэнс жыцця, як цэлы свет,
як сімвал весніх спадзяванняў
на лепшы лёс, жывы букет.

Але за душу не бярэ. І менавіта ад перабору сонечнасці, саладжавасці, мядовасці гэтага паэтычнага торта. Да таго ж першы радок “Час не дарэмна скарыстаны:” выпадае з агульнай лірычнасці, гэта ўжо нейкі разлік, калі карыстаеш час правільна. Усе метафары – таксама штампы. Тут бы і хацеў пахваліць, ды няма за што зачапіцца. Форма правільная, змест пусты, без энергіі. Магчыма, аўтарцы замінае яе музычная адукацыя, ёй хочацца зрабіць усё гожа, правільна, як вучылі падручнікі, як доктар прапісаў. Але ў паэзіі мусіць прысутнічаць пэўная шурпатасць, няправільнасць. Як, дарэчы, і ў сапраўднай музыцы. Мы чакаем ад вершаў пераліваў розных пачуццяў, эмоцый, скачкоў з высокіх “нотаў” на нізкія, а Кебіч іграе нам завучаныя гамы.
У падборцы, спадар чытач, прысутнічаюць яшчэ два вершы, але не будзем іх тут разглядаць. Бо яны, нібы пад капірку, такія ж, як і два папярэднія. У іх паэтка зноў збягае ў родную вёску (толькі у летуценнях, целам, напэўна ж, трымаючыся цвёрда за горад?!), дзе наталяецца прыродай, воляй, прасторам. Але пра “наталенне радзімай” ужо напісаў слынны паэт Міхась Пазнякоў, чыя кніга неаднойчы рэкламавалася ў выданнях холдынгу. Наўрад ці Людміла Кебіч яго пераплюне.
Зрэшты, даруйце, усяго адну, завяршальную, страфу падборкі я такі прывяду:

І ўсё сваё жыццё перагартаць,
наслухацца, напіцца, наталіцца…
А ў горад трэба ездзіць, каб стаміцца,
бо ў горадзе і сонца не відаць…


ЛіМаразм-65

Узаемнае прыцягненне

Разгарнуўшы чарговы, 20-ты нумар “ЛіМа” за гэты год, пераканаўся, што рэдакцыя не дрэмле: пахаванне сучаснай беларускай літаратуры паспяхова працягваецца. Нумар цалкам прысвечаны літаратурным сувязям СПБ з іншымі краінамі, а таксама ўспамінаюць Янку Купалу – ледзьве не на кожнай старонцы. Даўно вядома, што калі ў гаспадарцы справы не вельмі, трэба адцягнуць увагу на нешта вонкавае, на знешнія літаратурныя сувязі ў дадзеным выпадку.
У цяперашнім тыднёвіку абсалютна спакойна, не тоячыся, адмяняюць рубрыку “крытыка”, замяняючы яе “літсувязямі” (як сёння), або “юбілеямі”, або на благі канец упарваюць нам пад шыльдай крытыка літаратуразнаўства, краязнаўства – усё тое, што, адным словам, крытыкай не з’яўляецца. І неведаеш нават, што тут найбольш сумленна – зусім адмовіцца ад крытыкі бягучага літпрацэсу (бо яна цяперашняму СПБ не патрэбная), зняць маскі і сашмаргнуць шыльду “крытыка”, або падманваць, маніць, што яна прысутнічае ў тыднёвіку.
Карацей, цяперашні склад рэдакцыі ўжо даўно парушыў векавую традыцыю тыднёвіка, каб пры любых юбілеях, памінках ды іншых неспадзяванках адводзілася ўсё-такі дзве старонкі на літаратурную крытыку. То бок мы жывём у новую эру.
Вось назва першага артыкула, галаўнога артыкула тыднёвіка – “Пецярбург у лёсе Янкі Купалы”.
Пачатак:

Санкт-Пецярбург. Горад-гісторыя, горад-легенда. Лёсы славутых вучоных,
грамадскіх дзеячаў, мастакоў сталі неад’емнай часткай яго мінулага. З ім непарыўна звязаны жыццёвыя і творчыя лёсы Аляксандра     Пушкіна, Тараса Шаўчэнкі, Адама Міцкевіча — творцаў, якія акрэслівалі шляхі развіцця нацыянальных літаратур Расіі, Украіны, Польшчы, закладалі асновы сучаснай літаратурнай мовы, былі праваднікамі ідэй, што і сёння вызначаюць нацыянальную адметнасць рускай, польскай, украінскай культуры. Праз Пецярбург таксама прайшоў жыццёвы і творчы шлях Янкі Купалы.

Эх, настальгія па СССР, дый годзе. як гэта добра было, калі старэйшы брат накіроўваў, вёў пад белыя локці ў яе вялікасць літаратуру. Складаецца ўражанне, што гэта і ёсць асноўная ідэя афіцыёзнай літаратуры – з’яднацца з братам старэйшым, каб указваў ён дарогу светлую. Бо сам СПБ наконт ідэй, кірункаў развіцця нацыянальнай літаратуры даўно ўжо банкрут. Аслеп і аглух у сучаснасці. То наталяецца радзімай, то аддаецца салодкім успамінам пра пісьменнікаў БССР. Скажыце, і колькі можна дзесяцігоддзяў на гэтым карміцца, не вырабляючы нічога новага, не робячы класічнымі новыя творы і новыя імёны? Вечна, я вас запэўніваю, не атрымаецца. Бо жыццё жорстка сашморгвае са сваёй сцэны тых, хто не хоча, або не можа ісці наперад. Прычым выспятак гэты будзе вельмі балючы. Тым больш балючы, чым больш нашы сівыя старцы ад СПБ будуць настальгаваць па савецкіх часінах.
Зрэшты, у свае шэрагі суполка літаратараў не забываецца дадаваць новых сяброў – яшчэ двое прыняты на гэтым тыдні.
Арыгінальнай беларускай паэзіі не знойдзе чытач у дваццатым выпуску “ЛіМа” – тут доўжацца ўжо традыцыйныя пераклады рускіх паэтаў на мову. Пытанне толькі – навошта гэта рабіць у каіне, дзе кожны чалавек рускую мову ведае лепей за беларускую? Але рэдакцыі відней, як быць, як паступаць, каб даўжэй пратрымацца на крэслах. Будзем жа паважаць яе святое жаданне.
Прывядзём толькі знакавы верш з усёй магутнай падборкі:

Андрэй АНТОНАЎ

Тры сястры

Тры сястры — Беларусь, Украіна, Расія,
Тры сястры нашай слаўнай магутнай сям’і.
Ва ўсім свеце не бачыў шчэ гэткай красы я,
Гэткай роднасці душ, як на нашай зямлі.

Там здзіўляюць святлом паўнаводныя рэчкі.
Зарапады залоцяць улетку палі!
У вялікай сям’і — ні абразы, ні спрэчкі,
Так жывуць, як далёкія продкі жылі.

Засталося адно: мовіць зычна, нарэшце,
Прыгубіць гэту радасць ураз і нагбом.
Ад Камчаткі хай чуюць мяне да Бярэсця:
Раскашуй і квітней ты, адзіны наш дом!

(пераклад Іны Фраловай)

Тут відавочныя імперскія замашкі, бо Беларусь і Ўкраіна называюцца ўжо “наша зямля”.
Больш агіднага па сваім фальшывым пафасе і літаратурнай бяздарнасці верша цяжка сустрэць на ўсім белым свеце. Тыднёвік наш – нібы адстойнік, дзе асаджваюцца ўсе духоўныя шлакі.
Але ж будзем канкрэтнымі. “Паўнаводных рэчак” не бывае, бываюць паўнаводныя рэкі, бо рэчка – памяншальны варыянт ракі. Далей, як рака можа здзіўляць святлом – здагадайцеся самі, калі вада можа быць шэрая, зеленаватая, максімум блакітная. А “зарапады”, што “залоцяць улетку палі” – трызненне сівой кабылы, зор столькі не набярэшся, каб вызалаціць усе палеткі роднай зямлі. Зрэшты, выбачаюся – “нашай зямлі”, як вяшчае рускі паэт.
А потым паэту засталося адно – прыгубіць гэтую радасць “нагбом”. Стойце, чакайце, а як гэта прыгубіць з рыльца, з “гарла”, як кажуць у народзе? Можна выпіць з рыльца, нагбом, як робяць гэта зацятыя выпівохі. І такую грубасць, недарэчнасць, фальш перакладчыца цягне на старонкі тыднёвіка, а паважанае рэдакцыя гэта друкую з экстатычнай радасцю. Бо верш – пра “наш адзіны дом”, “ад Камчаткі” і “да Бярэсця”! Ні болей, ні меней.
Глянем яшчэ адзін шэдэўр рускага паэта, на гэты раз парупіўся перакладчык, ён жа радыё- і тэлевядучы, паэт, эсэіст Навум Гальпяровіч:

Глеб Гарбоўскі
 
У нас
 
Дзе ў жыцці не быў я толькі
і які я бачыў свет,
і ўсяго пабачыў столькі —
і нябёсаў, і планет.
 
Дзе пакутуюць ад болю,
ад вайны і розных крыўд,
дзе, не знаючы патолі,
стогнуць ворагі, сябры.
Бачыў радасць я і беды,
тых, каго адзначыў час,
толькі цікавей не ведаў
за такое, як у нас.
 
Па-першае, адзначым граматычную памылку, якую прамаргалі ад бывалага перакладчыка і рэдактар, і карэктар, і галоўрэд: “Дзе ў жыцці не быў я толькі”. Правільна будзе ў дадзеным выпадку – “ні быў” (“дзе толькі ні быў” – даволі трывалая канструкцыя, праверце ў “гугле”, “ні” ў дадзеным выпадку не адмаўляе, а ўзмацняе). Сорамна не ведаць. Далей – проста стылістычная неахайнасць: у адным радку “бачыў”, а ў другім, следам – “пабачыў”. Такое ўражанне, што перакладчык, нібы шкаляр, пісаў гэты верш на калене, у перапынку паміж заняткамі. Мой арфограф падкрэсліў як памылковае і слова “крыўд”, бо яно каструбаватае, а правільная, больш мілагучная форма – “крыўдаў”. Але законы рыфмоўкі ніхто не адмяняў, і Гальпяровіч упёр слова туды, дзе загадаў яму быць. Далей, слова “знаючы” – русізм, “знаць” дапускаецца ў дачыненні да “чалавека” (“я яго знаю”, адсюль, дарэчы, і “знакаміты”). У дадзеным кантэксце “знаючы” – гэта ад ляноты, гультайства. Каравы выраз “за такое” давяршае гэты нямоглы пераклад слабага верша. І сапраўды, “за такое” школьнікам вушы дзяруць. Адно застаецца пытанне – і як гэта ўхітраюцца нашы лімаразмаўцы з багатай рускай паэзіі вышукваць такія кепскія ва ўсіх адносінах вершы? Ну няйначай як па прынцыпе – падобнае прыцягвае падобнае.


ЛіМаразм-66

Пастка

Беларуская літаратура трапіла ў пастку. Сітуацыя склалася на сённяшні дзень так, што да чытача і ў школьныя падручнікі даходзяць толькі творы сяброў СПБ – у выглядзе дзяржаўных кніг і публікацый у тыднёвіку і тоўстых часопісах. Гэта можна назваць як дзяржаўнай палітыкай, так і засіллем уласна СПБ. Творы ж пад эгідай другога, недзяржаўнага саюза пісьменнікаў, або ўсялякіх “Галіяфаў” маюць мізэрны тыраж і разыходзяцца пераважна на вечарынах, у данельга звужаным коле прыхільнікаў. Тады як кнігі пад харугвамі СПБ распаўсюджваюцца тыражамі, бывае, у некалькі тысяч – ва ўсе магчымыя бібліятэкі і кніжныя крамы. Да таго ж і дзядзькі ў пінжаках да са значкамі СПБ лёгка і часта збіраюць народ ля сваіх трыбун, дзе выступоўцамі, прамоўцамі, аратарамі даносяць да някемлівага народа “вялікую” літаратуру. Іх творы вывучаюць, іх творы аналізуюць у Акадэміі адпаведны інстытут, пішуцца ліпавыя дысертацыі па пераліванні з пустога ў парожняе.
Чаму так сталася? А гэта, як я і казаў, своеасаблівая пастка. Лепшыя творцы і творы – амаль усе па-за межамі СПБ, і якраз іх творчасць не трапляе ў так бы мовіць прызнаную літаратуру. Яны тоўпяцца на задворках літаратурнага працэсу. Чыноўнікі СПБ мэтанакіравана і цярпліва выцяснялі ўсе таленты са сваіх выданняў, каб тыя іх не зацьмявалі, не заміналі блішчаць ды іскрыцца. Цікава, што ўсе хлебныя месцы ля дзяржаўнай кармушкі кантралююць літаратары ад 60 да 80 гадоў, выхадцы і выхаванцы савецкага часу. А чаму, спытаеце вы, не захапілі гэтыя кармушкі маладыя і спрытныя? У маладых жа сілаў паболей. Думаю, таму, што для маладых гэта замалы куш, не тыя гэта грошы і слава, каб за іх душу прадаваць. За ганарары не купіш маладую палюбоўніцу і не паляціш на Сейшэлы. Маладыя мысляць іншымі катэгорыямі, іншымі грашовымі парадкамі, спрабуючы зарабляць на жыццё цела ў іншых сферах жыцця, а дух свой развіваць у малатыражных незалежных выданнях. Другая прычына захопу кармушак старцамі такая: літаратурныя сувязі, імя і званні зарабляліся імі дзесяцігоддзямі пры СССР, сувязі гэтыя яны не згубілі, а званні не аслабелі ў сваёй вазе, імі па-ранейшаму агрэсіўна размахваюць. калі трэба выбіць якісьці куш. То бок наменклатура цяперашняя фарміравалася зусім не цяпер, і не дзесяць гадоў таму пры стварэнні дзяржаўнага СПБ, а значна раней. Трымацца яны будуць за кармушку да смерці, бо нічога больш у жыцці не ўмеюць, а дажыць неяк трэба.
Чытач заўважыў, што ў рубрыцы мы часта крытыкуем пажылых і старых пісьменнікаў. Здавалася б, ды адкасніся ты ад іх, дай старым папісаць, гэта адзіная іх уцеха. Дай ім надрукавацца, гэта працягне іх дні. Але ж бяда ў тым, што ў часопісах нашых старыя гэтыя нямоглыя адкусваюць сабе львіную долю, працэнтаў да 95 плошчы. І з гадамі гэта сітуацыя, сама сабой, не выпраўляецца. Ясна, што з гадамі талент, калі ён і быў, слабее. Ясна, што мозг робіцца менш энергетычны, а эмоцыі ўжо па вастрыні далёка не тыя, што ў 20 і трыццаць гадоў. Таму мы бачым пераважна сурагаты паэзіі ды прозы. Асабліва пакутуе паэзія, дзе бачым найчасцей падробкі, рыфмаваныя балванкі, а тое і зусім глупства і пошласць. Але ж не чапайце старых, чуем на кожным кроку мы, не крытыкуйце, дайце ўжо дажыць. І дажыванне гэтай даўжынёй у дзесяцігоддзі аберуч душыць нацыянальную літаратуру, наступаючы яшчэ вострым старэчым каленам на грудзі.
Я ўжо разглядаў №4 “Полымя” за гэты год, указваючы, што менавіта пажылых, прасавецкіх літаратараў там за 90 адсоткаў. Творы, як правіла, кепскія. Што натуральна. Але парадавала выключэнне. Гэта падборка вершаў Міколы Маляўкі. Хто такі ён, кажа нам кароткая біяграфія:

Маляўка Мікалай Аляксандравіч  нарадзіўся 13 снежня 1941 года ў вёсцы Мікалаеўшчына Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1965). Настаўнічаў у вясковых школах. Працаваў на рэспубліканскім радыё і тэлебачанні, у часопісе «Вясёлка».
Аўтар паэтычных зборнікаў «Едуць маразы» (1966), «Лотаць» (1973),  «Эстакада» (1982), «Аднавяскоўцы» (1988), «Зімні дождж» (1991), «Ручнічок на крыжы» (1995), «Покуць» (2001), «Сядзіба, або Хата з матчынай душой» (2002), «Старая зямля» (2005), «Ой, бярозы і сосны...» (2006), «Дзічка ў полі» (2007), «Крыштальная галінка снегападу» (2011), «Беражыце шыпшыну» (2013) і інш., кніг вершаў і казак для дзяцей «Дзед і ўнучка» (1983), «Салодкі лядзяш» (1986), «Як дом будавалі» (1987), «Дзе жывуць казкі» (1994), «Запрашаем на калядкі» (1998), «Папялушка» (2000), «Пачынайце дзень з усмешкі» (2013) і інш.
Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова (1992), прэміі Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі (1997), спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у намінацыі «Мастацкая літаратура» (2002).

Ну тыповы ж прадстаўнік літаратурнай наменклатуры. Шмат пасадаў, а значыць, шмат званняў і кніг за дзяржаўны кошт. Але ж мы глядзім толькі на вершы. А яны, нягледзячы на 75-гадовы ўзрост, маюць і майстэрства, і праўду, і свежасць. Насуперак усёй той агіднай сістэме, скрозь якую прайшоў Мікола Маляўка, ён застаўся паэтам.
 
БУСЕЛ МОКНЕ
 
Бусел мокне, апусціўшы дзюбу,
Як скульптурка, зробленая з дубу.
 
Дождж без бліскавіц і грому, ціхі,
Дзеці спяць пад крыламі бусліхі.
 
На адной назе-тычынцы строма
Ён стаіць, стары ахоўнік дома.
 
Засціць змрок дрымоты павалока,
А да раніцы — яшчэ далёка.
 
Я пад дахам спагадаю ўнізе,
Хоць з плашчом да птаха падніміся, —
 
Каб накрыўся з галавой нябога
Ад макроты і дажджу начнога.
 
 
У СНЕ ДУША АДПАЧЫВАЕ
 
У сне душа адпачывае,
Калі сыходзіш з цягніка —
І клопат гарадскі змывае
Лагоднай хваляю
Рака.
 
У сне душа адпачывае,
Калі, забегшы ціха ў сон,
Вядзе сцяжынка палявая
У жыта,
У блакітны лён.
 
У сне душа адпачывае,
Калі падыме кроны бор —
І песню родную спявае
І дрэў, і птушак
Зводны хор.
 
У сне душа адпачывае,
Перажагнуўшыся спярша,
Калі душа ў цябе жывая
І не грашыла ўдзень
Душа.
 
 
СТРАКАЗА
 
Яна ў палёце трапятала,
Трымцела на лістку лазы.
І ты з усмешкаю спытала:
«Якія вочы ў страказы?»
 
Адкрасавала лета міла,
Дыхнуў марозным ветрам час —
Жыццё ўсе колеры зацьміла
І развяло ў дарозе нас.
 
Гляджу на страказу ў палёце,
І свет туманіцца ў журбе:
Не ўспомніў на лірычнай ноце,
Якія вочы... у цябе.


ЛіМаразм-67

Каб не было і духу

У нашай афіцыёзнай літаратуры апошнімі гадамі выветрывацца і амаль ужо выветрыўся дух беларускі. Маўляў, дзякуй нам скажыце хаця б за тое, што мы за дзяржаўныя грошы пішам і друкуемся па-беларуску. Ужо за адно гэта помнік пастаўце.
Калі ў 1998 годзе я пачынаў шлях у літаратуру, то памятаю, як выразна свяціўся гэты беларускі дух у “ЛіМе”, “Полыме”, “Маладосці”, “Крыніцы”. Гэта быў адгалосак яскравых гадоў, калі нацыянальны дух абудзіўся і пачаў сяліцца ў творцах, рэдакцыях. Беларускія літаратары да 1998 года яшчэ толкам не ўсвядомілі, што адбылося ў 1994 годзе, і перабывалі ў шчаслівых ілюзіях. Паміж радкамі, а то і прамым тэкстам у дзяржаўных выданнях панавала беларускамоўная інтэлігенцыя, эліта, якая даводзіла, што чалавек на сваёй зямлі мусіць гаварыць толькі па-беларуску. Па гэтым прынцыпе пераважна і прымалі тады ў свае шэрагі, у Саюз пісьменнікаў, куды вой як цяжка было прабіцца рускамоўнаму літаратару. Памятаю, я паступаў туды разам з Анатолем Андрэевым, дацэнтам, паважаным тады філфакаўцам, гуманітарыем. Дык яго выструньвалі тады, як студэнта, а ён дагодліва ківаў на заўвагі мэтраў, жывых класікаў.
Беларускі дух тады межаваў з нацыяналізмам. І я яму ў пэўнай ступені паддаўся – недзе да 2002 года гарэў гэтай ідэяй, чытаў “Нашу Ніву”, і здавалася мне, што патрэбны апошні штуршок – і краіна абудзіцца ад сну, і загавораць дзяржаўныя дзеячы па-беларуску, а з імі ўвойдзе мова ў школы ды інстытуты, тыражы кніг узнімуцца на вышыню небывалую Тое была тыповая наіўнасць запальчывага маладзёна, і яе, дзякуй Богу пазбыўся. Да мяне дайшло, што многія літаратары папросту робяць на нацыянальнай ідэі свой піяр, сваю кар’еру, свой дабрабыт, ствараюць імя.
Маё расчараванне гэтай суполкай, памятаю, якраз супала з пературбацыяй у дзяржаўных літаратурных выданнях, зменай лідэрства, фарміраваннем новага складу рэдакцый дзяржаўных часопісаў і тыднёвіка. Звольненыя ж рэдактары пракліналі ўлады з апазіцыйных пляцовак і прарочылі канец беларушчыне. Насамрэч жа ператасоўка аказалася дужа карыснай для беларускай літаратуры. Як усякая змена, яна дала на некалькі гадоў імпульс, глыток свежай вады і пару літраў незаменнага кіслароду. Тут жа з’явіўся часопіс “Дзеяслоў” як апазіцыя афіцыёзнай літаратуры. А развіццё ў прыродзе без апазіцыі і супраціўлення немагчымае. Ніхто яшчэ не стаў шчаслівы, разлёгшыся на канапе. Жыццё ёсць барацьба. Падужэлі, напоўніліся зместам дзяржаўныя часопісы.
Усё гэта адбывалася нядоўга, гадоў пяць–шэсць, але плён аказаўся большы, чым за дзесяцігоддзі савецкай літаратуры, дзе пісьменнікі былі, па сутнасці, марыянеткамі рэжыму і нічога прамога, сумленнага, рэзкага і праўдзівага сказаць не маглі. Яны банальна хацелі жыць, таму ў лепшым выпадку сыходзілі, як Караткевіч, у віртуальнае жыццё, фантастычную Беларусь.
Аднак прароцтвы звольненых у 2002 годзе рэдактараў сталі паспяхова здзяйсняцца. То бок працэс зніштажэння беларускай ідэі не спыняўся ніколі, але да 2010 года ён працякаў не вельмі прыкметна ў сувязі з успышкай мастацкай літаратуры ў дзяржаўных выданнях. Найперш – у “Полымі” і “Маладосці”, а таксама ў крытычнай частцы тыднёвіка “ЛіМ”. Аднак у 2010 годзе адбыўся паваротны момант, насамрэч, паўтаруся, добра запланаваны цемрашальскімі сіламі. Пачалося імклівае выцясненне з холдынгу “ЛіМ” (цяпер “Звязда”) харызматычных літаратараў, носьбітаў нацыянальнай ідэі, якія заўсёды паказвалі сябе нераўнадушнымі да лёсу краіны і мовы. Разам з выгнаннем рэдактараў адбываўся, што натуральна, і сыход са старонак выданняў таленавітых аўтараў. То бок размыванне нацыянальнай ідэі чароўным чынам супала з абядненнем мастацкай літаратуры. Дзве гэтыя рэчы аказаліся цесна звязанымі.
Што мы бачым цяпер на старонках холдныгу “Звязды” – гэта ціхі жах, балотная затхлая мясцовасць, літаратура без духоўнай ідэі, а значыць, без руху наперад. Нам сапраўды прыходзіцца дзякаваць ужо за тое, што яны частку матэрыялаў змяшчаюць па-беларуску. Не дзіва, што і сама мова і якасць мастацкіх тэкстаў пагоршыліся. У дзяржаўных выданнях робяць граматычныя памылкі, лагічныя недарэчнасці, проста агідныя ляпсусы, якія за ўсю гісторыя беларускай літаратуры ніхто не рабіў. Гэта ад нелюбові да мовы, праз адсутнасць кваліфікаваных рэдактараў. “ЛіМам” і “Маладосцю” кіруюць людзі без літаратурнага імя, а значыць, без аўтарытэту ў гуманітарнай эліце, склад рэдкалегіі “Полымя” і “Нёмана” таксама сумнеўны.
Такім чынам, замест духоўнай ідэі ў нацыянальнай літаратуры мы атрымалі іншую ідэю, бо, як вядома, зусім без ідэі ніводная матэрыяльная адзінку ў Сусвеце не здатная існаваць. Духоўную ідэю замяніла пошлая ідэя мамоны, якая працуе на карысць і дабрабыт так званай літаратурнай наменклатуры. Увесь холдынг “Звязда”, выдавецтва “Мастацкая літаратура”, увесь СПБ сталі працаваць на гэтую эліту. Усё прадыктавана яе інтарэсамі, кожнае дзеянне, кожная публікацыя, калі ўжо браць па вялікім рахунку. Уведзеная цэнзура строга сочыць за тым, каб ніводнае імя аўтарытэтнага літаратара, носьбіта нацыянальнай ідэі не ўзгадвалася на старонках выданняў. Выключэнне робіцца толькі для памерлых народных літаратараў – напрыклад, Рыгора Барадуліна, дый тое – вельмі асцярожна, дазіравана.
Боязь праўды і прарывання ў свядомасць нацыянальнай ідэі якраз і прывялі да таго, аб чым мы голасна гаворым у рубрыцы – да адсутнасці мастацкай прозы пра сучаснасць і аператыўнай крытыкі бягучага літпрацэсу. Бо ў творах пра сучаснасць можна не ўсачыць прыхаваную ідэю, незадаволенасць, палітычную правакацыю, за што могуць паляцець галовы і пахіснуцца крэслы. Вось адсюль так і палюбіліся холдынгаўцам успаміны, гістарызм, краязнаўства, эпапея Гніламёдава пра вёску трыццатых гадоў. Гэта яны могуць друкаваць бязбоязна і бясконца. Гэта прыкрывае ўцёкі ад сучаснасці, якая ўсё настойлівей прад’яўляе холдынгаўцам гамбургскі рахунак, задаючы адзінае пытанне: дзе мастацкія творы, самы галоўны ваш плён?
Сучаснасць патрабуе бруістага працэсу, а нам заляпляюць вочы пяском успамінаў, настальгіяй па СССР. Усё актыўней братаюцца з Расіяй, Казахстанам, Кіргізіяй ды Кітаем. Ужо наўпрост называюць “нашай зямлёй” прасторы “ад Камчаткі да Бярэсця”. Гатовыя ўжо легчы на спіну, лапкі падняць і аддацца. Радзіма цяпер разумеецца выключна як родны куток, бацькоўская хата, лясок і рачулка, хто серабрыцца праз палеткі жытнёвыя, куды едуць нашы паэты наталіцца і адпачыць, целамі, зрэшты, строга і ўчэпіста трымаючыся за дымны смуродны Мінск, за крэслы, ганарары ды сумнеўную славу. Радзіма, такім чынам, у нас адно. А дзяржаўнасць, краіна – прынцыпова іншае. Радзімай наталяюць душу, а з дзяржаўнай кішэні ладкуюць свой дабрабыт. А як жа літаратура? Што – літаратура? Ах, літаратура! А літаратура – гэта творы і кнігі чыноўнікаў у Нацыянальнай бібліятэцы за народныя грошы. Чытайце і наталяйцеся.


ЛіМаразм-68

Тыповае, звыклае

Нет, это не рыба,
это не заливная рыба.
(З фільма “Іронія лёсу, або З лёгкай парай!”)

У тыднёвіку “ЛіМ” №21, прадзёршыся праз тры старонкі лозунгаў і рэкламы прадукцыі холдынгу “Звязда”, трапляеш на старонку “паэзія”. Зрэшты, ёсць і другі шлях, у абыход, што азначае – прапусціць тры старонкі і адразу разгарнуць на чацвёртай. Зэканоміш нервы і час. Праўда, і паэзія ў тыднёвіку славіцца сваёй асаблівасцю. Таму – беражыце нервы.
Гэтым разам змешчаны цеснай гурмой вершы трох паэтаў. Пачнём з Юркі Голуба, вядомага сталага літаратара, які друкуецца даўно і славіцца, наколькі я ведаю, выверанай рыфмоўкай, вытанчаным стылем падачы тэкстаў.

Сэнс

Ляжу. Пазбыўся куражу.
Ганю паганыя заганы.
А крокі даўняга дажджу
Наўмысна топчуцца на ганку.

Упрочкі кінуўся прамень.
Сышоў кудысьці пёс калматы.
Няўжо чакаюць перамен
І навігатар, і аматар?

Дзівосна збудаваны свет:
Вакол пагоды ёсць прыгоды.
Згубіўся ў нетры грому след —
Чакай прыходу з чвэртку года.

На шыбе шастае лісток.
Душа яго трымціць-сплывае.
Вось так імкнуцца ў вадасцёк
Ручай і кропля дажджавая.

Над дахам вечнасцю грыміць.
Заціх на лаве кот зіркаты.
Нішто істота: быццам спіць,
А вочы бляшаць шматкрылата.

Ты на маёмасць маеш цэнз
І мроіш: вось і тут прыдамся.
Але зважай, шаноўны, сэнс —
Знайсці паэзію.
Прынамсі.

Як бачна, нам шмат давялося вылучыць тлустым. Гэта тыя месцы ў вершы Голуба, на якіх спатыкаешся, раздражняешся.
У першай страфе ўяўляеш паэта, які разлёгся ў меланхоліі на адзіноце ў лядачай хаціне і назірае праз шыбу, як ідзе дождж. Настрой такі, што адразу хочацца кінуць чытаць. Але мы абавязаны прасачыць тэкст дарэшты і даць ацэнку. Такая ў нас праца.
Паэт назірае існы дождж, а называе яго “даўнім”, нейкім, відаць, метафізічным. У любым выпадку ідзе раздзяленне рэальнасці, распадзенне карцінкі, што напружвае. Вобразнасць, зрэшты, ва ўсёй страфе добрая, ёмкая. Кроплі дажджу, што “топчуцца на ганку” свецяцца праўдай жыццёвай, хоць паэт іх не можа бачыць, лежачы ў хаце.
У другой жа страфе ўсё спрэс надуманае і натужлівае. Чалавек у вясковай хаце жаліцца, што сышоў “пёс”. Як гэта заўважыў герой, які ляжыць, калі сабака звычайна на дварэ, а не ў хаце? Ці прапаў “пёс” яшчэ з вечара? У любым выпадку нейкая недарэчнасць. А чаму вясковая хата – спытаеце вы, у вершы ж наўпрост гэтага не ўказана. А таму, што прысутнічаюць “ганак”, “лісток на шыбе”, “кот на лаве”.
Але ж рушым далей. “Пёс” – гэта русізм, у беларускай літаратурнай мове такога слова няма. Далей варушыш бездапаможна глуздамі – прычым тут “і навігатар, і аматар”? Не іначай – для рыфмы. І каб арыгінальна гучала.
У трэцяй страфе сярод неблагой вобразнасці пра “грому след”, які згубіўся “ў нетры” раптам выпырхвае фанабэрыстае “Чакай прыходу з чвэртку года”. Вось табе раз! Як хочаш, так і разумей Юрку Голуба.
У чацвёртай страфе лісток, што трымціць на шыбе, – выдатна. Што ў лістка ёсць душа – ладна, паверым. І знянацку абагульненне, што вось так, як сплывае душа лістка, імкнуцца ў вадасцёк і “кропля дажджавая” і “ручай”. Як ручай можа сплываць у вадасцёк? Няўвязка, недарэчнасць, глупства, збівае з тропу, парушае цэласнасць успрымання.
У пятай страфе: “над дахам вечнасцю грыміць” – хораша. “Кот зіркаты”, які “заціх на лаве” – верыш. Потым, праўда, аказваецца, што кот быццам спіць, “а  вочы бляшаць шматкрылата”. Калі кот спіць, то ўжо спіць, і гэта бачна па заплюшчаных вачах. А калі не спіць, то можа і зіркаць. А што такое “бляшыць шматкрылата” – гэты паэтычны дурман хай застанецца на сумленні аўтара і рэдактара. Толькі малю студэнтаў: ні ў якім разе не бярыце гэтыя словы за ўзор правільнага, інакш атрымаеце двойкі.
Апошнюю страфу парушаюць канцылярскае слова “цэнз” і блытанасць логікі. Хоць паэт і шукае сэнс у гэтым вершы, “цэнз” ён уставіў для рыфмы.
Агульнае ўражанне: верш ледзьве цягне на тройку. І не важна тут, што паэт умее рыфмаваць і знаходзіць, як ён думае, яскравыя вобразы. Усё гэта кепскім густам папахвае.
Другі верш Юркі Голуба разглядаць, паверце, не варта. Будзе прыкладна тое ж.
Таму пяройдзем да наступнага аўтара – Лёлі Багдановіч.

Пад сузор’ямі мар

Схаваўся месячык за хмару,
Схіліў да зоркі галаву.
А я за марай пешчу мару —
Пад іх сузор’ямі жыву.

Я з імі плачу, і кахаю,
І камнем падаю з гары,
Ды кветку папараць шукаю
Ажно да ранішняй зары.

А потым зноў — крылатай птушкай —
Праз навальніцы, перуны!
А ноччу плачу я ў падушку
Замест таго, каб бачыць сны.

Як толькі сонейка заззяе —
Пяшчоты кропельку злаўлю...
Я зноў шчаслівая такая —
Кахаю!
Дыхаю!
Жыву!

Увогуле верш падаецца позай, за цёплымі словамі шчырых і глыбокіх пачуццяў я не заўважыў. Прыгожая такая віньетка, і толькі. Адзін з тысячы тыповых вершаў. Памятаеце, як гераіня фільма “Чарадзеі” пакрыўдзілася на спадара Брыля, які назваў яе твар “тыповым-тыповым”? Дык не будзем жа вырабляць, паэты, тыповыя вершы. І калі няма чаго сказаць – лепш глядзі тэлевізар ці абірай бульбу.
Цяпер канкрэтна. Як круглы ці рагаты Месяц можа “схіліць галаву”, дзе ў яго галава? Няма там ніякай галавы, вось у чым штука. Выраз “за марай пешчу мару” проста каравы.
Паэтка жыве пад сузор’ем мар і, тым не менш, “камнем падае з гары”. Што за штукарствы? Прычым у дадзеным выпадку камень, гара? Да таго ж правільна – “каменем”, “камнем” – гэта русізм. Шуканне “папараць-кветкі” да “самай зары” даўно ўжо паэтычны штамп. Потым Лёля Багдановіч ляціць “крылатай птушкай”. Пытанне, а ці бываюць птушкі бяскрылыя? Пакажыце.
У апошняй страфе аўтарка ловіць “кроплю пяшчоты” – што гэта такое, я не здагадаўся, колькі ні напружвай свядомасць. Раса, сляза, сліна?.. Практычна ўвесь верш – узор для навучэнцаў філфака, як не трэба пісаць лірычныя вершы.

Другі верш атрымаўся ў паэткі нашмат лепшым.

Цвітуць сады...

Неяк неўпрыкмет пахаладала —
Так заўсёды, як цвітуць сады...
Сонейка сняданак свой праспала,
Толькі салаўі на ўсе лады

Цішыню пяшчотна прашываюць
Гукамі чароўнай прыгажосці.
І палоніць тонкі водар мая,
І вясёлкавы будуе мосцік.

І няхай сабе пахаладала,
Ды, як бачыш, адцвітуць сады...
Сонейка у рэшце рэшт устала.
— Добры дзень! Хутчэй ляці сюды!

Праўда, і тут далёка да дасканаласці. Салаўі, якія “пяшчотна прашываюць цішыню” – ужо дастаткова! І “гукамі чароўнай прыгажосці” – залішне, перабор. Як “водар мая” можа “будаваць вясёлкавы мосцік”? Яшчэ б прамень сонца яго будаваў – можна паверыць. Але водар, пах… Карацей, работы над сабой у Лёлі Багдановіч непачаты край.

Вершы Вольгі Пашкевіч – не благія і не добрыя, сярэднія беларускія вершы. Тыповая тэматыка, звыклая вобразнасць. Не чапляе. Хаця ўсё складна і ладна, і гладка. Словам, трымцення і палёту душы не відаць. Свайго асабістага, як падаецца, – мала. Але і такіх ляпаў і недарэчнасцяў, як у двух папярэдніх паэтаў, няма. Што само па сабе радуе.

* * *
Пакуль вясна квітнее,
Пакуль цвітуць сады,
Хмялею я, хмялею
Ад кветак маладых.

Кудлачыць вецер дрэвам
Густы зялёны чуб,
Прайсціся босай трэба,
Каб дух раллі адчуць!

А неба ў зорах яркіх,
Я знаю: не засну.
Зямля, вялікі дзякуй
За дзіўную вясну.


Вобразнасць бедная. У “дрэў” могуць быць толькі “чубы”, а не адзін “чуб”. “Знаю” – русізм. Рыфма “вясны – сны” настолькі ўжо заезджаная, што ад яе трэба ўцякаць, як ад чумы. Адзіная добрая знаходка, пра вецер, які кудлаціць чуб (чубы) дрэвам. Такую карцінку кожны можа сабе ўявіць. Але знайсці трапныя словы можа толькі паэт.

Наступны верш падаўся мне найбольш удалым і цэласным з усёй падборкі Вольгі Пашкевіч:

* * *
Паэзія — мроя ці ява,
Жыццё або казка-мана?
Яна мае царскае права
Паэтавы лёс памяняць.

Як пані, пакажа капрызы:
То птушкай спявае вясной,
То знойдзеш няўлоўныя рысы
У сонцы ці ў кроплі лясной.

Мяняе аблічча старанна,
У пошуках траціш гады...
Паэзія — вечная тайна.
Хай тайнаю будзе заўжды!

Тут няма да чаго прычапіцца, акрамя слова “паэтавы” (лёс); граматычна правільна будзе “паэтаў” (лёс). А яшчэ ямчэй – “лёс паэта”. Часта адно няўклюднае слова псуе ўражанне ад усяго верша. У дадзеным выпадку гэта не настолькі крытычна. Ну і рыфма “гады – заўжды”, канешне, не такая зашмуляная, як “вясны – сны”, але сустракаецца досыць часта, прыкладна на ўзроўні “трэба – неба”. Такіх сітуацый варта пазбягаць, калі імкнешся да дасканаласці. Увогуле верш неблагі.
Што ж, мы ўбачылі тыповую лімаўскую старонку “паэзія”, дзе з вершаў трох аўтараў паэзіяй можа называцца усяго адзін верш. Такая ўжо ў нас рэчаіснасць.


ЛіМаразм-69

Трэцяга не прадбачана

Надышло лета, і падобна на тое, што беларуская літаратурная грамада зусім расслабіцца. І без таго няма чаго тут чытаць, а цяпер дык зусім лагодная млявасць апануе пісьменнікаў. Але сайт крытыкі не дрэмле і мы ўжо знойдзем, чым гультаёў узбадзёрыць.
 
Прайшло каля паўгода ад пачатку стварэння рубрыкі “ЛіМаразм”. За гэты час мы пастараліся даць аб’ектыўную карціну і выявіць прычыны заняпаду нацыянальнай літаратуры. Глядзелі мы на прыкладзе пераважна холдынгу “Звязда”, але з вялікай доляй пэўнасці карціну можна экстрапаляваць на ўвесь літаратурны працэс. Агульны дыягназ якога – духоўная немач – сумневу не падлягае.
 
Дзяржаўныя выданні ды СПБ, па сутнасці, распісаліся ў сваёй нямогласці. За гады не з’явілася новых знакавых твораў, якія б прызнала і глыбока аналізавала афіцыйная крытыка, літаратуразнаўства. Замест крытыкі мы бачым яе імітацыю. Замест твораў – бяздарныя літаратурныя балванкі чыноўнікаў, якія спрабуюць выдаць за творы мастацкай літаратуры. Такім чынам, усё заканамерна – няма твораў, значыць, няма і крытыкі. Або наадварот перастаўце і давайце будзем гадаць, што першапачатковае, яйка ці курыца.
 
Прычым людзям, пастаўленым руліць афіцыйнай літаратурай, цалкам усё роўна, што і на іх творы і кнігі амаль адсутнічае крытыка. Бо не літаратурай яны занятыя, па вялікім рахунку. Яны выжываюць, жывуць, і поспехі свае мераюць выключна па колькасці публікацый у месяц і па важкасці ганарару. На вечнасць яны не разлічваюць. Хоць вялыя спробы сябе ўвекавечыць робяць, выпускаючы артыкулы пра свае фаліянты за подпісамі “доктар навук”, “прафесар філалогіі” і г.д. Аднак спробы захліпаюцца на сваім зачатку, бо нядужыя творы спараджаюць і нямоглую крытыку, а званні рэцэнзента тыпу “прафесар”  тут не памочнікі.
 
Таму застаецца наменклатуры нашай літаратурнай жыць сённяшнім днём, то бок хапаць, пакуль жывыя і ў сіле, па поўнай, колькі можна пераварыць. А не пераварыш – то вырве. Няхай, галоўнае, што сапернікам не дасталася.
 
Прычым запусканне памаўзлівых рук у дзяржаўную кішэнь у нас лічаць справай нармальнай і звыклай. Само самой, маўляў, зразумела, што старшыня МГА СПБ Пазнякоў выдае да 7 кніг у год кніг за народныя грошы. І ўсе астатнія навыперадкі гоняцца за старшынёй, бо прыклад надта заразлівы. Азартна так, куражыста выдаюць чыноўнікі свае фаліянты. Ніхто не чырванее зусім. Бо так павялося з часоў СССР, калі “класік” ці “народны пісьменнік” былі амаль сінонімамі важкай літаратурнай пасадзе. “Усе бяруць і я бяру! – задзірыста кажа смаркаты чыноўнік N, – я ж сябе не на памыйніцы знайшоў!” Да таго ж сям’я, дзеці, унукі – іх трэба карміць. Карацей, апраўданні для сваёй подласці і зладзейства заўсёды знойдуцца. І нічога не зробіш, і ў міністэрствах усе бачаць гэта і церпяць, паважаючы традыцыі. Ну паставіш іншых, падміргваюць нам, а што зменіцца? Іншыя прыстасуюцца і праз год таксама будуць запускаць руку па локаць у дзяржаўную кішэнь, то бок сябе выдаваць непамерна. А літаратуру беларускую не адменіш, таму ўжо лепш цярпець такіх чыноўнікаў, якія ёсць.
 
Чалавек недасканалы і ад малпы яшчэ адышоў недалёка. Цяперашнія чыноўнікі хоць бачнасць працы ствараюць. А іншыя, мажліва, зусім усё прап’юць,  прагуляюць.
 
Церпім. Такія вось пірагі. Але ж бяда не ў тым, што закон матэрыяльнага выжывання паразіў нацыянальную літаратуру, якая сама па сабе паняцце духоўнае. Страшыць тое, што чыноўнікі сапраўды – ад беспакаранасці – сталі думаць, што яны паступаюць правільна, сумленна, як трэба, па паняццях, адным словам, жывуць. А калі хто ўздумае парушыць гэты закон, пра справядлівасць нейкую пракрычаць, то яго паганай мятлой з нашай суполкі – прэч! Пакараць публічна, хай усе бачаць, хай іншым не панадна будзе крытыкаваць святая святых – наш дабрабыт і спакой. То бок жыве наменклатура па законах зладзейскіх, па зладзейскіх жа законах і карае. Сама “вярхушка” ўскосна народныя грошы крадзе, сама і выганяе з СПБ тых, хто не задаволены іх зладзействам. Ну акурат натуральны адбор! Але ж хто на яго будзе ў такой лялечнай арганізацыі, як СПБ, зважаць па-сур’ёзнаму? Не да таго цяпер, тут сапраўдная вайна, нежартоўнае забойства людзей па дарвінаўскім адборы ідзе ў суседняй краіне.
 
Па вялікім рахунку, сайт “літкрытыка” павінен атрымоўваць ад “Звязды” ганарары за працу – бо ён адзінае месца ў Сусвеце, дзе можна хоць нешта прачытаць пра падзеі ў нашай афіцыйнай літаратуры. Ён адзін і паказвае, што тут нешта варушыцца, дзеецца. А то ж аўтары бедныя, паэты лімаўскія, дзесяцігоддзямі не бачылі водгукаў на тварэнні свае. А бедныя нашы лаўрэаты савецкіх часоў, што друкуюцца ў “Полымі”, усё жыццё, гаротнікі, думалі, што яны пішуць геніяльныя вершы… Карацей, праўда, якая б яна горкая ні была, заўсёды мае карысць. Каб некаторыя ўсвядомілі сваё сапраўднае месца ў Сусвеце. Бо пагана ў няпраўдзе жыць, але яшчэ страшней так і не пачуць яе напрыканцы сваіх дзён.
 
Мы стаім на парозе новай эры ў беларускай літаратуры, калі зрынуцца многія аўтарытэты савецкіх часоў, а сістэма каштоўнасцяў стане нарэшце з галавы на ногі. Працэс гэты непазбежны. І сутаргавае чаплянне холдынгу “Звязда” за аўтарытэт савецкіх класікаў падобнае на агонію. Яны літаральна не ведаюць, што рабіць. Разгубіліся, небаракі, напярэдадні Новай Эры. Яны абанкруціліся да таго, што за 10–12 гадоў сваёй працы не ўзвялі ў ранг Новай Класікі ніводнага (!) твора. Часопісы цягнікамі ідуць штомесяц, дзесяцігоддзямі, а – бач ты – упустую, паражняком: не паказалі нам крытыкі вартых твораў, не ўзвялі іх у класічныя, не паставілі ўпоравень з Шамякіным, Коласам, Быкавым… Што ж так? Або нацыя вырадзілася, і нараджаюцца адны дэгенераты і дэбілоіды? Не. Проста сістэма сябе зжыла. Яна красамоўна распісалася ў сваёй няздатнасці ды бясплённасці.
 
Падумайце самі, спадары, вось разваліўся хлуслівы СССР, а нашы фарысеі ад літаратуры, гэтыя прафесары з Акадэміі 25 гадоў утрапёна моляцца на Шамякіна, Быкава і Купалу, не дапусціўшы ў гэты Пантэон ніводнага новага чалавека. Як вам такі літаратуразнаўчы фортэль? Ну ясна ж, што яны не дбаюць за будучыню літаратуры. Ясна, што жывуць сённяшнім днём. А можаш ты, спадар чытач, уявіць, што і яшчэ праз 25 і праз 50 гадоў у класіках у нас будуць хадзіць толькі савецкія літаратары, песняры вёскі? Ды немагчыма такое. А значыць… Значыць, час зрыне старую прасавецкую сістэму афіцыёзнай літаратуры і перафарматуецца пад сучасныя рэаліі. Або… другі варыянт – літаратура беларуская сканае зусім, цалкам, дазвання. Трэцяга не прадбачана.


ЛіМаразм-70

Рай на зямлі

Учора ў адной кулінарнай перадачы пачуў ад повара, што быццам бы 75 адсоткаў жыхароў планеты Зямля любяць літару “7”. Як гэтую інфармацыю праверыць, не ведаю, але па ўласных адчуваннях – мяне таксама задавальняе літара “7”. Тым больш што прыспела пара пісаць артыкул пад нумарам “70” нашага “ЛіМаразма”. Лічбы гэтыя і радуюць і палохаюць. Семдзесят артыкулаў – гэта дзве кнігі літаратурнай крытыкі за пяць месяцаў. Ніколі нават не думаў, што буду займацца разборам чужых тэкстаў, бо на пачатку кар’еры пазіцыянаваў сябе як паэта, і толькі. Аднак горкая рэчаіснасць і пэўныя прэтэнзіі да яе змусілі займацца мастацкай прозай. Размова з жыццём ніяк не ўкладвалася ў мяне ў малыя формы – так я стаў раманістам.
 
Ішлі гады, і завітаў да мяне ратавальны досвед, што неабходна засвоіць майстэрства літаратурнага крытыка. Бо дрэва, пасаджанае ў збяднелую глебу, не вырастае. Глебу трэба угнойваць і падрыхтоўваць праз якасную літаратурную крытыку, паколькі такой крытыкай не забяспечваюць нас “знаўцы” ад літаратуры. Мала нарадзіць мастацкае дрэва, яго трэба – як любімае дзіця – гадаваць.
 
Крытыка аказалася дужа запатрабаваная не толькі на прасторах Сеціва, але і ў “ЛіМе” – у час, калі адпаведны аддзел узначальваў Леанід Галубовіч. Попыт спараджаў прапанову, і я не заўважыў, як напісаў артыкулаў на дзве кнігі крытыкі – “Баль на канаце” і “Метафізіка ісціны” – так я назваў электронныя кнігі крытычных артыкулаў, што вісяць на мім сайце.
 
Потым я пазнаёміўся з сайтам “літкрытыка”, дзе прыйшла ідэя арганізаваць крытычную рубрыку. Семдзесят крытычных артыкулаў за пяць месяцаў… ці не перасягаюць яны ўсю масу крытычных артыкулаў, выпушчаных за гэты час у друку на тэрыторыі Беларусі? Падазраю, што перасягаюць, асабліва калі браць пад увагу той факт, што блізу 90 адсоткаў артыкулаў, якія выдаюцца ў нас за крытычныя, такімі ніяк не з’яўляюцца.
 
Да я чаго вяду? Не да таго, што я неяк адмыслова пісучы ці плённы літаратар. А да таго, што вось прыкладна такім тэмпам працуюць нармальныя прафесіяналы, скажам, у суседняй Расіі, дзе ёсць попыт на літаратуру, чытачы і рэальны рубель, які законна аплачвае працу. Ёсць попыт – вырастаюць крылы, з’яўляюцца тэмы ды энергія. Няма – адпаведна вяласць, хандра, думкі пра бессэнсоўнае існаванні. Роўна так бядуе бальшыня літаратараў Беларусі – у татальным адчуванні сваёй нікчэмнасці, незапатрабаванасці.
 
Адна толькі прэмія Гедройца ўскалыхвае, крыху ажыўляе нашу застаялую багну. Пісьменнікаў азарае збродлівая надзея – а раптам перамагу? З’яўляецца матывацыя, энергія, фантазія малюе будучыню ў вясёлкавых фарбах. Падрыхтоўка. Старт. Паляцелі!
 
А што трэба для палёту па славу? Ну мінімум напісаць кнігу. Гэта нам па плячы. А далей? Далей выдаць яе! А вось тут крылцы нашы даюць невялікі тэхнічны збой. Як выдаць? І на гэтым шляху літаратара чакаюць наступныя варыянты:
 
1) самому аплаціць выданне кнігі ў адным з больш-менш аўтарытэтных выдавецтваў, якое б высунула цябе на прэмію;
2) знайсці спонсара пад выданне кнігі; праблематычна, як пераканаеш яго аддаць крэўныя даляры на сумнеўную справу чужому чалавеку?
3) мець багатага родзіча, які б даў з любві да цябе свае грошы;
4) сядзець на грашовых патоках пад назваю “гранты”, цвёрда сядзець; але пазіцыі гэтыя, хлебныя месцы, як правіла не пустуюць, іх бяруць з боем, а потым сурова адстойваюць; да таго ж трэба пастаянна пераконваць замежных спонсараў, што менавіта табе, на тваю кнігу трэба даць грошы, а не на пісьменніка Іванова;
5) быць рэдактарам у дзяржаўным выдавецтве або літаратурным сілавіком, належаць да так званай наменклатуры.
 
І вось праз чаргу маральных прыніжэнняў і страт, з кепскім рэдактарам і карэктарам (а кваліфікаваных у Беларусі амаль няма) вы атрымалі бясцэнную кнігу і паклалі тыраж да сцяны, у любімым пакоі, дзе стаіць кампутар, на якім вы пісалі гэтую кнігу. То бок кола замкнулася – кніга вярнулася туды, адкуль нарадзілася. Тут бы адчаяцца, але ёсць выратавальны “Гедройц”! І вы бежыце з некалькімі асобнікамі запаветнай кнігі да сакратара прэміі Мартысевіч і аддаяце іх (аддалі б хоць увесь тыраж, ды ніхто не бярэ). А далей – о радасць! – вас будуць чытаць і ацэньваць, і прасоўваць у намінанты. Год жыцця патрачаны не дарэмна. Навакольныя з’явы набываюць у вашай свядомасці вялікі сэнс! Фантазія малюе карціны чароўныя. У мозг пайшлі патрэбныя дапаміны.
 
Найчасцей, праўда, вас у намінанты не высунуць і вы будзеце потым гадамі хадзіць па тусоўках і раздаваць свой тыраж. Ну, і канешне ж – мала верагодна, што вы станеце пераможцам. Гляньце, як стараецца нястомны Бахарэвіч – па тры кнігі за год у Нямеччыне піша, штогод прэтэндуе ад прэстыжнага выдавецтва, раскручаны, распіяраны – а не робіцца пераможцам.
 
Аднак алімпійскі прынцып аптымістычны – важная не сама перамога, а ўдзел, гэтыя непаўторныя эмоцыі творчасці, канкурэнцыі, запаветных летуценняў і мар, адчуванне, што ты некаму патрэбны на гэтай зямлі.
 
Такім чынам, палёт па славу “аля-Гапееў-Праклён” не ўдаўся. Вы расчараваны. У людзях, у сітуацыі, у саміх сябе. Чалавек лёгкага характару зробіць яшчэ два-тры заходы, пакуль грошы не скончацца. Чалавек цяжкі стане ў лепшым выпадкам поедам есці сям’ю, спаганяючы свой негатыў; у горшым выпадку – ён штодзённы наведвальнік піўных і вінных аддзелаў, пацыент псіхіятра або спажывальнік царкоўнага опіуму.
 
Аднак з агідай чытаючы па старой звычцы “ЛіМ”, бедны наш літаратар убачыць светлыя ўсмешлівыя фота, клятвы ў любові да літаратуры, уручэнне грамат і медалёў, абдымкі і брэжнеўскія пацалункі ўзасос. Хто пабудаваў гэты рай на зямлі – запытаецца наш небарака. І калі розуму ў яго хопіць адэкватна ўсё ацаніць, ён заўважыць, што абдымаюцца і ўсміхаюцца светла адны і тыя ж асобы, а іменна выяўленыя ў “ЛіМаразме” непатапляльныя аптымісты – прадстаўнікі касты літаратурнай, трымальнікі пасадаў і дзяржаўных грашовых патокаў. Яны, як і светлай памяці савецкая наменклатура, не справіўшыся з задачай пабудаваць камунізм для ўсіх, пабудавала рай для саміх сябе. Зрэшты, і гэты рай аказаўся не вечным.


ЛіМаразм-71

Міжсабойчык

Не оставляйте стараний, маэстро,
Не убирайте ладони со лба.
               
  Булат Акуджава.
 
У мяне дома жывуць кошкі. Мірныя лагодныя жывёлы. Адна бяда – любяць лазіць па кухонным стале, красці. Злаўлю, накрычу, зганю – сігаюць ад мяне палахліва. Але як толькі я адвярнуўся – скок лапамі, якімі нядаўна па туалеце тапталіся, на стол. І так бясконца. Чалавека можна пераканаць, застрашыць. Жывёлу цяжэй.
 
Вось і нашы любімыя аўтары холдынгу “Звязда” любяць пашастаць па кухонным стале, то бок заняць сваімі публікацыямі ўсю плошчу. І аўтары гэтыя незвычайныя, якія жывуць па паняццях і называюцца Кастай. Колькі ні ганяй іх Южык з дзяржаўнага кухоннага стала – будуць туды перціся, такая ўжо прырода кашэчая. Вось і нумар 7 “Полымя” за гэты год распасцёр ласкавыя абдымкі і прыгалубіў на сваіх старонках прадстаўнікоў Касты. Яны там як свае, братэрскімі ды сямейнымі сувязямі знітаваныя.
 
Я проста прывяду імёны, спадар чытач, не палянуюся:
 
Адам Глобус (сын Адамчыка, пісьменніка савецкіх часоў), Уладзімір Гніламёдаў (акадэмік), Віктар Шніп (галоўны рэдактар “Мастацкай літаратуры”), Алена Масла (рэдактар “Мастацкай літаратуры”), Святлана Дзянісава (галоўны рэдактар “Маладосці”), Казімір Камейша (вясковы філосаф, рэдактар шматлікіх часопісаў), Лада Алейнік (выкладчыца БДУ, дацэнт)…
 
Ну што, не палохаюць званні, рэгаліі? Гэта яны проста так тут сабраліся, самі сабой. Ніхто іх адмыслова ў кучу не збіваў. Закон руху матэрыі. Наменклатура. І ясна, што менавіта для іх існуюць часопісы дзяржаўныя, а не для літаратуры і не для цябе, спадар чытач паважаны.
 
На старонцы 29 змешчана падборка вершаў невядомай мне паэтэсы Алены Гінько. Нарадзілася ў Віцебску. Рэгалій не мае, але свая, філолаг, выкладае мову і літаратуру.

 
Тым цікавей нам будзе паглядзець на яе творчасць.
 
Вось верш, які адкрывае падборку.
 
* * *
 
Прыгажуняю,
                чараўніцаю
і аздобай чыйгосьці жытла,
яркай зоркаю Мілавіцаю
называлі...
                А ці была?
Пекнай ягадкай,
                гожай краскаю,
звонкай песняю ручая,
незвычайнай
                каляднай казкаю
называлі...
                Была ж — не я...
За асокамі,
                за аблокамі
птушка шчасця галёкае: дзе?..
Можа, цешыцца, адзінокая,
мо купаецца ў слёз вадзе?
 
Бачыце, колькі я нападкрэсліваў у філолага? Палову тэксту, які быццам пісьменна зроблены, без яўных памылак. Аднак вобразнасць, семантыка, мілагучнасць накульгваюць на ўсе ногі.
 
Такім чынам: пра чалавека звычайна не гавораць – аздоба, бо ён адушаўлёны, не рэч якая бяздушная, таму правільна – “упрыгожанне”.
 
Слова “чыйгосьці” ну яўна не паэтычнае, пакручастае, каструбаватае, яго і ў прозе рэдка знойдзеш калі. Куды лепш гучыць “нейчага”.
 
Метафара “пекная ягадка” – кепская, тут, наадварот, прадмет неадушаўлёны, а яго называюць так, як дзяўчат звычайна (“пекная маладзіца”).
 
Метафара “гожая краска” не вельмі добрая. Слова “гожы” да “красак” (кветак) рэдка калі дапасоўваюць. “Гожы стол” (па-руску “добротный”) гэта па-звыкламу.
 
Хто калі чуў у Беларусі, каб “ручай” “спяваў звонка”. Не горная краіна ўсё-такі.
 
“Птушку шчасця” за аблокамі, дарэчы, уявіць можна, а вось за асокамі – цяжка, бо асака расліна зусім невысокая.
 
Ну і завяршальная кропка як сярпом па адным месцы: “у слёз вадзе” – гэта крута. Ёсць слёзы, ну максімум – вадкасць гэта, ну ніяк не вада.
 
Карацей рэдактары справу завалілі зусім. Зрэшты, папярэднія нашы выпускі рэальна паказалі, што служкі музы занятыя там далёка не літаратурай, а разводам грашовых і эмацыйных патокаў.
 
І хоць з паэзіяй выкладчыцы беларускай літаратуры нам усё ясна пасля першага верша, прывядзём для парадку яшчэ адзін.
 
* * *
 
Замільгаў светлячком за парогам
і патух, як з лучыны агонь.
Дармавога бывае замнога,
а каштоўнага — на далонь.
 
Цераз бераг круты пераскочыў,
а пад стромай вада вірыць.
Хтось зачаста мазоліць вочы,
ну, а нехта — і не глядзіць.
 
Затрымаўся на міг на паўстанку —
і спазніўся... на цэлы лёс.
...Накувае зязюля-падманка,
каб мне шчасцейка ты прынёс
 
Верш зноў без граматычных памылак. І… без паэзіі. “Дармавога бывае замнога” – метафара не паэтычная, а нейкая вулічная.
 
Яшчэ: як гэта пераскочыць цераз бераг? А? Ну можна скочыць з берага ці ўзабрацца на бераг. Пераскочыць нельга.
 
Яшчэ: “Хтось зачаста мазоліць вочы” – выкарыстана гутарковае слова “зачаста”, гутарковае ж “хтось” (украінізм, дарэчы), грубая звязка “мазоліць вочы”.
 
Вернемся на пачатак: нехта замільгаў спачатку “светлячком”, але пагас “лучынай”. То бок святляк, каб згаснуць, спярша ў лучыну ператварыўся. Навошта?
 
Кепска, спадары філолагі і рэдактары.
 
Такое ўражанне, што дапускаюцца людзі не з Касты ў “Полымя” спецыяльна для таго, каб сваімі дрэннымі творамі адцяняць пасрэдныя опусы саміх наменклатуршчыкаў. Інакш цяжка вытлумачыць усё вычварнае, што там адбываецца.


ЛіМаразм-72
 
Цырк на дроце
 
Вось яго біяграфія:
 
Каранеўскі Алесь (Аляксандр Уладзіміравіч) нарадзіўся 23 чэрвеня 1960 года ў горадзе Мінску. Скончыў Мінскае мастацкае вучылішча імя А. К. Глебава (1979). Служыў у войску. Працаваў настаўнікам у школе, кіраўніком дзіцячай студыі выяўленчага мастацтва. Аўтар двухмоўнай кнігі паэзіі і мастацкай фатаграфіі «Минские волны = Мінскія хвалі» (2014).
 
Верш, які адкрывае публікацыю:
 
Я прыйду да цябе сонным зманам,
Летуценнем у знаёмы палон,
Калыханкаю позніх туманаў,
Дзе палае з бярозаю клён.
 
Уварвуся я светлым з’яўленнем
У мітусню, у спалоханы лад,
Хараством фіялетавай цені
У разводы, што лье вадаспад.
 
Адгарэла. Не варта пытанні
У начы з цішынёю злучаць.
У палёце лагоды спаткання
Нам былое ўжо не гартаць.
 
Толькі зараз, бо сёння не маю
Досыць часу — імгненні лаві!
Усё ў мінулае разам знікае,
Як дрыготкія нашы агні.
 
Тут ужо не да гумару. Поўны рускі “бред”. У акадэмічным часопісе рэспублікі. Ды ці ёсць там на іх управа якая ў Міністэрстве інфармацыі?
 
Я нават метафары гэтыя не магу каменціраваць, настолькі гэтае вычварнае ўбоства раніць душу. Хочаш пасцябацца, а не можаш. Збоі па рытме, логікі найменшай нават няма. Вы што там, хлопцы, зусім ачмурэлі? Хто рэдактар аддзела паэзіі, хто галоўны рэдактар? Завошта вы нам такія? Што такое “спалоханы лад”. Што такое “разводы, якія лье вадаспад”?
 
А гэта што за шэдэўр?
 
* * *
 
Калісьці, злятаючы з лесвіцы,
Прамень мог злавіць у далонь.
А зараз мне сонейка свеціцца
Ўздагон у збялелую скронь.
 
Не пнуся хутчэй за парэнчы я,
Жаданне лаўлю неўзнарок.
Жыццё праляціць праз ступеньчаты,
Свабодны паверхавы блок…
 
Такое ўражанне, што знаходзішся ў псіхдоме, а не на старонках “флагмана” айчыннай літаратуры. Ну, хлопцы з СПБ, Марціновіч і Пазнякоў, ну чыталі ж вы дзесяткі “ЛіМаразмаў”, але адно, што змаглі – інтрыгамі выперці крытыкаў са сваёй хеўры літаратурных бандытаў. Усё ўпустую няўжо? Мы так са спадаром Новікавым хацелі вам падмагчы… Марна. Гарбатага магіла выправіць.
 
Адна бяда – гэта не цырк, а ўсё па-сапраўднаму і на поўным сур’ёзе…


ЛіМаразм-73

Сонца няма. Зіма

У беларускай літаратуры крызіс жанру – рамана. Што выдатна паказвае часопіс “Полымя”, які ўсе раманы, што маглі б з’явіцца, забівае эпапеяй Уладзіміра Гніламёдава, якую друкуе безупынку гадоў пятнаццаць. Я ўжо пра раман на сучасную тэму не кажу, кажу ўвогуле пра раман. А толькі ў гэтым жанры можна люстраваць і аналізаваць грунтоўна жыццё. Ці яшчэ лепш – даследаваць сучаснасць. Палымянцы наважылі нічога не пакідаць нашчадкам, ускосна намякаючы, што цяперашні час – чорная дзірка, дзе нічога не адбываецца. Нядаўна пачуў цікавае меркаванне, што вобраз Абломава ў Ганчарова – гэта сімвал застойнага тагачасся; чалавек ляжыць у пасцелі першыя дзвесце старонак рамана – такога яшчэ не ведала сусветная літаратура…
 
Цяперашні час у беларускай літаратуры таксама варыянт абломаўшчыны. Усе або спяць, або бесталкова мітусяцца. Руху наперад няма. Ідзе праяданне папярэдне назапашвання матэрыялу. Мала таго, што часопіс “Полымя” надрукаваў ужо ўсе магчымыя ўспаміны пра класікаў беларускай літаратуры, дык ён па другім крузе пайшоў, з пустога ў парожняе пералівае. Зноў творы Навуменкі нястомна даследуе.
 
На месцы раманаў, аповесцяў, апавяданняў цяпер у нас “дзённікі” і “ўспаміны” жывых класікаў.
 
У №7 “Полымя” увекавечаннем памяці пра сябе займаецца Адам Глобус; сын пісьменніка савецкіх часоў, ён напраўду лічыць сябе літаратарам значным, таму беларусы павінны ведаць да тонкасцяў і драбніц, як Адам наведваў мастацкую вучэльню. Што ён яшчэ і мастак, мы можам упэўніцца па малюнках, якія мастак-літаратар штампуе штодня і выкідае ў свой блог. Па мне – дык кепска вучыўся ён мастацтву ў савецкія часы. Дый унутраны свет, што люструюць тыя малюнкі, – жахлівы.
 
Гэты ж нумар “Полымя” адчыняе магчымасць Віктару Шніпу выказацца ў дзённіках пра сябе. Цікава, а не паперлі б Южыка выспяткамі з яго дзённікамі? Паперлі б, я не галоўны рэдактар “Мастацкай літаратуры”. З якога ражна ім мае смаркатыя дзённікі? Хопіць з яго “ЛіМаразма”.
 
Вытрымка з дзённіка Віктара Шніпа:
 
Учора вечарам з Маладзечна патэлефанаваў Міхась Казлоўскі і паведаміў сумную навіну — на 73-м годзе жыцця памёр пісьменнік Янка Галубовіч, які пісаў для дзяцей. Яшчэ на аднаго шчырага беларуса стала меней у нашай краіне.
 
Знакавы запіс! Выдатны беларускі пісьменнік, шчыры нацыянал памёр, а на яго месца – ці з’явяцца новыя імёны, ці выгадавалі вы іх у СПБ? Не, не выгадавалі, бо займаліся выданнем і прапагандай сваіх твораў. А пасля вас – патоп, і скончыцца літаратура і мова. Дык Янка Галубовіч дажыў хоць да 73-х гадоў, а колькіх людзей СПБ увагнаў у труну маладымі, перакрываючы потнымі далонямі кісларод?
 
А вось лірычнае ў дзённіках Шніпа, як па мне, атрымоўваецца здорава:
 
*
21.12.2014. Снегу няма. Сонца няма. Настрою няма. Зіма…
*
22.12.2014. Сёння самая доўгая ноч. Доўгая, як спадніца ў манашкі…
*
23.12.2014. На Свіслачы каля берага пад дрэвамі качкі, як камякі апалай
лістоты…
*
28.12.2014. Неба за ноч замерзла, і птушкі ў нашым двары ходзяць па зямлі,
а калі ўзлятаюць, то не вышэй шматпавярховікаў…
*
1.01.2015. Там цёплае мора, дзе нас няма…
*
2.01.2015. Ноч яшчэ доўгая, як дарога дамоў, дзе няма бацькоў…
*
6.01.2015. Месяц таму, калі пачаліся першыя сур’ёзныя маразы, у мяне з’явіўся пачатак верша:
 
Мінскае мора замерзла і снег,
Нібы на полі бязмежным ляжыць.
Заяц па моры, як прывід, прабег,
Быццам шукаючы ў поля мяжы…
 
Далей натхнення не хапіла. Твор замарозіўся…
 
Адзінай балеснай, а таму кранальнай ноткай у дзённіку Віктара Шніпа я расчуў любоў да бацькоў і сям’і. Ужо гэта хораша, бо многія цяпер, апанаваныя Інтэрнэтам і мабільнікамі, не даражаць ні сям’ёй, ні бацькамі, ні краінай, ні мовай, не вераць ні ў Бога, ні ў чорта. А толькі ў сваё цела, якое праз секунду Вечнасці стане тлом.
 
І тым не менш, будзем не забываць, што літаратараў у нас шмат, а вось публікаваць пры жыцці дзённікі дазваляецца выбраным. І не трэба нас палохаць высокім узроўнем часопіса, прынамсі вершы, якія тут змяшчаюць (глядзі папярэднія выпускі рубрыкі),  у былыя часы не змясцілі б і ў піянерскай “Зорцы”. То бок наменклатура сама апусціла сябе ніжэй ад плінтуса, дайшла ў цемрашальскай дзейнасці да мяжы, за якой ужо не проста непавага да чытача, а адсутнасць самапавагі. Чорнае ў іх белае, белае ў іх чорнае. Жыццё па паняццях.


ЛіМаразм-74

Рэчаіснасць паказвае

Наконт нашай рубрыкі хочацца зрабіць некаторыя ўдакладненні. А то апошнім часам даводзіцца чуць такое, што, маўляў, пакінь ты людзей у спакоі, дай ім жыць, што ты крытыкуеш сістэму, якая не зменіцца ўсё адно, што, маўляў, людзі заўсёды жывуць па двайных стандартах – адзін публічны, другі карпаратыўны, па законах сваяцтва, сяброўства і сямейнасці.
 
Гэта ўсё так, спадары. Аднак не кранаем мы, заўважце, ні часопіс “Дзеяслоў”, ні “Нямігу літаратурную”, а шугаем чарцей менавіта ў дзяржаўных выданнях. Бо холдынг “Звязда” гэта не прыватная крамка Алеся Карлюкевіча ці Міхася Пазнякова, гэта выданні стратныя, якія існуюць на грошы падаткаплацельшчыка, то бок на твае сродкі, спадар чытач. А людзі, пастаўленыя дзяржавай кіраваць народнай літаратурай, запраўляюць ёй так, што ўласна літаратуры амаль не відаць, затое ўся друкаваная плошча запоўнена служкамі холдынгу ды іх хаўруснікамі. А значыць, менавіта яны заграбаюць усе ганарары і ўсю “славу” ад публікацый. Што не ёсць справядліва. Пра двайныя стандарты, чытач, я нічога не хачу ведаць, я ведаю, як павінны жыць нармальныя людзі ды як мусіць існаваць нацыянальная літаратура.
 
Літаратура ж, замешаная на хлусні, прыводзіць роўна да таго, што савецкую літаратуру з БССР даўно не чытае ніхто, іначай як з-пад палкі, а ў часопісах мы бачым роўна такую паэзію і прозу, якую разбіраем у рубрыцы. Не мы развеялі міф пра высокі ўзровень мастацкіх тэкстаў у холдынгу, а самі рэдактары і аўтары выставілі сябе на пасмешышча. Мы ж проста цытуем кавалкі з іхніх, з дазволу сказаць, тэкстаў.
 
На 175 старонцы “Полымя” №7 ёсць артыкул Лады Алейнік, галоўнай спецыялісткі Беларусі па дзіцячай літаратуры – “РОЛЯ ДЗІЦЯЧАГА ДОСВЕДУ Ў САЦЫЯЛІЗАЦЫІ АСОБЫ”.
 
Адтуль можна пачарпнуць цікавае:
 
Фундаментальную ролю ў станаўленні асобы адыгрывае працэс першаснай сацыялізацыі. Менавіта ў юным узросце чалавек засвойвае асновы маралі, адносін да людзей, да свету, вызначаецца ў сацыяльнай прасторы, асэнсоўвае свае правы і абавязкі, фарміруе сістэму сацыякультурных установак. На этапе першаснай сацыялізацыі стабілізуецца характар асобы, выпрацоўваецца стыль паводзін чалавека ў грамадстве. Як правіла, змест вопыту, атрыманага індывідам у дзяцінстве, выяўляецца ў далейшым яго функцыянаванні ў якасці суб’екта грамадскіх адносін і дзейнасці. Заканамерна, што працэс першаснай сацыялізацыі асобы знайшоў шматаспектнае і шматузроўневае адлюстраванне ў мастацкай літаратуры.
 
Хораша напісана, ці не праўда? Асабліва лашчыць слых вылучанае мной тлустым. Усё мы разумеем, але ж дзейнічаем зусім інакш. Дакладней: выпрацоўваем у школьнікаў і студэнтаў антымараль. Бо жывём па паняццях, а не па законах. Каго мы можам нечаму высокаму навучыць, калі самі мы манілавы, сабакевічы, плюшкіны, чычыкавы – гэтыя гогалеўскія маскі хоць цяпер зрывай з некаторых кіраўнікоў айчыннай літаратурай.
 
На выступах перад моладдзю ой якія яны прасветленыя, чыстыя, нашы чыноўнікі. А на справе – нярэдка свіныя рылы, што хлюпаюць і чвякаюць перад карытам дзяржаўным. Тоўстыя тлустыя спіны піхаюць адно аднаго ў азарце заглынуць у сваё чэрава як найболей свінячага пойла. Таму “ЛіМаразм”, чытач, у асноўным пра гэта – пра тлустыя каркі ды двайную мараль, пры наяўнасці якіх функцыянаванне літаратуры амаль немагчымае. Паводле Алейнік, менавіта ў юным узросце чалавек засвойвае асновы маралі, то бок вырастае хітрай юрлівай жывёлінай, гледзячы на вас, настаўнікі ды прафесары.
 
Во як заканчвае свой палымянскі артыкул Лада Алейнік:
 
У заключэнне мэтазгодна заўважыць, што мастацкае адлюстраванне ўплыву дзіцячага досведу на характар дарослага чалавека садзейнічае засваенню чытачамі сацыяльнага вопыту, спрыяе прадуктыўнай сацыялізацыі асобы.
 
Адно шкада: “прадуктыўная сацыялізацыя” не ёсць сімптомам ачалавечання. Малпы ў сваім статку таксама добра сацыялізуюцца.
 
Ёсць версія, што Гогаль пасля поспеху “Рэвізора” на тэатральнай сцэне Пецярбурга прыйшоў у адчай і збег у Маскву. Ён палічыў свой поспех няўдачай таму, што публіка ўспрыняла чыноўнікаў “Рэвізора” як рэальных людзей ў рэальным, хоць і выдуманым, горадзе Расіі, а Гогаль меў на ўвазе горад душы чалавека, дзе нязменна таўкуцца дробныя дэманы. Дарэчы, ён праз дзесяць гадоў напісаў своеасаблівае тлумачэнне “Рэвізора”, пераконваючы, што ў рэальнасці такіх гарадоў з такімі гнюснымі людзьмі не бывае. У людзях, якія праяўляюцца вонкі, не відаць такіх выразных негатыўных праяў, яны збольшага тояцца ўнутры.
 
Рэчаіснасць беларускай літаратуры паказвае, што гэтыя дробныя дэманы амаль ужо перасталі таіцца і павыпаўзалі на белы свет, аблытаўшы сваімі паразітарнымі шчупальцамі свядомасць літаратараў і чытачоў.


ЛіМаразм-75

Прыўкрасная каламуць

Нядаўна прамінула надзвычайная спякота, з тых што здараюцца раз на дзесяць гадоў – паводле назіранняў сіноптыкаў. Але ў прыродзе нешта зрушылася, бо апошні раз яшчэ больш гарачым жнівень выдаўся ў 2010 годзе.
І вось у гэтую страшэнную спёку, калі не можаш адпачыць нават уначы, пад вокнамі нашага дзевяціпавярховага дома збіраліся малалеткі. Ім усё ні па чым: радасныя выгукі, мацюкі, дзявочы віскат, хлапечае заліхвацкае галёканне, і ўсё гэта замешана на алкаголі. Юнакам было весела, і глыбока пляваць на ўсіх астатніх жыльцоў, якія мусілі выслухоўваць выгукі гэтай заліхвацкай п’янай сябрыны. І не было каму іх суняць. Хоць міліцэйскі пункт – рукой дацягнуцца.
Прыходзілі паводле гэтых начных зборышчаў наступныя думкі. Чаму маладзёнам было так весела ў гэтую невыносную спёку? А найперш таму, што яны здаровыя сваім жывёльным здароўем. А ў прыматаў, да якіх адносіцца чалавек, прынята збівацца ў статак і эмацыяніраваць: гучна выкрыкваць, размахваць рукамі, падскокваць. Гармоны і ферамоны процілеглых полаў, што ў статку пачынаюць выдзяляцца найбольш актыўна, надаюць адчуванне эйфарыі. То бок чалавек адчувае шчаслівым сябе толькі тады, калі ператвараецца ў жывёлу. Зразумела, што не кожны чалавек, і не заўсёды. Але ж успамінаю сваю маладосць – для чаго мы збіраліся з хлопцамі піва піць: ну ясна ж не для гутарак філасофскіх, а каб злавіць эйфарыю і пабегчы потым, як малпы па джунглях, па гарадскіх дыскатэках. З гадамі ўсё сцішылася, людзі абзавяліся сем’ямі, і не цягне нас больш у статак, у п’яны разгул. Да таго ж мы ў маладосці збіраліся па кватэрах, а не на двары, не цвялілі сон грамадзян, не былі настолькі расперазаныя ды эгаістычныя.
Маладзёны ж майго двара… Часта думаецца, а навошта жывуць такія людзі? Падобнае пытанне задавалі героі Дастаеўскага. Ну ясна ж, што з юнака, які паўночы галёкае пад вокнамі з п’янай хеўрай, у будучым нічога добрага не атрымаецца. Што жыў ён, што не – усё адно. Наплодзіць такіх жа, як сам, пасядзіць трохі на зоне, выйдзе ўзлаваны на ўвесь свет, сыдзецца з кампаніяй гэтакай жа, яшчэ наплодзіць дзяцей, што будуць беспрытульна сноўдаць па свеце; потым яшчэ раз сядзе і ўжо не выйдзе адтуль. Навошта жывуць такія людзі?
Самае каштоўнае, што ёсць у нас, гэта цывілізацыя і культура. Людзі ж, якія імкнуцца існаваць па-жывёльнаму, здавалася б, толькі абуза грамадства, тормаз яго. Яно так, ды не зусім. Рэч у тым, што культура цывілізацыі выглядае як вяршыня айсберга, а падводная яго частка – забеспячэнне інфраструктуры, і падводная частка значна большая па аб’ёме. Дык вось, каб мастак тварыў, трэба каб нехта забяспечваў цывілізацыю прадуктамі, масціў дарогі, будаваў дамы, рамантаваў электрычнасць, ставіў дзверы, мяняў ванны і г.д. – бясконца. І выходзіць, што ўсе людзі патрэбныя і ўсе на сваім месцы. З маладзёнаў пад вокнамі выйдзе рабочы клас, які ажыццяўляе ўсё тое, чаго не ўмее ці ад чаго адмовілася інтэлігенцыя, усе гэтыя чыстаплюі літаратары, музыкі, акцёры, спевакі, свяшчэннікі – словам, хто не зарабляе на кусок хлеба мазольнай працаю.  Гэта не значыць, што праца мастака ці свяшчэнніка лягчэйшая, чым праца слесара. Аднак факт ёсць факт: амаль усе бацькі імкнуцца накіраваць сваё дзіцё ў шэрагі інтэлігентаў, а не рабацяг, бо, як той казаў, малоць языком – не мяшкі цягаць. І ўсе выдатна адрозніваюць мазольную працу ад інтэлектуальнай. І яшчэ што галоўнае – асяроддзе, у якім будзе ўсё жыццё таўчыся іх дзіцё ненагляднае: адна справа – у кулуарах тэатра, другая – у бытоўцы сярод грубых будаўнікоў.
Ну і агульная цяпер выснова: рабацягі без інтэлігентаў жыць не могуць, роўна як і тыя без рабацяг. У Бога людзей многа і ўсе яны патрэбныя. А гэта яшчэ мы не краналі ўласнае духоўнае развіццё, прасоўванне па “лесвіцы” ўверх. Бо сярод так званых простых людзей шмат бывае людзей чалавечных, добрых, духоўных.
Аднак закончым гэтую вялікую прэамбулу перад гаворкай пра нашу літаратуру. Правядзём аналогію беларускай літаратуры з цывілізацыяй. Ёсць ядро – рэдактары і чыноўнікі, якія разрульваюць працэс. А ёсць “простыя” літаратары, якія масай сваёй гэты працэс забяспечваюць. Адны могуць без другіх? Здавалася б, Каста паказала, што яна амаль здатная абысціся без “проста” літаратараў, бо на старонках перыёдыцы яна друкуе сама сябе, не кажучы ўжо пра кнігі – за дзяржаўны кошт: тут наогул няма жывых “проста” літаратараў. Ёсць крыху мёртвых – Асташонак, Гадулька… Гэта пачуццё віны перад замучанымі Кастай спараджае ў яе жаданні выдаткаваць трохі грошай на помнікі. І тым не менш: ядро беларускай літаратуры не зможа існаваць без нізоў, бо каб атрымліваць грошы на выданне сваіх кніг ад дзяржавы, яму трэба стварыць бачнасць працэсу: поўныя залы пры сустрэчы з чытачамі, семінары маладых літаратараў, спісы прынятых у СПБ, справаздачы аб культурных мерапрыемствах… Жыццё нібыта бруіць. А насамрэч – затхлае балота. І парадокс: чыноўнікі з міністэрстваў усё гэта бачаць і – заплюшчваюць вочы, з іх дастаткова імітацыі працэсу.
Цяпер пытанне: а “проста” літаратары маглі б існаваць без Ядра? Не. Бо Ядро забяспечвае іерархію, гістарычнасць, літаратуразнаўства, выданне класікаў, назначэнне ў класікі, пераемнасць пакаленняў. Пры адсутнасці Ядра стварыўся б вэрхал, дзе кожны сам са сваёй творчасцю. Зрэшты, зважаючы на статкавасць прыматаў, літаратары хутка сабраліся б разам, сфарміравалі б Ядро, адкрылі б выданні, якія б матэрыяльна забяспечвалі і псіхалагічна абслугоўвалі Ядро. І адзіны сыход ад такой тупіковай схемы – кніжны рынак. Але кніжнага рынку ў беларускай літаратуры няма і нікога не было. Дый рынак расейскай кнігі хутка лясне, і кніга стане ўсім даступнай і электроннай. Пытанне толькі, ці будзе стымул у пісьменнікаў пісаць за бясплатна. І тут зноў жа прыярытэт у Касты: бо яна жывіцца бюджэтнымі грошамі, а значыць, пакуль не будзе прынятае на высокім узроўні адказнае рашэнне – зачыніць беларускую літаратуру як непатрэбную – Каста будзе існаваць прыпяваючы.
Мы прыйшлі да таго, што літаратурную прадукцыю холдынгу “Звязда” ўжо некалькі гадоў як немагчыма чытаць. Чаму? А таму, што людзі, якія там на 90 адсоткаў друкуюцца, і ёсць прадстаўнікі Касты, або Ядра. А пішучы ў свае крэўныя (як яны лічаць) выданні, яны не сустракаюць супраціўлення рэдактараў. Бо рэдактары – тая ж Каста. Пішучы, яны самаўпэўнена перакананы, што матэрыял пройдзе. Няма стымулу развівацца, удасканальвацца.
Паглядзеў я вялізны, як для часопіса, публіцыстычны матэрыял Святланы Дзянісавай (галоўнага рэдактара “Маладосці”) – “Шпацыр навобмацак”( “Полымя” №7, 2015 г.). Размыта, млява, не зразумела пра што, а галоўнае, навошта (апроч ганарару) бралася аўтарка за пяро. Мнагаслоўе, какецтва, блытанасць думак – чытаць невыносна. Але матэрыял пісаўся з упэўненасцю, што ён патрэбны… прынамсі кіраўніку холдынгу Алесю Карлюкевічу, бо сам ён аддаў жыццё краязнаўству і вітае ўсе спробы ў гэтым кірунку. Не бяды, што “Полымя” гістарычна – найперш літаратурны часопіс, дзе друкаваліся “Каласы” Караткевіча, “Атланты і карыятыды” Шамякіна. Калі б Дзянісава хоць на каліва сумнявалася, што артыкул пройдзе ў друк, яна б, магчыма, парупілася чытача зацікавіць, для чаго вычарпала б з яго ўсю “ваду” ды ўтрая скараціла. Адна незадача – каму хочацца скарачаць утрая свой ганарар?
Адчыніў я ў Сеціве апошні “ЛіМ” і адразу ўваткнуся ў загаловак ад Насты Грышчук – “Прыўкраснае далёка”. Гэта яна, мабыць, намагалася зрабіць кальку з «Прекрасного далека», вядомага песеннага шлягера. Калька атрымалася непісьменная. Такога слова ў акадэмічным тлумачальным слоўніку не было аніколі. Яго ўвёў у літаратуру Караткевіч, і ўвёў няўдала, шырока ў народ, тым больш у слоўнікі яно не пайшло. Чаму? А таму што няма ў беларускай мове слова “красны”. Яно нам чужароднае. Ёсць “прыгожы”, “цудоўны”, “чароўны”, “дзівосны”, “пекны”, “паглядны” – мора неабсяжнае сінонімаў. Не, Грышчук трэба было зляпіць рускую кальку, бо яна – наколькі я разумею – рэдактарка “ЛіМа”, хто асмеліцца яе папраўляць? Тым больш што на класіка заўсёды можна спаслацца. Загаловак жа, перадавіца, зроблены выродліва, можа адахвоціць наогул гэты нумар газеты чытаць, а скарыстаць яе на спаконвечную, так бы мовіць, патрэбу.
Вось так, спадары, смялеюць і нарэшце зусім распяразваюцца нашы рэдактары – бо яны самі сабе і пісьменнікі, і рэдактары, і карэктары, і друкарскі станок, і чытачы найперш – яны самі, што выразна паказвае колькасць індывідуальных падпісчыкаў.


ЛіМаразм-76

Перлы ад старшыні

Пісьменнік Міхась Пазнякоў вызначаецца пэўнасцю жыццёвай пазіцыі і выверанасцю сваіх літаратурных дзеянняў. Ён заўсёды ведае, куды, як і што падаваць на друк. І ніколі не мае адмовы.
 
А вось з якасцю літаратурных тэкстаў у яго немалыя праблемы. І мы гэта зараз пакажам паважанаму чытачу.
 
У №9 за 2015 часопіса “Полымя” год змешчана аповесць Міхася Пазнякова на, так бы мовіць, вайсковую тэму – “Выйсце заўсёды ёсць…” І хоць назва арыгінальнасцю не вызначылася, шматкроп’е пры канцы яе дорыць надзею.
 
Аднак… Ужо з першых слоў сустракаюцца недарэчнасці. Мяркуйце самі: “тройка чырваназорых бамбардзіроўшчыкаў” – “чырваназорых” гучыць неяк груба, каструбавата, вуху не звыкла. Куды прывычней (і рэдактары мусілі гэта ведаць) будзе “чырваназоркавых”, бо на небе звычайна зоркі, а не зоры, усё-ткі. Я разумею, што “зоры” – у другім значэнні сваім сінонім “зорак”, але толькі ў другім.
 
Далей. “Фашысцкія армады” – літаратурны штамп, не зусім да твару “Полымю” будзе. “Зрэдзь уступаючы” – гартаю тлумачальны слоўнік: няма там гэтакага выродлівага слова – “зрэдзь”, якім Міхась Пазнякоў, відаць па ўсім, вырашыў “паярчыць”. Ёсць “зрэдку”, ёсць “зрэдзіць”. Яшчэ гадоў дзесяць–пятнаццаць таму было папулярнае слова “зрэдзьчасу”, потым сам час яго і адсеяў, тым болей што ў слоўнікі яно ўнесена не было…  …“непрацяглыя баі з адступаючымі часцямі” – а вось гэта ўжо зусім нягожа, гэта, спадары, штамп з савецкай газеты – “адступаючымі”, няма ў беларускай мове ні такога слова, ні нават такой формы граматычнай. Гэтага рэдактары і карэктары не ведалі? Сумняваюся. Што ж замінала паправіць? Пасада спадара Пазнякова, няйначай.
 
Гэта мы прайшліся толькі па першым абзацы!
 
Далей.
 
“— Таварыш камандзір, наперадзе па курсе танкі! Вялікая калона! За імі грузавікі з пяхотай і бронетранспарцёры! — усхваляваным голасам паведаміў радыст.”
 
Канцылярская мова. Стыль, зноў жа, савецкай газеты. І не дзіва: як пісьменнік Міхась Пазнякоў фармаваўся глыбока ў савецкім часе. Гэтакая ж яго і псіхалогія як чалавека і грамадзяніна.
 
“Адважныя бамбардзіроўшчыкі” – так Пазнякоў пазначае савецкія самалёты. Параўнаем гэта з “фашысцкімі армадамі”. То бок адразу даецца знак якасці таму і гэтаму, хоць дзеяння яшчэ не адбылося ніякага. Усё гэта, спадар чытач, на ўзроўні школьнага сачынення, не болей. Як пацвярджэнне сказанага: “на варожую тэхніку, барты якой былі размаляваныя ненавіснымі чорнымі крыжамі”.
 
“…запалыхаў агонь”  – непісьменна, бо калька з рускай мовы, якую аўтар, мяркую, вельмі шануе. У слоўніку беларускай мовы няма слова “палыхаць”. Ёсць “палымнець”.
 
А далей, шаноўны чытач, дазволь спытаць – што ты чакаеш? Правільна, цэлая аповесць, дзесяткі бясцэнных старонак “Полымя”, запоўненых літаратурнымі штампамі кшталту “фашысцкі сцярвятнік”, “успыхнуў яркім полымем”, “нашы крылатыя машыны” (параўнайце з іхнімі “сцярвятнікамі”).
 
Я разумею, што чытаць гэтую несусвеціцу ніхто не будзе (хіба што ў якасці сцёбу), а друкуюць гэта па, так сказаць, доўгу службы. Ды вось у чым бяда: плошча часопіса, якая прызначана для літаратурных адкрыццяў, – а мы менавіта адкрыцці чакаем у трэцім тысячагоддзі ад нацыянальнай літаратуры! – запоўнена сакратарскімі канцылярскімі творамі савецкіх часоў. І раптам знойдзецца руплівы настаўнік – у школе там, на філфаку, яшчэ дзе, – які будзе абучаць школьнікаў і студэнтаў на гэтым нямоглым і бесталковым тэксце? Што, акрамя агіды да нацыянальнай літаратуры, здатны выклікаць такі тэкст?
 
Вось яшчэ некалькі штампаў ад Пазнякова, каб закончыць на вясёлай ноце:
 
…“балюча адгукнулася ў сэрцы”, “слёзы затуманілі яму вочы”, “выканалі баявую задачу”, “варожыя лапы”, “адыходзячымі часцямі Чырвонай Арміі”, “нямецкія ваякі”, “гітлераўскую калону”… І гэтак далей, бясконца.


ЛіМаразм-77

Час пацерпіць

Працягваем разглядаць №9 “Полымя” за сёлетні год, які па завядзёнцы вызначаецца колам аўтараў, што друкаваліся там і 10 і 20 гадоў назад. Дастаткова толькі зірнуць на змест, каб спрактыкаваны чытач абамлеў.
 
Вось прыкладам: у нумары прадстаўлена паэзія Соф’і Шах. Паэтка друкавалася там і тады, калі я ўваходзіў у нацыянальную літаратуру (18 гадоў таму), прычым была на той час досыць вядомая, пра яе і яе мужа Ізяслава Катлярова (рускамоўнага паэта) пісаліся цэлыя артыкулы. Соф’я Шах была тады досыць, паўтаруся, вядомая і тварыла ўжо цэлыя вянкі санетаў і нават вянкі вянкоў санетаў, чым, безумоўна, развівала нацыянальную літаратуру.
 
Што ж мы бачым цяпер, праз 18 гадоў? А тая ж Соф’я Шаш піша ўжо дыптых вянкоў санетаў і змяшчае ўрывак яго ў “Полымі”. Дзе развіццё, дзе новыя аўтары, спытаеце вы. Няма. Дакладней, з’явіліся на некалькі гадоў, пазіхацелі, але наменклатура іх удушыла, дакладней, асабіста старшыня МГА Пазнякоў за крытыку ўласных твораў іх выгнаў з выданняў, а пустату запоўніў старымі аўтарамі. Аўтары гэтыя, па законах прыроды, павінны быць не нашмат больш таленавітымі за старшыню і кампанію, каб убогасць твораў апошніх не так рэзала вочы.
 
І вось мы бачым Соф’ю Шах з дыптыхам вянкоў санетаў. Нічога дрэннага не меў ніколі да гэтай паэткі. Адзінае што, заўсёды лічыў, што такі занятак не развівае ні філасофскае мысленне, ні вобразнасць, ні мову, а толькі – талент складальніка крыжаванак.
 
Увогуле што хачу сказаць. Калі ты бярэшся за крытыку, то мусіш адкінуць усялякае пачуццё віны і чалавечы фактар, а разглядаць выключна творы, не думаючы, што ты можаш некага скрыўдзіць ці давесці да смяротнай хваробы. Любое жыццё канчатковае. А слова вечнае. І калі нехта ўздумаў займаць плошчу галоўнага часопіса рэспублікі сваімі творамі, то мусіць несці за гэта адказнасць, ведаючы пры гэтым, што цэлая кагорта маладых і таленавітых засталася без друку, без перспектывы і без жыццёвай дарогі.
 
З гэтай прэамбулай і прыступім.
 
Першы верш (санет):
 
* * *
 
У тым жыцці, якога не мінуць,
якое нас заведама чакае,
даўно бацькі ўжо нашыя жывуць, –
ніхто назад вярнуцца не спяшае.
 
А ці магчымасці такой не мае?..
Адкуль нам ведаць?! Мы там не былі.
І быць – даруй, Гасподзь наш! – не жадаем,
нам разам вельмі добра на зямлі.
 
Сярод карцін і кніжак у жыллі,
сярод дажджоў, вятроў у наваколлі…
Ўявіць без нас лугі, лясы, палі –
усё адно што век не бачыць волі.
 
А новае жыццё – як за туманам.
Якое нам ужо наканавана?..
 
Першыя два радкі – банальнасць, прычым выказаная па-мастацку банальна: усіх чакае тое жыццё, і ўсім яго не мінуць. Потым ідзе заезджанае сцвярджэнне, што адтуль ніхто не вяртаецца. Дзе тут паэзія?
 
Другая страфа – тое самае: мальба да Бога, каб не забіраў туды, маўляў, і тут нам добра. Вось уся ідэя верша. І не дзіва, бо аўтарка напісала, можа, тысячу санетаў за жыццё, адкуль узяцца паэтычным і філасофскім адкрыццям?
 
Зрэшты, зарыфмавана добра. Аднак мы не ў крыжаванкі гуляць сабраліся.
 
Далей аўтарка доўжыць вянок:
 
* * *
 
Якое нам ужо наканавана?..
Не дадзена і гэтае ўявіць,
ці ўбачыць па-за плоскасцю люстранай,
ці хоць бы прыкладна яго сасніць.
 
Як і таго не дадзена адкрыць,
хто – першы з нас… Гасподзь святы, пра што я?!
Маё ўжо сэрца, сэрцайка баліць
ад гэтай думкі, нейкай бы дурное.
 
І ўвогуле, ну што гэта такое?!
Ды гэта ж тэма існа не мая!
А мушу ўсё ж, а мушу і пра тое, –
за нас дваіх перажываю я.
 
Хто скажа тут, хто зможа хоць шапнуць:
нас не разлучаць, нас не развядуць?
 
У першай страфе даволі бязглузда сцвярджаецца, што нам не дадзена ўявіць не толькі тое жыццё, але і гэтае, наша. І нават “прыкладна яго сасніць” не дадзена. Во як! Ну што тут каментаваць?
 
Далей усё тая ж нудлівая манная каша пра тое жыццё, якога большасць людзей страшыцца. Ад гэтай думкі ў паэткі “сэрцайка баліць”, а думка гэтая “нейкая” – “бы дурное”,  то бок “быццам дурное штосьці”. Згадзіцеся, гэтая кароткая форма не да месца зусім, бо скарочаная форма “быццам” – “бы” дарэчная толькі ў гутарковай мове, да таго ж паэтка так заблытала рэдактараў, што яны прапусцілі: перад “бы” трэба было ставіць коску.
 
Потым наступная недарэчнасць – “Ды гэта ж тэма існа не мая”. Глядзіце, колькі ў радку непаэтычных, рэзаных слоў – практычна кожнае слова! Што такое “існа”, пры чым яно тут, дзе падобнае сустракаецца ў літаратуры? Анідзе! Але аўтарцы трэба ж плесці “вянок вянкоў”, таму ўжо не бядуй, чытач паважаны, што мы цябе зневажаем. Можаш сплесці такі вянок? Ну дык і не вякай тады.
 
А “Полымя” друкуе, год за годам, дзесяцігоддзе за дзесяцігоддзем слабыя творы прадстаўнікоў Касты, не шкадуючы на гэта старонак, змушаючы пагрозліва дзяржаўным кулаком бібліятэкі падпісвацца на гэтую каламуць.
 
Ды вы чаго там, хлопцы, блёкату аб’еліся ці што – хочацца крыкнуць і рыкнуць. Ды не пачуюць.
 
Выдаліўшы непажаданых крытыкаў з літаратурнага саюза – няўжо Міхась Пазнякоў спадзяваўся, што спыніцца справядлівая крытыка. Не. Ну не ёлупень жа. Гэта звычайная сістэма паводзінаў чалавека, якую ўбіваюць з дзяцінства – ударылася дзіцё аб стол, заплакала, а маці кажа: давай адлупцуем стол; і лупцуюць, і віноўнік пакараны, і дзіцё супакоілася. Зарыўшы галаву ў пясок, старшыня МГА супакоіўся і падумаў, што можа далей лагодна развальваць нацыянальную літаратуру слабымі творамі і аўтарамі, якіх друкуюць у цэнтральных літаратурных выданнях. Ад яго патрабавалася рэакцыя – крытыкуюць, а аргументаў няма, значыцца, трэба паказаць, што крытык некампетэнтны, несправядлівы, некваліфікаваны. Як паказаць? А выключэннем з СПБ, якое па пазнякоўскай указцы здзейсніў прэзідыум. Логіка: усё, што далей будуць пісаць гэтыя крытыкі – поўны неадэкват, бо іх з ганьбай выгналі з саюза.
 
І вось з такім дзіцячым мысленнем савецкага чалавека ў нас бяруцца кіраваць літаратурай.
 
А мы ж паказваем мастацкую слабасць змешчаных у “флагмане” твораў на канкрэтных прыкладах. Як ад гэтага ўхіліцца? Тысячы ж людзей чытаюць і бачаць ваша злачынства, іначай не назаву. Што ж, час пацерпіць, а мы папрацуем.


ЛіМаразм-78

Чалавечнае ў чалавеку

У №9 “Полымя” за 2015 год змешчаны вершы Міколы Шабовіча, сталага аўтара часопіса, дацэнта кафедры беларускага мовазнаўства Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка.
 
У папярэднім артыкуле, дзе разглядаў вершы Соф’і Шах, я гаварыў пра адказнасць чалавека, які бярэцца выступіць у галоўным часопісе рэспублікі са сваімі тварэннямі. Гэта ж, спадары, не проста гульня ў тое, хто каго пераскача ды перагоніць. Публікацыямі мы пішам гісторыю беларускай літаратуры і проста Гісторыю. І калі аўтар выстаўляецца на такой віднай трыбуне, ён, пэўна ж, хоча атрымаць нейкі водгук на свае творы, быць заўважаным, падвысіць самаацэнку, што ёсць не самым заганным чалавечым памкненнем. Але ж чаму аўтар думае, што водгук будзе абавязкова мядовым? Гэта абсурд лічыць, што сама публікацыя ў “Полымі” ёсць знакам якасці для аўтара і твора. Нашы даследаванні – а гэта амаль восем дзесяткаў артыкулаў – паказалі, што гэта далёка не так, што ў “Полымі” друкуюць па карпаратыўных, узаемавыгадных і статусных меркаваннях, а мастацкае даўно адышло на другі план, калі ўлічыць, якія вычварныя ляпсусы робяць рэдактары.
 
Таму, спадары шаноўныя, выставіліся ў акадэмічным часопісе, значыць, гатовыя да любой, самай непрадказальнай рэакцыі крытыкаў, значыць, псіхалагічна падрыхтаваныя ўсё стрываць.
 
Мікола Шабовіч часткова належыць да так званай літаратурнай наменклатуры, а часткова не – бо ў размеркаванні дабротаў амаль не ўдзельнічае. Аднак аўтарытэт і сувязі мае. Дый чалавек, відаць па фота і па вершах, камунікабельны. Фаліянтамі яго тэксты не выдаюць, але вершы рэгулярна друкуюць. А паколькі Мікола Шабовіч займае адказную пасаду, то яму сорамна было б (найперш перад выхаванцамі) выступаць у цэнтральным часопісе з кепскімі, а то і непісьменнымі вершамі. І трэба сказаць, што Шабовіч марку трымае. За амаль дваццаць гадоў я не чытаў у яго слабых вершаў; былі моцныя, амаль шэдэўральныя, былі звычайныя, прахадныя, але кепскіх не бачыў. Ну гэта на мой густ і ён можа не супадаць з густам астатніх.
 
Вось і ў гэтай публікацыі Шабовіч трымае ўзровень. На невялічкіх хібах, як і на паэтычных вышынях, мы зараз спынімся.
 
Эй, дождж, ты не спі, прачніся!
Эй, сонца, суціш прыгрэў!
Няхай праліецца з высі
Вады выратоўны спеў!
 
На мой погляд, выдатна. Шабовіч, выхадзец з вёскі, арганічна адчувае мову, асабліва калі апісвае прыроду. “Вады выратоўны спеў” – лепш не прыдумаеш. Паэт здолеў апець спякоту, калі ані грыбоў, ані аддухі. А меланхолік бы не парадаваўся і цудоўнаму надвор’ю, знайшоўшы прычыну атруціць настрой сабе і блізкім. Увогуле, паэт – гэта стан душы, унутранае сонца, якое асвятляе сабой наваколле. Калі ж паэт падае, дэградуе як паэт – ён упадае ў маркоту і сее вакол сябе смерць. Такіх прырода звычайна прыбірае з зямлі як непатрэбных. Бо чалавек народжаны для жыцця, а слова, дадзенае паэту, мае вялікую як стваральную, гэтак і разбуральную сілу.
 
У Міколы Шабовіча праз усю творчасць праходзіць лірычная, любоўная тэма, ён пастаянна звяртаецца да жанчыны, гераіні сваіх сноў, мараў і, можа, рэальнасці. І гэта нармальна для мужчыны – імкнуцца да жаночага пачатку Сусвету, такі закон, зноў жа, прыроды. Паўнавартасны чалавек толькі тады, калі ў пары з другой палавінай. Таму жанчына і прырода – гэта дзве асноўныя гераіні твораў Шабовіча.
 
І дакранацца вуснамі да вуснаў…
Так матылькі трапечуць ля агню…
У гэты век выродліва-распусны
Як захаваць пачуццяў чысціню?!
 
Адзінае, з чым бы я тут паспрачаўся – не ў самы горкі век мы жывём, так вольна і сыта, як цяпер, беларусы не жылі ніколі. Маю найперш на ўвазе свабоду напаўнення сваёй душы, свабоду доступу да інфармацыі ды адносную свабоду самавыражэння і выказванняў. Менавіта гэты час патрабуе актыўнага дзеяння, бо ніколі яшчэ фортка свабоды не была расхінутая нам так шырока.
 
Што мне не спадабалася ў гэтай падборцы? А толькі словы, якія тварыў сам паэт і якія выглядаюць, па-першае, какетліва, а па-другое, парушаюць мелодыку верша і яго якасць.
 
Адпачуццёвіць сэрцабой,
Як быццам лес адлістападзіць.
Мы зноў спаткаемся з табой
Адно другому штось парадзіць,
 
Словы выпрацоўваюцца народам, прыродай – гадамі, таму гуляць у словы не варта. Кожнае слова мае сваю энергію, якую можна павярнуць я на карысць, так і супроць чалавека.
 
Дзе дождж імкнуўся астудзіць
Узлетуцененыя душы.
Наіўны дождж! Ды што рабіць —
Стаялі мы, нібы пад душам.
 
Або:
 
І не таму, што ўсё ўжо выстыла, —
Яшчэ агменіць пачуццё.
Мы не адну разлуку выстаім,
Калі дазволіць нам жыццё.
 
Гэтых слоў зашмат. А па мне, дык лепей бы іх зусім не было, бо публікацыя ў “Полымі” мае такую асаблівасць, што студэнты і проста аўтары пачнуць пераймаць гэтыя “прыгожыя” словы, а потым сам жа Шабовіч будзе ім ставіць двойкі, а рэдактары выганяць з кабінетаў.
 
Увогуле ж, паэзія Міколы Шабовіча жыццесцвярджальная, а значыць, карысная для беларускай літаратуры. Ён здолеў застацца маладым у душы, што вельмі няпроста ў літаратурных варунках. Вершамі ён і сам лечыцца ды сілкуецца і лечыць астатніх. Прыгожае народнае слова не можа не зачапіць чалавечнае ў чалавеку.


ЛіМаразм-79

З пустога ў парожняе

Надыходзіць год малпы, што абяцае не менш багатае на літаратурныя метамарфозы жыццё, чым у годзе сёлетнім.
Мы паспрабуем падвесці вынікі зробленага. Год адметны для мяне тым, што я здзейсніў даўнюю мару – напісаць твор пра тое, што насамрэч адбываецца ў беларускай літаратуры, паказаць яе выварат, тое, пра што шапочуць у курыльнях і абураюцца па тэлефонах, але голасна сказаць баяцца. І баяцца нездарма – літаратурныя генералы пісаць творы не навучыліся, але караць сваіх падначаленых так, каб дым з аднаго месца валіў, умеюць здорава.
Ідэя рубрыкі “ЛіМаразм” завітала да мяне пасля пакутлівых пошукаў формы ў сярэдзіне студзеня, і я адразу ўзяўся за справу, разумеючы, што час губляць нельга, інакш хутка згубіш галаву. Я разумеў, што акрамя мяне такое даследаванне на сённяшні дзень ніхто не возьмецца рабіць, а акрамя Аляксандра Новікава ніхто, канешне ж, не стане публікаваць. Да таго ж сайт “літкрытыка” вельмі актыўна наведваецца беларусамі, раўніва адсочвае яго кіраўніцтва СПБ, а значыць, гаварыць мы будзем не ў пустату.
Пачынаючы працу, ніколі не думаў, што колькасць артыкулаў дойдзе за год да васьмідзесяці, а ў кнігах гэта было б – добрых два тамы. Але ж праца мяне зацягнула, заахвоціла. Менавіта таму, што рэчаіснасць перасягнула ўсе мае самыя смелыя прагнозы. Стан рэчаў аказаўся не проста благім, а вельмі благім. Дагэтуль я чатыры гады сачыў за выданнямі холдынгу павярхоўна і выказваўся ў асноўным інтуітыўна. Крытыкуючы на сайце выданні, я пастаянна задаваў сабе пытанне, а ці не куражышся ты, ці не ўзводзіш паклёп, не нагаворваеш на людзей проста таму, што сам перастаў там друкавацца? Цяпер з лёгкім сэрцам мушу сказаць – гэта не быў паклёп. Рэчаіснасць, паўтаруся, аказалася нашмат жахлівей.
Пры гэтым мы разглядалі толькі тыднёвік “ЛіМ” і часопіс “Полымя”. Коратка скажу, чаму я не траціў сілы на “Нёман” і “Маладосць”. “”Нёману” ўжо не паможаш, ён даўно стаў, так бы мовіць, адстойнікам грамадскай думкі, гэтакім блатным месцам, дзе не цураюцца ніякіх тэкстаў, абы чалавек быў патрэбным. З другога боку “Нёман” – гэта месца публікацый для прадстаўнікоў Касты, якімі б бесталковымі публікацыі ні былі, гэта акенца, дзе папросту атрымоўваюць ганарары. “Маладосць” жа стала рэзервацыяй для маладых літаратараў, месцам з якога яны ніколі не выйдуць, бо творы іх не аглядаюцца крытычна ні ў “ЛіМе”, ні ў “Полымі”. У “Полымі” ж ім не быць аніколі – бо верхавіна Касты парашыла там друкаваць толькі эліту, гэта значыць шматлікіх рэдактараў і сілавікоў ад СПБ. Гэта значыць, будзь ты хоць Львом Талстым, які прыцёгся б са сваім Шэдэўрам у 35 гадоў прасіць публікацыі, яму б такога выспятка нападдалі, што бясцэнныя старонкі развеяліся б ветрам па ўсім горадзе і ніколі сабранымі не былі. З другога боку, хваліць маладых пісьменнікаў у дадзенай сітуацыі – галаўны боль для саміх маладых пісьменнікаў; ведаючы зайздрослівасць і помслівасць бяздарнасцяў, што сядзяць цяпер пры кармушках, яны абавязкова перакрыюць кісларод таленту – то бок, з’явіўшыся адзін раз з таленавітым творам, ты назаўжды канеш у Лету. Памятаю, як гадоў семнаццаць таму Навум Гальпяровіч узахлёб хваліў, прадзюсіраваў маладога паэта Паўла Гаспадыніча. Але прайшлі гады і гады. Дзе той Гаспадыніч? А Навум Гальпяровіч, нягледзячы на паважаны ўзрост, у літаратуры яшчэ як ёсць! Бо мае падпоркі ў выглядзе пасады і сувязяў.
Пішучы рубрыку, я вельмі хутка навучыўся распазнаваць за лімаўскімі лозунгамі рэальную сутнасць рэчаў. Прыкладам, рапартуюць нам ад СПБ (ледзьве не штотыдзень) аб прыняцці новых сяброў у свае шэрагі. А я бачу – для галачкі, гарматнае мяса, за якім будуць хаваць сваю мамону генералы, то бок карміцца з бюджэту. У міністэрства рапарт – ад міністэрства грошы: сабе на зарплату, на ганарары, на прэміі. А што ж застанецца прынятым, гэтым маладым рэкрутам? А… ну публікацыя вершаў раз на тры гады ў “ЛіМе”. Не жартую, бо Міхась Пазнякоў, неяк удушваючы маю аповесць у “Нёмане”, прамым тэкстам казаў, што аповесць – гэта не мой статус, а вось каб я прынёс апавяданне, то праз тры гады (бо такая чарга) яго б можна было апублікаваць! Як паказала рубрыка, частата з’яўленняў самога бравага старшыні МГА СПБ у “ЛіМе”, “Нёмане” і “Полымі” далёка не раз у тры гады. Ледзьве не штотыдзень з’яўлеецца гэта цудоўны паэт то там, то сям, улічваючы яго кнігі за бюджэтны кошт. Даследаванне маё паказала, што Пазнякоў вельмі дарагі для бюджэту, а на выхадзе ад яго дзяржава атрымоўвае нейкі мізер. Глядзіце самі: “ЛіМ” пастаянна рапартуе аб шматлікіх вечарынах, што арганізоўвае Пазнякоў. Але ж гэта помпа, шуміха, паказуха, якая ніяк не ўплывае на развіццё літаратуры. Узровень твораў у “ЛіМе” і “Полымі” вельмі слабы і няўхільна каціцца ўніз. А маладыя літаратары максімум што атрымоўваць ад СПБ – гэта магчымасць адрапартаваць аб сваіх творчых набытках, то бок кнігах, выдадзеных за ўласны кошт, якія пры канцы года Пазнякоў уключыць у свой рапарт як уласнае дасягненне! Мала таго, СПБ, адрапартаваўшы, і пальцам не паварухне, каб гэтыя выдадзеныя за грошы аўтараў кнігі неяк прапагандаваліся, распаўсюджваліся, прадаваліся. Інтарэс СПБ да гэтых кніг губляе роўна ў тую секунду, калі рапарт пойдзе ў міністэрства.
Такая, сябры, рэальнасць. І нам трэба з ёю лічыцца, каб змяніць яе да лепшага, а не лунаць у святочных лозунгах ад СПБ.
Далей. Вось, пазначыў Мікалай Чаргінец гадоў дзесяць таму, што асаблівую ўвагу трэба ўдзяліць развіццю літаратурнай крытыкі, прычым крытыкі канструктыўнай. Але давайце расшыфруем, што такое канструктыўная крытыка? Нейкі каварны тэрмін. Напэўна, такая якая не робіць аўтару балюча? Або такая, якая празрыста яго не ўсхваляе? Тэрмін, такім чынам, аказаўся такі хітры, што прывёў да наступнага – “воз і цяпер там”. Гартаючы нумар за нумарам “Полымя” за сёлетні год я жахаўся поўнай адсутнасці крытыкі, яе замяніла літаратуразнаўства і краязнаўства. Дык гэта яшчэ што: “ЛіМ” які першае дзесяцігоддзе новага веку славіўся сваёй крытыкай ўхітрыўся таксама поўнасцю яе пазбыцца. Рубрыку “крытыка” сталі замяняць рубрыкі “юбілеі”, “інтэрв’ю”, “памяць”, “літаратуразнаўства” і г.д., а тое што ішло такі пад рубрыкай крытыка – на 90 адсоткаў ёй не з’яўлялася, бо там пісалі вельмі асцярожныя і вымуштраваныя страхам 2-3 крытыкі, супрацоўніцы таго ж “ЛіМа”. То бок на крытыцы, а значыць, на развіцці літаратуры, СПБ паставіў тлусты крыж.
Чаму, скажыце, так баяцца яны справядлівай крытыкі? А таму, што тады пахіснуцца самі ўстоі Касты, заснаванай на бязбожнай хлусні, усе гэтыя рэдактары разных масцей і старшыні, якія кормяцца з дзяржаўнага карыта, выдаюць свае фаліянты, атрымоўваюць ганарары і прэміі. Згадзіцеся, калі нехта справядліва пахваліць не члена Касты, то ў міністэрствах можа ўзнікнуць справядлівае пытанне: чаго хваляць адных, а творы другіх выдаюцца фаліянтамі? Згадзіцеся, пытанне непажаданае. Таму, каб існаваць Касце, выданні павінны адстойваць яе інтарэсы. Гэта калі не справядліва, то прынамсі лагічна. І таму, зайшоўшы на стайт Нацыянальнай бібліятэкі, мы ўжо не будзем так шакіраваны, як аўтар гэты радкоў, калі ўпершыню пабачыў, што за апошнія гады старшыня МГА СПБ Міхась Пазнякоў выдае ад 2 да 7 кгіг у год за дзяржаўны кошт! Ну навідавоку ж выкарыстанне свайго службовага становішча. У мяне, на той час сябра СПБ, які апублікаваў у “Полымі” тры раманы (Пазнякоў ніводнага), кучу аповесцяў у “Маладосці”, на творы і нават творчасць увогуле якога пісалася грунтоўная крытыка самымі паважанымі крытыкамі – за ўсё кар’еру была выдадзена адна кніга ў мяккай вокладцы, за якую мне фактычна не выплацілі ганарар, тады як самі прадстаўнікі Касты яго паспяхова атрымоўвалі. Гэта мінімум выкарыстанне свайго службовага становішча прадстаўнікамі касты і ў прыватнасці Пазняковым, а максімум – нахабства і подласць.
Ну ладна, можа творы самога Пазнякова сталі такімі геніяльнымі, што дзяржава ўзялася іх шчодра аплачваць. Палез я ў рубрыцы іх даследаваць – творы аказаліся па-мастацку не проста пасрэднымі, а слабымі, што на канкрэтных памылках і ляпсусах я паказаў у рубрыцы. Я к вы думаеце, як адрэагаваў старшыня МГА СПБ на маю канструктыўную крытыку? Спыніў свае публікацыі ў выданнях холдынгу і стаў працаваць над словам? Не. Перастаў смактаць у дзяржавы грошы на свае фаліянты. Не. Пакаяўся публічна і сышоў з пасады як духоўны банкрут? Зноў не. Ён сабраў псіхалагічна падуладны яму прэзідыум СПБ, які па яго ўказцы, запалоханыя, выдалілі мяне з шэрагаў СПБ з фармулёўкай, якую я дагэтуль не ведаю. Дый яна мне не патрэбная. Бо здатны бачыць сутнасць рэчаў за абгорткаю, я заўсёды б прачытаў сутнасць – не смей замінаць Пазнякову жыць добра.
Але прырода заўсёды супраціўляецца злу і ліха без дабра не бывае. Застой у літаратуры справакаваў паспяховае існаванне сайта “літкрытыка”, заснавальнік якога таксама быў выдалены з СПБ за прадэклараваную старшынёй СПБ Чаргінцом так званую канструктыўную крытыку! На сайце, актыўна працуюць усяго тры аўтары, уключаючы і Ірыну Шатыронак. Дык вось – і яна таксама была выдалена СПБ са сваіх шэрагаў і менавіта за канструктыўную крытыку! Чаго дабіўся Пазнякоў і К гэтымі выдаленнямі? Ну магчымасцю раскашаваць на бюджэтных грошах, пераліваючы з пустога ў парожняе, – гэта само сабой. А другі бок медаля – ён дабіўся ўзмацнення крытыкі ў свой адрас і ў адрас такіх як ён магільшчыкаў жывога слова. Такія вось хітрыя ў прыроды законы – дзеянне спараджае супрацьдзеянне.
На гэтым, бадай, скончым. Падводзіць рахункі можна доўга, але ўсё ўжо сказана і яшчэ будзе гаварыцца ў рубрыцы “ЛіМаразм”, якую настойліва рэкамендую чытаць тым, хто хоча ведаць рэальны стан рэчаў у нацыянальнай літаратуры, а не яе святочную абгортку, не гэтыя пацалункі ўзасос сакратароў, калі яны ўручаюць адно аднаму літаратурныя прэміі. Рубрыка пісалася знарок у вострай сатырычнай форме, бо няма страшнейшай зброі для цемрашалаў, як гумар.


ЛіМаразм-80

Без галоўрэда

Адгарнуў я першую старонку №8 часопіса “Полымя” і абамлеў: “намеснік галоўнага рэдактара Мальчэўская Алена Аляксандраўна”.
І не тое здзівіла мяне, што пісьменніцы з такім прозвішчам я не ведаю, а тое, што галоўны літаратурны часопіс рэспублікі перабывае без галоўрэда. А калі намеснік галоўнага рэдактара не пісьменнік – то як ён будзе адбіраць творы да друку? Па якіх крытэрыях. Але пачытаўшы старонку далей, убачыў, што рэдкалегія часопіса багатая літаратурнымі зубрамі, улучаючы акадэміка Гніламёдава. Вось яны і будуць указваць, каго і ў якой колькасці ставіць на друк.
Неяк прысніўся мне страшны кашмар, што я здуру падаў свой раман у адзін з часопісаў холдынгу. Дык напалоханая маім іменем адпіска прыйшла ў гэты ж дзень! І сапраўды – кашмар пасылаць сваё тварэнне туды, дзе галоўныя рэдактары не з’яўляюцца пісьменнікамі, а начальнік холдынгу – краязнаўца.
Адразу скажу, што амаль усе (а што тычыцца мастацкай часткі часопіса – дакладна усе) аўтары ёсць прадстаўнікамі так званай Касты жрацоў нацыянальнай літаратуры. Усе пры пасадах і з рэгаліямі. Засумняваўся я быў у Дзітрыі Пятровічу і Вользе Гапеевай – але прачытаўшы іх біяграфіі, такія сумненні адпалі. Дзмітрый Пятровіч мне запомніўся тым, што то ён піша прысвячэнне ў вершах Міколу Шабовічу, то Мікола Шабовіч піша дарагому сябру Пятровічу прысвячэнне. Такая ў людзей узаемапавага і ўзаемалюбоў. Падазрэнне, што Дзмітрый Пятровіч не проста так мільгае на старонках нашых газет і часопісаў узнікла ў мяне даўнавата, а ўзмацнілася ўчора, калі я палез на сайт “Мастацкай літаратуры”, праверыць, каго яны там друкуюць. І сярод кніг Праўдзіна і Шніпа ўбачыў кнігу Дзмітрыя Пятровіча, проза. Ну а канчатковыя сумненні ў мяне адпалі, паўтаруся, вось толькі што, калі прачытаў у біяграфіі яго рэгаліі. Не палянуюся прывесці іх чытачу.

Пятровіч Дзмітрый Леанідавіч нарадзіўся 29 красавіка 1971 года ў г. Заслаўе Мінскай вобласці. Скончыў музычна-педагагічны факультэт (1996), факультэт беларускай філалогіі і культуры (2009), а таксама магістратуру (2011) пры Беларускім дзяржаўным педагагічным універсітэце імя Максіма Танка. Працаваў настаўнікам, вядучым стылістычным рэдактарам газеты «Звязда». Зараз — вядучы рэдактар выдавецтва «Мастацкая літаратура».
Аўтар кніг паэзіі «Белая квецень кахання» (першае выданне — 2001, другое,
дапоўненае — 2013), «Адзіноты пажоўклыя лісты» (2014), прозы — «Белая Жанчына» (2012). Сябра Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Лаўрэат прэміі «Залаты Купідон» (2013).

Аўтар, згадзіцеся, не такі малады, як сведчаць яго фотакарткі, і далёка не такі просты, бо калі вы будзеце нервова патрабаваць вядучага рэдактара “Мастацкай літаратуры”, то вам – да яго. Ну і спытайцеся заадно, чаго яго кнігі выходзяць у гэтым праслаўленым выдавецтве, а не вашы.

Ну і паэтэса Вольга Гапеева – летуценны прыгожы фотаздымак дзяўчыны. Але аўтарцы ўжо за трыццаць і яна таксама не з вуліцы ўзятая.
Чытаем:

Гапеева Вольга Міхайлаўна нарадзілася 5 студзеня 1982 года ў Мінску. Скончыла Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт (2004). Кандыдат філалагічных навук, дацэнт МДЛУ. Аўтар кніг «Рэканструкцыя неба» (2003), «Няголены ранак» (2007), «Метад муаравых крэсак» (2012), «Прысак і пожня» (2013), «(в)ядомыя гісторыі» (2013), «Сумны суп» (2014). Стыпендыятка міжнародных літаратурных праграм для пісьменнікаў і перакладчыкаў (Германія, Аўстрыя, Латвія), удзельніца міжнародных літаратурных фестываляў (Літва, Славенія, Германія, Чэхія, Латвія і інш.). Творы Вольгі Гапеевай перакладаліся на англійскую, нямецкую, польскую, македонскую, чэшскую, літоўскую і латышскую мовы. Лаўрэат прэміі «Залаты апостраф» (2010), пераможца конкурсу дзіцячай літаратуры імя Янкі Маўра (2013), пераможца прэміі «Кніга года» (2015).

З гэтых кароткіх звестак бачна мінімум тое, што чалавек сацыяльна актыўны.
Я пакуль не бяру мастацкую якасць вершаў Пятровіча і Гапеевай, з якасцю мы будзем разбірацца асобна. Я звяртаю ўвагу грамадства і начальнікаў літаратуры, што ў міністэрствах, што “Полымя” выруліла на абсалютна тупіковую (як паказвае гісторыя сусветнай літаратуры) галіну адбору тэкстаў да друку – аўтар павінен прад’явіць свае званні. Гэта ўжо прывяло да таго, што ў часопісе літаральна за чатыры апошнія гады рэзка ўпаў узровень мастацкіх тэкстаў і ўдо дужаецца з піянерскай “Зоркай” савецкіх часоў. І пытанне – дакуль гэты гвалт над літаратурай будзе доўжыцца? – пакуль завісае ў паветры.

Распачынае нумар доўгі раман Людмілы Рублеўскай. Кажу без усякай насмешкі, бо, паглядзеў, раман будзе доўжыцца тры нумары, займаючы прыкладна па 50 старонак у кожным нумары, што ёсць для раманаў, у прынцыпе, нормай. Выключэнне, памятаю, рабілі для Ўладзіміра Дамашэвіча, калі друкавалі яго раман на 4 (чатыры) нумары да 80-годдзя пісьменніка.
Думаю, гэта таксама прыкмета часу, што Людміла Рублеўская стала публікаваць свае раманы ў “Полымі”, тады як раней – заўсёды ў “Дзеяслове”. Наменклатура, у сувязі з эканамічнай сітуацыяй, ушчыльняе свае шэрагі, каб выжыць – і ўжо не да гульняў у дэмакратыю, і, магчыма, пісьменніцы было прад’яўлена нешта накшталт – “або ты з намі, або супраць нас”. Агульны прынцып цяпер такі – усе невялікія грошы, што выдзяляе на літаратуру дзяржава, не павінны выцякаць у якасці ганарараў за межы Касты. Спрацоўвае дарвінаўскі адбор і закон выжывання.
Памятаю, у сярэдзіне мінулага дзесяцігоддзя да раманаў Людмілы Рублеўскай узнікалі крытычныя прытэнзіі кшталту, што не ўсё псіхалагічна выверана, не ўсё падобнае на рэальнае жыццё. Ну дык пісьменніца і падстрахавалася – называе свае раманы фантасмагорыяй. Гэта, прынамсі сумленна.
А вось Уладзімір Гніламёдаў, які з’яўляецца ў чарговай іпастасі ў любімым сваім часопісе – лічыць, што піша актуальную рэалістычную прозу, дужа патрэбную грамадству. Інакш з чаго яго эпапею друкавалі пятнаццаць год запар? Гэтым разам артыкул пра раманную серыю, якая даўно перасягнула па колькасці старонак “Вайну і мір”, называецца ўрачыста: “Падзеі Першай сусветнай вайны ў раманнай хроніцы Уладзіміра Гніламёдава. Пачатак”. Заўважым, што гэта толькі пачатак(!), і заўважым, што аўтарства артыкула не мае ніякага значэння за магутнай постаццю Гніламёдава. Прынамсі аўтара нам не ўказваюць.
І каб даведацца, хто будзе чарговы раз славіць плённага акадэміка, мы лезем на старонку 129. Оба-на! Дык гэта ж даўні персанаж “ЛіМаразма”, навуковец Яўген Гарадніцкі, які быў злоўлены мной на тым, што ўжо безапеляцыйна славіў літаратурных генералаў на старонках “ЛіМа” – і Міхася Пазнякова, і таго ж Уладзіміра Гніламёдава. Лезу ў архіў рубрыкі, чытаем:

“…знакаміты раманны цыкл У. Гніламёдава”, “КПЗБ і яе асобных сяброў. Аднак тэматыка гніламёдаўскіх раманаў усё ж такі значна шырэйшая і звернута перш за ўсё да гуманістычных каштоўнасцей агульначалавечага кшталту”, “Уладзімір Гніламёдаў, перакананы гуманіст, на баку дабра і праўды, а значыць, – на баку сваіх герояў, для якіх гэтыя каштоўнасці маюць першаснае значэнне”.

Гэта вытрымка з “ЛіМа”. Але перанёсшы сябе ў “Полымя”, навуковец не мяняе свой пафас:

“…Стыль прозы У. Гніламёдава своеасаблівы. Яго адметнасць праяўляецца на ўзроўні фразавай пабудовы, інтанацыйнага ладу, сінтаксісу. Чытаючы гніламёдаўскія раманы ў храналагічнай паслядоўнасці непаспешліва разгортваемага аповеду, звяртаеш увагу на тое, што фразы, з якіх ён складаецца, гучаць лёгка, разгоніста. Яны не абцяжараныя празмерна сінтаксічнай складаназалежнасцю, грувасткімі спалучэннямі перыядаў. Яны сціслыя, лаканічныя, як бы сувымерныя з тым запасам паветра, якое патрабуецца для аднаго выдыху. У гэтым бачыцца вялікая мэтазгоднасць, разлічанасць на доўгую дыстанцыю — каб выявіць цэлую гістарычную эпоху з эпічнай угрунтаванасцю, усебаковасцю ахопу. Калі паспрабаваць пашукаць аналогіі ў галіне спорту, то дарэчы будзе згадаць спартсмена-марафонца, які ашчадна і прадумана размяркоўвае свае сілы на ўсю працягласць дыстанцыі».

Як вам, дарэчы, слова “разгортваемага” ад навукоўца і жраца беларускага слова? Няма такога слова і такой формы ў нацыянальнай літаратуры. У Акадэміі Навук гэтаму не вучылі?
Зрэшты, усё перакрывае і прымушае пра ўсё забыць пафас аўтара, яго трапятанне перад вялікім талентам і вялікім тварэннем Гніламёдава. Тут адпачатку адрынаюцца мізэрныя сумненні ў мастацкай вартасці твора, а нас ім як бы частуюць, як бы далучаюць на нечага смачнага ў плане эстэтычным, духоўным. Мы павінны стаць на калені і ўразумець уласную мізэрнасць. А потым кінуцца ў бібліятэкі, узяць часопісаў трыццаць “Полымя” з публікацыямі Твора – і чытаць, чытаць, чытаць, каб хоць трохі пазбыцца сваёй бесталковасці.
Дзівосны пафас Яўгена Гарадніцкага заўсёды абуджаецца ў ім, калі гаворка ідзе пра літаратурных генералаў, трымальнікаў пасад, сілавікоў беларускай літаратуры. Ён заўсёды аднастайны, гэты пафас. Мяркуйце самі: вось вытрымка з “ЛіМа”, якую прыводзіць “ЛіМаразм-8”: Уладзімір Гніламёдаў і Яўген Гарадніцкі, вядомыя навукоўцы, у прадмове да кнігі пад назваю «Прырода. Радзіма. Жыццё (Лад паэзіі Міхася Пазнякова)» напісалі так: «Міхась Пазнякоў — постаць шматгранная ў сучаснай літаратуры: паэт, празаік, крытык, перакладчык, публіцыст; піша ён творы таксама і для дзяцей і, апрача таго, з’яўляецца аўтарам некалькіх лексікаграфічных прац (напрыклад, «Слоўніка эпітэтаў беларускай мовы»). У такой разнастайнасці, аднак, няма раскіданасці і эклектычнасці: у розных паводле роду і жанру творах праглядваецца адзін характар — адкрыты, спакойны, далікатны і зычлівы. І цэласны — пры ўсіх сваіх асаблівасцях і адметнасцях”.
Як вам трыадзіная звязка Пазнякоў-Гарадніцкі-Гніламёдаў?
А цяпер па-сур’ёзнаму: спадары міністры, дакуль нас будуць дурыць, чмурыць і разводзіць вашы падапечныя? Дакуль нам будуць гвалтам, цягам пятнаццаці гадоў навязваць нудлівы раман акадэміка, а потым гвалтам прымушаць чытаць на яго хваласпевы ў цэнтральным часопісе, старонкі якога павінны аддавацца сапраўдным літаратурным творам? Або яны нас, гэта трыадзіная звязка, зусім за ёлупаў лічыць? Спыніце, калі ласка, іх баявы маладзецкі запал, пакуль яны зусім не ўвагналі літаратуру ў магілу.
Скажы, спадар чытач, ты б даверыўся хірургу, які злоўжывае алкаголем? З чаго ж ты давяраеш пісьменнікам і крытыкам, якія пагрузлі ў сяброўскіх, чыноўных і карпаратыўных сувязях, якія самі сябе выдаюць, самі пішуць на сябе “крытыку” і выдаюць адно аднаму кнігі?
Глядзіце, каб зусім было зразумела: пераскокваем усяго праз адзін нумар і… сустракаем Яўгена Гарадніцкага ўжо ў іпастасі паэта! На старонцы 76 пачынаецца падборка яго вершаў. Але найперш прачытаем біяграфію аўтара:

Гарадніцкі Яўген Андрэевіч
нарадзіўся 29 ліпеня 1951 года ў мястэчку Ракаў Валожынскага раёна Мінскай вобласці. Працаваў на Мінскім заводзе запчастак, у выдавецтвах БДУ і «Вышэйшая школа». Скончыў філалагічны факультэт БДУ (1977). З 1978 года працуе ў НАН Беларусі. Вядучы навуковы супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры. Аўтар літаратуразнаўчых кніг «Думка і вобраз» (1986), «Мастацкі свет беларускай літаратуры ХХ стагоддзя» (2005), «Літаратура як мастацтва» (2014) і інш.  Лаўрэат прэміі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (2013), Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2014).

Я знарок вылучыў тлустым, каб не было сумневу, што паэт працуе ў НАН Беларусі. А цяпер адзін яго верш, для прыкладу:

НАСТАЛЬГІЯ ПА ДАЛЕЧАХ

І тут мне такія адкрыліся далечы, да якіх не дайсці, не даехаць,
І нават не даляцець (гэта лепшая ім ухвала)... Уласна, без гэтага
Пачатковага, адпарожнага, трывала ўсталяванага тут
Існаванне якіх-небудзь далечаў наогул больш чым сумнеўна.
Адкуль жа ім тады адкрывацца? Хто прызнае іх за далечы,
Без іх відавочнай і кранальнай недасяжнасці? Засмужваецца
Погляд, бы парушынка патрапіла нейкая ў вока. Немагчыма
Занадта доўга ўглядацца туды, дзе так завабліва, так самааддана
Разгортваецца невымоўная пространь. Яна чакае, але як мне
Адарвацца ад гэтага тут, як пазбыцца яго, пакінуўшы назаўжды?

Па-першае, з чаго Гарадніцкі і рэдкалегія наогул рашыла, што гэта верш? Ніводнай прыкметы вершы, якая б цягнула хаця б на верлібр, “паэзія” Гарадніцкага не мае. Разумею пад гэтым рытм, рыфму, вобразнасць, ці хаця б філасафічнасць найменшую.
Дарэчы, слова “тут” вылучыў тлустым сам аўтар, надаючы яму нейкае асаблівае значэнне, відаць. Я ж падкрэсліваннем вылучыў два гарбатыя і непісьменныя словы. Гэта каравае “адпарожнага”, якога ніводзін са слоўнікаў ніколі ў сабе не меў, ну і слова “погляд” тут непрыдатнае, бо выкарыстанае ў значэнні “пагляд” ці “позірк”. “Погляд” жа традыцыйна выкарыстоўваюць у значэнні “погляд на рэчы”, “погляд на літаратуру” – як нешта абстрактнае, адцягненае.
Напрыканцы “верша” аўтар як бы хоча адарвацца ад нашага тут, пакінуўшы яго “назаўжды”, але не ведае як. Але ж мы ведаем, што гэта фальш, поза, што гэта яму зусім не патрэбна, бо ён добра і трымала укаранёны сваімі пасадамі і хвалебнымі артыкуламі на акадэміка і старшыню МГА СПБ менавіта тут.

А пытанне маё да чытача ўсё-такі застаецца ў сіле: вы б даверыліся пітушчаму хірургу ці псіхолагу, які сам псіхапат?


ЛіМаразм-81

Калі вымятаецца смецце

Ну што ж, год надышоў. І пераход гэты быў для мяне знакавы: менавіта на гэтым перавале, у некалькі дзён, я развітаўся з многімі сувязямі, якія цягнулі мяне назад. Гэта нібыта прыяцелі, якія звоняць або прыходзяць да цябе раз на год, або блізкія родзічы, якія п’юць тваю кроў гадамі. Засталося вельмі мала сяброў і вельмі мала родзічаў, з якімі не гідкія дачыненні. Перад Новым годам памерла мая старая чорная кошка, якую я вельмі любіў, але якая сімвалізавала мой лёс – дванаццаць гадоў рэзкага пад’ёму па літаратурнай лесвіцы і адначасова дванаццаць гадоў поўнага спаду ў плане сям’і ды здароўя. Чысты ліст жыцця, як бялюткі снег за акном, ляжыць перада мной. І ўжо не страшыць, бо я адчапіў ад сябе баласт, і свабодны, наколькі можа быць свабодны чалавек на зямлі. Нікому нічога не вінен, нічога ні ад каго не патрабую.
 
Хацелася б, каб і літаратура наша прайшла такую ж кропку біфуркацыі, калі б кардынальна змяніўся напрамак яе развіцця, калі вяртанне да старога закасцянелага немагчыма. Каб адчапіла яна баласт усіх гэтых чынадралаў, сабакевічаў, чычыкавых, што гандлююць мёртвымі душамі і прадаюць жывое слова і чужыя таленты за свае званні ды прэміі. Калісьці гэта непазбежна здарыцца. Але калі? Усяму свая чарга.
 
Мы, безумоўна, будзем працягваць разглядаць на канкрэтных прыкладах ды імёнах стан сучаснай, так бы мовіць, афіцыйнай літаратуры. Бо менавіта “афіцыйная” літаратура пнецца прадстаўляць народу нашы набыткі, выдаваць чорнае за белае, пускаць пыл у вочы ці заляпляць іх пяском. Як паказалі нашы даследаванні апошняга года – амаль усё там падман, усё шыецца белымі ніткамі. Гэта як у войску савецкім – ёсць законны статут, а ёсць дзедаўшчына, зямляцтва. І ўсе разумеюць, што большасць часцей жыве не па статуце, але ўсіх гэта задавальняе, акрамя маладых салдатаў, першы год службы якіх ператвараецца ў суцэльнае пекла. Так і ў літаратуры нашай аналаг дзедаўшчыны – наталенне амбіцый літаратурных генералаў, а зямляцтва – сямейныя і роднасныя сувязі. І так было тут заўсёды, а па-іншаму яны жыць не ўмеюць. Усе адно аднаму хлусяць у вочы, а праўда гаворыцца толькі блізкім сябрам за чаркай ды ў тэлефонных плётках. Нават у інтэрнэце пісаць такое небяспечна, таму і хаваюцца за псеўданімамі – “вушасты”, “Валеры” ды інш., бо інакш як узмахне “старшыня” старэчай магутнай рукой і ачухаешся ты ўжо ў шпіталі без вока. Таму – крывадушнасць, хлусня сталі спосабам рэальнага выжывання. І хто гэта зменіць хоць трохі да лепшага, як не мы, літаратурныя крытыкі? Сама праўда з неба не падае, за яе трэба змагацца, вычышчаючы смярдзючыя стайні ды праветрываючы памяшканні ў рэдакцыйных пакоях.


ЛіМаразм-82

Усё магчыма, калі захацець

У №8 часопіса “Полымя” мінулага года прадстаўлена падборка вершаў Дзмітрыя Пятровіча, цяпер вядучага рэдактара “Мастацкай літаратуры”, а раней – вядучым стылістычным рэдактарам газеты “Звязда”. Чалавек закончыў да таго ж музычна-педагагічны факультэт, факультэт беларускай філалогіі і культуры, магістратуру. Але як пісьменніка я яго ўспрымаю як пачаткоўца, таму што гэтае імя прагучала ў мяне зусім нядаўна, калі Дзмітрый Пятровіч стаў рэгулярна з’яўляцца на старонках выданняў холдынгу і выйшла кніга яго прозы ў “Мастацкай літаратуры”. Цяпер вам загадка: з якога часу пачасціліся публікацыі? Тут не трэба гадаць з трох разоў – роўна з часу, калі Пятровіч паступіў на працу ў “Мастацкую літаратуру”. Аднак за мэтра яго далёка не лічаць, бо адшкадавалі ў “Полымі” ўсяго дзве старонкі, значную частку якіх займаюць яго фота і біяграфічныя звесткі. Я ўжо казаў пра ўшчыльненне шэрага наменклатуры – тут акадэмікам месца мала, таму астатнія пацясніцеся! Памятаю, дэбютная падборка маіх вершаў у “Полымі” 2004 года складалася з дзесяці вершаў. Дзмітрыю Пятровічу дазволілі ўсяго чатыры кароценькіх вершаў змясціць.
А цяпер, спадары, не ўспрымайце мае далейшыя словы за прыдзіркі да Пятровіча. Ён мне нічога кепскага не зрабіў, да таго ж кажуць, што чалавек ён цёплы, прыветлівы. Памятайце, што вартую паэзію – прыкладам, як Міколы Маляўкі, Міколы Шабовіча, Міколы Чарняўскага (тры Міколы!) мы адзначалі ў мінулым годзе цёплым словам.
Так часта здараецца, што добрыя музыканты бываюць слабымі паэтамі, а выдатныя паэты – слабымі музыкантамі. Я ведаю прынамсі аднаго чалавека, раўназначна вялікага ў слове і музыцы – булата Акуджаву. У Высоцкага пераважае паэзія, у Візбара – паэзія, у Сергея Нікіціна – музыка, ён наогул выршаў не піша, у Алега Міцяева – сярэдне і тое і гэтае, а ў цэлым выходзіць добра. Не ведаю, як музыкант Дзмітрый Пятровіч, але як паэт ён не цягне на ўзровень “Полымя”, маю на ўвазе прывычны, традыцыйны ўзровень, а не ўзровень перыяду пасля галоўрэда Міколы Мятліцкага.
Глядзіце самі: ужо сама назва падборкі, па-першае, банальная, па-другое, слова “пакрочым” ёсць калькай з рускай мовы, беларускаму вуху яна непрыемная, у класікаў звычайна ўжываецца “пойдзем”, “рушым”. Я шматразова звяртаў увагу ў рубрыцы на гэтыя ляпы, але як вядучаму рэдактару Дзмітрыю Пятровічу на гэта пляваць, гэтак і ўсім рэдактарам “Полымя”. Гэтае слова – паганка, што асабліва ў паэзіі адчувальна.

Прывядзём цалкам першы верш:

ПРАЛЕСКАВАЕ

Тут царства цёплых летніх навальніц,
Язмінава-святочнае зіхценне,
І смак пунсова-сонечных суніц,
І яблыняў зялёнае адзенне.

Тут аглушальна-гучны птушкаспеў,
Што дзень і ноч лунае ў паветры…
І слодыч вуснаў… Быццам неспадзеў
Яго адчуў, бы подых-дотык ветру…

Адразу адзначу, што ва ўсіх вершах Дзмітрыя Пятровіча зашмат здвоеных слоў (якія пішуцца праз злучок). Гэта дысгарманізуе строй верша, прымушае чытача спатыкацца і раздражняцца. Не зусім да таго ж ясна, як язмін можа зіхцець. А вось з яблынь зялёным адзеннем мы згодзімся. “Птушкаспеў” – слова выдуманае, таксама паэтычная паганка. Другі радок другой страфы сапсаваны рэдактарскім ляпсусам – “ў” збівае рытм, брыдзіць увесь верш. А паставіць “у” будзе непісьменна, значыць, другая палова віны ляжыць на аўтару. “Слодыч вуснаў” – паэтычны штамп. Як бачыце, верш аж чарніць ад паэтычных памылак.

Далей:

* * *
Мы пройдземся па набярэжнай Ялты.
Нам усміхнецца сонны Аю-Даг.
Вясёлы месяц — чараўнік і маг —
Падорыць нам сцяжынку.
І напятай

Стралой-лязом падасца гарызонт.
І да яго мы па зіхоткім срэбры
Пакрочым разам.
Наш дзівосны сон

Асветліць пацалунак крымскай цемры.
І эльфаў спеў расквеціць цішыню,
І месяц згасне ў стомленае ночы —
Каб пакланіцца сонечнаму дню…
…А мы кахання сцежкаю пакрочым.

Як бачыце, падкрэсліванняў на адзінку плошчы тут меней, і, па-мойму, вершы атрымаўся трохі лепшым за першы. Тут ёсць адна выдатная знаходка, калі месяц дорыць сцяжынку. На гэтым паэтычныя адкрыцці, праўда, заканчваюцца. Ёсць тут недарэчны зусім, фантазійны “эльфаў спеў, ёсць зацёрты выраз “дзівосны сон”, ёсць памятнае “пакрочым”. Ёсць памылка граматычная “ў стомленае ночы” – у гэтым склоне форма “стомленае” не ўжываецца, вось калі б мы задалі пытанне не “дзе?” (згасне), а “каго?” ці “чаго?”, то гэтую састарэлую гарбатую форму можна б было ўжываць. А “пацалунак крымскай цемры”  – удумайцеся, ну зусім недарэчнасць.

* * *
У жніўні лета дагарае
У разнаквецці летуценняў.
Былога шчасця блікі-цені
У вечаровым сне блукаюць.

Ружова-сонныя аблокі
Ў святле дзівоснае зары
Шукаюць свой Эдэм далёкі,
Каб нам натхненне падарыць,

Каб час лісцёва-завірушны
Наладзіў свята цішыні.
Бо восень не бывае скрушнай,
Калі душой ты — ў летнім дні.

Калі азяблыя чаканні
Аблашчыць сонны снегапад —
Зімовай казцы будзеш рад,
Нібыта першаму каханню…

Верш на ўзроўні верша №2, то бок перасягае верш №1. Выраз “У жніўні лета дагарае” падаецца, відаць, аўтару арыгінальнай знаходкай, бо прыгожы. Але яго чуў разоў 50, таму – гэта ўжо паэтычны штамп, якога варта пазбягаць. Пра здвоеныя словы нічога не кажу, чытач сам іх бачыць вылучанымі тлустым. Аблокі, якія шукаюць свой Эдэм, каб нам падарыць натхненне – занадта пакручаста, грувастка, то бок ім трэба спачатку злятаць у свой Эдэм, а потым вярнуцца сюды і падарыць нам натхненне. Такога ў прыродзе не бывае – аблокі здаля ўжо не вяртаюцца. Сэнсавая недарэчнасць і ў тым, што завірушны час падорыць нам цішыню, бо завіруха гэта найперш рух, тэмп, а не цішыня. “Ў” з працяжнікам таксама не да месца, трэба працяжнік прыбраць як непатрэбны. А вось калі “азяблыя чаканні аблашчыць сонны снегапад” – не заезджана, вобразна, хораша. Напрыканцы верш псуе праславутае “нібыта”, якое павінна ўжывацца ў беларускай мове ў якасці рускага “якобы”, і ніяк інакш. Удумайцеся – “Нібыта(якобы) першаму каханню”.

Непазбежнае пытанне – ці чытаюць рэдактары нашу рубрыку. Або толькі глядзяць на яе як бык на чырвоную матэрыю, адразу раз’юшваючыся і ўспрымаючы як смяротную абразу. А каб чыталі – такіх бы памылак і ляпсусаў на старонкі “Полымя” не праходзіла б. Таму раю ўсё ж прыслухоўвацца да аб’ектыўных заўваг вопытнага крытыка.
Што дадаць да разбору вершаў Дзмітрыя Пятровіча? думаю, у яго ёсць выдатны музычны слых, бо без гэтага музычны факультэт не закончыш. А вось быць паэтам без паэтычнага слыху, аказваецца, у Беларусі магчыма! Прынамсі рэдактары “Полымя” нас у гэтым штораз пераконваюць.


ЛіМаразм-83

Каб толькі не загуляцца

Часопіс “Полымя” №8 за 2015 год адметны сваёй паэзіяй. Там змешчана казахская паэма ў перакладзе Адама Шостака. А вось арыгінальная нацыянальная паэзія прадстаўлена дзвюма старонкамі вершаў Дзмітрыя Пятровіча і дзвюма старонкамі вершаў Вольгі Гапеевай. Гэта значыць, што з усёй 9-мільённая краіны за месяц накапала чатыры старонкі вартых вершаў.  Ну, вартасць паэзіі Дзмітрыя Пятровіча мы разбіралі надоечы. Цяпер паспрабуем ацаніць Вольгу Гапееву, якая дэманструе нам некалькі сваіх верлібраў.
Што такое верлібр – указвае нам Вікіпедыя:

Свободный стих[1][2], верли;бр (фр. vers libre) — в разной степени свободный от жёсткой рифмометрической композиции[3][4] стих, занявший довольно широкую нишу в европейской, в частности — англоязычной, поэзии XX века. Это тип стихосложения, для которого характерен последовательный отказ от всех «вторичных признаков» стиховой речи: рифмы, слогового метра, изотонии, изосиллабизма (равенства строк по числу ударений и слогов) и регулярной строфики[5].

Здаўна людзі захапляліся паэзіяй за яе рытмічны і рыфмаваны строй. Такія вершы запаміналіся цэлымі паэмамі і перадаваліся з вусны ў вусны праз стагоддзі з невялікімі скажэннямі. Успомнім паэмы Пушкіна, напісаныя белым вершам, – прыгажосць, запамінальна, хоць і няма прывязкі да рыфмы.
Доўгі верлібр запомніць складана, дый кароткі – таксама. Таму што гэта, па сутнасці, празаічная нататка, запісаная ў прыблізнай форме верша.
У музыцы, напрыклад, ясна, трапляе спявак у ноты ці не. Ёсць паслядоўнасць розных нотаў – ёсць мелодыя. Дададзены акампанемент у выглядзе паслядоўнасці акордаў, у танальнасць якіх трапляюць ноты, – ёсць музыка.
Свабодны ж верш – гэта, паўтаруся, толькі ўмоўна паэзія, бо асноўныя прыкметы паэзіі адсутнічаюць і знікае магія верша. Адно, што можа выратаваць верлібр – гэта глыбокая, арыгінальная вобразнасць, стрыжнявая ідэя, захінутая алегорыяй. Памятаю, гадоў дзесяць таму я спрабаваў сябе ў верлібры, напісаў цэлую кнігу. Тэхналогія была такая: увечары ці зранку, па абуджэнні, да мяне прыходзіла ідэя, ці сюжэт, які я абдумваў, а потым намагаўся запісаць як алегорыю. Ну і сачыў за фанетыкай, каб тэкст прыгожа гучаў. Потым да верлібра я ахаладзеў, бо перасталі прыходзіць цікавыя сюжэты. А без стрыжня верлібр – суцэльны хаос.
Амаль суцэльным хаосам бачацца мне і вершы Вольгі Гапеевай. Тым больш што яна пагарджае і знакамі прыпынку, зусім ужо зневажаючы чытача.
Першы верш падборкі такі:

* * *
сумятлівая магістраль бязважкіх празрыстых макулінак
заціхае пад раніцу
калі неахвотна расплюшчыўшы левае вока
я засведчу стомленасць парушынак
наша сустрэча таксама недзе была прапісана
канешне не ў кнізе лёсу
хутчэй ў нататніку мойры-лайдачы
што накрэмзала даты і чыслы
пераблытаўшы стагоддзі або імёны
як вынік — абсурднасць здарэнняў і гаваркая мэбля
ў пляме пакінутай сонцам
парэшткі пылу лунаюць у тоўстай палосцы святла
ейны адбітак трымціць на сцяне
а значыцца за акном ёсць рака
а значыцца нехта клапоціцца пра мяне

Гарбатыя, недарэчныя і непаэтычныя выразы я вылучыў тлустым. Хоць трэба зазначыць, што Вольга Гапеева больш чуллівая да прыгожага слова, чым яе сусед па нумары Дзмітрый Пятровіч.
А цяпер, спадары, давайце паспрабуем зрабіць адзін фокус – запішам гэты верш прозай са знакамі прыпынку.  Гэта робім абсалютна законна, бо ніякіх прыкметаў верша аўтарка не прытрымліваецца.

* * *
Сумятлівая магістраль бязважкіх празрыстых макулінак заціхае пад раніцу, калі, неахвотна расплюшчыўшы левае вока, я засведчу стомленасць парушынак. Наша сустрэча таксама недзе была прапісана, канешне, не ў кнізе лёсу, хутчэй – у нататніку мойры-лайдачы, што накрэмзала даты і чыслы, пераблытаўшы стагоддзі або імёны як вынік — абсурднасць здарэнняў і гаваркая мэбля ў пляме пакінутай сонцам. Парэшткі пылу лунаюць у тоўстай палосцы святла, ейны адбітак трымціць на сцяне, а значыцца, за акном ёсць рака, а значыцца, нехта клапоціцца пра мяне.

Запісаўшы так, мы выяўляем, што ўся псеўдамагія верша знікла. Застаўся набор бязладных фраз і няўцямных сімвалаў. Бо калі адбітак палосцы святла трымціць на сцяне, гэта зусім не азначае, што за акном ёсць рака, і тым больш, што нехта клапоціцца пра аўтарку. Лухта, згадзіцеся. Усе вобразы прыцягнутыя за вушы і ёсць не чым іншым, як какецтвам.
Такі “верш” не нясе ніякай нагрузкі – ні мастацкай, ні эмацыйнай, ні філасофскай, ні ідэйнай. Сумятня. Хаос. Разбурэнне парадку. Такая паэзія прыводзіць нармальнага чытача ў эмацыйны ступар, міжволі ўзнікае пытанне – для чаго аўтарка гэта пісала. Бог – гэта парадак, прыгажосць, любоў. Тут – сэнсавая каша, абвяржэнне ўсякага парадку. То бок напрамак – адваротны ад Бога. Ад некалькіх такіх вершаў можна захварэць. А сам аўтар, калі цешыцца імі, спрабуючы вылучыцца сярод іншых паэтаў, таксама можа загуляцца і не заўважыць, як сама яго душа стане хаосам і разбурэннем. Так думаю.
Астатнія тры вершы, калі чытач жадае, хай сам прааналізуе такім чынам.
І што мы маем пакуль у №8 з паэзіі: вершы музыканта, які не валодае паэтычным слыхам, і разбуральныя “вершы” жанчыны з прыгожым фота і цікавымі біяграфічнымі звесткамі. У слова, спадары, нельга гуляць, як у крыжаванку, бо слова здольнае як прыносіць шчасце, так і караць. Хочацца большай адказнасці нават не ад аўтараў – бо гэта іх асабістая справа, як паступаць са сваім жыццём, – а ад рэдактараў, што закліканы прадстаўляць лепшыя ўзоры нацыянальнай паэзіі ў такім часопісе, як “Полымя”.


ЛіМаразм-84

Пернік за публікацыю

На сайце “ЛіМа” сіратліва вісіць №51 за мінулы год. І трэба разумець, што ў гэтым годзе нічога яшчэ не выходзіла.
 
Мы прапускаем звыклыя лозунгі першых старонак і пераходзім непасрэдна да мастацкай часткі, якая традыцыйна павінна складаць ядро тыднёвіка, тое, для чаго ён існуе і за што супрацоўнікі атрымліваюць зарплаты.
 
Паэзія прадстаўлена вершамі Аляксандра Быкава, чалавека мне не знаёмага, але знаёмага, відаць, Міколу Шабовічу, бо другі верш падборкі прысвечаны менавіта яму. “ЛіМ” у адрозненне ад “Полымя” амаль ніколі не змяшчае біяграфічныя звесткі пра аўтараў, таму пакуль незразумела, на якіх жыццёвых сцяжынах перасекліся два паэты – Шабовіч і Быкаў.
 
Што тычыцца агульнага ўражання ад вершаў – тут сапраўды перададзены жывыя пачуцці даволі арыгінальным чынам, гэта не порхаўкі, не рыфмаванкі. Хто памятае наш разбор вершаў апошніх нумароў “Полымя”, то вершы Быкава ў параўнанні, да прыкладу, з вершамі Вольгі Гапеевай – гэта неба і зямля, святло і цемра.
 
Аднак памылак, недарэчнасцяў, недасканаласці не пазбег як аўтар, так і рэдактары і карэктары, якія за гэтым не ўсачылі.
 
Першы верш:
 
***
 
У гэтым свеце кожны за сябе –
Няважна: ён чароўны ці астрожны.
І лёсы зноў губляюцца ў гульбе,
Дзе ў адзіноце застаецца кожны...
 
І, як заўсёды, – недзе там шчыміць,
Як ранак расчынаецца барвовы.
Бо немагчыма, як ні хмур ты бровы,
Дзень першы ўспомніць,
заўтрашні – забыць.
 
Першая страфа бачыцца мне выдатнай, асабліва спалучэнне “г” і “л” у выразе “губляюцца ў гульбе” (трэці радок). Аднак па-філасофску такая дыдактычнасць і адназначнасць напружваюць. Свет лучыцца любоўю, а развальваецца нянавісцю. І тое і другое мае месца быць. Учора, напрыклад, паказвалі, як выратавальнікі замеценых пад Арэнбургам машын ахвяравалі сабой, адзін аддаў абмарожаным людзям пальчаткі і сам потым абмарозіў пальцы, ляжыць у бальніцы. У святле гэтага няслушным, спрэчным выглядае і выраз “у адзіноце застаецца кожны”. Паэт заўсёды павінен ухіляцца ад дыдактыкі, настаўленняў, павучэнняў, аднабаковых сцвярджэнняў. Калі, ясная рэч, ён хоча, каб вершы не канулі ў Лету.
 
У другой страфе зашмат гутарковых “як”, “недзе”, “бо”, якія густатой сваёй псуюць “высокі штыль”, да якога мусіць імкнуцца кожны паэт. Гэта паэтычная коснаязыкасць. І што такое па сэнсе “заўтрашні (дзень) – забыць”? Не разумею, дальбог. Варта сачыць за логікай кожнай фразы. Дарэчы, “няважна” пішацца асобна ў дадзеным кантэксце – “не важна”, так прынята.
 
Другі верш:
 
Міколу Шабовічу
 
Груша голлем змакрэлым
Ледзь варушыць са сну...
Скрэслю аркуш я белы,
Ды ізноўку пачну.
 
Ні зімы табе ладнай,
Ні ружовенькіх шчок.
«А на нашы каляды
Ты прыедзеш, сынок?..»
 
Белы аркуш скамячу,
Ўсё папраўдзе яно.
Голас мроіцца матчын.
Быў нядаўна ж... Даўно.
 
Верш выдатны. Незразумела, праўда, чаму ён прысвечаны Шабовічу. Ну ды ладна. Пачуцці сапраўдныя. Выяўленыя ў сціслай гарманічнай форме. Адзінае, што крыху цярэбіць слых, гэта ціск пад рыфму “скамячу”, тады як насамрэч “скамячу”. І слова “Ўсё”, якое павінна пачынацца з “ў”, калі глядзець па рытме. Калі ж глядзець па граматыцы – то з “у”. І па фанетыцы – таксама з “у”, бо ў пачатку радка “ў” не вымавіць без насілля над галасавымі звязкамі. Дарэчы, чаму “Каляды” з малой літары ў вершы? А “ізноўку” ўжытае выключна для рытму. Па граматыцы “і” тут не мусіць стаяць. Аднак гэта, можна сказаць, дробязі.
 
Верш №4:
 
***
 
                Т. Б.
Зноў студзень пачынаецца з макрэчы,
Няма парадку ў каралеўстве зім...
Ды ранак наш – яшчэ ён не старэчы,
І подых весні ў поглядзе тваім.
 
Яшчэ нас напаткаюць крыгаломы
І ў небе праспяваюць жаўрукі.
І недзе там, за рысай невядомай,
Ізноў тваёй я папрашу рукі.
 
Выраз “няма парадку ў каралеўстве зім” мне падаецца ўдалым. А вось трэці радок – няўдалы: “ды”, “яшчэ”, “ён”, “не” “–“ парушаюць гармонію. Слова “старэчы” выкарыстоўваецца не па сэнсе, бо “старэчы” гэта аналаг рускага “старческий”. «Старческое утро» гучала б, згадзіцеся, забаўна. А ўсё ад таго, што паэты ў нас недасканала валодаюць мовай, не лазяць у тлумачальныя слоўнікі, не працуюць над сабой штодня. Ім найчасцей важны сам факт публікацыі, чым гарманічнасць свайго тварэння.
 
Далей, у кароткім вершы (8 радкоў) чатыры пачынаюцца з літары “і”. Што не ёсць добра. Верш па пяцібальнай сістэме, здаецца, цягне на тройку без плюса, тады як верш №2 падборкі – на моцную чацвёрку. Пачуцці ў вершы №4 перададзены сцісла, у нечым нават элегантна, аднак гэта крыху папсавалі стылістычныя недасканаласці, уключаючы вылучанае мной “недзе там”. Гэты выраз у песні эстраднай, магчыма, быў бы да месца («где-то там за горизонтом» успамінаецца), каб быць вершу самадастатковым – не.
 
Пад вялікай падборкай Аляксандра Быкава, у падвале, туляцца публікацыі дзвюх жанчын, якія, спадзяюся, мы разгледзім пазней. Гэта азначае, што паэту ў рэдакцыі давяраюць і статус у яго немаленькі. Я ж, паўтаруся, разглядаю вершы Быкава ўпершыню, а таму досыць непрадузята. Яны – для мяне бясспрэчна – нашмат перавышаюць па якасці ўзровень вершаў “Полымя” апошняга часу. Бо ў “Полымі” абралі самы заганны і самы тупіковы шлях да развіцця – публікаваць не па мастацкай якасці, а зыходзячы са “значнасці” паэта, з яго мінулых “заслуг”, або адпаведна пасадзе і званням. “ЛіМ”, відаць, яшчэ да гэтага не апусціўся – калі публікацыя робіцца “медалём”, які ганарліва пачапляюць на грудзі і гарцуюць перад публікай.


ЛіМаразм-85

Праца са знакамітымі

И должен ни единой долькой
Не отступаться от лица,
Но быть живым, живым и только,
Живым и только до конца.
         
Борис Пастернак

 Нумар №1 “ЛіМа” за сёлетні год змяшчае шырачэзную падборку вершаў Казіміра Камейшы. Гэта своеасаблівы падарунак на Стары Новы год ад наменклатуры – вершы, самым шчыльным чынам напоўненыя нудой і маркотай. Без чаркі іх чытаць нельга. А з чаркай абазнаны чытач лепш гляне тэлевізар з файнымі дзеўкамі. Таму вершы змешчаны выключна дзеля самога паэта, які гіне з традыцыйнай беларускай нэндзы. Менавіта нэндза стала музай Камейшы ўжо многія гады. Яе ён апявае, ёй пакланяецца.
 
Я неаднойчы разглядаў у рубрыцы вершаваную творчасць Камейшы, а хто не чытаў – знайдзіце на сайце па пашукавіку. Убачыце, што ні тэмы, ні рэакцыя крытыка на вершы паэта – не мяняюцца месяцамі. Хто каго перадужае?
 
Трэба прызнаць, што Камейша выдатна валодае матчынай мовай і руку набіў. Памылак і ляпаў робіць вельмі мала, рыфмы выкарыстоўвае не арыгінальныя, усім вядомыя, на якіх таксама не схібіш. Напрыклад: “пацалункі–пачастункі–рахункі”.
 
Вось як адчыняецца падборка:
 
***
 
Мінула ўсё. Спісалася ў былое.
Пара спускацца ўрэшце на зямлю.
Жыццё – не мёд,
І я не слыў пчалою,
Хоць трутняў не цярпеў і не цярплю.
 
Хай будзе шлях віхлястым,
ды не коўзкім!
Каму я гэту запаведзь бярог?
Дзе той парог, што назавуць
бацькоўскім?
 
Згубіўся ён між тлуму і трывог.
Адплюшчыш неспадзеў аднойчы вочы,
І ўбачыш: там не тое ці не так.
Накрыты стол,
Прысмакаў – колькі хочаш,
Ды ўсё такое горкае на смак!
 
Як дзіўна, што найлепшым
пачастункам
Чыёсьці слова горкае было.
Дзе песні,
Смех,
Дзе ўрэшце пацалункі?
Падводзіць толькі нейкія рахункі –
Не трэба так, напэўна, за сталом.
 
Жыццё – не мёд,
Але частуюць мёдам,
І хваляць, як паэта, пчаляра.
Ну, а ў паэта іншая нагода:
У лес яму, па венікі пара!
 
Спачатку паэт сцвярджае, што ўсё ўжо мінула і спісалася ў былое. А потым, у другой страфе, з надзеяй – хай будзе шлях віхлястым! Далей выкарыстоўвае няправільную форму “гэту” замест “гэтую”. Тое для рытму. Паэтам дазваляецца. У перадапошняй страфе мы даведваемся, што “найлепшым пачастункам чыёсьці слова горкае было”. Як гэта зразумець? Туман. Дарэчы, слова “чыёсьці” занадта грубае, гутарковае для паэзіі. А мой арфограф яго падкрэслівае як памылковае нават. Не, у слоўніку яно ёсць. Таму фармальна – не памылка. Завяршаецца верш даволі пошлай фразай, што яму (паэту) у лес па венікі пара. Так распісваюцца ва ўласнай нямогласці.
 
Зараз, сябры, я парушу завядзёнку і вылучу ў вершы выключна словы і выразы, якія нясуць чытачу негатыў, тое, што паэт перасылае ў нашы душы, каб пагоршыць нам настрой. Я гэта называю эмацыйным вампірызмам.
 
Чаканне
 
У тлуме дзён,
На зломе лета
Душа стамілася сама.
Перабіраў я ўсе прыкметы,
Разгадваў страшных сноў падман.
 
Была бязлітаснаю спёка,
Самлелі студня і рака.
Быў нейкі дзіўны знак звысоку,
Што трэба горшага чакаць.
 
Чакаць, ці выгляне, ці гляне
Той бляск таемны праз туман.
А я даўно пракляў чаканне.
Чаканне – той жа ўсё падман.
 
Ну, дзе ў ім тая насалода?
Што шчасціць – множыцца на сум.
Чакаеш лепшага заўсёды –
Наяве горшае нясуць.
 
Вясковец ці жыхар сталічны –
Усе чакаюць, балазе.
Хай нават не ў чарзе стаіш ты,
Але чакаеш, бы ў чарзе.
 
Сустрэча – тут, а там – расстанне,
Чакае кожны сам свайго.
Мы ўсе залежым ад яго.
Яно ж не многіх ратавала,
Яно не мае забыцця.
Яму жыцця, бывае, мала,
Яно жыве й пасля жыцця.
 
Яно стамляе і нястомкіх,
Гняце рупліўцу й гультая.
Яно жывучае настолькі,
Наколькі сам цярплівы я.
 
Дзе тут віна мая якая?
Я разбяруся сам з віной.
Душа не горшага чакае
І памыляецца ізноў.
 
Як вам? Стала на сэрцы добра?
 
Пытанне, навошта такія чорныя вершы друкуе “ЛіМ”? Што гэта за слова “нястомкіх”? Што гэта за рыфма “туман–падман”? Што гэта за “й” замест “і”? Што гэта за непісьменнае “ізноў” пасля галоснай?
 
Чаму друкуюць? А нельга не друкаваць, і менавіта нельга не друкаваць у версе старонкі.
 
А вось вам чаму:
 
Біяграфія
 
   Нарадзіўся ў сялянскай сям"і. Скончыў завочнае беларускае аддзяленне Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (1970). Служыў у Савецкай Арміі (1963-1966), быў літсупрацоўнікам валожынскай раённай газеты «Працоўная слава» (1967-1968). З 1968 г. – старшы рэдактар на Беларускім радыё, у 1979-1981 гг. працаваў у часопісе «Полымя», з 1981 – у часопісе «Вясёлка». У 1988-? гг. – рэдактар аддзела паэзіі ў часопісе «Маладосць». Пазней працаваў у часопісе «Полымя» і альманаху «Вожык».
 
Творчасць
 
   У рэспубліканскім друку выступіў з вершамі ў 1961 г. Аўтар зборнікаў паэзіі «Восеньскія позвы» (1969), «Мембрана» (1972), «Нектар» (1974), «Тут мае вёсны прычалены» (вершы і паэмы, 1977), «Сябрына» (1978), «Плёс» (1982), «Галоўная вярста» (вершы і паэма, 1985), «Пярэймы дня» (вершы і паэмы, 1988).
   Выдаў кнігі паэзіі для дзяцей «Гаёўка» (1975), «Буслянка» (1985), «Дзятлава кузня» (1987), «Добры дзень, шафёр» (1988) і кнігу прозы «Духмянае дзіва» (1984).
   Перакладаў творы рускіх, славацкіх, і ўкраінскіх пісьменнікаў на беларускую мову.
   Аўтар зборніка лірычных запісаў і мініяцюр «Паміж кубкам і вуснамі» (2010).
 
Прызнанне
 
   Лаўрэат Літаратурнай прэміі СП БССР імя А.Куляшова (1989) за зборнік паэзіі «Пярэймы дня».
   Лаўрэат літаратурнай прэміі «Залаты купідон» (2010).
 
Далей я разводжу рукамі. Бо літаратуру забіваюць не крытыкі, а вось такія мёртвадушныя творы славутых літаратараў.
 
На старонцы №3 “ЛіМа” нам абвяшчаюць падзагалоўкам: “Адзін з прыярытэтаў пісьменніцкай арганізацыі – праца з моладдзю”. Я ж скажу, што адзін з прыярытэтаў каманды крытыкаў на партале “Літкрытыка” – праца са знакамітымі пісьменнікамі.


ЛіМаразм-86

Дабрабыт і нядоля

У №51 тыднёвіка “ЛіМ” за мінулы год змешчаны вершы Таццяны Шурынавай. Я ўпершыню чую гэтае прозвішча. І мяркую, ужо сам факт з’яўлення малавядомай паэткі на такіх пачэсных старонках павінен выклікаць павагу. Бо дасылае шмат хто. А друкуюць зазвычай адных і тых жа. Значыць, рэдакцыі спадабаліся вершы Шурынавай. Паспрабую глянуць на іх непрадузята.


Калыханка для роднай зямлі

Зацiхае шэпат над лугам,
I туман кладзецца ў лагчыны…
Ахiнае вечар утульна
Працай стомленую краiну.

Вецер ёй спяе калыханку,
Прынясе ў хату пах чабаровы,
I тады аж да самага ранку
Ён схаваецца ў цёмных дубровах.

Зорны дождж над возерам пройдзе
Там, дзе лебедзь ранкам купаўся…
Ты нiдзе на свеце не знойдзеш
Лебядзiнага гэткага танца!

Птушаняты ў гняздзе паснулi,
Дым над вогнішчам лёгкі вiецца…
Месяц ходзiць у белай кашулi,
Ён пазней за ўсiх спаць кладзецца.

Верш у цэлым стварае добрае ўражанне. Малюнак паўстае перад вачыма досыць выразны. Краявіды роднай зямлі не пакінулі паэтэсу раўнадушнай. Удалы выраз, па-мойму, пра вецер, які “схаваецца ў цёмных дубровах”. А вось “ахінае вечар утульна” (краіну) – здаецца, слова “ўтульна” залішняе. Бо само слова “ахінае” і нясе пэўную ўтульнасць.
Працягваем. …“працай стомленую краіну” – для калыханкі нягожа, тут ужо газетнымі справаздачамі папахвае. Дысананс. Ёсць разнабой у рытме. Другі радок першай страфы змяшчае 9 галосных, а другі радок другой страфы – ужо 10. Гэта азадачвае. Тое самае і пра апошні радок чацвёртай страфы – у ім толькі 9 галосных, тады як у папярэдніх дзвюх строфах апошнія радкі змяшчаюць 10 галосных, а ў першай страфе такі ж радок – таксама 9. Калі гэта зроблена не знарок (што наўрад ці), то ў Шурынавай ёсць пэўныя праблемы з паэтычным слыхам. Трэба тады практыкавацца, падлічваць такты, галосныя. Усё гэты псуе ў цэлым неблагі, светлы верш.
Сцвярджэнне “нідзе на свеце не знойдзеш” такога лебядзінага танца – занадта адназначнае, безапеляцыйнае, у лірыцы, – а калыханка менавіта лірыка, – варта гэтага пазбягаць.
“Да самага ранку” – ужо досыць зашмуляны паэтычны штамп. Таксама пазбягаць трэба.
Месяц, які “ходзіць у белай кашулі” – не вельмі ўдалая метафара, бо якія ў яго яшчэ кашулі ёсць? Дай не ў белай, а жаўтаватай здаецца месяц уначы ходзіць.
У першай страфе: “лугам–утульна” – вельмі спрэчная рыфма, таксама вуха скрабе.
Усе гэтыя маленькія і сярэднія хібы не дазваляюць вызначыць верш як выдатны. Да таго ж мала арыгінальных метафар, а многа метафар пазычаных з папярэдняга паэтычнага вопыту беларускай літаратуры. Верш проста добры, неблагі, ад якіх не ідуць мурашкі па скуры і якія не западаюць у памяць. Так думаю. Але пачуцці ў паэтэсы былі светлыя, жыццесцвярджальныя, проста не хапіла майстэрства іх перадаць.

Трэці і апошні верш падборкі:

На зямлі азёрнай цішыні

Сонейка гарыць на хлебных нiвах,
Рассыпае промнi дабрынi.
Я хачу, каб людзi жылi мiрна
На зямлi азёрнай цiшынi.

Сустракаць буслоў люблю вясною,
Як яны дадому прыляцяць.
Любавацца ранняю парою,
Як палi расою зiхацяць.

Светлымi сунiчнымi барамі
Тут вандруе вецер малады…
Ён гуляе пушчамi, лясамi
Ды рамонкi лашчыць ля вады…

Свецiцца вясёлка ў ясным небе,
А мяжа сінее васiльком…
Я хачу, каб стала жыта хлебам,
Што сям’ю збiрае за сталом!

Да сябе гасцінна запрашае
Ветлiвая, добрая зямля.
Рабацiнкi сонца рассыпае
I плыве па небе цiшыня…

Верш падкупляе сваёй лёгкасцю, нязмушанасцю, паэтка не вымудралася, падбіраючы арыгінальныя рыфмы ці выразы. Як ішло, так ішло. З душы. Светла. Празрыста. Сонейка на нівах сапраўды ж гарыць. І промні дабрыні рассыпае. Потым, праўда, ідзе каструбаваты выраз “на зямлі азёрнай цішыні”, а яго б можна было падрэдагаваць. Тут толькі чуццё самога паэта паможа. Бо рэдактарам звычайна да лямпачкі, шэдэўры яны вам дапамагаць рабіць не будуць дакладна.
Далей: Шурынава любіць сустракаць буслоў вясною, “як яны дадому прыляцяць”. Правільна было б – “прылятаюць”, “вяртаюцца”, так вымагае сэнс “сустракаць”. А прыляцелі ўжо – ды як ты сустрэнеш?
“Вясёлка ў ясным небе” – гэта паэтычны штамп даўно. Мяжа, якая “сінее васільком” – добра было б, каб не тое, што мяжа можа сінець васількамі, а не адной кветкаю. Быццам дробязь, але напружвае.
Цішыня, якая плыве па небе, – добра.
У выніку зноў: верш добры, але не выдатны, і менавіта праз адсутнасць пэўнага майстэрства і паэтычнага чуцця, якое мае на ўвазе адшуканне сваіх, арыгінальных метафар – тых, якіх яшчэ ў паэзіі да цябе не было. У рускай паэзіі прасцей – там можна прагугліць у Інтэрнэце сваю метафару, бо ўсе класікі і не класікі даўно пераведзены ў электронку, – і паглядзець, наколькі ты арыгінальны. У беларускай літаратуры – толькі “трэцяе вока”, талент можа выратаваць, акрамя начытанасці.

Побач з вершамі Таццяны Шурынавай прадстаўлены ў гэтым нумары вершы Наталлі Цвірко.
Першы твор падборкі такі:

***
Дакраніся да маёй самоты —
І заззяюць зоркі уначы.
Прагані хутчэй ты адзіноту,
Хай ніколі сэрца не маўчыць.

За акном у квецені у белай
Спевам птушак прывітае май.
Усміхнуся светла і нясмела,
Толькі вер заўсёды і кахай.

У кожным паэце, а ў жанчыне тым болей, павінна быць нейкая загадка. І нават па кароткім вершы мы мусім гэта адчуць. А інакш гэта не паэзія. Важна, праўда, каб загадка была з адгадкай, а не так, як у памятных вершах Вольгі Гапеевай, дзе загадкі і позы ажно замнога.
І вось Наталля Цвірко нам ніякай загадкі не загадала. Усё проста да прымітыўнасці. “Заззяюць зоркі” – зацёрты выраз. Сінонімы “самота” і “адзінота” – стаяць пад рыфмай. Гэта кепская праца ўжо і рэдактараў. Прагані “хутчэй ты” – нейкае пануканне, нібы карову сцябаюць прутом, паганяючы. “У квецені у белай” – граматычна няправільна, запазычанне з рускай паэзіі, дзе гэта прывілася. “У” павінна быць кароткім. Спеў птушак, які прывітае май – штамп. Верш без паэзіі атрымаўся. Не прыдзіраюся. Гэта ва ўсіх адносінах, пачынаючы з глыбіні пачуццяў да вобразнасці і майстэрства ўвасаблення.

Другі верш:

***
Як сэрца імкнецца да зорак,
Туды, дзе шырокі прастор!
Не ведаць ні смутку, ні гора,
А толькі святло гэтых зор.

Жыццё — быццам дзіўная казка,
І цудаў у ім не злічыць.
І мы не чакаем падказкі,
Каб верыць і шчырымі быць.

А што чалавеку патрэбна?
Спагада, душы цеплыня.
Святлом месяцовым хай срэбным
Заззяе надзея твая!

Верш атрымаўся лепшым, чым першы. Хоць і нясе нейкую лозунгавасць, паэтка нас заклікае быць такімі, а не іншымі.
Ясна, што кожны хоча “не ведаць ні смутку, ні гора”, але і “да зорак” па гэтае шчасце нармальны чалавек не паляціць, бо там касмічны холад люты і адзінота жудасная, а не прыдуманая хваравітай свядомасцю. Шчасце трэба шукаць тут, на зямлі, у рэальнасці, а для таго – з гэтай рэальнасці не выпадаць, а для таго – працаваць штодня на карысць сабе, сям’і ды грамадству. Любіць не адцягненыя вобразы, а нешта ці некага канкрэтнага. У Наталлі Цвірко верш выйшаў цалкам ідэалістычны. Пра тое, што не трэба шукаць падказкі, каб “верыць і шчырымі быць”, – таксама паспрачаюся, бо нас для гэтага выхоўваюць з ранняга дзяцінства, у адваротным выпадку мы – проста прыматы. Апошнія два радкі ўдалыя, можна сказаць, што арыгінальныя. Бачыце, месяцовае святло ўжо срэбнае, тады як у Шурынавай – белае (белая кашуля). Кожны бачыць па-свойму.
Цяжка крытыкаваць людзей, якія чакаюць публікацыі ў дзярждруку месяцамі, а то і гадамі, тады як чыноўнікі нашы друкуюцца там па шчаўчку пальцаў. Аднак ведаю, што без крытыкі літаратар і паэт не мае шанцаў вырасці ў нешта сур’ёзнае. У “Полымя” ім не прабіцца (там акадэмік друкуецца), у “Маладосць”… ды скажуць: “цябе ж ужо “ЛіМ” надрукаваў, а ў нас чарга”… У “Нёман” – там руская мова. Кнігу – не выдадуць. Калі выдасі за свае грошы – рэкламаваць не будуць, тады як “СБ” сваіх рэкламуе напорыста. Раскруціцца праз Інтэрнэт – праблематычна, няма асяроддзя, усе пакінулі ЖЖ, а фэйсбук не для таго прызначаны. А “ЛіМ” – не мае і ніколі не меў крытыкі сваіх твораў. Гэтую нішу запоўніла наша рубрыка год назад. Кожны літаратар хоча рэакцыі на свае творы, бо нічога няма страшнейшага для творчай асобы, як раўнадушнасць людзей. Вось мы і даём гэтую крытыку, на наша разуменне – справядлівую і кваліфікаваную. Таму ўзрадуемся, калі ў “ЛіМе” будуць з’яўляцца творы прынамсі не ніжэйшыя па ўзроўні, чым паэзія №51 за мінулы год.
Зірнуў мелькам на старонкі пад шыльдай “крытыка” гэтага нумара. Адну старонку займаюць Алесь Марціновіч і Віктар Шніп – са справаздачамі ды разважаннямі, якім выдаўся гэты год у іх, чым запомніўся ім. На дугой старонцы “крытыкі” ўся тая ж Алеся Лапіцкая і Наста Грышчук (супрацоўніцы тыднёвіка, староннія не дапускаюцца), а таксама нейкі гістарычны артыкул. Далёкае падабенства крытыкі – толькі ў артыкуле Лапіцкай. То бок амаль дзве дзяржаўных старонкі – амаль упустую пайшлі. Мяркуйце самі, сябры, каго вам чытаць. Ізноў навязліва круціцца ў галаве фраза з песні Сяргея Нікіціна – “кожны выбірае па сабе”. Падабаецца вам, як апісвае Марціновіч свой дабрабыт у холдынгу, – шчыра просім, чытайце.


ЛіМаразм-87

Прывычка жыць

Спрабаваў адшукаць на сайце холдынгу “Звязда” навагоднія выпускі, аднак няма нічога, акрамя “ЛіМа”, а там няма, здаецца, ніводнага навагодняга верша. Вывад: або не дасылаюць паэты навагодніх вершаў, або рэдакцыям усё роўна. Найхутчэй – апошняе. Бо занятыя яны адпрацоўкай выдаткаваных на літаратуру грошай, тупым атрыманнем зарплат і ганарараў, утрыманнем крэслаў.
У “Полымі” мы ўжо аналізавалі апошнія паэтычныя набыткі. Зазірнуў я ў “Нёман” (упершыню, дарэчы, з часу стварэння рубрыкі). І каго ж я там, вы думаеце, бачу? Ды ўсё старых лімаразмаўцаў – толькі ў рускіх беласнежных кашулях, у перакладах сваіх нацыянальных шэдэўраў на вялікую і магутную. Мэта? Каб чыталі ў Расіі? Яны там патрэбныя, як сабаку пятая нага. Каб чытала рускамоўная большасць Беларусі? Гэтая большасць літаратурных часопісаў не чытае і не ведае пра іх існаванне. Каб атрымаць ганарары? Слушна! Грошы, па-першае, не пахнуць, а па-другое – яны маюць устойлівую карысць, і не важна, славіў ты нацыянальную мову ці… таксама нацыянальную, але рускую, другую раўназначную мову ў краіне.
Ліпскі, Пашкоў, Карлюкевіч і г.д., вы іх усе ведаеце… а галоўнае, Пазнякоў Міхась (як без яго?) – у №10 выступае са сваёй магутнай падборкай вершаў, якія пераклала Елізавета Палеес. Апошнюю я ведаю як дастаткова таленавітую паэтэсу. Але Палеес чамусьці падрадзілася штатным перакладчыкам “Нёмана”, прычым амаль усё чынаўё – у яе перакладах. Нібы ратуе яна часопіс ад кепскіх вершаў, крыху прыхарошваючы.
Глядзіце самі.

Забродью

Вот к тебе и приехал я вновь.
Добрый день, дорогое Забродье! —
Ароматы цветущих садов
И печальный бурьян в огороде.

Повстречаю сельчан у реки —
Больше вдовы, свой век доживают...
Пусть оковы твои нелегки,
Ты — и воля, и песня живая.

Материнская хата молчит,
На дворе — тишина вековая.
Потерялись от счастья ключи.
Настежь боли я дверь открываю.

Выдатны беларускі паэт не перастае нас стамляць тэмай малой радзімы. Сама па сабе тэма добрая, вартая павагі, але калі яна робіцца ледзьве не адзінай у творчасці паэта, – а паэта ў друку замнога, – то, згадзіцеся, робіцца неяк прыкра, ніякавата, не па сабе. Нібы кормяць цябе адным мёдам месяц за месяцам. Да таго ж у мёдзе тым нязменна раствораны дзёгаць, то бок бяздарнасць самога вершаскладальніка. Цяжка. Але такая ў нас работа – вершы чытаць.
Пасля слова “вновь” ужо чакаеш ад Пазнякова ў рыфму – “любовь”. Але Палеес не настолькі простая і дае нам у мілагучнае – “садов”. Хораша.
У цэлым, праўда, горай: “Ароматы цветущих садов” – бязбожна зацухмолены паэтамі выраз. Хто не верыць – набярыце яго ў пашукавіку і будзеце ўражаны частатой надакучлівага паўтарэння. Аднак аўтары гэтай рыфмаванкі выдаюць нам яго за чыстую манету.
“Пусть оковы твои нелегки” – зусім недарэчнасць, бо згублены, не прысутнічае ў страфе “адрасат”, каго, уласна кажучы, гэтыя аковы. Вяртаемся ў першую страфу. А! Аковы самога роднага кутка. Хм. А хто ж яго закаваў? Жахлівая метафара. Двойка абаім паэтам, бо не маю перад вачыма арыгінала. Аднак упэўнены, што старшыня МГА СПБ перад друкам усё правяраў і вывяраў, каб што не так – то спагнаў бы з Палеес будзь здароў. А значыць, згодны з такой несусвеціцай. А значыць, зусім акамянеў і дазвання пазбавіўся паэтычнага чуцця.
Надзвычай каравы выраз “Настежь боли я дверь открываю” завяршае гэтую вершаваную падробку, змешчаную паважаным часопісе, які павіншаваў з 70-годдзем сам Прэзідэнт. Не зневажайце ж, паэты, аказаны вам давер. А Палеес, калі бярэцца выводзіць на рускую прастору вершы літаратурнага рамесніка, мусіць усё ж як мага схаваць нямогласць арыгінала.
Але, спадары, выдатны беларускі паэт не сцішаецца і працягвае душыць нас аднастайнасцю тэм і плоскасцю мыслення.

* * *
Синицы, сойки, свиристели —
Гудит, поет, щебечет утро.
Рассвет играет на свирели
И красит землю перламутром.

Ромашки лепестки раскрыли,
Мне сердце нежат белизною.
Душа деревни легкокрыла —
Теплом поделится со мною.

Иду алмазною тропою —
И кажется, что детство близко,
Хоть мне с далекой той порою
Так мало видится единства.

Людей встречаю здесь я редко,
Трава в подворьях загустела.
Со мной беседуют соседки —
Синицы, сойки, свиристели.

Тут Палеес, перакладчыца салодкагалосага Пазнякова, больш пастаралася, зрабіла менш ляпаў. Ёсць тут адзін харошы выраз “алмазная тропа”, адзіная ўдалая метафара на два вершы, што мы разгледзелі. Сцяжына, натуральна, не з алмазу, але яна выразна “прарэзана” ў травах. Аднак і тут пастка для паэта! Ён жа сведчыць у вершы, што людзей сустракае рэдка, панадворкі пустуюць, зарастаюць травою. І тут бац! – сцяжына выразна (алмазна) прарэзана. Не жырафы ж яе натапталі, а людзі, якіх паводле паэта – няма! Ні Пазнякоў, ні перакладчыца не парупіліся даць гэтаму рады.
І яшчэ: вёска вымірае, але душа яе легкакрылая, цёплая, гатовая падзяліцца з паэтам сваім цяплом. Як так? Аднаму чорту вядома. А ўсё таму, што Пазнякоў дбае толькі пра ганарары і прэміі, на якія ён вылучаецца памагатымі. Забываючы, што паэзія, гэта не пазл, які складаюць з гатовых фрагментаў, штампаў, чужых метафар. Паэзія – гэта найперш пачуцці, якія ў некаторых даўно памерлі. А што было светлага ў жыцці – гэта сапраўды вёска. Жывучы ў горадзе, цудоўна укаранёны там і ўшанаваны, паэт не знаходзіць гарадскіх, сучасных, надзённых тэмаў для сваіх вершаванак (не прэміі ж апяваць!). Быццам бы няма тут дрэў, снягоў, дажджоў, людзей, падзей. Няўжо няма пра што напісаць? Гэта ад таго, што ўсё праходзіць міма за паўсядзённай валтузнёй, пагоняй па славу і ганарары.
Ужо даўно мы не прад’яўляем прэтэнзій рэдактарам за тое, што яны змяшчаюць такія нізкапробныя вершы ў раней паважаным часопісе. Часопіс даўно страціў павагу людзей, якія прафесійна займаюцца літаратурай. Амаль усё там безгустоўнае, бесталковае і слабае па-мастацку. І менавіта таму, што перапоўнена людзьмі, якім па 70–80 гадоў, якія даўно састарэлі, абязгучылі, замшэлі на пасадах і крэслах разнастайных прэзідыумаў. Але ўлады над друкаванаю плошчай яны не страцілі, не! Бастыёнам стаяць там яны, ссівелыя, яшчэ з савецкіх часоў.
Успамінаю фразу з аповесці Дастаеўскага, калі герой нахабна сцвярджае, што лепш свету праваліцца, але каб яму – чаю папіць! Перафразую: памры ты, будучая беларуская літаратура, але дай нам наталіцца славай і ганарарамі тут і цяпер! Слава даўно, зрэшты, сумнеўная, а ганарары – смяхотлівыя. Але прывычка жыць – засталася.


ЛіМаразм-88

Без жартаў

В желтой жаркой Африке
нет теперь закона…
           Владимир Высоцкий

Віктар Сабалеўскі, які надрукаваны з двума вершамі ў “Полымі” №3 за 2015 год, паводле біяграфічных звестак закончыў факультэт журналістыкі, а з 1988 года працуе ў газеце “Чырвоная зорка”, горад Узда. А значыць, яго можна назваць прафесіяналам, а значыць, мы будзем ацэньваць яго па самым высокім рахунку.

ВАЛЬС ШАПЭНА

Зімні вечар. Ціш. Субота.
Вальс Шапэна за сцяной.
Успамінаў льюцца ноты,
Парушаюць мой спакой.

Гэты вальс гучаў калісьці
Вечар цэлы для дваіх.
Адшукаць не мог я выйсця,
У вачах тануў тваіх.

Ноч цудоўная кахання
Паяднала зноўку нас...
Потым быў час развітання,
Разам з намі плакаў вальс.

Пад мелодыю Шапэна
Закружылася зямля.
Ты стаяла каралевай,
Жабраком паехаў я.

Яшчэ доўга ў наваколлі
Гукі вальса я лавіў...
Успаміны ціхім болем
Абуджае той матыў.

Ды ганю я прэч самоту,
Бо ў марах ты са мной.
Зімні вечар. Ціш. Субота.
Вальс Шапэна за сцяной.

Верш увогуле пакідае светлае ўражанне. Ёсць у ім мелодыка, уласцівая вальсу лёгкасць, няма мудрагельства, форма адпавядае зместу. То бок паэт захацеў стварыць вальс, і ён яго стварыў.
Ёсць, праўда, так званыя вузкія месцы. Напрыклад – “адшукаць не мог я выйсця”. Адразу паўстае пытанне: з чаго, адкуль не мог адшукаць выйсця лірычны герой, дзе яго так зняволілі? Верш не дае пэўнай падказкі. А значыць, выраз няўдалы.
 “Ноч цудоўная кахання” – даволі прымітыўна будзе, нават для песні, паколькі выраз ужо заезджаны сотнямі паэтаў.
Не вельмі арыгінальна, згадзіцеся, выглядае рыфма “каханне–расстанне”, на ёй таксама шмат хто зладзіў сабе кар’еру.
Рыфма “Шапэна–каралевай” – ну не зусім рыфма, скажам так. На слых недакладна гучыць.
У выразе “Бо ў марах ты са мной” літара “у” павінна быць доўгай. Не па граматыцы, не! А для таго, каб не збіцца з рытму. Гэта сур’ёзны ляп рэдактараў “Полымя”. Сумна, што падобныя ляпы сталі там завядзёнкай. Магчыма, ад таго, што часопіс занадта ўжо доўга не мае галоўнага рэдактара.
Такім чынам, гэты неблагі ў цэлым верш далёкі да дасканаласці. І мы гэта неаспрэчна паказалі. Аднак у Сабалеўскага ёсць паэтычны слых і чуццё мовы. Трэба толькі несупынна ўдасканальвацца. А для чаго трэба, каб з’яўлялася крытыка на яго творы.

Другі верш:

ДАЗВОЛЬ

Дазволь з табой паслухаць
цішыню
І гэтай цішынёю наталіцца,
І ў захапленні шчырым тым забыцца.
Дазволь з табой паслухаць
цішыню.

Дазволь з табою зведаць
прыгажосць —
Пачуццяў светлых і на дзіва простых,
Забыцца на трывогі, боль і роспач.
Дазволь з табою зведаць
прыгажосць.

Дазволь з табой усмешку
адшукаць
У закуточках тваіх мілых вуснаў
І не пазбегнуць дум маіх
распусных
Дазволь з табой усмешку
адшукаць.

Дазволь з табой смяяцца,
сумаваць,
Азёрнай гладдзю ціха любавацца,
Ніколі ў жыцці
не расставацца.

Дазволь з табой смяяцца,
сумаваць.
Дазволь з табой да зорак
узляцець,
І ў вышыні табою
захапляцца.

На грэшную зямлю каб
не вяртацца,
Дазволь з табой да зорак
узляцець.
Дазволь...


Верш больш банальны, чым першы. Але, верагодна, з яго атрымаўся б някепскі раманс. Як самадастатковая ж паэзія ён не вытрымлівае сур’ёзнай крытыкі.
Па-першае, гэты палёт паэтаў “да зорак” ужо сцёр вушы і крытыкам, і чытачам. Ладна, калі ляціць туды натхнёная дзяўчына. Але сталаму абазнанаму дзядзьку – хіба такое пасуе? Я разумею, што зоркі ўяўныя, што гэта ўсяго толькі вобраз, але рэч ідзе пра зацёртасць метафары, якая ўжо даўно выклікае прыкрасць і раздражненне. Няўжо нашы паэты не адчуваюць гэтага?
У першай страфе слову “захапленне” даецца ўзмацненне “шчырым” і прышпільваецца слова-паразіт “тым”. Захапленне і так шчырае, па сэнсе слова. Таму залішняе тут не толькі паразіт “тым”, але і “шчырым”.
У другой страфе – ніводнай свежай метафары. Гэта, дарэчы, тычыцца літаральна ўсяго верша (!). А верш без арыгінальных метафар – падробка.
“Табой”, “тваіх” у трэцяй страфе парушаюць гармонію, адно з іх залішняе.
Далей ідзе зусім пошласць, калі аўтар мерыўся стварыць нешта высокае: “не пазбегнуць дум маіх распусных” – гэта як распісацца ў паэтычнай нямогласці.
Чацвёртая страфа: зноў ляп рэдакцыі, тое самае, што і ў першым вершы, збіваецца рытм. “Ніколі ў жыцці” – “у” павінна быць доўгім. (Дакуль жа калектыў рэдакцыі будзе колісь паважаны часопіс мардаваць і няславіць? Гэтае пытанне гіне ў пылу рэдакцыйных калідораў ужо досыць даўно.)
Пятая страфа вызначана каструбаватым выразам “і ў вышыні табою захапляцца”. Гэта безумоўная пошласць. І я не хачу абразіць аўтара. А жадаю заклікаць паэтаў да сябе прыслухоўвацца. А нярэдка варта задаць сабе краевугольнае пытанне – ці ёсць у мяне хоць якія-небудзь здольнасці? Ці не займаюся я не сваёй справаю?
Апошняя страфа – усё тое самае: паэтычны штам “на грэшную зямлю”.
У цэлым верш, які сам па сабе гожы па рытмічным строі і мог бы стаць рамансам, калі б знайшоўся выдатны кампазітар, – гэты верш утрымлівае крытычную масу гідкіх і заштампаваных метафар, губячы на корані неблагую задуму аўтара.
Па першым вершы я, мажліва, памыліўся, сказаўшы, што ў Сабалеўскага ёсць паэтычны слых. У яго ёсць найхутчэй музыкальнасць, верагодна, ён валодае музычным слыхам нядрэнным. Ёсць зачаткі чуцця прыгожых слоў, чуцця патрэбнага для лірыкі паэтычнага строю. Са словам жа ў прафесіянала з “Чырвонай зоркі” зусім туга.
Ён, мабыць, добры рэдактар, публіцыст, празаік нават, але не паэт, нягледзячы на некалькі кніг паэзіі, што выдаў Віктар Сабалеўскі. Згадзіся, спадар чытач, ужо ж у некалькіх кнігах можна было ўдасканаліць майстэрства? Або проста рэдакцыя адбірае да друку “самае-самае”?
Шэраг пытанняў да людзей, што ўладараць зараз над некалі паважаным часопісам… Усе яны пакуль без адказу. А гэта зусім не жарты, калі мець на ўвазе забойства нацыянальнай літаратуры.


ЛіМаразм-89

Агромністая душа

Людміла Кебіч, што ўзвышаецца над іншымі паэтамі на старонцы  “паэзія” ў “ЛіМе” №2 за сёлетні год, ёсць старшынёй Гарадзенскай абласной арганізацыі ад СПБ. Непрафесіяналаў, ясная рэч, на такую пасаду не ставяць. Таму мы маем поўнае права прад’яўляць паэтцы гамбургскі рахунак за яе вершаскладанне.
Трэба прызнаць, што старшыня ГГА СПБ, матчынай мовай валодае, ёсць у яе радках правільнасць аж да акадэмічнасці, ёсць мілагучнасць. Таксама Кебіч стараецца напоўніць свае вершы філасофскімі роздумамі. Звычайна, жанчыны філосафы няважныя. Але ж паглядзім, паспрабуем ацаніць яе вершы па справядлівасці.


Спадарожнік

Ну што ты можаш мне прапанаваць,
мой добры выпадковы спадарожнік,
калі я ўжо даўно, як падарожнік,
уздоўж дарогі лёсавай — трава.

Навошта мяне клічаш і куды,
мой добры спадарожнік выпадковы,
калі я ўжо даўно не веру словам,
што ловяць душы, нібы невады.

Твой позірк зацікаўлены па мне,
нібы пражэктар, сярод цемры шнарыць,
ды высвятляе адно шнары, шнары,
іх нават новы час не праглыне.

Я позірк твой дапытлівы лаўлю —
адпрэчаны не быў, відаць, ніколі... —
І разглядаю нешта там на столі,
чым на камлі намеры ўсе рублю.

Бо што ты можаш мне прапанаваць
у гэтым раскатурханым вагоне,
калі мы ўжо па-за мяжой агоній,
і заўтра нам... на досвітку ўставаць

Першы твор Кебіч звяртае да нейкага спадарожніка ў спальным вагоне цягніка. Паэтэса падае адназначна, што спадарожнік да яе заляцаецца (“твой позірк зацікаўлены на мне”). А потым Кебіч усім вершам даводзіць, што яна ўжо выпусташаная жыццём, што нічым гэты спадарожнік яе не здзівіць, што яна проста “ўздоўж дарогі лёсавай трава”, то бок жывы труп, які не супраціўляецца лёсу.
Пяройдзем да хібаў. Кебіч хоча ўзяць нас, прафесіяналаў, на прасцяка і зухавата рыфмуе “спадарожнік” і “падарожнік”. Аднак у паэзіі гэта забаронены прыём, які адразу апускае верш на некалькі парадкаў. Апрача таго, “падарожнік” толькі ў трэцім сэнсе тое, што мае на ўвазе паэтак, – то бок расліна, трыпутнік. У першым значэнні – “вандроўнік”, у другім – “прахожы”, у трэцім (думаю, русізм) – трыпутнік. З аднаго боку метафара “уздоўж дарогі лёсавай – трава” ўдалая, калі Кебіч распісваецца ў спустошанасці душы. А з другой – ці ёсць травою трыпутнік, а не проста раслінай – гэта трэба звяртацца да батанікаў.
У другой страфе ўсё як быццам граматычна правільна. Па сэнсе: падарожнік працягвае некуды клікаць гераіню, а яна кажа, што знявераная ў словах, азначыць, людзях, бо толькі людзі валодаюць мовай. Стан душы небяспечны. У трэцяй страфе Кебіч падаецца, што спадарожнік у цемры купэ шнарыць па ёй быццам маньяк, аднак высвятляе адно “шнары, шнары”. Слова шнар шануецца толькі ў выданнях, якія падтрымліваюць тарашкевіцу і холдынгу не пасуюць, бо ёсць выдатнае “шрам”, сінонім састарэлага “шнара”. Аднак паэтка пагарджае акадэмічнымі слоўнікамі і для дакладнай рыфмы ставіць “шнар”. Прыём зусім неапраўданы. Потым ідзе дзіўная вобразнасць, гэтыя “шнары” (на твары?) не можа праглынуць нават новы час. Лірычная гераіня так і застанецца спаласаванай і знявечанай да скону. Шкада. Але і ў наступнай страфе ўпарты спадарожнік працягвае “дапытлівым позіркам”, у цемры (відаць, у яго нейкі нечалавечы, інфрачырвоны, кашэчы зрок) даследаваць паэтэсу. І даследуе ён таму, што, паводле Кебіч, не быў ніколі адпрэчаны! Гэтакі бяздушны Дон Жуан.
У выніку паэтэса адрывае ад яго зрок і ў апраметнай цемры разглядае “нешта там на столі”, чым адсякае ўсе намеры бравага залётніка. Выраз “на камлі намеры ўсе рублю” няўдалы, я прабіў пашукавіком у Інтэрнэце, яго няма ў сэнсе “секчы на корані”. А гэта значыць, што Кебіч памылілася двойчы – слова “рубіць” тут не да месца, рубяць мяса, камель сякуць. І сякуць на корані, так прынята.
Потым лірычная гераіня зноў звяртаецца да спадарожніка, ад якога быццам бы хацела адарвацца навек. Яна дапытваецца, што ён можа ёй прапанаваць у вагоне, які “раскатурханы”. Нібы гэта чыгунка ваенных часоў, а вагон – драўляны, разбіты паездкамі яшчэ па прасторах СССР. І чаму будзе замінаць гэты “раскатурханы” вагон – застаецца пытаннем… Тым боль што абодва спадарожнікі ўжо “ха мяжой агоній”. Гэта як разумець? Ну ладна, паэтка спустошана, але ж спадарожнік, паводле верша, досыць актыўны мужчына. Увесь гэты радок з “агоніямі” паэтычна пачварны, убогі, дабівае і без таго бесталковы верш.


Санет

І дзень, і ноч бяжыць Гараднічанка.
Адкуль і ад каго яна бяжыць?
Няўжо і ёй няма чым даражыць —
у берагоў вунь новая агранка!

Аб чым булькоча да ружовай пены?
Хто рупіць яе гонкую ваду?
Мо прадчувае хуткую бяду
ці хоча нагадаць накцюрн Шапэна,

Які выконвала я так старанна,
выпешчвала кажнюсенькі фаршлаг
на бела-чорных тонах фартэп’яна.

Тады яны гучалі беззаганна
і ўзносілі над светам, нібы сцяг,
маёй душы і будучыні гмах.

Але ж давайце пяройдзем да другога верша.
Бяжыць нейкая рэчка сабе спакойна, але паэтка дачапілася да яе з дзівосным пытаннем – адкуль і навошта бяжыш? Госпада Бога трэба тады пытацца. Ці прыродазнаўцаў, якія скажуць, што такі цыкл у прыродзе: вада выпараецца, потым выпадае ападкамі, якія збіраюцца ў ручаіны, ручаіны – у рэкі, рэкі імкнуцца па рэльефе ўніз і ўпадаюць у азёры, моры ці акіяны.
Аднак паэтэса прыстае дапытліва да нямой рэчкі з дакорам: няўжо табе няма чым даражыць? Прычым, як аргумент, – у берагоў новая агранка! Што за агранка – вясна, лета, зіма, восень, – пра тое нам не гаворыцца. Дарэчы, слова “агранка” няма ў маім акадэмічным слоўніку, але ёсць аграніць – зрабіць гранёным. Як можна берагі зрабіць гранёнымі? Нібы закаваць у рэльефны бетон!
Потым мы даведваемся, што рэчка “булькоча да ружовай пены”, не раўнуючы як эпілептык у прыпадку. Во як. А “хто рупіць яе гонкую ваду” – незразумела не толькі паэтцы, але і нам, бо “рупіць ваду” – чую ўпершыню. Такім чынам, чытанне тыднёвіка мяне адукоўвае! У наступным радку ідзе нягожае для верша гутарковае слова “мо”, якое ў размовах на лаўцы замяняе літаратурнае слова “можа”.
Далей неўтаймоўная фантазія Кебіч вырашае, што рэчка хоча нагадаць накцюрн менавіта Шапена, а не каго іншага. Чаму? А таму, што паэтэса некалі выконвала яго “так старанна”.
Затым – рэчка даастатку забываецца, а нас акунаюць у музычныя тэрміны. Напрыклад, фаршлаг. Але фаршлаг не проста, а “кажнюсенькі”. Зноў невядомае для мяне слова, якое нарадзілася, відаць, ад простага “кожны”. Гэтай формай Кебіч як бы падкрэслівае сваю руплівасць у музыцы, якую яна грала “на бела-чорных тонах фартэп’яна”. Змірымся, што звычайныя клавішы Кебіч паэтызуе, называючы “тонамі”. Хоць тоны – гэта тычыцца гукаў, як можна граць на гуках? Гукі можна толькі вылучаць з інструмента.
І гэтыя тоны – гучалі беззаганна, гэта значыць чыста, беспамылкова.
Завяршаецца гэты цудатворны верш тым, што паэтэса спачатку параўноўвае сваю душу са сцягам, а далей і зусім (чаго там!) – з гмахам, які – хто не ведае – ёсць высозная, велізарная будыніна.
Вось такая ў старшыні ГГА СПБ душа – трапятлівая, быццам сцяг, і агромністая, нібы гмах.


ЛіМаразм-90

Даць кіслароду

Какой бы ни был мороз и ветер,
бросать работу нельзя никак.
                Олег Митяев

Антон Анісовіч, прадстаўлены ў 2-м нумары “ЛіМа” 2016 года, відаць па ўсім, вясковы інтэлігент. Ва ўсякім разе, ён распачынае падборку вершаў з гімну вёсцы. Гэтых гімнаў, трэба прызнаць, у беларускай літаратуры цэлае мора. І арыгінальнасцю тут не вызначышся. Хіба што стварыўшы літаратурны шэдэўр.

У вёсцы

Я назаўсёды з вёскай лёс звязаў.
А ён і не «развязваўся» ніколі.
Род на зямлі мой вечна працаваў,
Тут свой уклад, і час ідзе паволі.

У вёсцы ты заўсёды на вачах:
Сам ведаеш усіх, цябе ўсе знаюць.
І ў час, калі бяда пяройдзе шлях,
Табе тут шчыра ўсе паспагадаюць.

Павагу ў вёсцы цяжка заслужыць,
Калі гультай ты і жывеш няшчыра.
З суседзямі старайся ў згодзе жыць,
Нягоднікаў не любяць і праныраў.

У вёсцы нават дыхаеш лягчэй,
З людзьмі на роднай мове размаўляеш.
Пасля сустрэч становіцца святлей,
І радасней сябе ты адчуваеш.

Я назаўсёды з вёскай лёс звязаў,
Ды ёй я і не здраджваў аніколі.
Пра вёску ў вершах многае сказаў.
Жадаю ёй здароўя, добрай долі!

Верш выглядае ладна і складна, як маналіт.
Здаецца, у апошнім радку першай страфы коска паміж “уклад” і “і час” не патрэбная.
Заўважце, што мы разбіраем не раёнку якую, а газету, прызначаную даваць напрамак развіцця нацыянальнай літаратуры. Але шматгадовая адсутнасць крытыкі на выданне дала свой “плён”: граматычныя памылкі задужа частыя.
Калі глядзець верш Анісовіча ў цэлым, то ён напісаны правільнай літаратурнай моваю, што і дало мне падставы лічыць аўтара вясковым інтэлігентам. Тым больш што на фота, якое папярэджвае падборку, паэт пазіруе на фоне паліцы з кнігамі.
Верш не перапоўнены ляпамі літаратурнымі, надуманасцю, як у суседкі па старонцы Людмілы Кебіч, якую мы разбіралі надоечы. Аднак і вершам назваць такі слаўны гімн мы не можам. Гэта хутчэй зарыфмаваная проза. Бо няма вобразнасці – галоўнай прыкметы паэзіі. Верш можа быць без рыфмы і рытмічнай асновы, але менавіта вобразнасць далучае яго да паэзіі. У Анісовіча ж ёсць лозунгі, клятвы ў любові да вёскі, даволі банальныя, зарыфмаваныя прымітыўна – дзеяслоў з дзеясловам. Напрыканцы ён пажадаў вёсцы здароўя, як быццам гэта адушаўлёны прадмет.
У выніку добрае валоданне мовай сапсавана зместам верша.

Наступны верш:

Зіма

Ціха! Памаўчыце, калі ласка!
Цішыню начную не трывожце.
Кружацца сняжынкі, нібы ў казцы,
То зіма збіраецца у госці.

Белае адзенне апранае,
Лёд на рэках замяніў люстэрка.
Косы ёй Снягурка заплятае.
Пэўна ўжо апошняя прымерка.

Сам Мароз за фурмана на ганку,
У валёнкі цёплыя абуты.
Для зімы запрэжаная ў санкі
Тройка коней: снежань, студзень, люты.

Не спяшайцеся, пастойце, калі ласка!
Прыгажосць такую не трывожце.
Падаюць сняжынкі. Гэта казка.
Добры дзень, зіма! Заходзь у госці!

У ім значна болей паэзіі, чым у першым. Зухаватая энергетыка. Бачна, што чалавек такую карцінку бачыў неаднойчы, і склалася яна ў яго ў песню зіме.
Аднак адразу вынікае пытанне: калі цішыня “начная”, то якім зрокам паэт бачыць гэтую прыгажосць? У лесе ліхтароў няма. А тады як ён бачыць сняжынкі, якія падаюць, “нібы ў казцы”? Яны месяцам высвятляюцца? Тады трэба ўказаць гэты нюанс. Дарэчы, слова “нібы” мае націск на апошнім складзе, што парушае рытм у вершы. Гэта дробязь, але менавіта з дробязяў складаецца вязь паэзіі.
Потым паэт прымяніў паэтычны штамп “белае адзенне” (у зімы), бо навошта шукаць сваё, калі ёсць гатовае? Затым уяўная Снягурка заплятае косы зіме. Гэта як? І не здзіўляешся ўжо, што заплятанне гэтае адбываецца ў цемры, бо сама Снягурка персанаж казачны. Як і Дзед Мароз, які “за фурмана на ганку”. У гэтым выразе паэт няправільна паставіў націск – “фурмана” і прымяніў спалучэнне літар, якое не вітаецца ў паэзіі: два разы “на” і “на”, што ідуць следам.
Далей пайшла, здавалася б, цікавая метафара – “тройка коней: снежань, студзень, люты”. Каб усе не ведалі фільм “Чарадзеі” і песню з яго: “Три белых коня: декабрь, январь и февраль”. Яшчэ раз вяртаюся да таго, што каб быць вершу самадастатковым, літаральна ўсе метафары павінны быць арыгінальнымі. Гэта няпроста? Так. А каб было проста, то кожны быў бы Пушкіным.
І яшчэ на што скіроўваю ўвагу ў вершы – паэт заклікае:

Не спяшайцеся, пастойце, калі ласка!
Прыгажосць начную не трывожце.

Скажыце, хто гэта поначы ў лесе спяшаецца? Няйначай зламыснікі з сякерамі, які накіраваліся высечы яго пад корань. Ну трэба ж неяк сябе кантраляваць, правяраць. Няма ў начным глухім зімовым лесе людзей, якія б некуды спяшаліся.
Усё гэта не адмяняе, аднак, неблагога ўражання асабіста ў мяне ад верша. Каб паэт выправіў указаныя хібы, верш бы зусім акрыяў.

У Веры Міхно, прадстаўленай паэзіяй побач з Анісовічам, манера выказвання сціслая, вобразнасць выразная. У цэлым вершы выглядаюць больш правільнымі.

Першы:

***
Імчаць думкі-планы, што коні,
Нацягваюць лейцы, ірвуць.
Нібы ад шалёнай пагоні,
Наперад, у заўтра, бягуць.

Галопам у пене, ды ў пыле.
Здаецца, сам Чорт ім не брат.
А Бог закілзае, супыніць,
Ды ўладна асадзіць назад.

Праўда, рыфма “коні–пагоні” нясвежая, даўно “зайграная” паэтамі. Аднак пра думкі і планы, якія асадзіць Бог – выдатна. Паміж “у пене” і “ды ў пыле” коска не патрэбная. Потым: з якога часу ў дзяржаўных выданнях слова “чорт” пішуць з вялікай літары? Дзівосы ў рэшаце, дый годзе. Штораз скаланаешся ад досведу рэдактараў і карэктараў тамашніх.

Наступнае:

Твар анёла, птушкі голас,
Малака з грудзей струмені.
Мацярынства вечны вобраз:
Німб, дзіцятка на каленях.

Як сялянкай, так мадоннай
Увасобленая маці
На партрэтах, на іконах,
Ад якіх святлее ў хаце.

З кім жа побач, як не з маці,
Так спакойна, так утульна?
Шчасце поўнае шаптаць ёй:
— Мама родная, матуля!

Ды святой любоўю грэцца
Ад маленства і да скону.
За дзяцей матулі сэрца
Міраточыць, што ікона.

Верш пакідае дваістае ўражанне: з аднаго боку, тэма выклікае павагу, увасоблена пранікнёна, без яўных хібаў, адчуваецца майстэрства паэтычнае. І тут такая няўдалая метафара, як фальшывы кусок у вытанчанай арыі – “малака з грудзей струмені”. І гэта побач з “німбам”. Ну няўжо ж не адчуваюць паэты дысанансаў сваіх? Тут ужо ніякімі падручнікамі не навучыш, гэта чуццё, прыроднае там ці выпрацаванае, не ведаю.
І яшчэ, напрыканцы: “матулі сэрца міраточыць” (за дзяцей). Сакральнае нельга кранаць, так лічу. Аблівацца кроўю за дзяцей сэрца можа, а вось міраточыць… У міратачэння прызначэнне зусім іншае, а прыроду яго тысячы навукоўцаў пэўна растлумачыць не могуць. Таму і нам туды лезці не варта. Да таго ж што гэта за метафара “сэрца, як ікона”? Сэрца падобнае хоць чым на ікону? Фальш у “нотах”, паўтаруся.
І крыўдна гэта таму, што сам верш у цэлым напісаны выдатна. Рэдактары выпраўляць тое, на што я ўказаў, не будуць. Гэта ўжо тонкасці паэтычныя, з якімі мусіць справіцца сам паэт.
Не магу не зазначыць, што вершы Веры Міхно нашмат лепшыя, чым у дваіх астатніх паэтаў, суседзяў па старонцы – Людмілы Кебіч і Антона Анісовіча.
Нам не трэба баяцца выстаўляць ацэнкі паэтам, што, маўляў, мэтры і “сакратары” з’ядуць з зайздрасці таго, каго хваляць, перакрыюць кісларод. Перакрыюць яшчэ ці не, гэта мы паглядзім. А сваю справу нам трэба зрабіць.


ЛіМаразм-91

Узровень “Мурзілкі”

И творят, что хотят…
 (Из песни группы «Любэ»)
 
 
Часопіс “Полымя” №1 за 2015 год мы ўжо разглядалі ў рубрыцы, але пад іншым ракурсам.
 
Вось што ўражвае. Тады часопіс узначальваў Алесь Бадак. Затым ён стаў без гаспадара, нехта Мальчэўская выконвае абавязкі галоўрэда. Аднак жа напрамак часопіса і кола аўтараў не змяніліся. Там па ранейшаму часцяць акадэмік Гніламёдаў, старшыня МГА СПБ Пазнякоў ды іншыя знаныя. Выснова: функцыя галоўрэда пусцяковая, нічога не значыць, і ўсім запраўляе або Алесь Карлюкевіч, або тыя, што сядзяць з ім у разнастайных прэзідыумах. Натуральна, што не стала ў часопісе мастацкіх твораў. Мы гэта паказваем ледзь не штодня.
 
Напрыклад, у памянёным нумары, на старонцы 96 прадстаўлены вершы Станіслава Валодзькі. Прозвішча досыць вядомае, друкуецца даўно.
 

В канун Адвента в Центре русской культуры прошел «Вечер содружества» (дек. 2015), в рамках которого состоялась творческая встреча с литератором Станиславом Володько, членом Союза писателей Беларуси и Русской писательской организации Латвии.
 
 
Паглядзім, з чым паэт ідзе да нас гэтым разам.
 
БЕЛАРУСІ
 
О, Беларусь, – мая краіна,
Мой ад калін чырвоны кут.
Мне медунічна і палынна
Было ў дзяцінстве колісь тут.
 
І зараз сонечна і хмарна
Бывае ў роднай старане.
Ў чырвоны кут пасадзіш, –
Як госця лепшага, мяне.
 
О, Беларусь, – мая Айчына,
Праз вёрсты, месяцы, гады,
Такімі добрымі вачыма
Ты на мяне глядзіш заўжды.
 
Чужыны зоркам не сурочыць
Мяне, з дарогі не звярнуць...
Каб толькі мне радзіме ў вочы
Было не сорамна зірнуць...
 
О, Беларусь, – мая краіна,
Мой ад рабін чырвоны кут.
Мне медунічна і палынна
Было ў юнацтве колісь тут.
 
Каб толькі сонечна, – не хмарна
Было у роднай старане.
Ў чырвоны кут пасадзіш, – мару,
Як госця лепшага, мяне.
 
Памятаеце Антона Анісовіча з яго гімнам вёсцы, які мы разглядалі ўчора? Той жа матыў, тыя ж прыёмы, нібы вышываюць паэты па гатовым малюнку. У Станіслава Валодзькі, праўда, больш вобразнасці, летуценнасці. Аднак заводзіць гэтая летуценнасць усё туды ж – да зорак!
 
Скажы мне, калі ласка, дарагі чытач – што гэта за выраз “чужыны зоркам не сурочыць”? Ён да таго ж стаіць назвай усёй падборкі! Паспрабуем перакласці на рускую, усім зразумелую мову: “чужбины звездам не сглазить”… Якая жуда! А людзі ж з намі не жартуюць і адпраўляюць усё гэта непасрэдна ў гісторыю нацыянальнай літаратуры. Ладна, каб паэты ў сваіх зборніках выдурняліся. Верш прайшоў Алеся Бадака, усіх рэдактараў і карэктараў. Праз якія зачараваныя акуляры яны глядзелі на такую назву? Валодзька ж не Гніламёдаў, у якога і паўлітары нельга паправіць. Звычайны паэт. Ну, хлопцы, трэба браць сябе ў рукі.
 
Напачатку верша паэту чырвона ўваччу ад калін, напрыканцы – ужо ад рабін. А паглядзіце на радок, які я вылучыў тлустым. Што гэта за штуковіна такая, як яна трапіла ў першы літаратурны часопіс рэспублікі – зноў пытанне да галоўрэда? Тут ужо не ведаеш, як яго нават выправіць. Поўны разнабой з рытмам. А можа, там былі звольнены ўсе карэктары ад беднасці холдынгу? Не, выдаюць усё канвеерам, зарплаты і ганарары атрымліваюць, кніжкі свае з намерамі стацца класікамі выдаюць. А што на выхадзе? Дык жа поўная адсутнасць мастацкіх твораў, жудасныя ляпы, глумленне над словам. Яшчэ раз пытаюся ў спадара Пазнякова: колькі Вы, даражэнькі, выдалі лухтовых сваіх кніг, будучы на пасадах разнастайных? Яшчэ раз запрашаю чытача зайсці на сайт Нацыянальнай бібліятэкі і праз пашукавік паглядзець частату выданняў Пазнякова за дзяржаўныя, народныя грошы. Тое, што мы паказваем у рубрыцы, неаспрэчна сведчыць пра дармовае праяданне выдаткаваных на літаратуру сродкаў.
 
Тут бы хацелася пасцябацца з недарэкаў, ды смех захрасае ў горле, бо вычварэнні робяцца не ў сваіх асабістых кнігах, а ў дзяржаўных, некалі паважаных выданнях.
 
Другі верш Станіслава Валодзькі выклікае замілаванасць.
 
ДЗЯЎЧЫНКА
 
Па зямлі ідзе дзяўчынка
Донечка чыясь, сястрычка.
У вачах яе іскрынкі,
Галасок журчыць крынічкай.
 
І ў грудзях пташынкай пеўчай
Яе сэрцайка трапеча,
Бо вясновы цёплы вечар
Штосьці ёй на вушка шэпча.
 
І світанак рукі цягне –
Запрасіць яе на танец.
Гэта горкае дзіцятка
Для каго мядовай стане?
 
Ёй бы ведаць, што сяброўка
Яе лепшая – падушка,
Каб затым не плакаць горка,
Каб пасля журбу не гушкаць!
 
Ой, дзяўчыначка, дзяўчынка,
Як па кладачцы па тонкай, –
Давядзецца йсці, магчыма,
Будзь як стройнай, так і стойкай.
 
І месца гэтаму міламу вершу недзе ў “Вожыку”, “Мурзілцы” якой. Але ніяк не там, дзе ён змешчаны. Паўтаруся, што Валодзька не сілавік, а просты паэт. Адкуль яму такі давер і пашана, што за сяброўская вернасць увяла яго “тварэнні” ў святая святых? Будзем здагадвацца. Тут нават няма чаго вылучаць тлустым, бо светлага месца не застанецца.
 
Адно цешыць, што гэты верш быў змешчаны да з’яўлення “ЛіМаразма”, і хочацца верыць, што рубрыка неяк уціхамірыла свавольства рэдактараў.
 
Міхась Южык
________________________________________
 
СПРАВКА (ЛитКритики)
 
4 августа 2011 года в Генеральном консульстве Республики Беларусь в Даугавпилсе прошла церемония вручения медали Франциска Скорины даугавпилсскому поэту Станиславу Володько.
 
Государственной наградой Беларуси, носящей имя выдающегося философа-гуманиста и общественного деятеля, награждаются работники науки, образования и культуры за отличные достижения в профессиональной деятельности, значительный личный вклад в развитие и умножение духовного и интеллектуального потенциала, культурного наследия белорусского народа.
 
С.Володько родился в Беларуси, но давно живет в Даугавпилсе. Он автор многих поэтических сборников для детей и взрослых, активно участвует в жизни белорусской общины нашего города, при этом является членом Союза писателей Беларуси и Русской писательской организации Латвии. Регулярно выступает на родине с чтением стихов.
 
Медаль поэту вручил Генеральный консул РБ в Даугавпилсе Виктор Гейсик. Поздравить С.Володько пришли представители городского самоуправления, белорусского общества и местные поэты.
 
С.Володько поделился творческими планами: продолжать писать стихи, песни и автобиографическую прозу, которая пока не издана, и не изменять своей активной жизненной позиции.
 
Вот так в СПБ способствуют «раздаче» медалей, которые талантливым писателям не всем дают.
 
А это «значительный личный вклад в развитие и умножение духовного и интеллектуального потенциала, культурного наследия белорусского народа»:
 
– Ваши связи с Беларусью должны быть достаточно крепки…
 
– Когда есть возможность, принимаю участие в республиканских литературных праздниках. В этом году участвовал в Международном симпозиуме литераторов «Писатель и время» в Минске, в Дне белорусской письменности в Щучине, побывал на фестивалях «Залессе збірае сяброў» в усадьбе Михала Клеофаса Огинского и «Жураўлі і журавіны» в Миорах; на литературной встрече в Браславе. Недавно был принят Закон «О соотечественниках, живущих за рубежом», который, надеюсь, принесет свои плоды.
 
В общем, когда есть возможность, Володько приезжает в Беларусь. Ну хоть не совсем зря медаль пропала.


ЛіМаразм-92
 
«Позорище», або Майстэрства хуткавыдання

Міхась Пазнякоў любіць выдаваць кнігі. Не, не чужыя. Свае. Не, не тыя кнігі, што кладуцца непасільным цяжарам на сямейны бюджэт, або дзеля якіх аўтары прыніжана бегаюць па спонсарах. А тыя гэта кнігі, якія выдаваць надзвычай прыемна – сілкуюцца яны ручаінкамі, што выцякаюць з дзяржаўных  сродкаў, вылучаных на развіццё нацыянальнай літаратуры. Цякуць ручаінкі тыя бесперапынна і зладжана, тут толькі сачок падстаўляй, каб вылавіць пажыўную рыбку. Дый як, скажыце на міласць, развіваць нацыянальную літаратуру інакш, як не сваімі творамі?
 
Не, не тыя кнігі выдае спадар Пазнякоў, на якія не будзе попыту і якія стануць стосамі побач з тым жа кампутарам, праз які яны на свет паявіліся, або знерухомеюць на паліцы аўтара, каб той цешыўся, што жыццё не марна прайшло… Або будуць раздавацца самім аўтарам знаёмым і незнаёмым людзям, каб хоць хто пачытаў. Не, старшыня МГА СПБ Пазнякоў чалавек практычны і дужа далёкі ад летуценнай рамантыкі. Яго кнігі бесперабойным механізмам паступаюць у асноўныя бібліятэкі і цэнтральныя кнігарні краіны. А галоўнае, не Міхась Палыч аплачвае гэты нятанны працэс, а яму ліюцца абсалютна рэальныя грошы ў выглядзе заслужаных ганарараў.
 
Цяпер ты адчуў розніцу, спадар чытач, паміж проста літаратарам і літаратарам на дзяржаўнай пасадзе? І не пытайся ты ў мяне, чаму цябе не запрасілі на гэтыя хлебныя месцы – выдаваць па некалькі сваіх кніг у год за народныя грошы. Месцы гэтыя блатныя, засакрэчаныя, пра іх нікому ні гу-гу, бо з іх чыноўнікі кормяцца. Настолькі гэтыя месцы салодкія, што кнігі, выдадзеныя такім чынам, нават у выданнях холдынгу асабліва не рэкламуюцца. І мы б пра дабрабыт спадара Пазнякова нічога не ведалі, каб не найвыдатнейшая прыдумка сучаснасці – Інтэрнэт.
 
Незаўважныя, мы пранікаем на сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, пераходзім у раздзел “Электронны каталог”, набіраем “Міхась Пазнякоў” – і нам вывальваецца аж 111 (!) найменняў. Каб зусім ужо не ашалець ад гэтых магутных лічбаў, мы пераходзім толькі на 2015 год, год – цягам якога мы пастаянна выкрывалі старшыню МГА у выкарыстанні службовага становішча. І што вы думаеце? Да пляваць ён на нас хацеў, малоцячы свае кнігі з не меншым імпэтам!
 

Издал пятьдесят книг? За государственный счет?!!!!!
 
Прыводзім іх пералік, капіруючы з сайта:
 
Черные аисты: сказки: для детей младшего школьного возраста / Михаил Поздняков. - Минск: Народная асвета, 2015. - 55 с.
 
Хлеб для партызанаў: апавяданні. Эсэ. Аповесць / Міхась Пазнякоў. - Мінск: Чатыры чвэрці, 2015. - 91, [2] с. – (Серыя «Дзеці вайны»).
 
Ехал петушок с базара: считалки, небылицы, смешинки, скороговорки, загадки: для дошкольного и младшего школьного возраста / Михаил Поздняков. - Минск: Народная асвета, 2015. - 39, [1] с.
 
Домик для белочки: [сказки: для дошкольнага и младшего школьного возраста] / Михаил Поздняков. - Минск: Белорусская Православная Церковь (Белорусский Экзархат Московского Патриархата), 2015. - 14, [2] с. – (Солнечный зайчик).
 
Алеська: рассказы: [для младшего и среднего школьного возраста] / Михаил Поздняков. - Минск: Народная асвета, 2015. - 78 с. – (Библиотека Асветика).
 
Святло дабрыні: азбука, лічэбнікі, лічылкі, вершы, скорагаворкі, каламбуры, загадкі, крылатыя выразы, казка / Міхась Пазнякоў. - Мінск: Звязда, 2015. - 319, [1] с.
 
Як вам такі варыянт? І гэта ў той час, калі звычайны паэт стаіць мінімум год у чарзе на публікацыю ў “ЛіМе”, а кніжак сваіх у дзяржаўных выданнях ніколі не бачыць? У час, калі маладыя, што ідуць у літаратуру, не маюць ніякай перспектывы – у лепшым выпадку яны будуць загнаны ў рэзервацыю “Маладосці” і так вечна маладымі і застануцца, а ў “Полымі” вечна будуць жывыя класікі, то бок чыноўнікі літаратурныя.
 
Вось, спадары, куды насамрэч ідуць вылучаныя дзяржавай грошы на беларускую літаратуру. Спіс я прывёў. І не прыдумаў яго, ён больш чым рэальны.  6(шэсць) асабістых кніг за год у выкананні старшыні МГА. І гэта я не паказаў тыя кнігі, дзе Пазнякоў выступае галоўным рэдактарам, укладальнікам ці прадмоўшчыкам.
 
Цяпер прааналізуем спіс асабістых кніг Пазнякова. Пачнём з таго, што 6 кніг з 4-х аўтар выканаў па-руску. То бок, калі трэба падзарабіць, гэты шчыра адданы свайму Заброддзю і беларускай мове літаратар не грэбуе развіваць і рускую мову. Прычым ведае яе да такіх тонкасцяў, што піша нават “считалки, небылицы, смешинки, скороговорки, загадки”. Адкуль такое шырачэзнае веданне вялікай і магутнай? Ну зусім не цяжка ўявіць, што мінімум з Інтэрнэта, дзе гэтых лічылак безліч, а максімум – непасрэдна з рускіх падручнікаў. Гэта я не сцвярджаю, а ўяўляю, падкрэслім.
 
Пяць кніг з шасці не перавышаюць 100 старонак. Толькі апошняя, выдадзеная ў сваёй вотчыне і кармушцы, – “Звяздзе”, – набрала 319 старонак.
 
Яшчэ раз звяртаю ўвагу, што Пазнякоў не дзеля дабрачыннасці выдае свае кнігі – усе яны аплачваюцца з дзяржаўнай кішэні. Любіць Пазнякова і выдавецтва “Народная асвета”, і Беларускі Экзархат Маскоўскага Партыярхата, і родная “Звязда”, і выдавецтва “Чатыры чвэрці”, прадукцыю якога рэгулярна рэкламуе “ЛіМ”.
 
А калі ж знаходзіць час звышзаняты старшыня МГА СПБ на пісанне такой колькасці кніг? Ну наўрад ці ён наймае літаратурных неграў з шарагоўцаў МГА. Шчыруе сам. І піша, – як паказвае наша рубрыка, – дужа няякасна. І затым мае яшчэ смеласць вылучацца на дзяржаўную прэмію. То бок спачатку праядае народныя грошы, апускаючы якасць твораў у “ЛіМе” і “Полымі” данельга, а потым – яшчэ за гэта прэмію дайце. Падкрэсліваю, тут я нічога не сцвярджаю галаслоўна, – якасць памянёных выданняў падрабязна, да літаркі, разабрана ў рубрыцы.
 
Калі пісьменнікі выдаюць зашмат кніг, то яны звычайна проста ператасоўваюць свае ранейшыя творы. То бок пісаць ужо зусім не абавязкова – выдавай старое, раней надрукаванае, калі падсеў на кармушку.
 
Завітаў я ў “Гугл” праверыць, як часта друкуюць Міхася Пазнякова у “ЛіМе” і часопісах. Аказалася – зусім рэдка, цураючыся бяздарнасці старшыні. У асноўным яго ўзгадвае “Гугл” кшталту “Пазнякоў узяў удзел у сустрэчы…” і падобнае. У “Полымі” за апошнія гады яго друкавалі 2-3 разы. Ну і раней, пры Міколу Мятліцкім, памятаю, пускалі раз на 2 гады з кепскімі вершамі. Паглядзеў я, ці не грэбуе Пазнякоў “Маладосцю”? Не! І там ён прысутнічае – праўда, у выпуску №4 2015 года, які друкуе ў рамках “Маладосці” дзіцячую “Бярозку” (хітрамудрая прыдумка холдынгу, брава!).
 
Дык там адны дзеці прысутнічаюць і… Таццяна Шамякіна, якая рэкламуе дарослы (!) раман свайго бацькі “Сэрца на далоні”, і Міхась наш Пазнякоў з натхнёнымі вершамі, з якімі ён ідзе, дарэчы, на Дзяржаўную прэмію кандыдатам. І тут ён вывернуўся забіць двух зайцоў!
 
Літаральна ўсе тварэнні Пазнякова, змешчаныя ў “Бярозцы”, нагадваюць няспынная кармленне дзяцей салодкай патакай, мёдам, ад якога ўжо верне і ванітуе. У мяне паўставала карцінка з амерыканскіх фільмаў: дзіцё прывязваюць да крэсла і пхаюць сілком кашу ў рот; каша агідна выцякае з рота, распырскваецца па шчоках, вочы дзіцяці пакутліва вылуплены, а бацькі па-садысцку пхаюць “карысную” ежу.
А вось верш, які ў сілу апантанай любові Пазнякова да кнігі (сваёй) робіцца сімвалічным, няйначай. Вылучаю тлустым асабліва знакавае:
 
КНІГА
 
Нам кніга — вечнае святло,
Крыніца ведаў, цуд бясконцы!
І параўнацца з ёй магло б,
Відаць, у свеце толькі сонца.
 
О, я ніколькі не хлушу,
З яе ствараючы куміра, —
Нішто не жывіць так душу,
Не ўзбагачае гэтак шчыра.
 
Адкрые безліч таямніц,
Дасць у палёт жывыя крылы,
Навучыць радасна любіць
Бацькоўскі край, адзіны, мілы…
 
І я жадаю ад душы:
Сябруйце ўдзячна з ёй, натхнёна.
Разумным, светлым, вечным жыць —
Што больш каштоўнае сягоння?
 
Агучваць чыстыя званы
Дабра, стваральнасці, сумлення,
Каб пабуджалі нас яны
Да працы, згоды, узвышэння.
 
Адкрыццяў дзіўных, яркіх вам!
Хай будзе кожны крок ваш новы
Прыступкай сонечнай у храм
Пазнання, хараства, любові!
 
Нават сярод гэтага моўнага пірожнага праступае сутнасць і праўда: кніга павінна ўзбагачаць, пабуджаць да працы, быць самым каштоўным у прамым сэнсе гэтага слова, быць кумірам і скарбонкай тваёй! І тады ўсё стане ціп-топ. Што і ажыццяўляе на практыцы старшыня.
 
Усё тое, пра што я напісаў – такая ганьба для нацыянальнай літаратуры, што няма ў беларускай мове адпаведнага слова, каб гэта назваць. Відаць, таму, што беларусы народ у цэлым не вельмі хваткі ды спрытны. Прыходзіцца звярнуцца да рускай, больш шырокай ва ўсіх чалавечых праявах мове, і адшукаць патрэбнае слова – “позорище”.


ЛіМаразм-93

Збор твораў пра лес

Даўно не зазіраў на крытычныя старонкі “ЛіМа”. Некалькі месяцаў. Бо нічога добрага адтуль не чакаў. Аднак патрапіў такі туды. У №3 за сёлетні год.
 
З мінулага што змянілася: крытычных старонак стала не 2, а 1, і перанеслі яе на старонку №8. І праўда, адкуль у 9-мільённай Беларусі наскрэбці за тыдзень артыкулаў крытычных на 2 старонкі? Тым болей што шчыруюць там усяго два крытыкі запісныя, супрацоўніцы “ЛіМа” – Наста Грышчук ды Алеся Лапіцкая. Жанчыны даволі маладыя, а значыць, не вельмі вопытныя і абазнаныя, але менавіта яны і вызначаюць афіцыёзны крытычны працэс. Чаму? Спытайце ў Карлюкевіча. Я дык здаля бачу, што так выгадней: не трэба плаціць крытыкам ганарары, калі яны на зарплаце. Можна ўказваць, на каго і як пісаць крытыку.
 
Вось і ў №3 ёсць запісны стандартны артыкул на чарговую кнігу рэдактара, лаўрэата, дый проста добрага чалавека – Казіміра Камейшы. Прычым падае яго нам Наста Грышчук, як торт святочны, няйначай. Тут нават і сумневу няма ў мастацкіх вартасцях Камейшы, які, дарэчы, даўні наш лімаразмавец і ацэнкі атрымоўваў ад незалежнага крытыка паэт дужа нізкія (гл. “ЛіМаразм-2“,”ЛіМаразм-18”, “ЛіМаразм-85”). Аднак гэта ў нас. У холдынгу ж на паэзію прадстаўнікоў Касты погляд інакшы. Да таго ж Камейша выдаў кнігу – зразумела, за народныя грошы – як бы выбранага, як бы падводзячы вынікі працы сваёй шматгадовай.
 
Няма ў холдынгу звычкі прадстаўляць нам ні выдаўца, ні колькасць старонак такіх фаліянтаў, але Наста Грышчук дае нам пэўнае ўяўленне: у кнізе “Пчаліны груд” сабрана каля 215 вершаў і тры паэмы. Такім чынам пясняр Пушчы патраціў дзяржаўныя сродкі. Тым больш што, як агаворваецца Наста Грышчук: “Збор кшталту «Чмялінага груду» патрэбны перадусім самому аўтару — каб быць спакойным”.
 
І яшчэ адзін намёк ад Грышчук: “У сапраўды лепшае трапляе ад сілы пяць дзесяткаў твораў. У памяці чытача застаецца дзесяць (і гэта надзвычай аптымістычны прагноз). У гісторыі літаратуры… Тут просіцца пытальнік са шматкроп’ем”.
 
Так філасофствуе малады крытык. Аднак каго яна мае на ўвазе? Калі Пушкіна, то памыляецца – у гісторыі літаратуры засталіся тамы. Калі Бродскага – дзесяткі вершаў. Калі Пастарнака – некалькі зборнікаў. Мая маці, напрыклад, ведала амаль усе паэмы Пушкіна на памяць. Трэба ж, спадарыня Грышчук, разбіраць паэтаў. Намякаючы на Камейшу, паэта сярэдняй рукі, не варта змешваць усіх у адну кучу.
 
Далей крытыкеса працягвае намякаць літаратурнаму мэтру: “Таксама такая кніга спрашчае працу даследчыка літаратуры. Але што да чытача, яму шмат не трэба. Трыста старонак паэзіі — выпрабаванне не жартоўнае. Намнога большай папулярнасцю карысталася б якраз выбранае, тонкая кніжыца старонак на семдзесят у кішэнным фармаце. Каб збольшага зразумець паэта, разгледзець яго твар, дастаткова ўсё таго ж дзесятка лепшых твораў. Каб да канца спазнаць аўтара, мала будзе і поўнага збору”.
 
Выходзіць так паводле Грышчук: каб зразумець паэта – усяго 10 вершаў чытай, а каб спазнаць дарэшты, хоць бы і вярнула ад вершаў, – усё роўна чытай поўны збор твораў.
 
Нарэшце Грышчук прыступае да аналізу творчасці: “Сярод іншых шматлікіх беларускіх песняроў Казімір Камейша — безумоўны пясняр лесу. Лес у яго паўстае ў розных абліччах: родная пушча, бор, гай, дрэвы ў горадзе, лес як сімвал (жыцця, вытоку, зямнога раю). Маленства паэта прайшло на дзедавым хутары, акружаным пушчай («лес пачынаўся ад гумна»). Першыя яго вершы былі пра прыроду. Адзін са зборнікаў называецца «Я з пушчы»”.
 
Аднак я расчарую цябе, чытач: далейшы расповед Насты Грышчук – гэта пераліванне з аднаго збана ў другі, пастаяннае паўтарэнне, што Камейша ёсць песняром пушчы. А артыкул немалы, як для “ЛіМа”.
 
Цытую з сярэдзіны: “Пушча для яго — замест радзімы. Так, Казімір Камейша звяртаецца ў вершах да мамы, да бацькоўскага дому, шкадуючы, што ў маладосці імкнуўся пераступіць парог, а калі вярнуўся — каля парога яго ўжо ніхто не сустрэў. Але зваротаў да пушчы больш”. Усё тое самае. Час застыў. Думка застыла. Няма дзесяцігоддзяў зменлівай цывілізацыі гарадской, актыўнай працы ў рэдакцыях, новых людзей, падзей, будоўляў дзяржаўных, лірыкі гарадской, сквераў і паркаў, – ёсць толькі мёртвая пушча ў запаветнай далечы, бязгучныя дрэвы, нямы хмызняк.
 
Цікава, згадзіўся б хто там бавіць жыццё – без людзей? Усё мае значэнне толькі праз чалавецтва, мозг малюе карцінку жыцця і дае ацэнкі, мозг мысліць, без яго не існуе ні дрэў, ні птушак, ні вавёрак – нічога. Чытайце Шапенгаўэра. Жыццё ёсць нашым пра яго ўяўленнем. І калі мозг спыняе развіццё і стваральную дзейнасць, то чалавек непазбежна ўпадае ў меланхолію. Што выразна бачна па вершах спадара Камейшы апошніх гадоў.
 
Наста Грышчук дзівосна пазбягае ацэнак і цытат у сваім артыкуле, абыходзячыся з бывалым рэдактарам, як з фарфоравай вазай. І адзіная яе цытата – няўдалая, аднак добра пацвярджае вызначаны намі змрочны характар паэта:
 
Калі крычыць застолле: «Гор-к-а-а!» —
Камусьці горка сапраўды.
Ён у парозе разам з горам
Стаіць задуманы тады…
 
Зніклі эмоцыі. Знікла магчымасць радавацца чужой радасці. Знікла сама воля да жыцця. Не знікла толькі прывычка выдаваць вершы.
 
Наастатак Грышчук нас палохае: “Яшчэ адно «калі»: калі кніга выбранага спраўдзіцца, амаль са стапрацэнтнай упэўненасцю можна сцвярджаць: то будзе кніга пра Лес — і Чалавека ў ім”.
 
Трэба так разумець, што гэты фаліянт яшчэ не ёсць сапраўды выбранае. І збор твораў Камейшы пра лес чакае нас неўзабаве.


ЛіМаразм-94

На школьную лаву

У чытача нашай рубрыкі можа скласціся ўражанне, што мы пастаянна вышукваем творы Міхася Пазнякова, папросту да яго прыдзіраючыся. Але, паверце, гэта не так. Мы аглядальнікі нумароў холдынгаўскіх выданняў. Але Пазнякова там непамерна многа, багата, зашмат. І абысці гэтую магутную постаць пенсійнага ўзросту не выпадае ніяк. Мы проста абавязаны даваць ацэнкі дзейнасці літаратара, які прэтэндуе на заканадаўцу мод у сучаснай літаратуры. Пазнякова замнога і на сайце СПБ, і ў складах Нацыянальнай Бібліятэкі, і ў палацах разнастайных на вечарынах шматлікіх – пра што дае рэгулярныя справаздачы тыднёвік “ЛіМ”.
Як і мы, крытыкі, “ЛіМ” не можа абысці магутнага старшыню МГА СПБ у публікацыях яго, так бы мовіць, мастацкіх твораў, рэгулярна друкуючы нешта падобнае на вершы, ва ўсякім разе – ладна зарыфмаванае і з пробліскам думкі. Ды ўсё гэта – пад любімым фота Пазнякова, дзе ён сядзіць за працоўным сталом у позе філосафа. Цікава, ці не за гэтым сталом яму прыходзяць у галаву сюжэты пасквіляў на сайт літаратурнай крытыкі, якія ён, не валодаючы віртуозна пяром, заказвае сваім памагатым, што хаваюцца за псеўданімамі, каб не трапіць пад суд?
Але ж давайце да справы. У №4 “ЛіМа” за 2016 год змешчаны творы (назавём пакуль так) Міхася Пазнякова, якія рэдакцыя вызначыла як паэтычныя.

Прыступім да аналізу гэтых твораў.
У вершы №1 Пазнякоў клянецца нам, што ён сын Беларусі, прычым чамусьці ганарыцца Беларуссю “тайком”.

Размаўляю з табой
І тайком ганаруся —
Колькі цноты жывой
У маёй Беларусі!

Размаўляю з табой
І зняверыць баюся —
Колькі веры святой
У маёй Беларусі!

Размаўляю з табой
І ад шчасця свячуся —
Як спагадна ў маёй
Дарагой Беларусі!

Размаўляю з табой
І даверу дзіўлюся —
Неўміручы маёй
Гэткі лёс Беларусі!

Размаўляю з табой
І да сонца імкнуся.
Вельмі горды сабой,
Што я сын Беларусі.

Ну і што? Я таксама сын Беларусі. І спадар Новікаў. І яшчэ многія. Але ж гэта не дае нам права ладзіць паэтычныя падробкі з пачварных савецкіх штампаў і бегчы з імі ў тыднёвік. Сумняваюся, што нават у часы глыбокага брэжнеўскага застою змяшчаліся ў “ЛіМе” “вершы” такога гатунку. Гэтыя рыфмы “тваёй–маёй”, гэтыя пошлыя запэўніванні ў адданасці Беларусі. Гэта каго запэўнівае пенсіянер Пазнякоў? Ці не сваё начальства, каб не выправіла на заслужаны адпачынак? Што для яго Беларусь, з гэтага верша зусім не ясна. Ну, ладна, Пазнякову гэтак светла і “спагадна” ў роднай краіне. А чаго тады так зацята ваюе ён са сваімі ворагамі, калі наўкол (паводле верша) лагода і дабрыня? Чаму заказвае пасквілі і змяшчае на сваім сайце? Дзе гэтая задэклараваная ў вершы любоў? Няма. Бо ўвесь верш – порхаўка. Ніводнай жывой эмоцыі, адны стандартныя штампы.
Праўда, у наступным вершы Міхась Пазнякоў ужо не такі наіўны і пазначае сваіх зласліўцаў як людзей, якія “ў сябрах у злыбяды”! Паступова за лагоднай маскай выскаляюцца нежартоўныя зубы:

***
Усё знікае ў гэтым свеце,
Апроч любові, дабрыні.
Пакуль ласкава сонца свеціць,
Ім паслужыць не праміні.

Настане час, нішто не вечна,
І хто ў сябрах у злыбяды, —
Аднойчы знікне і, бясспрэчна,
Сплывуць усе яго сляды.

Як вам выраз “не праміні паслужыць любові”? Не ўпусці, чытач, любові служыць! І гэта напісаў далёка не школьнік.
Гэта яшчэ звыклае моўная пірожнае ад Пазнякова, але ўжо з уштукаванай туды калючкай. Дый правільна па граматыцы, спадар Пазнякоў, не “злыбяды”, а “злыбеды”. Правярайце па слоўніку, калі памяць падводзіць.
У наступным вершы “паэт” як бы прызнаецца, што цягне літаратуру назад, а не наперад. Прызнаецца, праўда, ускосна.

***
Бягуць гады як рысакі,
Не супыніць і не стрыножыць.
І позірк свой куды ні кінь —
Усё чамусьці больш трывожыць.

І больш мінуламу ты рад,
І больш стамляешся ад тлуму,
І не наперад, а назад
Усё часцей сягаюць думы.

І як можа чалавек з такім дэструктыўным мысленнем кіраваць літаратурай у Мінску? Тут ужо – лозунгі прэч. Старшыня распісваецца ў нямогласці. У цяперашнім часе яго як бы даўно нічога не хвалюе, не радуе праца на пасадзе (“стамляешся ад тлуму”), а трывожна неяк усё часцей. А па радасць – зноў да дарагога Заброддзя, што зарастае травою? Ну і каб зачаць верш – Пазнякоў скарыстаў заезджаную метафару пра рысакоў, якія падобныя на гады.
Кепска, спадар Пазнякоў. На вас жа глядзіць уся творчая Беларусь. А вы атакуеце выданні такімі тварэннямі, што хоць назад на школьную лаву вас адпраўляй. На філфак вы не цягніце. Шчыра прашу… Ці не, даю добрую параду – займіцеся ўдасканальваннем сваіх тэкстаў, а не выданнем уласных кніг за народныя грошы.


ЛіМаразм-95

Радасна

У №4 тыднёвіка “ЛіМ” за сёлетні год, у раздзеле “паэзія”, прыціснутыя агромністай падборкай Міхася Пазнякова, у падвале, туляцца два паэты – Ігар Пракаповіч і Станіслаў Валодзька. Даволі вядомыя. Прычым Станіслаў Валодзька ўзнагароджаны медалём Францыска Скарыны і нагрудны знакам Міністэрства Культуры Беларусі. А медаль Францыска Скарыны – адна з самых пачэсных узнагарод культурным дзеячам рэспублікі. Але ж і Міхась Пазнякоў узнагароджаны гэтым жа медалём (як паведамляе нам Інтэрнэт). То бок абодва паэты як быццам і раўназначныя… Аднак чамусьці Валодзька месціцца пад Пазняковым і вершаў у яго разы ў 3–4 меней надрукавалі. Чаму так, спытае чытач? А я намякну: Валодзька са сваім медалём далёка ў Латвіі, тады як спадар Пазнякоў зусім блізка – рукой дастаць, і мае, апроч медаля, абсалютна рэальныя рычагі ўлады. Намякаю далей: Міхась Пазнякоў можа пакрыўдзіцца, калі яго надрукуюць у падвале…
Увогуле гэтая пошлая сістэма змяшчаць сакратароў і розных лаўрэатаў уверсе цягнецца яшчэ з СССР. Ну сапраўды, не жэрабя ж паэтам кідаць. Прычым не толькі ў газетах угору цягнулі тады разнамасных уплывовых людзей, а нават у гасцініцы сялілі на вышэйшых паверхах! Адзін з такіх камічных выпадкаў апісаны ў кнізе Эльдара Разанава – “Непадведзеныя вынікі”, прычым так таленавіта, што я каціўся з рогату.
Аднак скіруем у наш час. Вершы Валодзькі, паўторымся, сціпла туляцца пад навіслай над імі падборкай Міхася Пазнякова. Глянем на іх вокам непрадузятым. Адразу папярэджу, што мы разглядаем канкрэтныя вершы, а не лаем агулам паэтаў за тое, што яны некалі – як вершы Валодзькі ў “Полымі” – нам не даспадобы прыйшліся.
Дарэчы, каб не забыцца – уся старонка “паэзія” занятая аднымі мужчынамі. Гэта рэдактарскі недагляд. Бо існуе няпісанае правіла – хоць у поп-канцэртах зборных, хоць дзе – чаргаваць абодва полы, бо мужчын больш цікавяць жанчыны, і наадварот.
І ўсё ж – да Валодзькі. Пачынае падборку паэт з прысвячэння Агінскаму. І выйдзе, што калі я буду крытыкаваць верш, то як бы ўскосна стану глуміцца са святога імя нябожчыка. Таму адразу перайду на другі па ліку верш:


Абярэжная песня

Пахіснецца парой
Шар зямны пад нагамі, —
Я табе, а ты мне
Устаяць памагаем.
Я цябе берагу
Рук сваіх берагамі.
Ты мяне беражэш
Рук сваіх берагамі.

Хмель вясновы не раз
Нам галовы закружыць,
Захлісне з новай сілай
Пачуццяў разводдзе.
І з тваіх берагоў
Я часамі выходжу...
І з маіх берагоў
Ты, бывае, выходзіш...

Толькі знойдзеш ці страціш —
Ніяк не ўгадаеш.
Толькі нашы сустрэчы
Жаданей з гадамі.
І ў цябе, як прыток,
Я ўпадаю, ўпадаю...
І ў мяне, як прыток,
Ты ўпадаеш, ўпадаеш...

Не пражыць без разлук.
Ды лягчэй ношу несці, —
Ёсць у нас абярэг, —
З ім надзею мы песцім.
Хай цябе беражэ
Абярэжная песня,
Хай мяне беражэ
Абярэжная песня!

Верш добры па мелодыцы, і, магчыма, з яго б атрымалася нядрэнная песня, калі б хто музыку падабраў. Прыдумка пра “рук берагі” неадназначная. Таму што ўявіце – рукі павінны быць заўсёды выцягнуты паралельна наперад і такім раскіракам чалавек мусіць хадзіць гадамі, каб некага берагчы. Фізічна гэта выродліва, таму псуе вобразнасць. Варта сачыць за такімі нюансамі. Ну і падумайце, ці можа пахіснуцца шар зямны? Хіба пры землятрусе. У нас, дзякаваць Богу, яны вельмі рэдкія, як і ў Латвіі, дзе пражывае паэт. Таму зноў прыцягнутая за вушы метафара.
У другой страфе “хмель вясновы”, які “пачуцці закружыць” – ну кожны ведае, ужывалася такая метафара сотні разоў. (Бачыце, як распадаецца прыгожы на першы погляд твор?) Потым паэт выходзіць “часамі” з рук нейкага лірычнага героя ці гераіні (не ўказана). “Часамі” – у дадзеным выпадку русізм, па-беларуску гавораць “часам”. У чацвёртай страфе неахайнасць з “ў”. Я вылучыў тлустым і нічога тлумачыць не буду, хай чытач сам разбярэцца. Адно скажу, што для песні асабліва (а тэкст на большае, як песенны, не цягне) такія фортэлі з “ў” недапушчальныя.
Глядзі, дарагі чытач: Валодзька, па сутнасці, вынайшаў адну арыгінальную метафару пра “рук берагі” і цягне яе, паўтараючы, увесь доўгі верш.  Ну ці не занадта гэтых паўтарэнняў – такім пытанне завяршу разбор твора.

Другі верш:

***
Бывае, народзіцца верш і, самотны,
Шукае-гукае сяброўку сабе.
І часам знаходзіць.
І сыплюцца ноткі,
Як зорачкі з неба
Ў спрадвечнай сяўбе.

Здаецца, прырода спявае хвалу ім,
Ў каханні шчаслівым, чым людзі,
не менш, —
Як музыка верш абдымае-мілуе,
І гожа кладзецца на музыку верш…

Тут, я бачу, паэт абыгрывае цікавую тэму, што верш шукае сабе музыку. Выходзіць, мы нездарма звярнулі ўвагу ў першым разгледжаным творы, што музыка адпачатку закладаецца Валодзькам у радкі.
У другім вершы напеўнасць, лірычнасць, вобразнасць лепшыя. Аднак метафара пра “зорачкі”, якія “сыплюцца з неба” – дужа зацёртая ў беларускай паэзіі. Прычым сыплюцца яны ў “спрадвечнай сяўбе”. Ну хто з нас бачыў гэтае частае і няспыннае падзенне зорак? Ды ніхто. Прыдумка паэтаў. І Валодзька тыражуе гэты шматгадовы штамп, не задумваючыся аб сэнсе. І глядзіце: зоркі сыплюцца не проста так, а ў “спрадвечнай сяўбе”! Па-руску: «сыплются в извечном посеве». Як вам? Ну няўдала, дальбог. Іншым разам няшкодна сябе перакладаць, асабліва калі прызабыў мову ў далёкай Латвіі.
У другой страфе вылучанае мной “ў” каментарыяў не вымагае. У той жа страфе гожы па сваім лірычным пасыле верш псуецца газетнай, няўцямнай пры тым, фразай, што прырода, маўляў, спявае хвалу зоркам “чым людзі, не менш”. Ну хоць ты на вагі іржавыя кладзі тую хвалу.
Сцвярджаю ўпэўнена, верш быў бы нават выдатны, каб паэт яго дапрацаваў з улікам маіх заўваг.
А ўвогуле, спадары: калі адкрыць у Інтэрнэце Вікіпедыю, то мы даведаемся, што: «В Белоруссии Франциск Скорина считается одним из величайших исторических деятелей за всю историю.» Таму выглядае нейк дзіўнавата, што медалём імя прызнанага ва ўсёй Еўропе асветніка ўзнагароджваюцца людзі, творчасць якіх, мякка кажучы, не вытрымлівае разгляду прафесійнага крытыка. Маю на ўвазе лаўрэатаў медаля – спадароў Пазнякова і Валодзьку. Што змясціў угары старонкі Пазнякоў – тое паэзіяй наогул нельга назваць. А Валодзька папросту ў сваёй цывілізаванай далечы на мае строгага крытыка. Бо па прыроджанай сутнасці ён паэт. Ну і асветнік. Вось за асветніцтва медаль яму трэба даваць. Але думаю, не такі ганаровы. Што аўтар гэтай рубрыкі з’яўляецца менавіта прафесійным літаратарам і крытыкам, можна ўпэўніцца, зайшоўшы ў раздзел “каманда сайта” – я гэта звяртаю менавіта да начальнікаў, наглядчыкаў высокіх за нашай літаратурай. А то спадар старшыня МГА можа мяне прадставіць у высокіх інстанцыях у зручным толькі яму святле.

Першы верш Ігара Пракаповіча мне адразу спадабаўся. Далей патлумачу чаму:

***
Закружыла белая мяцеліца
Пад аркестры сіверных вятроў.
Снежная крупа танцуе, сцелецца
У слупах віхурных між дамоў.

А у хаце смачна пахне стравамі...
І на кухні на зыходзе дня
Упрыкуску з жартамі-забавамі
Весела вячэрае сям’я.

Паэт як бы ажывіў сваім паглядам звычайны вясковы побыт. І адразу ўсё заіскрылася. Хоць і пачаў з зайгранай паэтамі метафары “закружыла белая мяцеліца”.
Я сам нядаўна зграшыў падобным чынам, запачаткаваўшы верш метафарай: «закрутила метель, закружила». Але я што я потым зрабіў: залез у Гугл і прабіў гэтую фразу – аказалася, што за ўсю гісторыю рускай мовы такое спалучэнне знаёмых слоў прыйшло да мяне толькі аднаму чалавеку… Таму я спакойна скарыстаўся такой метафарай. Я ўжо пісаў, што ў беларускай мове ствараць арыгінальныя метафары значна прасцей, улічваючы агульную масу напісаных вершаў у параўнанні з рускай моваю. Аднак правяраць сябе значна цяжэй – далёка не ўсе вершы пераведзены ў электронны варыянт, наадварот, значная частка нават з вершаў класікаў і паўкласікаў перабывае пакуль на паперы. Аднак пэўна ведаю, што спалучэння “белая мяцеліца” варта пазбягаць ужо. Гэта бясспрэчны штамп.
У цэлым жа верш выйшаў прыгожы. У паэта ёсць несумненны густ, дастаткова чуйны паэтычны слых. Паўтаруся, што ажывіць звычайныя штодзённыя справы, побыт, каб усё заспявала, стала ў гармонію вой як няпроста. Ігар Пракаповіч з гэтым справіўся.
Радасна мне стала і ад верша пад №3 у падборцы. (Верш №2 я прапускаю проста з-за недахопу часу, а не таму, што ён неяк саступае іншым.)

***
Снег ляціць і ляціць,
і па радыё кажуць,
што на вуліцы — фронт,
а за фронтам ідуць халады.
Гэта нейкі мастак
Фарбу белую пэндзлікам мажа —
Ён жадае схаваць
Папярэдняй эпохі сляды.

Белы снег. Цішыня.
Часу новы пачатак.
Новых слоў, новых спраў
Першародны адлік.
На анархію з’яў
Накладаецца белы парадак
І з нябёсаў мастак
Беспрасветны здымае парык.

Тут, як той казаў, паэт паэта пазнае. Няма фальшывых “нот”. Усе метафары ненатужлівыя, складаюць гармонію, малюнак супадае з філасофіяй. Няма мудрагельства, а ёсць мудрасць жыцця.
А балесна робіцца вось ад чаго: што кнігамі і тамамі пішуцца тэксты, якія да паэзіі не маюць ніякага дачынення. Гэтыя тамы пажыраюць дзяржаўныя грошы, аўтараў кормяць праз прэміі бюджэтнымі сродкамі, на іх пішуцца кнігі літаратуразнаўства і боўтаюцца па Акадэміі навук, з якіх зноў жа на бюджэтныя грошы творацца кілаграмы навуковых дысертацый. А сапраўдная паэзія ў лепшым выпадку зрэдзьчасу з’яўляецца ў “ЛіМе” і амаль не дасягае “Полымя”. Чаму так – ужо нават і няёмка пытацца. Бо цэлы год мы ў рубрыцы толькі і займаемся тым, што тлумачым – чаму.
У паэзіі, спадары лаўрэаты і стыпендыяты, зусім не трэба клясціся ў вернасці Радзіме, каханню, будоўлям, партыі ды ўраду. Не трэба выпінаць увешанае медалямі сваё “я”. Трэба проста пісаць гарманічна, як музыку высокага гатунку. І тады ўсім чытачам стане хораша, цёпла, лагодна, хоць бы і казалі мы пра зіму.

Свидание

Засыпет снег дороги,
Завалит скаты крыш.
Пойду размять я ноги:
За дверью ты стоишь.

Одна, в пальто осеннем,
Без шляпы, без калош,
Ты борешься с волненьем
И мокрый снег жуешь.

Деревья и ограды
Уходят вдаль, во мглу.
Одна средь снегопада
Стоишь ты на углу.

Течет вода с косынки
По рукаву в обшлаг,
И каплями росинки
Сверкают в волосах.

И прядью белокурой
Озарены: лицо,
Косынка, и фигура,
И это пальтецо.

Снег на ресницах влажен,
В твоих глазах тоска,
И весь твой облик слажен
Из одного куска.

Как будто бы железом,
Обмокнутым в сурьму,
Тебя вели нарезом
По сердцу моему.

И в нем навек засело
Смиренье этих черт,
И оттого нет дела,
Что свет жестокосерд.

И оттого двоится
Вся эта ночь в снегу,
И провести границы
Меж нас я не могу.

Но кто мы и откуда,
Когда от всех тех лет
Остались пересуды,
А нас на свете нет?

(Борис Пастернак)


ЛіМаразм-96

Адчыняючы “Маладосць”

У №8 часопіса “Маладосць” за мінулы год змешчаны вершы Марыі Чарняўскай. Мы, лічыце, упершыню дабраліся да мастацкай часткі “Маладосці”, бо мінулы год і частку сёлетняга разбіраліся з тыднёвікам і “Полымем”, справядліва мяркуючы, што менавіта там зарыты сабака – там знаходзіцца ключ да разумення, чаму нацыянальная літаратура спыніла сваё развіццё.
Трэба прызнаць, што часопіс “Маладосць” выглядае гожа, тут сапраўды ўсё не настолькі закамянелае, як у “дарослых” часопісах і, мабыць, ёсць што пачытаць. Праўда, у крытычнай частцы я заўважыў добра вядомую Ірыну Шаўлякову, а значыць, будзе доўгі артыкул без крытыкі, мала ўцямны, пазбаўлены канкрэтыкі, бо Шаўлякова славіцца менавіта гэтым. Але пачакаем пакуль судзіць. Скажам толькі, што іншыя артыкулы ў гэтым раздзеле выглядаюць па назвах так, што там таксама канкрэтнага крытычнага разбору пэўных твораў чакаць не даводзіцца.
Але, дарагі чытач, не адкрыю табе сакрэт у тым, што менавіта крытыкі на свае вершы і прозу чакаюць шматлікія аўтары Беларусі, асабліва маладыя. Аднак ні “ЛіМ”, ні, тым больш, “Полымя” і не думаюць гэтым займацца. Таксама сумняваюся я, што часопіс “Маладосць” змяшчае ў сваім раздзеле “крытыка” разборы творчасці маладых, надрукаваных тут.
У выніку што мы атрымоўваем – верш з’явіўся і знік у нікуды. Так, намінальна ён лічыцца праіндэксаваным на паперы дзяржаўнага часопіса і фармальна ўвайшоў у гісторыю літаратуры. Але, пагадзіцеся, далёка не кожны з маладых паэтаў стане потым класікам, каб усе яго ранейшыя публікацыі адсочваліся літаратуразнаўцамі ды перавыдаваліся. А ёсць і другі бок праблемы – без разгорнутай актыўнай і незалежнай крытыкі ў маладых нават шанцу не будзе стаць класікам. Таму да сваёй працы ў рубрыцы мы ставімся надзвычай сур’ёзна. І будзем даваць ацэнкі па вышэйшым рахунку, таму што сама публікацыя ў “Маладосці” як бы абвяшчае, што нам не абы-што падаюць, што вось-вось які Янка ці Наталка ўварвуцца на старонкі “Полымя”, пацясняючы акадэміка.
Першы верш Марыі Чарняўскай такі:

ПРОСТЫ ЦУД

Ты вочы расплюшчы — і ўбачыш, як цуд
Ізноў нараджаецца зранку.
Ён побач з табой пасяліўся, ён тут,
Стаіць і чакае на ганку.

Ён возьме цябе за руку, павядзе
Да нейкіх нязнаных вышыняў.
Ў яго непасрэднай і лёгкай хадзе
Пазнаеш ты шчасця глыбіні.

Расплюшчыўшы вочы, ты цуд не спужай:
Лагодны ён і далікатны.
З усмешкай у люстра сваё зазірай,
Павер — ты прыгожы і здатны.

Расплюшчыўшы вочы, падумай аб тым,
Што сённяшні дзень непаўторны,
Што ранак растане, развеецца дым,
Мука перамелецца ў жорнах.

Расплюшчыўшы вочы, устань пакрысе
І выйдзі на стрэчанне цуда
Па восеньскім лісці у зорнай расе,
Яшчэ не заплямленай брудам.

Расплюшчыўшы вочы, сустрэнь гэты дзень,
Як самага лепшага сябра.
Адчуй ў яго лёгкай, няспыннай хадзе
Імкненне да лепшага заўтра!

Прыдумка, пасыл, аптымізм – выдатныя. Але па форме верш не зусім дасканалы. Акрамя таго – задоўгі, калі ўлічыць, што аўтарка паўтарае шэсць строф адну і тую ж ідэю, што, маўляў, жыццё цудоўнае, і ў гэтым можна пераканацца, ступіўшы ранкам на ганак. Дарэчы, рыфма “ранку–ганку” ў беларускай літаратуры заезджаная, відаць, не менш, чым “дзень–цень”. Маладым аўтарам асабліва трэба гэтага пазбягаць, каб не закраўся на ўсё жыццё зман, што яны робяць добра, што так і трэба, таму што старэйшыя таварышы так паступаюць. Аднак старэйшых ужо цяжка выправіць. На маладых жа надзея ёсць.
Далей ідзе сэнсавая памылка: спачатку нам абвяшчаюць, што цуд толькі нараджаецца, і тут жа – ён ужо пасяліўся побач.
У другім радку другой страфы скарыстана слова-паразіт “нейкіх” (“нязнаных вышыняў”), што зусім не ўпрыгожвае верш.
У трэцім радку другой страфы скарыстана няправільна “ў”. Чытач рубрыкі ўжо даўно абазнаны – чаму няправільна, і паўтарацца не будзем. У гэтым жа радку скарыстана не надта ўдалае па месцы і сэнсе слова “непасрэднай” (хадзе). Гэта не зусім канцылярызм і ў паэзіі дапушчальнае, аднак тут – не па месцы.
У трэцяй страфе выраз “зазірай” (у люстра) выглядае трохі няправільным, лепш выйдзе – “пазірай”, тады не будзе напружвацца слых чытача. А гэта важна для гармоніі верша.
У чацвёртай страфе нас чамусьці запэўніваюць, што пасля таго, як “ранак растане”, то і “дым развеецца”. Адкуль дым узяўся? Далей пра муку, якая “перамелецца ў жорнах” – больш зразумела хаця б, бо выраз распаўсюджаны.
У пятай страфе паэтка зноў запрашае лірычнага героя “устаць пакрысе”, хоць нам здавалася – ён даўно павінен быць на нагах ды ісці следам за цудам. Аж не! – ляжыць, гультай. Затым ідзе недарэчнае ў дадзеным выпадку слова “стрэчанне” (цуду). Стрэчанне, наколькі я ведаю, ужываецца ў народзе як “Стрэчанне вясны”, свята, у літаратурнай мове больш значэнняў яно не мае і пішацца выключна з вялікай літары.
Далей – і Марыя Чарняўская і ўся рэдакцыя дапусцілі школьную памылку – не “цуда”, а “цуду” трэба пісаць. На тое яна беларуская мова, а не руская. Тут склоны па-іншаму.
У гэтай жа, пятай, страфе паэтка і рэдакцыя дазваляюць сабе невялікую неахайнасць – “па восеньскім лісці у зорнай расе”. Зноў “у” няправільна па граматыцы. Трэба “ў”. Аднак так прасцей было для рытму. Няўжо ж не было чаго прыдумаць маладому энергічнаму чалавеку, які, тым болей, мерыўся запачаткаваць гэтым вершам падборку ў “Маладосці”?
І яшчэ: як разумець “зорнай расе”? Раса гэта на зары, або раса з зорачак, якімі ўявіліся аўтарцы расінкі? Неадназначнасць. А вось “світальнай”, “ранішняй” расе – неадназначнасці не было б.
Такія, здавалася б, дробязі, якіх я нарыў мноства, прычым асабліва не стараючыся прыдзірацца, псуюць верш, а часцяком выводзяць яго за рамкі паэзіі. Верш у Марыі Чарняўскай неблагі, але сыры і патрабуе пільнай рэдактарскай працы. А рэдактарам мусіць выступаць сам аўтар.
Звернемся яшчэ да аднаго верша – які завяршае даволі немалую падборку (у “Полымі” некаторым рэдактарам нават менш месца даюць):

ПЕРШЫ СНЕГ

Першы снег — як першае каханне:
Чысты, не крануты брудам жарсцяў.
Ды, аднак, яго наканаванне —
На наступны дзень, як сон, прапасці.

Першы снег — як першы дзень на працы:
Ты яго чакаеш, ну а потым...
Паглядзіш, як ён ляціць над пляцам,
І знікае да яго ахвота.

Першы снег — як першы пацалунак:
Столькі радасці, нястрымнай весялосці.
І здаецца, што яго дарунак
Пакідае ў самым сэрцы штосьці.

Пасыл вельмі пахвальны. Сюжэт, хоць добра абыграны беларускімі паэтамі, але заўсёды прывабны. Вечны. Першы снег. Хто не чакаў яго? Не захапляўся ім?
Аднак на адзінку плошчы недапрацовак у вершы гэтым нават болей, чым у першым.
“Не крануты брудам жарсцяў” – вульгарна, калі паэтка сабралася здзівіць нас лірыкай. А менавіта лірычны верш яна пісала. Абавязкова трэба прыбраць гэты вульгарызм.
“Ды, аднак” – груба, карава для лірыкі. Да таго ж адно са слоў залішняе па сэнсе, бо гэта сінонімы ў дадзеным выпадку.
Параўнанне першага снегу з першым днём на працы – зноў збой у лірычным настроі, бо ніякай лірыкі ў першым дні працы няма, калі гэта не праца вядучага акцёра ў новым тэатры на галоўнай ролі.
Далей ідзе ўдалае назіранне, што да снегу мы хутка прызвычайваемся і ўжо не бачым у ім паэзіі, калі ён ляціць і ляціць, ляжыць і ляжыць дзень пры дні.
Здаецца, нядаўна паэтка параўнала першы снег з першым каханнем – і праз страфу ідзе тое самае: “першы пацалунак”. Ну не з дзвярамі ж лірычная гераіня цалуецца. Таму – паўтарэнне. Далей, аказваецца, што ў пацалунка ёсць яшчэ і “дарунак”. Даволі невыразна і нятрапна, парушае гармонію.
Такім чынам, добрыя па сваім светлым пасыле і рытмічным строі, які адпавядае зместу, вершы сапсаваны недахопам майстэрства. Я не буду кідацца заявамі, што таленту, маўляў, не хапае. Марыя Чарняўская нарадзілася ўсяго ў 1989 годзе і працуе не філолагам, а біёлагам. Дый, паколькі з’явілася на свет у Рызе, то наўрад ці чула з маленства народнае слова жывое.
Аднак у паэтэсе мяне прываблівае чысціня задум, пазітыўны погляд на рэчаіснасць. Бо задача паэтаў і ёсць наш свет прасвятляць, упрыгожваць. Гармоніі ў вершах пакуль няма, аднак ёсць да яе імкненне. А памылкі – не ад упартай закасцянеласці, а праз тое, што бракуе элементарнага вопыту і – канешне ж! – прафесійнай літаратурнай крытыкі, у чым мы мерымся маладым памагаць.


ЛіМаразм-97

Куды ўцякае паэзія

У часопісе “Маладосць” №8 2015 года, паэзію якога мы пачалі разглядаць учора, змешчаны таксама вершы Валеры Пазнякевіча. Аўтар гэта немалады, як відаць з даведкі. Аднак у “Маладосці” ёсць даўняя традыцыя друкаваць не толькі маладых, а разбаўляць іх паэзію сталымі паэтамі, узмацняючы агульны фон. Акрамя таго, есць у Беларусі шэраг неблагіх паэтаў сталага веку, якія ў “Полымя” амаль не дапускаюцца з прычыны так званага статусу, і друкуюць іх толькі ў тыднёвіку. А паэты майстравітыя. І чаго іх дару прападаць? Тут “Маладосць” ніякім чынам не парушае здаровы сэнс.
Давайце ж паглядзім, ці ўзмацняе сваімі вершамі Валеры Пазнякевіч часопіс.

НЕБА АЙЧЫНЫ

Вы калі-небудзь бачылі
Неба маёй Айчыны?
Неба, якое кідае ў вір,
І сустракае шчыра.
Гэта яно пазірае на нас
І прыхіляецца блізка.
Гэта яно грае вечны свой вальс
І паланэз Агінскага.

Неба, якое бачыў не раз
Гусоўскі, Францішак Скарына...
Пад ім Багдановіч склаў першы сказ,
Што прачытаў Ярыла.
Жорнамі часу малола яно
Купалы і Коласа думкі.
Неба праменнем у мову лягло,
Люляла на хмарах гукі.

Гэта яму абавязаны я
Першай сваёй сустрэчай
З вершамі Цёткі і Салаўя,
З песняй Янішчыц вечнай.
Нашае неба нясе дабрыню
Ўсім, хто яго пабачыць.
Нашае неба ўсміхаецца дню —
Радасцю боскай плача.

Верш насычаны імёнамі вялікіх суайчыннікаў, якім аўтар прызнаецца ў любові. Гэтая манера складаць оды павялася здаўна, ад Ламаносава. І ніяк паэты не могуць яе пазбыцца. Адсюль – манернасць, з усімі наступствамі, што з яе вынікаюць: лозунгавасць, страта вобразнасці, непамерны пафас.
Каб не прапусціць: верш чамусьці пачынаецца з адсутнасці рыфмы паміж першым і трэцім радкамі, а потым, увесь верш, Пазнякевіч нармальна рыфмуе. Вось і думай-гадай – чаму.
На ўсякі выпадак: што такое вобразнасць? Гэта самае каштоўнае ў паэзіі. А па сутнасці? Па сутнасці – гэта вынаходніцтва метафар, якіх да паэта ніхто не вынаходзіў, і метафары гэтыя павінны быць яркімі, прыгожымі, не блытаць, а прасвятляць сэнс верша, гарманізаваць яго.
А ў Пазнякевіча? Шмат чаго ў гэтым доўгім вершы ён прамаўляе празаічна, або пералічвае дарагія сэрцу імёны. І толькі дзве метафары я ўбачыў “неба праменнем у мову лягло” і “люляла на хмарах гукі”. Што ж, як быццам даволі свежыя і неблагія метафары. Але неба, па вялікім рахунку, праменнем у мову легчы не можа, бо не ёсць носьбітам прамення, гэта функцыя сонца. Пра гукі, якія закалыхваюцца на хмарах, можна згадзіцца, бо гэта як бы ўзмацняе пафас верша. Аднак мала адной удалай метафары для такога вялікага тэксту. Да таго ж, падумайце: хмары не зусім цёплае месца для калыхання гукаў, значна цяплей і выразней было ім люляцца на светлых аблоках. Бо хмара гэта нешта змрочнае. Зрэшты, можа, паэт і меў на ўвазе навальнічны пасыл гукаў…

Наступны верш ужо выключна лірычны, бе гучных імёнаў і пафасу:

ВОЗЕРА МАРАЎ

Думкі свае я на возеры кратаю:
Рыбу лаўлю, моўчкі вершы пішу.
Возера з востравам, возера з хатаю
Думак маіх калыхае душу.

Ранкам туман над вадою развесісты
Штосьці прашэпча знаёмае мне:
І на душы раптам стане так весела,
Нібы ўсё гэта прыснілася ў сне.

Дзесьці ля чоўна кругамі жыццёвымі
Язь ці шчупак закалыша ваду.
Возера мараў — нібы неба сёмае:
Неба, куду я калісьці прыйду.

Тут ужо ёсць недапушчальная для дзяржаўнага выдання апіска – “куду”, замест “куды”. І ёсць знарочыстае парушэнне граматыкі “калыхае” замест “калыша”. Што не выглядае добрым, паколькі на гэтых тэкстах абучаюць моладзь, у ВНУ таксама.
Далей: як можна думкі на возеры “кратаць”? Думкі можна нараджаць, круціць у галаве, але не кранаць, не кратаць. Тым больш, калі кранаеш, то чым кранаеш – адразу ўзнікае пытанне. Ну і гэтак далей. Такая недарэчнасць, якой паэт распачынае верш, не спрыяе лірычнаму настрою чытача.
Яшчэ: як можна “калыхаць думак душу”? Далібог, у чалавека ёсць душа, а не ў думак. Нашы лірыкі часта забываюцца на элементарную логіку і сэнсавыя сувязі. Іх вабіць адно прыгожае спалучэнне слоў.
Другая страфа пачынаецца з добрай метафары пра развесісты туман, які нашэпча паэту штосьці “знаёмае”. Тут верыш. І раптам – на душы становіцца так весела, быццам усё гэта паэту прыснілася! Вось табе раз! Каму гэта становіцца весела на душы ад сну, а не ад рэальнасці? Да таго ж – таўталогія “прыснілася ў сне”. А нельга было, напрыклад, напісаць “явілася ў сне”?
Трэцяя страфа – няблага, тут верыш, што і язь, і шчупак могуць ускалыхаць ваду ля чоўна ды выклікаць асацыяцыю з возерам мараў.
У выніку што мы маем: някепскі верш, які б і на вечарынах уголас, і як тэкст песні гучаў лірычна, і ніхто б такіх недарэчнасцяў не заўважыў, – пры прафесійным аналізе робіцца тэкстам не зусім якасным, не самадастатковым як паэтычны.

Возьмем яшчэ адзін верш, паказальны для паэзіі Валеры Пазнякевіча:

СIМВАЛ ЖЫЦЦЯ

Мы жывём ад вайны да вайны,
Паміж войнамі хаты будуем.
І як толькі змаўкаюць званы,
Мы дзяцей нараджаем, гадуем.

Мы жывём, каб пакінуць сляды,
Для нашчадкаў, што пойдуць за намі,
Каб цягнуўся іх след малады,
Каб гучаў, нібы храмы, званамі.

Мы жывём, каб змагацца са злом,
Каб дабро панавала ў падзеях,
Каб заходзіла сонца ў той дом,
Дзе ёсць вера, любоў і надзея.

Паэт, безумоўна, адчувае музыку мовы, а таксама ведае мяжу паміж дабром і злом. Ён не выпінае сваё “я”, што ўжо добра само па сабе. І ў тэксце прыведзеным прычапіцца асабліва няма да чаго. Тэма – велічная. Развагі – слушныя. Хто не пагодзіцца? Аднак памятаеце, што мы казалі пра вобразнасць і метафары арыгінальныя? То бок асноўную прыкмету паэзіі. А ў вершы такіх метафар няма. Гаворацца трывіяльныя празаічныя рэчы, узятыя ў рытмічны каркас і зарыфмаваныя. Усё складна і ладна, а паэзіі няма. Вось у другім вершы Пазнякевіча, нягледзячы на некаторыя хібы, паэзія ёсць, а тут няма.
Але ж пакінем паэтам самім выбіраць, што добра, а што дрэнна, што прыгожа, а што кульгава. Мы толькі аналізуем, указваем, раім, даём ацэнкі.
Беларуская літаратура постсавецкага перыяду занадта доўга гібела без крытыкі, таму аказалася пушчанай на самацёк. Адсутнасць незалежнай і справядлівай крытыкі, як мы вызначылі ў папярэдніх выпусках, выгадная толькі аднаму класу пісьменнікаў – чыноўнай наменклатуры, усім гэтым выдаўцам сваіх раманаў, кніг, атрымальнікам ганарарам і прэмій. У каламутнай вадзе хаосу, якія непазбежна ствараецца без памянёнай крытыкі, ім зручна лавіць сваю рыбку. Усім астатнім літаратарам, сярод якіх ёсць і таленавітыя, і нават будучыя класікі айчыннай літаратуры, без крытыкі задушліва, квола, бесперспектыўна. Мы другі год спрабуем аднавіць, а можа, і ўпершыню ў гісторыі стварыць нармальную літаратурную крытыку. Але аказалася, што існаваць яна можа пакуль толькі ў Інтэрнэце. Ніводнае з выданняў не запрасіла нас супрацоўнічаць, каб падвысіць свае тыражы. Чаму? А тыражы не залежаць ад цікавасці тэкстаў. У беларускай літаратуры гэта, на жаль, цяпер так. Дый заўсёды было так. І цешыць адно – чытач усё актыўней перавальвае ў Інтэрнэт. Таму нам, можна сказаць, пашчасціла.


ЛіМаразм-98

Несуцяшальнае

Там чудеса: там леший бродит…
                Александр Пушкин
 
Апошнім часам шчыльна чытаю паэзію на рускамоўных сайтах, дзе дапушчана самапублікацыя. І выразна бачыцца наступнае: руская паэзія карэнным чынам адрозніваецца ад беларускай. Маю на ўвазе сучасную паэзію.
 
Там амаль адсутнічае вясковая тэма.
 
Там мала чыста пейзажнай лірыкі.
 
Там шмат філасофскай лірыкі.
 
Там не прывіўся, не папулярны верлібр.
 
Адзінае, чым падобныя наша і руская паэзіі – гэта любоўная лірыка, вечная і заўсёды запатрабаваная тэма.
 
І ўзровень паэзіі на такіх сайтах досыць высокі, калі адкінуць зусім ужо махровую графаманію.
 
Я задаўся пытаннем – чаму так адбылося ў блізкіх, суседніх краін? І адказ прыйшоў хутка – нацыянальная паэзія арыентуецца на сваіх класікаў. А руская паэзія амаль ніколі не была вясковай. Усё далейшае яе развіццё з часоў Пушкіна – гэта філасофскае паглыбленне і ўдасканальванне формы класічнага верша. Там даўно зжыты комплексы непаўнавартасці, таму руская паэзія не пабегла за прыдумкай Захаду – верлібрам. І лічу, што зрабіла правільна.
 
Нашы ж паэты, каб паказаць сваю прасунутасць, ці што – кінуліся ў 90-я гады ў верлібр. Ды так і не спыняцца дагэтуль. Немалую ролю тут адыграў класік нашай паэзіі Алесь Разанаў, які шмат папераймаў заходняга, дый жыць там пасяліўся. Аднак нашаму характару не ўласцівыя формы заходняга свету. І хоць Разанаў справіўся са сваёй задачай – менавіта таму, што мае філасофскі склад мыслення, – яго паслядоўнікі літаральна загрузлі ў вольным вершы, адчуваючы сябе бездапаможна.
 

 
У тым жа №8 “Маладосці” за мінулы год змешчаны вершы Адама Шостака ў памянёным стылі. Чытаючы, дзіву даешся: навошта аўтар гэта пісаў і навошта яго друкуюць? Няма і пробліску філасофскага мыслення, вобразнасць размытая, какетлівая, няўцямная. Тут ужо не тое, каб запомніць верш, а проста потым узгадаць пра што ён быў – амаль немагчыма.
 
Прывяду, каб не быць галаслоўным з падборкі:
 
у горад дзе сяброўка твая котка
сніць салодкія сны
на лаўцы ля алеі Лайсвэс
ты вяртаешся такі дзівосны
 
ты з лёгкасцю стаў бы мясцовым
у горадзе з назваю Коўна
 
І што гэтае дзіва значыць?
 
Або:
 
I’M WAITING FOR U
 
дробна-
дысперсны
пыл
казыча
алергійны
нос
вецер звініць у вушах
на занадта высокіх частотах
самотна зусім
самотна навокал
i’m waiting for
your arrival arrival departure
вакзалы яднаюць
вакзалы аэрапорты
 
Проста здзек з мастацкага слова, з філасофіі, абвяржэнне ўсіх магчымых правілаў логікі.
 
А “Маладосць”, не шкадуючы плошчы, доўжыць і доўжыць гэтае трызненне хлопца, які такі зычлівы і ўсмешлівы на фотаздымку.
 
Навошта? Ды лепш ужо чытаць графаманію некаторых нашых высокапастаўленых літаратараў, чым такую бяздушнасць.
 
Ні эмоцый, ні пробліску думкі, ні праменьчыку светлага. А так жа можна і дагуляцца.
 
Таму, дарагія эксперыментатары, калі ўжо вы пускаецеся ў верлібр, то набярыцеся хаця б разанаўскага розуму і патрэніруйцеся, як ён, дзесяцігоддзямі на вершы класічным.
 
* * *
дзесьці далёка-далёка
збіраюць сыравіну
з якой робяць лекі
якія пякуць маё хворае горла
хочацца крычаць ім
крычаць
уголас
я крычу
але не пачуюць
яны – мяне
 
Адно цешыць, што гэтыя тварэнні Адама Шостака сапраўды ніхто не пачуе. Вымкнуўшы з пекла, яны адразу пасля публікацыі і ляснуць туды ж.
 
Даруйце за рэзкасць. Але ж трэба мець адказнасць за свае словы.


ЛіМаразм-99

“Не ўцяміць пысе вышыні”

Нумар 11 часопіса “Маладосць” змяніў свой дызайн. Так прынамсі мне падалося. Для часопісаў гэта звычайна, хоць, напрыклад, “Полымя” нязменны па форме ўжо гадоў дзесяць, у той час як змест там кардынальна зыначыўся ад някепскага да благога. Спадзяюся, што “Маладосць” не будзе вельмі часта шарахацца з формай туды-сюды, а зверне ўвагу на сваю ўнутранасць. Бо прааналізаваўшы тамашнюю паэзію №8 за 2015 год, я ўпэўніўся ў адным – не можа часопіс стаяць асабняком і выдаваць нешта выбітнае, будучы прадстаўніком адной і той жа сістэмы.
Зноў іду па паэзіі, бо на ёй асабліва выразна бачны стан сучаснай літаратуры. Яна як лакмусавая паперчына.
На старонцы 17 прадстаўлены Зміцер Крэс. Не філолаг, а хірург. Што ў нечым цешыць, паколькі ў нас навучыліся штампаваць філолагаў роўна такіх, якія ў іх настаўнікі. А творчасць настаўнікаў мы штодня разбіраем у рубрыцы.
Вось Кароткая даведка пра Зміцера Крэса:

Нарадзіўся 23 ліпеня 1988 года ў Мінску. Працуе ўрачом-хірургам. Любімы напрамак у паэзіі — футурызм, любімы паэт — Велімір Хлебнікаў. З беларускіх найбольш упадабаныя Багдановіч і Барадулін. Цікавіцца цвёрдымі паэтычнымі формамі.
Эксперыментуючы з трыялетам, вынайшаў форму з дзевяці радкоў, якую і папулярызуе.

Бачыце, паэту няма і 30 гадоў, а ён ужо вынайшаў і папулярызуе новыя формы.
Першы верш у Крэса вольны:

Лес

Прастуючы сцежкай у лесе, задумайся,
Ці не тваё гэта жыццё,
Узаранае чыімісьці нагамі
На жыватворнай Глебе Сусвету —
І не змарнее твой шлях у слядах тых.

І гэтая форма пакуль паэту не даецца. Пачынаецца верш з дыдактыкі, настаўлення. Вобразнасць бедная. Выкарыстана зусім не паэтычнае, каструбаватае слова “чыімісьці”, якое мой вордаўскі арфограф падкрэслівае як невядомае. Чаму было не замяніць яго звыклым вуху “нейчымі” – застаецца гадаць. Гэта тое, што мы адносім да паняцця паэтычнага чуцця і слыху.
У памянёным вершы паэт называе выпадковую сцежку, якую лірычны герой напаткаў у лесе, – ягоным жыццём, але ўжо ўзараным “чыімісьці нагамі”. А тады прапаноўвае, каб шлях у слядах тых не змарнеў. Вельмі блытаны сэнс, як на мой погляд.

Другі верш:

Бэз

Бэз, счырванеўшы, набрыняў
І пах дажджу разліў ў паветры.
Самотны янгал, ветрам ўздзеты,
Галлё грувастае крыламі,
Ўстрывожаны, папаламаў.
Бэз, счырванеўшы, набрыняў,
Узрушана загаманіў лістамі —
Запозна!
Гойсае у далі
Самотны янгал, ветрам ўздзеты.

Трэба пачаць з таго, што аўтар, захапляючыся формай, нарабіў тут кучу граматычных памылак. Паглядзіце на непісьменныя “ў” і “у”, якія я вылучыў тлустым. Тут трэба пастарацца выкруціць язык і галасавыя звязкі, каб такое вымавіць.
Потым, як можа “янгал” галлё “грувастаць” крыламі? Лухта нейкая. Калі ўжо чалавек вынаходзіць новыя словы кшталту “грувастаць”, то ён павінен парупіцца, каб яны станавіліся выразна па сэнсе.
Ну і “счырванелы бэз” (які амаль ніколі не бывае чырвоным) пакінем на сумленні аўтара.
Далей, “лістамі” у беларускай літаратуры не прынята, калі маем на ўвазе лісце дрэў. Ліст – гэта найперш пісьмо. На дрэвах – лісце, лісцё, лістота.
Увогуле цэласнага ці нейкага там яшчэ сэнсу верш не мае зусім. А калі дадаць, што рэдакцыя з аўтарам схітрыліся насоўваць сюды кучу граматычных памылак, то карціна вымалёўваецца надзвычай сумная.

Трэці верш:

***
Я бачу: ўспушаныя хмары
Чыёйсьці моцнаю рукой —
Ды неба кублам нада мной.
Святло вячэрняе зяхае,
Лье промняў прывідных атары...
Я бачу ўспушаныя хмары,
І знічка ў іхні змрок сягае...
Святло вячэрняе зяхае —
Ды неба кублам нада мной.

Метафара наконт успушаных хмар добрая, але яе адразу псуе тое, што яны ўспушаны моцнаю рукою “чыёйсьці”. Дысананс, прападае лірычнасць. Ды яшчэ дабівае старанні Крэса гарбатае для паэзіі “чыёйсьці”.
Святло вячэрняе, якое “зяхае” таксама няблага. А вось перад ім “неба кублам” проста агаломшвае – думай-гадай, што гэта за звер такі страшны.
“Промняў атары” – кепская метафара, ужо што-што, а промнямі атары ніяк немагчыма ўявіць.
Эпізод пра знічку – зацёрты ўжо, як да беларускай літаратуры. Ну няма знічак на небе з такой частатою, як бачаць гэта нашы паэты. Вывад – надуманасць, поза.
У выніку відавочна, што аўтар захапляецца прыгожымі словамі, рэдкімі метафарамі. Такое бывае, калі не цвёрда валодаеш мовай. Рэдкія прыгожыя словы зачароўваюць Зміцера Крэса і заводзяць куды не след.

Чацверты верш (ідзём па парадку, каб не думаў хто, што мы выбіраем найгоршае):

***
Мне сонца скуру абсмактала,
Калі я промнямі жывіўся,
І ў вечар тварам я зарыўся.
Не ўцяміць пысе вышыні,
З якое велічна й ласкава
Мне сонца скуру абсмактала...
І горы, голаў ў дол, брылі —
Не ўцяміць пысе вышыні —
І ў вечар тварам я зарыўся…

Бачыце, колькі ў вершы мы навылучалі хібаў? І не таму, што хочам зрабіць аўтару балюча, а таму, што ён сам робіць балюча паэзіі ды мове.
У вершы ёсць адзінае добрае месца, калі лірычны герой зарыўся тварам у вечар. Гэта арыгінальная і выразная метафара. Усё астатняе – поўны жах.
Сонца, якое абсмактала скуру – не проста не лірычна, а брыдка. Ну, промнямі жывіўся аўтар – нейтральнае месца, не арыгінальнае, але прынамсі не бязглуздае.
А потым… нейчай “пысе”, аказваецца, “не ўцяміць вышыні” з “якое” (няправільна па склоне) герою сонца скуру абсмоктвае. Божухна, калі моладзь будзе далей так эксперыментаваць з формай верша, ды яшчэ і папулярызаваць яе – то мы дойдзем некуды далёка-далёка.
Гэта яшчэ не ўсе перлы, спадарства! Потым горы пабрылі, прычым панурыўшы “голаў ў дол”… Паспрабуйце вымавіць апошні выраз. Ну нельга, дарагія рэдактары, пасля “ў” ставіць зноў “ў”, бо гэта два пустыя гукі. Дый сам “голаў” – гутарковая нелітаратурная форма галавы.
Карацей, абракадабра. Без жартаў. Ты, дарагі чытач, сам усё бачыў. Сам прайшоўся з крытычнай меркаю па гэтых, з дазволу сказаць, вершах.
Ужо каторы раз папікаю нават не аўтара – нявопытнага паэта – якога, як той казаў, панесла па літарах, а рэдакцыю, якая павінна не проста свае крэслы праседжваць, а як мінімум адпрацоўваць выдаткаваныя дзяржавай сродкі. Развіваць літаратуру. А не знішчаць яе. Ну лагічна было б запатрабаваць і спагнаць такое і са старшыні Мінскага аб’яднання СПБ, які як быццам павінен працаваць са сваімі падапечнымі, калі ўжо Зміцер Крэс нарадзіўся ў Мінску. І як быццам несці пэўную адказнасць за публікацыю новых аўтараў у “Маладосці”. Ці не так? А то чыноўнікі лічбамі ўсё размахваюць, справаздачамі. А галоўная “справаздача” такая, што ў часопісах чыніцца глум з беларускай літаратуры. І мы паказваем гэта не галаслоўна, ужо год спрабуючы дастукацца да самых высокіх начальнікаў.


ЛіМаразм-100

Дзеля душы

Жыццё імклівым цягніком рушыць наперад. І наша задача хаця б супадаць з яго рытмамі. А гэта магчыма адно працаю па меры сваіх сілаў і здольнасцяў.
Няўхільна накаціў соты выпуск нашай адказнай рубрыкі. Крыху больш за год адбылося з моманту яе адкрыцця, а напісана ўжо блізу ста тысяч слоў, на што ўказвае вордаўскі звышдакладны лічыльнік. Гэта каля двух раманаў па сучасным фармаце. Раманаў, якія маглі б напісацца і надрукавацца ў дзяржаўных выданнях, і выйсці кнігамі з-пад дзяржаўнага варштата, і, магчыма, стаць падзеяй у беларускай літаратуры. Але не дала ім напісацца Сістэма і Каста, законы існавання якой мы падрабязна раскрылі ў рубрыцы.
З нейкага моманту, гадоў 6 таму, я адчуў, што мастацкай літаратурай у дадзеных абставінах бессэнсоўна займацца. Няма ўмоў. Усе пуцявіны перакрыла чыноўная наменклатура. І спосабу барацьбы з ёю практычна не існуе. Аднак жыццё аказалася разумнейшым за чыноўнікаў. Амаль выпадкова я патрапіў на сайт “літкрытыка” (хоць у выпадковасці не надта веру), убачыў, што там займаюцца сапраўды бескампраміснай барацьбой з азызласцю літаратурных генералаў і прастрацыяй грамадства. Але ж у мяне не было формы выяўлення свайго пратэсту. Бо тое, пра што мы пісалі апошні год, ведаюць многія. Ды з гэтым веданнем можна было паступаць толькі так: 1) лізаць пэўныя месцы наменклатуры ў спадзеве, што яна раз на 5 гадоў выдасць тваю кніжку на газетнай паперы; 2) спаганяць злосць у тэлефонных размовах; 3) біцца галавой аб сцяну ўласнай кватэры. Ва ўсіх гэтых выпадках нават валасок не варухнецца на чыноўных галовах. Але мне пашанцавала знайсці форму выяўлення прэтэнзій і рэальнай літаратурнай барацьбы – сканцэнтраваць энергію ў серыі крытычных артыкулаў, якія тэарэтычна сягаюць у бясконцасць і маюць на мэце калі не перайначыць Сістэму, то як мінімум папсаваць кроў гараднічым і сабакевічам, а як максімум даць ім ацэнку для гісторыі нацыянальнай літаратуры.
Бо неабазнаны народ, да якога прыходзяць дзядзькі ў выпрасаваных пінжаках і гальштуках, з пісьменніцкімі значкамі ды гожымі кніжкамі, – нічога не ведае пра рэальны стан рэчаў. Пра тое, што гэтыя дзядзькі зусім не пісьменнікі, а самазванцы, што яны ўкралі ў паэтаў і празаікаў месцы ў часопісах і друкарнях, перакрыўшы ім кісларод. Што яны паселі на вузлавыя месцы, дзе размяркоўваюцца грашовыя патокі, а значыць, публікацыі, прэміі, званні.
Усё гэта мы год даводзілі людзям, не абыякавым да мастацкага слова і беларускай мовы. Прычым выкарыстоўвалі прыём паўтарэння, па сутнасці, адных і тых жа найпрасцейшых ісцін, як бы ўводзячы ў падсвядомасць людзей новыя коды, сціраючы старыя, фальшывыя. Аднак рабілі гэта не наўмысна, самі дзяржаўныя выданні сваёй закамянеласцю змушалі так паступаць.
З прычыны гэтага рубрыка перажыла крызіс – недзе з паўгода я не пісаў, заўважыўшы, што паўтараюся. Але з восені мы перайшлі ад збольшага агульных высноў да пільнага аналізу твораў, найперш у тыднёвіку і “Полымі”, паказваючы грамадзе рэальныя памылкі, ляпы, дый проста бяздарнасць некаторых паэтаў, чые шыі гнуцца ад медалёў і рэгалій. Разбіралі не раўнуючы па літарах. А надалей плануем ажыццяўляць рэкламу новым імёнам у нашай літаратуры, бо выразнейшай рэкламы, як бескампрамісная крытыка, у прыродзе не існуе.
Натуральна, што гэтая праца не магла здзейсніцца без псіхалагічнай падтрымкі каманды “літкрытыкі”, найперш Аляксандра Новікава, і без лістоў удзячных чытачоў, якія даходзілі да мяне ў закрытым фармаце.
З надзеяй, і нават упэўненасцю, што ўсё нездарма, рушым наперад.
У гэты святочны дзень хачу прапанаваць спадарству нарэзку з самых яркіх і смешных фрагментаў рубрыкі.

………………………………………………………………………………………………..

У цяперашнім “ЛіМе”, у холдынгу “Звязда” і СПБ – ужо колькі гадоў як да ўлады прыйшла “брыгада”. Яны там друкуюцца, пра іх там пішуць крытычныя і літаратуразнаўчыя артыкулы, іх славяць, яны паядаюць дзяржаўныя грошы, быццам свае. Не буду называць ядро брыгады – вы ўсіх іх, спадар чытач, выдатна ведаеце, яны даўно прымільгаліся вам. Як і ў серыяле “Брыгада,” ядро невялікае, астатнія “на падхваце” – пісаць артыкулы, славіць, абараняць кіраўніцтва. Чаляднікі. У серыяле “Брыгада” іх ролі выконвалі дужыя лысыя хлопцы ў чорным. Безаблічныя зусім, тады як Бязрукаў і К (Саша Белы) падаваліся нам як людзі з душою.
І ўсё было б добра і на мазі, і ніякіх прэтэнзій да цяперашняй “брыгады” “Звязды”, каб карміліся яны на заробленыя, аплачаныя чытачом грошы. Дык не. Яны паядаюць бюджэт, адпушчаны на развіццё айчыннай літаратуры. Брыгада крыху па-іншаму ўразумела гэтае развіццё – яна развівае іх сваімі бяздарнымі творамі.
У нумары 42 “ЛіМа” за мінулы год аглядаюць чарговую бюджэтную кнігу Міхася Пазнякова, дзе ён “наталяецца радзімай”.
Чарговы артыкул “Яшчэ раз пра Радзіму” змайстраваў гэтым разам нехта Ўладзімір Горынь. Разглядаецца вершаваны зборнік Міхася Пазнякова.
Вось што піша аўтар пра вершы:
“З зямлі яны літаральна вырастаюць — з маленькага лапіка на вялікай планеце, і на лапіку гэтым знаходзяцца вёсачка, адзіная для Міхася Пазнякова і такая падобная да ўсіх іншых беларускіх вёсак, рэчка Грэза, якую аўтар узгадвае ў кнізе не раз і не два, палі і гароды, лясы і лугі, а над усім гэтым сялянскім хараством — чыстае блакітнае неба дзяцінства паэта”.

Не спіцца…
Штось шапоча дождж.
Нібы маланкай,
Асвятляе памяць:
Я зноў бягу па вёсцы
Басанож,
Няшчадна
Сонца ліпеньскае
Паліць…

Не, спадары, гэта не благія вершы. Гэта вершы – ніякія. Яны безаблічныя, іх мог напісаць любы з тысячы беларускіх паэтаў сярэдняй рукі, і я б не вызначыў іх аўтарства. Але гэтая тысяча паэтаў выдае свае безаблічныя вершы за свой кошт. І толькі брыгадзіры беларускай літаратуры шчодра аплачваюць сваю графаманію з дзяржаўнай кішэні. Адчуваеце розніцу – свая кішэнь ды дзяржаўная? А вершы, яшчэ раз паўтаруся, у Пазнякова нядрэнныя, гладкія, правільныя, нават кранальныя. Каб іх не было так шмат і каб яны не ўвасабляліся ў кнігі па пяць у год, то на іх, як на факт літаратуры можна, было б не зважаць.
І законнае напаследак пытанне: спадары вяскоўцы, калі вам так добра было на светлай радзіме, чаму ж вы падаліся ў гэты смуродны і тлумны Мінск? Чаму робіце тут кар’еры, чаму засмечваеце сабой прастору беларускага слова? Нарэшце, чаму Вас нагэтулькі многа у душных кабінетах – улюбёных у срэбразвонны родны куточак?

………………………………………………………………………………………………..

“ЛіМ” №2 гэтага года, ледзьве не ўпершыню ў гісторыі, выйшаў наогул без рубрыкі “крытыка”. Маскі знятыя. Рэдакцыя ўскосна пацвердзіла, што тыя тэксты, якія яны год за годам прад’яўлялі нам як крытычныя, такімі не з’яўляюцца, што гэта ўсяго толькі “нататкі чытача” і “юбілеі”. Менавіта гэтыя рубрыкі занялі пастаяннае месца “крытыкі”.
У чытацкіх нататках мы, тым не менш, зноў натыкаемся на хвалебны опус у адрас праславутай кнігі Міхася Пазнякова. “Узнёслыя словы” – так арыгінальна назваў “чытач” Мікола Леўчанка свой допіс у рэдакцыю. “Чытач” аказаўся надзвычай абазнаны ў творчасці Пазнякова. Вось як распачынае ён свой артыкул, здалёк: “Уладзімір Гніламёдаў і Яўген Гарадніцкі, вядомыя навукоўцы, у прадмове да кнігі пад назваю «Прырода. Радзіма. Жыццё (Лад паэзіі Міхася Пазнякова)» напісалі так: «Міхась Пазнякоў — постаць шматгранная ў сучаснай літаратуры: паэт, празаік, крытык, перакладчык, публіцыст; піша ён творы таксама і для дзяцей і, апрача таго, з’яўляецца аўтарам некалькіх лексікаграфічных прац (напрыклад, «Слоўніка эпітэтаў беларускай мовы»). У такой разнастайнасці, аднак, няма раскіданасці і эклектычнасці: у розных паводле роду і жанру творах праглядваецца адзін характар — адкрыты, спакойны, далікатны і зычлівы. І цэласны — пры ўсіх сваіх асаблівасцях і адметнасцях».
Як бачна, пра паэзію пакуль ані слова. А вось усюдыіснага даўняга нашага сябра “ЛіМаразма” мы зноў пабачылі. Акадэмік Гніламёдаў! Ён, аказваецца, і стваральнік кнігі пра паэзію Міхася Пазнякова! Ох ужо гэтыя дзяржаўныя грошы, ну не даюць спакою яны, хочацца іх траціць, траціць, траціць – пісаць раманы, эсэ, артыкулы, літаратуразнаўчыя кнігі… Які ж гэта натхняльнік, якая ж гэта муза – кішэнь дзяржаўная!
(Вы заўважаеце, спадары, што амаль ва ўсіх артыкулах мы абарачаемся, нібы спадарожнікі, вакол Уладзіміра Гніламёдава, і натыкаемся на “Месяц” – асобу Міхася Пазнякова. Ну не абмінуць гэтыя глыбы ў выданнях холдынгу!)
А Мікола Леўчанка, як баяніст, што ўвайшоў у азарт, працягвае апяваць фаліянт Пазнякова: “Новую кнігу Міхася Пазнякова «Наталенне Радзімай» складаюць чатыры раздзелы: «Радзіма, малая Радзіма», «Матчына хата», «Тварыце, людзі, на зямлі дабро», «І будзе зноў гаіць вясна…». У іх увайшлі лепшыя вершы з папярэдніх паэтычных зборнікаў аўтара, але ёсць і нямала новых, у якіх ранейшае грамадзянскае гучанне ўзмацняецца. Але ў рэшце рэшт і яно звяртаецца да вытокаў жыцця паэта, да вёскі Заброддзе на Быхаўшчыне”:

Сюды — усе дарогі,
Пакуль мне сіл стае,
І мары, і трывогі
Бясконцыя мае.
Сюды: да рэчкі Грэзы,
Да лесу і лугоў,
Што для мяне, гарэзы,
Былі — мая любоў…

Ага, гэта, сябры, ужо выбранае. Але і не толькі. Ёсць і новыя вершы, і хутка яны складуць новую кнігу Міхася Пазнякова, а ты, спадару чытач, яе зноў аплаціш сваімі падаткамі, як і чарговую кнігу пра паэзію Пазнякова, якую напіша майстравіты акадэмік.
Пра якасць вершаў Міхася Пазнякова мы ўжо казалі не далей як учора – гэты паэтычны сурагат проста-такі шкодны для эстэтычнага выхавання людзей, якія неадменна разгорнуць “Наталенне Радзімай”, бо кніга і надалей будзе актыўна піярыцца і раздавацца літаральна ва ўсе значныя бібліятэкі краіны.
Але ж пакуль досыць пра брыгадзіраў.

………………………………………………………………………………………………..

Наступная старонка “крытыкі” бярэ нас у палон Гніламёдавым. Здаецца, нядаўна чыталі мы яго раманы, толькі-толькі глядзелі артыкулы “знаўцаў” пра яго творчасць, – а вось ён ужо сам, у хірургічным халаце крытыка, даследуе творчасць паэтэсы Наталлі Саветнай. Вы чулі раней пра такую? І з якой радасці акадэмік бярэцца даследаваць малавядомую паэтэсу, разгортваючыся на цэлую паласу? Задумайцеся. А пакуль глянем, што там яны натварылі.
“Жыве ў Гарадку паэтэса…” – так інтрыгоўна называе Гніламёдаў артыкул. Так і чуецца за гэтым нейкая містыка, таямніца.
На пачатку акадэмік дае нам досвед, што Саветная не толькі паэтэса, але і ўрач, псіхатэрапеўт, тонкі знаўца душы чалавека. Паводле Гніламёдава, паэтэса сабралася нас лекаваць сваімі тварэннямі (бо ў таленавітага ўрача мусяць быць і вершы таленавітыя!). Перад тым, як прывесці хоць нешта з вершаў, акадэмік агаломшвае нас філасофіяй: “Сёння ад паэта патрабуецца вострае адчуванне рэальнай праблематыкі сучаснага жыцця ў багацці яго новых асаблівасцей і прыкмет, уменне адлюстраваць іх у сваім ракурсе бачання…” Гэта хто ж патрабуе ад паэта “рэальнай праблематыкі”? Гэта калі ж паэзія цанілася прыземленай прывязкай да часу? Наадварот, чым мацнейшы верш, тым менш можна здагадацца, у якім дзесяцігоддзі ці стагоддзі ён напісаны. Многа ў вершах Пастарнака “сучаснай праблематыкі” («Скажи, какое, брат, тысячелетье на дворе?»). Або “Парус” Лермантава? Ды ён хоць учора мог быць напісаны.
Але ж дайце вершы Саветнай! І нарэшце Гніламёдаў нас заваблівае ў гэты свет, заахвочвае: “Паглядзіце, як глыбока яна напісала:

Не случается так, не бывает —
С дубом рядом берёзке не вырасти:
У корней его хлебного пая
Тщетно будет просить, словно милости.

Оп-ля, а што гэта за звер такі – “хлебны пай”? І чаму я павінен аб яго спатыкацца? І скажыце, спадар Гніламёдаў, гэта ў Акадэміі вучаць адразу вешаць ацэначныя ярлыкі “глыбока напісана”, і як гэта – глыбока напісаць?
А вось як Саветная бярэцца вучыць “заблукалых” людзей з Божаю дапамогай:

Удостой меня, Боже, чтобы я утешала,
И прощать боль обид Ты меня научи,
Напои состраданьем, дай любовь мне и жалость,
Укрепи, чтоб помочь заплутавшим в ночи…

Да паэзіі гэты банальны набор фраз і штампаў не мае ніякага дачынення. Але раз сам акадэмік сказаў нам, што гэта выдатна, то мусім паверыць.

А вось яшчэ адно нешта – “не прышый кабыле хвост” – я б сказаў, але баюся, што прафесар разгневаецца. Таму аддаю судзіць чытачу:

Мне ветер затыкает рот,
Из-за угла толкает в спину,
А я иду, иду вперед,
Лбом упираясь в исполина.

Гудит пришелец-ураган,
Сугробы страхов наметая,
А я иду, я — на таран! —
В цветущие объятья мая.

А напрыканцы артыкула Гніламёдаў проста-такі пагражае нам, што паэтэса яшчэ вернецца і скажа, чаго не сказала ў рэцэнзаваным ім зборніку: “Творчы патэнцыял паэтэсы значны, яна яшчэ не ўсё сказала, што хацела, не сказала, магчыма, самага важнага, самага цікавага. Так што будзем чакаць”.
(Ой, папа, не надо!)

………………………………………………………………………………………………..

Спадарства, паверце, што зусім не шукаю нагоды адхвастаць кіраўніцтва Беларускай літаратурай. Але, чытаючы “ЛіМ” апошніх месяцаў, шалею ад таго, што рэчаіснасць нашмат перасягнула ўсе мае самыя смелыя ўяўленні. Наменклатура не проста падмяла пад сябе афіцыёзную літаратуру – яна яе гвалціць штодня, атрымліваючы ад гэтага садысцкую асалоду.  Я хацеў быў прааналізаваць нумар 35 за мінулы год – дык там якраз надарыўся дзень пісьменства і прыйшлося мне перайсці на нумар 34. Асноўнае пачуццё – боль у душы, нібы не беларускую літаратуру, а асабіста мяне гвалцяць, гвалцяць і гвалцяць. Чыноўнікі. Так, вы не памыліліся: зноў Міхась Пазнякоў!
Спачатку ён рапартуе нам у артыкуле, што на трэцяй старонцы – “Сучаснаму чытачу”:
— Ці шмат маладых звяртаецца да вас са сваімі творамі? (Яна Явіч)
— Ужо некалькі гадоў сумесна з выдавецтвам «Чатыры чвэрці» выпускаем кніжную серыю «Мінскія маладыя галасы». Рыхтуем калектыўны зборнік вершаў, апавяданняў, эсэ пераможцаў літаратурнага конкурсу, які мы праводзілі сярод студэнтаў трынаццаці факультэтаў БДУ. Яго вынікі штогод падводзяцца ў Доме Масквы, а падборка лепшых сту дэнцкіх вершаў неўзабаве будзе надрука вана ў часопісе «Белая Вежа».
Дзе тут падкапаешся? Ну не раўнуючы нябачныя кнігі. Я, сябар Мінскага аддзялення, 12 гадоў пра такое не ведаю, не бачыў гэтыя зборнікі маладых, сам пра іх не чуў, пагатоў – ані разу не чуў ад Пазнякова прапаноў недзе выдацца. А тут – кіпучая дзейнасць, аказваецца… Ды толькі вось агляду кніг гэтых не бачым мы, чытачы, на старонках тыднёвіка. Яны, калі і выходзяць, то канаюць у Лету, не булькнуўшы. Бо выходзяць для галачкі. Кнігі, не пазначаныя і не асэнсаваныя крытыкамі, – мёртванароджаныя. А менавіта такія кнігі і выдае для галачкі Пазнякоў. Калі выдае… Ды ці не за кошт аўтараў? А калі і бясплатна – які сэнс у такіх кнігах? Адрапартаваў нядаўна Міхась Пазнякоў, што такіх кніг Мінскае гарадское аддзяленне выдала за апошні толькі год – 126! Палова сяброў Мінскага СПБ атрымалі кнігі. Па кнізе ў два года! Ды хопіць, спадар Пазнякоў, маніць – я, сябар вашай суполкі, за 12 гадоў не атрымаў ад вас аніводнай кнігі. І гэта вядомы пісьменнік, які прабіваўся насуперак вашай хлуслівай сістэме. Па вашай жа справаздачнасці я ўжо мушу мець каля 6 кніг ад СПБ за 12 гадоў. Няма гэтых кніг – нябачныя. А толькі даходзіць інфармацыя да мяне, што Вы, старшыня, за год выдаяце сваіх кніг 5 штук. Абвергнеце мяне ў каментарыях, судзіцеся са мной, што Вас агаварылі (?!).
Усяму, спадарства, ёсць свая мера. І абяцаю, што і надалей асабіста буду курыраваць справаздачу Пазнякова і займацца непасрэдна яго асобаю. Бо ён падманвае праз “ЛіМ” усю Беларусь. Нічога няма больш бязлітаснага і разам з тым адказнага, чым духоўныя бітвы. Для іх я выспяваў усё жыццё. Таму не буду шкадаваць для гэтага ні сіл, ні здароўя. Вас, чытачы, РАЗВОДЗЯЦЬ, і вы гэта павінны ўцяміць. Інакш дзеці Вашы вырастуць духоўнымі ахвярамі.

………………………………………………………………………………………………..

Далей ад Пазнякова: “За апошнія два гады Мінскае гарадское аддзяленне СПБ папоўнілася 12 маладымі творцамі. Каля 30 рыхтуюцца да ўступлення. Рэкамендавана да прыёму Дар’я Лёсава, на рахунку якой нямала адметных публікацый. Пры нашым аддзяленні працуе Школа маладога літаратара: ладзім індывідуальныя заняткі ды семінары для найбольш перспектыўных творцаў. Моладзь часта прыходзіць да нас на кансультацыі”.
Правільна, рэкрутуйце ў свае салдаты як найбольш душаў, якія будуць для вас паствай, натоўпам, масоўкай, перад якімі вы будзеце дэманстраваць “клас”. Але памятайце, спадары чыноўнікі, што і сярод іх прасочацца нязручныя людзі са сваім незалежным поглядам і што Давід заб’е Галіяфа ў рэшце рэшт .
Здзейснім скачок літаральна праз старонку – і мы, радзімыя, зноў з Міхасём Пазняковым, старшынёй нашым! Тут ён нас вучыць на асабістым прыкладзе, як трэба тварыць паэтычныя публікацыі (два гады ў чарзе ён не стаяў, паверце). Арыгінальныя назвы яго вершаў такія: “На радзіме”, “Татаў сад”, “Матулі”, “Бацькоўская хата”. “Перад ад’ездам”. І падумайце, калі ўжо такія сакральныя тэмы вершаў, то ці варта даваць банальныя назвы? Назва – ключ. Што ж, адчыняем.
Купальскае, напеўнае выводзіць старшыня МГА СПБ:

Сэрцам прачулым пяшчоту ўбіраючы,
Слаўлю бацькоўскі, найлюбасны кут,
Жыць можна ў розных краях прыпяваючы,
А нарадзіцца й памерці — вось тут.

Без глумлення над сыноўскімі пачуццямі – закасцянелы, застарэлы перапеў Коласа і Купалы. Нічога адметнага, арыгінальнага, асабістага, не кажучы ўжо пра мастацкае – тут нямашака. Стандарт вясковай настальгіі. Не чуецца ні канкрэтнай хаты, ні жывога жыцця. Два апошнія радкі проста – пошласць: ясна, што нарадзіцца можна толькі на радзіме, а жыць, якім бы жыццё ні было, – дзе заўгодна. А паміраюць зусім не як святыя – тады і калі, і дзе захочуць, а дзе смерць заспее – зазвычай якраз не ў бацькоўскай хаце. Таму створаная для нас літаратурная падробка пад паэзію ад Пазнякова – сама сябе адсцябала
Далейшы выбраны мной кавалак – зусім зневажае свайго аўтара:

Лета ў паркалёвым сарафане,
З ружаю чырвонай у руцэ.
І бярозка вабіць белым станам,
Быццам бы памылася ў рацэ.

Стройны клён прычэсвае чупрыну,
У вакно люстранае глядзіць,
Пазірае светла на рабіну,
Што пачырванела і трымціць.

Увага! На дварэ, як бачна па першай строчцы, – лета ў разгары! Але гэтым “паркалёвым” летам арабіна (якая чырванее ўвосень) – “пачырванела і трымціць”! Вяскоўцу гэтага не ведаць?! Гэта ж як трэба ачарсцвець, памерці душою. Ды ў Мінску рабіны ёсць – агледзьцеся, пан Пазнякоў. Не чырванее арабіна ўлетку, яе чырвань – прыкмета кастрычніка. Запомніце, калі гэта вам дапаможа.
А ўжо гэтая бярозка, што “памылася ў рацэ” – дрэва, якой найдалей ад вадаёмаў стараецца расці… Яшчэ хвоя бы, вярба – куды ні ішло.

………………………………………………………………………………………………..

Акадэмік Уладзімір Гніламёдаў палюбіў часопіс “Полымя” моцна, страсна і неадступна. Цягнікі яго раманаў штогод, ужо другое дзесяцігоддзе, спыняюцца там, адпачываюць, набіраюцца сіл і выпраўляюцца ў вялікую літаратуру. Любоў аказалася надзвычай моцнай і ўзаемнай, акадэмік не выпускае талію каханкі ні на секунду, будучы, як зазвычай пры позняй любові, дужа патрабавальны і самаахвярны адначасова. Не, акадэмік паважае і аддае даніну іншым дзяржаўным выданням, ён дазваляе перакладаць свае раманы “Нёману”, дазваляе іх выдаваць “Мастацкай літаратуры” шыкоўнымі кнігамі, – але з яго любоўю да “Полымя” нішто параўнацца не можа.
Я, прыкладам, таксама лічу сябе аўтарам “Полымя” і з 2003 года друкаваўся там разоў шэсць. Значыць, раз на два гады. Але не адчуваў узаемнай любові, даверу і злагады. Я быў толькі маладым каханкам, які залез да палюбоўніцы праз акно, я тросся, што вось-вось прыйдзе законны муж і мяне вышпурне. Да апошняга моманту, пакуль не пабачу свае радкі ў часопісы на ўласныя вочы, я перабываў у разладдзі ды стрэсе.
Не тое – Уладзімір Гніламёдаў. Яго прысутнасць у часопісе я адчуваў заўсёды – з’яўляючыся там зрэдку, я пастаянна перасякаўся з прафесарам. То я пачынаю публікацыю рамана, а ён заканчвае свой. То наадварот. То сціплая падборка маіх вершаў укліньваецца ў нумар, дзе доўжыцца публікацыя яго эпапеі. Я практычна ані разу не патрапіў у часопіс, каб не ўнюхаў там законнага мужа. І горка рабілася ад таго, што “Полымя” мяне ніколі па-сапраўднаму не палюбіць, не прамяняе на акадэміка.
І вось я разлучаны з любімым часопісам. Ужо два гады нічога туды не нашу. Змяніўся і склад рэдакцыі. Сышоў Мікола Мятліцкі. Але эпапея і любоў Гніламёдава да часопіса не астывае! З новымі раманамі, што ткуць і ткуць раскошны кілім, выступае прафесар. Ён у нечым нагадвае састарэлую спартыўную зорку, якая, нягледзячы на ўзрост, перамагае маладых і амбітных. Тыя плачуць, не ў змозе адужаць спартыўнага генія, спадзеючыся толькі на тое, што ўзрост возьме сваё. Аднак не стамляецца спартсмен – і ў 35, і ў 40 гадоў размахвае ён ракеткай, стрэльбаю, бейсбольнай бітаю. І маладыя ў адчаі.
Аднак жарты ў бок і паспрабуем цвяроза паглядзець на стыль пісьма геніяльнага акадэміка, які дазваляе яму так доўга і неадступна любіць айчынную літаратуру, а літаратуры – стагнаць ад страсці і захаплення.



На другой старонцы “крытыкі” змешчаны задоўжаны, грунтоўны, млявы і глыбакадумны літаратуразнаўчы артыкул “Літаратурная думка Антона Луцкевіча” выраблены Аленай Карп.
Лаўлю сябе на тым, што праводжу рэвізію архіва “ЛіМа” і проста сведчу ў дакументах: “Падман. Не крытыка”, “Не крытыка”, “Не крытыка”. Уяві, чытач, колькі разоў за гэтыя гады цябе падманулі. Разглядаць і каментаваць гэтыя артыкулы, напісаныя і змешчаныя не да месца, у мяне не стае сілаў.
І нарэшце, крытычны артыкул! У самым канцы рубрыкі “крытыка”. Супрацоўніца “ЛіМа” Анастасія Грышчук аналізуе… шматлікія сучасныя раманы Южыка? Не. Кнігу вострай крытыкі Аляксандра Новікава? Зноў міма. А – кнігу нязменнага госця “ЛіМаразма” акадэміка Уладзіміра Гніламёдава!
Гніламёдаў без перабольшвання – наша ўсё! Яго ўлада на беларускую літаратуру бязмерная – ад Гомеля да Браслава, ад Брэста да Віцебска, ад “Звязды” да “Нёмана”, ад “Полымя” да… “Галіяфаў”. Так, я не памыліўся, менавіта незалежнае выдавецтва “Галіяфы”, якое спецыялізуецца выключна на беларускай літаратуры, выдала рускамоўную літаратуразнаўчую кнігу Гніламёдава “На рубеже времен”. З якой, здавалася радасці? І чаму рэкламуецца незалежнае выдавецтва ў “ЛіМе”? А таму, што яна асвечана сонцам нашым – акадэмікам усяе Беларусі. Чакайце, ну ладна, рэкламуюць. А чаму ж выдалі Гніламёдава ў “Галіяфах”? Хе, а таму што акадэмік наш некалі дапамог зарэгістраваць гэтае слыннае выдавецтва, без яго ніяк чыноўнікі не згаджаліся! Логіку маю зразумелі? Няма ў нас дрэнных і апазіцыйных выданняў, ёсць мізэрныя людзі, пра якіх не пішуць і якіх не друкуюць, і якіх не рэгіструюць у якасці выдаўцоў.
Творчасць акадэміка неабсяжная і шматгранная, ледзьве крануўшыся чараўнічай рукою, ён напаўняе святлом і духам любую тэму. Гэтым жа разам… Зрэшты дадзім урывак з артыкула:

“Уладзімір Гніламёдаў, вядомы літаратуразнаўца і пісьменнік, не бярэцца развязаць вузел, але даследаванне «На рубеже времён: Русскоязычная поэзия Беларуси» (Галіяфы, 2013) — гэта дакладны (прынамсі, ствараецца такое ўражанне), гарманічны і нават прыгожы малюнак «з натуры». У. Гніламёдаў дае агульны план: развіццё рускамоўнай літаратуры Беларусі — ад Сімяона Полацкага і да нашых дзён (дакладней, да разбурэння СССР)”.

Чытачы “ЛіМаразма” не забыліся, як натхнёна і непаўторна, на цэлую старонку тыднёвіка, даследаваў Гніламёдаў вершы невядомай рускамоўнай паэткі Саветнай? Для сапраўднага талента няма неадольных тэмаў і неадужных спраў.

………………………………………………………………………………………………..

Далей яшчэ адна шэдэўральная вытрымка з начальніка ўсяе Літаратуры: “Аднак практыка паказвае: чым ніжэйшы агульны ўзровень пісьменніка, тым большай увагі да сябе ён патрабуе. Часцяком такія аўтары імкнуцца публічна павучаць іншых, як трэба пісаць. На мой погляд, праблема ў тым, што сучаснай літаратуры вельмі не хапае канструктыўнай крытыкі”.
Ох ужо гэтыя крытыкі! Іх па-добраму просяць крытыкаваць КАНСТРУКТЫЎНА, а яны, паршыўцы, крытыкуюць РАЗБУРАЛЬНА! Але ж скажыце, ці не задача крытыкі якраз павучаць, як трэба і не трэба пісаць? Іншай задачы ў яе ўвогуле не стаяла ніколі. У нас жа крытыкай, усе ведаюць, сталі лічыць гістарычныя, краязнаўчыя, публіцыстычныя ну і, на благі канец, літаратуразнаўчыя артыкулы. І менавіта таму, што яны не павучаюць, як трэба пісаць, нікога не закранаюць, не абражаюць, яны – “канструктыўныя”!
Далей Мікалай Чаргінец абсалютна слушна гаворыць: “— Апошнім часам добры ўзровень развіцця атрымала беларуская краязнаўчая і гістарычная літаратура”.
А вось у гэта мы верым усёй душою, бо 1) САМ Алесь Калюкевіч – краязнаўца; 2) Краязнаўства і гісторыя – гэты зручны сыход ад рэальнасці, не трэба нікога ні крытыкаваць, ні павучаць, ні спатыкнуцца аб скандальны мастацкі твор! Гісторыя і краязнаўства ж працуюць з мёртвымі, А мёртвым не баліць.
А вось тут ужо ржу-не-магу: “У галіне дзіцячай літаратуры плённа працуе празаік і драматург Георгій Марчук, аўтар зборніка з 50 казак «Добрае сэрца». З выхадам новых значных кніг паэзіі можна павіншаваць Міхася Пазнякова, Тамару Краснову-Гусачэнка, Людмілу Кебіч і цэлы шэраг іншых прадстаўнікоў СПБ, сярод якіх усё ярчэй заяўляе пра сябе маладое пакаленне”.
А то мы з вамі не ведаем, што і Пазнякоў, і Марчук, і Краснова-Гусачэнка, і Людміла Кебіч – чыноўнікі СПБ?! І дзе кнігі яркага “маладога пакалення”? Дайце канкрэтныя імёны!

………………………………………………………………………………………………..

Чацвёрты нумар “Полымя” за гэты год адметны шмат чым. Па-першае, там доўжыцца друкаванне эпапеі акадэміка Гніламёдава, якая пачалася ці не ў мінулым тысячагоддзі. Па-другое, там адсутнічае поўнасцю літаратурная крытыка. Па-трэцяе, там збольшага прысутнічаюць аўтары, якія з’яўляліся на старонках “Полымя” і дваццаць, і трыццаць гадоў таму. Па-чацвёртае, там змешчана нізка вершаў Людмілы Кебіч “У абдымках летуценняў”. Улічваючы, што Кебіч чалавек выключна практычны, зямны, то мне вельмі цяжка аказалася ўявіць, як з воблака нябачных летуценняў вымкнулі ласкавыя рукі і моцна абнялі аўтарку. Падборкай вершаў я зацікавіўся адразу, бо яшчэ не знаёмы з творчасцю гэтай знакамітай паэткі, пра славу якой сведчаць біяграфічныя звесткі:

Кебіч (Вайтулевіч) Людміла Антонаўна нарадзілася 17 ліпеня 1951 года ў гарадскім пасёлку Краснасельскі Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. Скончыла аддзяленне тэорыі музыкі Маладзечанскага музычнага вучылішча (1971), філалагічны факультэт Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы (1981). Працавала выкладчыкам музычна-тэарэтычных дысцыплін у Гродзенскім дзяржаўным каледжы мастацтваў. Цяпер — старшыня Гродзенскага абласнога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Аўтар паэтычных кніг «Па музычных законах» (1996), «Зялёная рутвіца» (2001), «На беразе белай ракі» (2003), «Ключы ад Неба» (2005), «Светач мастацтва» (2008), «Непераможны колер охры» (2008), «Дамінанты лёсу» (2014) і інш.
Лаўрэат Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2010). Узнагароджана нагрудным знакам «За ўклад у развіццё культуры Беларусі» (2009), медалём Францыска Скарыны (2014).

Як бачна, чалавек адукаваны не толькі філалагічна, але і музычна.
Адразу зазначым, што хоць “Полымя” выдзеліў паэтцы няшмат старонак, а іменна дзве, ён тым не менш, у выглядзе выключэння, дазволіў завярстаць вершы ў дзве калонкі, цесна-цесна, каб чытач змог найпаўней азнаёміцца з творчасцю лаўрэаткі.
Прывядзём першы верш.

БЭЗАВЫ ДОМ

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе ўспаміны жывуць дарагія,
дзе пад маміным цёплым крылом
мы былі незваротна другія.

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе надзейныя татавы рукі
нас звязалі сямейным вузлом,
дзе жыцця спасцігалі навукі.

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе сустрэне мяне мая вішня,
што расце і цяпер пад акном
і красуе духмяна і пышна.

Дзе гарыць жыццядайным агнём
сэрца светлай, як мара, радзімы,
дзе яшчэ мы ўсе разам жывём
на зямлі сваёй роднай, адзінай.

Дзе за круглым вялікім сталом
ні сябрам, ні суседзям не цесна,
дзе людзей памінаюць дабром,
і бяседа ліецца, як песня.

Кожны міг занатую радком,
каб у бездань цябе час не зрынуў.
Завядзі мяне ў бэзавы дом,
і я болей яго не пакіну.

Адразу ўспыхвае пытанне, да каго звяртаецца Кебіч, каб яе ў бэзавы дом завялі? Асоба правадніка не пазначана, і застаецца толькі гадаць, светлыя сілы ці якая нялёгкая панясе паэтку ад цёплага наседжанага месца ў счарнелую хату. Але выраз “пад маміным цёплым крылом” пераконвае нас у тым, што весці аўтара туды могуць толькі летуценні, фантазія, бо ў людзей крылаў не бывае, у дадзеным выпадку метафара натужлівая, няўдалая. Тым больш што ў таты рукі замест крылаў прысутнічаюць – “дзе надзейныя татавы рукі”.
Варта прызнаць, што рыфмаваць і ўвогуле складаць вершы Людміла Кебіч умее. Рыфмы ў большасці правільныя, рытм выкананы, мілагучнасць прысутнічае. Хоць песню спявай. Але за гэтай правільнасцю не бачна своеасаблівасці, адметнасці, балеснасці душы, якая прагне фантазіяй перанесціся ў мінулае, дзе было лагодна і добра. Такія вершы і на такую тэму, і нават лепш складзеныя мы чытаем тысячамі ў перыёдыцы і праходзім міма іх, не запамінаючы і потым ніколі больш з імі не сутыкаючыся. І не дапамагаюць тут ні дваццаць паэтычных зборнікаў, ні літаратурныя чыноўныя пасады. Гладка зайшло ў душу і гладка выйшла з яе.
У вершы Кебіч няма надрыву, адзін саладжавы пазітыў, мядовая патака. А між тым жыццё – гэта няспынная барацьба дабра са злом, прычым зло гэтае прысутнічае не толькі звонку, а і ўнутры чалавека. Людміла ж Кебіч, выстаўляючы нам гэтую “красу ненаглядную” сваіх вершаў, яўна хавае сваю сапраўдную сутнасць, у якой змагаюцца люта дабро і зло. Верш, у якім не бачна гэтай барацьбы, – порхаўка.
У вершы не прысутнічае ніводнай сваёй, арыгінальнай метафары, ён спрэс склеены з клішэ, штампаў. Прабяжыся, чытач, па кожным радку і знайдзі хоць адну новую, яскравую метафару. І гэта на фоне правільнасці, гладкасці, мілагучнасці верша! Нічога свайго. Нібы імправізуе салодка рэстаранны тапёр, а мы чакаем мелодыі Моцарта.
Другі верш таксама ўражвае бездакорнасцю формы, правільнасцю:

ЦЮЛЬПАНЫ

Час не дарэмна скарыстаны:
мінаю наш універмаг,
а ля яго — гарой цюльпаны,
у шклянках, вёдрах, на сталах…

З чаго яны? З вясновай пены?
Пяшчоты сонечных вышынь?
І ўжо пяюць, звіняць катрэны
маёй абуджанай душы.

Бяру шчасліва, як каханне,
як сэнс жыцця, як цэлы свет,
як сімвал весніх спадзяванняў
на лепшы лёс, жывы букет.

Але за душу не бярэ. І менавіта ад перабору сонечнасці, саладжавасці, мядовасці гэтага паэтычнага торта. Да таго ж першы радок “Час не дарэмна скарыстаны:” выпадае з агульнай лірычнасці, гэта ўжо нейкі разлік, калі карыстаеш час правільна. Усе метафары – таксама штампы. Тут бы і хацеў пахваліць, ды няма за што зачапіцца. Форма правільная, змест пусты, без энергіі. Магчыма, аўтарцы замінае яе музычная адукацыя, ёй хочацца зрабіць усё гожа, правільна, як вучылі падручнікі, як доктар прапісаў. Але ў паэзіі мусіць прысутнічаць пэўная шурпатасць, няправільнасць. Як, дарэчы, і ў сапраўднай музыцы. Мы чакаем ад вершаў пераліваў розных пачуццяў, эмоцый, скачкоў з высокіх “нотаў” на нізкія, а Кебіч іграе нам завучаныя гамы.
У падборцы, спадар чытач, прысутнічаюць яшчэ два вершы, але не будзем іх тут разглядаць. Бо яны, нібы пад капірку, такія ж, як і два папярэднія. У іх паэтка зноў збягае ў родную вёску (толькі у летуценнях, целам, напэўна ж, трымаючыся цвёрда за горад?!), дзе наталяецца прыродай, воляй, прасторам. Але пра “наталенне радзімай” ужо напісаў слынны паэт Міхась Пазнякоў, чыя кніга неаднойчы рэкламавалася ў выданнях холдынгу. Наўрад ці Людміла Кебіч яго пераплюне.
Зрэшты, даруйце, усяго адну, завяршальную, страфу падборкі я такі прывяду:

І ўсё сваё жыццё перагартаць,
наслухаМіхась Южык

100  “ЛіМаразмаў”

ЛіМаразм-1

Гартаю архіў тыднёвіка “ЛіМ” за 2014 год – год з якім мы нядаўна так весела развіталіся. Душаць слёзы, накочваюць успаміны. Любімая газета, якая з 1998 г. стала для мяне не раўнуючы літаратурнай бібліяй. Як святыя чыталі кожны дзень Евангелле, гэтак і я, малады і натхнёны, расцягваў свежы нумар “ЛіМа” на цэлы тыдзень. Я спазнаваў яе вялікасць Літаратуру, якая ўяўлялася дзівосным храмам з калонамі і вітражамі. У храму быў свой алтар, свае святыя і, як належыць, свой Бог. Дакладней два багі – Купала і Колас, узнёслыя, недасяжныя, непагрэшныя. Пад імі сонм святых – Караткевіч, Быкаў, Мележ, Шамякін. Як і ў любым храме, я адчуваў сваю часовасць, быў госцем, тады як багі ды святыя, здавалася, лунаюць там вечна. У храме здзяйсняліся малебны – пісьменніцкія сходкі, прадавалася храмавая літаратура – кнігі сапраўдных літаратараў. Я не быў сапраўдным, я толькі вучыўся. Кніг сваіх у мяне не было.
Так я блукаў па храме Літаратуры доўгія гады, паціху павышаючы свой пісьменніцкі статус, а галоўнае, набіраючыся досведу.  Залы, залы, залы і… недзе ў аддаленым, самым прыгожым зале мне мроілася шчасце. Я маліў работнікаў храма паказаць мне гэтую залу шчасця, рай, куды імкнецца мая душа. І як жа здзівіўся я, калі адзін напаўп’яны служка, каб адмахнуцца ад мяне, давёў да высокіх прыгожых дзвярэй, адчыніў… За дзвярыма быў нізкі, цёмны, паўпадвальны пакой. Абсалютна пусты. З яго цягнула пылам і сырасцю. “І гэта тое, куды імкнуліся мае светлыя мары?” – залямантаваў я, агаломшаны. – Там нічога няма?!” – “Так, няма…” – уздыхнуў служка і паплёўся па сваіх храмавых справах.
На гэтым скончылася мая рамантыка і пачалося сапраўднае жыццё ў літаратуры, афіцыйную частку якой па-ранейшаму найпаўней асвятляе “ЛіМ”. Гартаю архіў-2014. Даўно, прызнаюся, не чытаў тыднёвік, года з 2010 – толькі спарадычнымі наскокамі. І вось знаёмлюся. І прыходзіць вобраз. “ЛіМ” наш нагадвае цяпер падводную царкву, то бок адначасова і няўлоўную на газетных прасторах закрытую падводную субмарыну і храм. Тут па-ранейшаму моляцца Купалу і Коласу, толькі цяпер, як адчыніліся архівы, выявілася, што не багі яны зусім, а простыя смяротныя людзі з шэрагам слабасцяў, дый не такія ўжо геніяльныя. Ну святыя яны літаратурнага храма цяпер, ніяк не багі. Памерклі ў сваёй непагрэшнасці і Караткевіч, і Шамякін, і Быкаў. Засталіся проста людзьмі і харошымі, і нават вельмі харошымі літаратарамі. Вечная памяць. Але малебны ў “ЛіМе” ім служаць рэгулярна, як у самай сапраўднай царкве.
Астатнія – часовыя ўсе, жывыя, з плоці і крыві, людцы простыя, хоць і ўганараваныя білетамі СПБ. Карацей, паўсядзённая валтузня, мітусня ў барацьбе за хлеб надзённы, за месца пад сонцам, за славу. Зрэшты, прыхаджане літаратурнага храма папаўняюцца рэгулярна. Ледзьве не ў кожным нумары ганарлівая калонка – “Прынятыя ў СПБ”, з фота і прозвішчамі. Тыдзень за тыднем, як заведзеныя, пашыраюць нашы літаратурныя жрацы сваю паству. А ў вачах гэтых навічкоў такая надзея, такая наіўнасць, такая ахвота самааддана служыць! Ды даволі хутка пазняковы, чарказяны і марчукі ім патлумачаць тактоўна, што яны проста мяса, проста масоўка, проста для справаздачы і максімум, што будуць мець ад Саюза, гэта магчымасць выступаць са сваімі кніжкамі, якія яны выдадуць за свой кошт, перад публікай на Беларусі. Без коркі СПБ і гэтага ў нас нельга рабіць.
І гэта самае мяккае, што скажуць маладым начальнікі СПБ. Для асабліва настойлівых і амбітных размова будзе інакшай. Памятаю, як цынічна указаў пры канцы 2000-х мне на мой статус Міхась Пазнякоў – АДНО маленькае апавяданне на ТРЫ гады ў “Нёмане”. І гэта пры тым, што я ўжо надрукаваў раманы тры ў самім “Полымі”, – ні на секунду не сумеўся, не пачырванеў Пазнякоў, паказаўшы, што сапраўдныя літаратары, то бок застарэлае камуністычнае кубло графаманаў, сядзіць менавіта ў “Нёмане” і рамантычныя веянні ды прагрэс туды па-ранейшаму не даходзяць. Ва ўсім астатнім – мы да цябе ўсёй душой, завяраў Пазнякоў, прыходзь, маўляў, пагамонім, падтрымаем, прэзентацыю зладзім, грошы на памінкі маці дадзім. Але пра статус свой – памятай!
Так што ўступайце ў шэрагі СПБ!
Аднак вернемся да тыднёвіка. Ён відавочна сказіўся за апошнія гады ад літаратуры ў бок публіцыстыкі, краязнаўства. Тут бачыцца рука Алеся Карлюкевіча, краязнаўцы і даследчыка па сваёй сутнасці, чалавека магутнай волі ды працаздольнасці. Усе выданні, хочаш не хочаш, скіраваны пад яго густ. Крытыка амаль знікла. Крытычная палеміка – пагатоў. Пад рубрыкай “крытыка” друкуюцца літаратуразнаўчыя, гістарычныя, публіцыстычныя і краязнаўчыя артыкулы. Навошта тады гэты фарс – зніміце шыльду, якая не адпавядае сапраўднасці! Назавіце рэчы сваімі імёнамі. Аж не – імітуюць літаратуру.
Узровень літаратуры (паэзіі, прозы) неблагі… для паўвекавой даўнасці, цяпер так не пішуць, на жаль. Затое трапляюцца сярод аўтарак вабныя фоткі, што радуе. Даюць дзяўчатам пакрасавацца ў тыднёвіку раз на жыццё, а потым – да справы сваёй прыроднай, на кухню, у спальню, у ложак. Літаратура не галерэя.
Перада мной “ЛіМ” №48 2014 года. Агледжу толькі яго літаратурныя старонкі, у краязнаўстве не кампетэнтны.
Паэзія прадстаўлена Міхасём Мамонькам (знаёмае прозвішча з мінулага тысячагоддзя), Таццянай Цвірка і Вольгай Бяловай.

І хоць Міхась Мамонька апявае мой любімы горад Гомель, далей ад вось гэтых першых радкоў я не вазьмуся яго чытаць:

Гомель

Калыска Палесся
Бы помнік душы.
Між
Адвечных лясоў —
Як святая
Матуліна песня,
Радзіміча
Покліч з вякоў.
Сонца
Трымцела ў нетрах,
У лужынах
Шэрхла святло.

(Вы не чулі такога нідзе? Я чуў, і разоў тысячу.)


А вось “шэдэўральны” кусок ад Таццяны Цвірка:

Люстэрка падмануць? Наўрад ці выйдзе.
Гадзіны. Дні. Гады. Жыццё бяжыць…
Не клічу маладосць. Яна не прыйдзе.
«Зноў ягадкай» зусім нядрэнна жыць.

(Так, ведаем, што і час бяжыць, і маладосць не вернецца… адно турбуе – паэзія дзе?)


Вольга Бялова, прынамсі, гарманічная:

***
Апошняе слова маё —
табе.
Апошні світанак.
І сонечны ранак.

Апошні мой позірк
і покліч, і дотык —
усё, усё, мой любы,
табе.

Бяры. Беражы.
Усё. Назусім.
Перад небам не хлусім.

І хоць факту паэзіі тут таксама няма, смакуючы файнае фота, верыш: дзяўчына створана для кахання. І на сэрцы цяплее.

Апавяданне Алены Стэльмах “Дуб і Крумкач” ацэнцы не падлягае з прычыны, якую я ўказваў вышэй: так у трэцім тысячагоддзі не пішуць! Вось кавалак, і вы ўсё зразумееце:

“А тады, як шуганула па вуліцы паводка, здавалася, бездарожжу не будзе канца. Плыло, бурліла, падскоквала, віравала ўсё: і камякі снегу; і скрыгалі лёду, і палена, што не трапіла ў печ, і чыесьці вароты, знесеныя калядоўшчыкамі на стары Новы год…”

(Расцягнута, старамодна, сонна, не дынамічна.)

Гэта, што тычыцца “мастацкай” часткі. Паглядзім крытыку…
А, знаёмыя ўсё абліччы! Разбіраюць чарговы фаліянт Уладзіміра Гніламёдава. “Проза 20 стагоддзя” – ух як гучыць! Спалохаешся. Крытык Яўген Гарадніцкі не шкадуе эпітэтаў: “знакаміты раманны цыкл У. Гніламёдава”, “КПЗБ і яе асобных сяброў. Аднак тэматыка гніламёдаўскіх раманаў усё ж такі значна шырэйшая і звернута перш за ўсё да гуманістычных каштоўнасцей агульначалавечага кшталту”, “Уладзімір Гніламёдаў, перакананы гуманіст, на баку дабра і праўды, а значыць, — на баку сваіх герояў, для якіх гэтыя каштоўнасці маюць першаснае значэнне”
Эге-ге, панове! Хацеў бы я падлічыць, колькі агульначалавечага ўрону, шкоды айчыннай літаратуры прынёс гэты гуманіст Гніламёдаў, бесперастанна, цягам 12 гадоў, друкуючы свае раманы ў “Полымі”! Колькі ж ён АДЗІН дзяржаўных грошай забраў, колькі ж з-за яго іншых пісьменнікаў не надрукавалі НІЧОГА свайго, менавіта таму, што Гніламёдава ў нас да мно-о-ога! Дзе тут гуманізм, тут няма простага сумлення і чалавечнасці. А людзі співаліся, параненыя адмовамі ў публікацыях, некаторыя ўжо памерлі, напэўна. Гуманіст, ёрш тваю дваццаць…
А ўвогуле проза Гніламёдава бяздарная, з усёй адказнасцю гэта кажу, прычым ад розных прафесіяналаў чуў пацверджанне гэтаму. Але ж – акадэмік, таму і маўчаць, церпяць гэтае ліха. У раманах Гніламёдава ёсць усё, акрамя галоўнага – асобы і філасофіі самога аўтара, што і з’яўляецца вартасцю любога мастацкага твора. Самавыяўлення няма. А што можа выявіць Гніламёдаў, які задушыў сваёй тушай у “Полымі” дзесяткі раманаў, якія не надрукаваліся праз яго празмерную пладавітасць і блатнату? Хто падлічыць мне гэтыя страты?

“Дабівае” і без таго неаб’ёмную літаратурную частку “ЛіМа” №48 велізарны краязнаўча-гістарычны артыкул за подпісам Алеся Карлюкевіча. Вартасць краязнаўства, паўтараю, ацэньваць па некампетэнтнасці не бяруся.
Такія вось, спадары, калядныя пірагі.
Спадзяюся, што развіццё рубрыкі “ЛіМаразм” паступова дасць нам поўнае ўяўленне пра нашы справункі літаратурныя.
Таму да сустрэчы.


ЛіМаразм-2

ЛіМаразм-2. «Пад кулі у кашулі»

Думаў паглыбіцца ў архіў 2014 г., але падаспеў першы нумар “ЛіМа” гэтага года. Не скажу, што анонсы на першай старонцы заінтрыгавалі мяне, роўна як і лозунг-назва першага артыкула года: “Увага, моладзь на старце!”. Лозунгам ад СПБ я даўно не веру і ведаю, што “моладзь на старце” насамрэч не выклікае ў нашых бывалых літаратараў нічога, акрамя насцярожанага раздражнення. Бо моладзь па прыродзе сваёй заклікана адваёўваць, адбіраць – месцы ў часопісных публікацыях, грошы, славу, жанчын.
І тым не менш першы нумар года прымусіў мяне адкласці архіў года мінулага і паглядзець, чым мы збіраемся жыць. Тым больш што аналізую я пераважна літаратурную частку тыднёвіка, а яна па традыцыі невялікая.
Прыступаючы да крытыкі тэкстаў, адчуваю сябе як хірург, які мусіць рабіць людзям балюча, каб потым ім жылося лягчэй. Памятаеце, так гаварыў Жэня Лукашын з вядомага фільма. І для хірургаў такая пазіцыя цалкам справядлівая. Для літаратурных крытыкаў – не зусім. Мы робім людзям балюча часта не для таго, каб ім жылося лягчэй (графамана ў пісьменніка не выправіш), а для таго, каб літаратуры і чалавецтву ўвогуле потым, праз гады і гады, жылося лягчэй. Мы ачышчаем духоўнае асяроддзе, як бы гэта пафасна ні гучала.
Што ж, пачнём, памаліўшыся.
Паэзія тут прадстаўлена па традыцыі трыма паэтамі – Казімірам Камейшам, Валеры Пазнякевічам і Аксанай Ярашонак. Прычым Камейша займае сваімі вершамі плошчу роўна такую, як астатнія двое. Гэтым у нас любяць указаць статус – то бок чые вершы апрыёры больш важкія. З іх і пачнём.
Казіміра Камейшу мы ведаем даўно. Літаратурны старажыл. Вясковы філосаф. Рэдактар. Мініяцюрыст. Лірык. Чалавек няспешны, удумлівы, прытоены. Вершы і філасофскія роздумы ў Камейшы маюць пераважна адзін накірунак – ціхая меланхолія. Энергетыкай і грамадзянскім пафасам гэты паэт небагаты. І такое ўражанне, што не пакутуе ад сваёй меланхоліі. Бо ад яе пакутуюць адно людзі страсныя, выбуховыя, калі трапляюць у яе, ім знаходжанне ў гэтай сферы нязвыкла. Не тое – Казімір Камейша.
Вось найтыповейшае для паэта чатырохрадкоўе:

А няма зімы былой,
За акенцам дожджык хвошча.
І сяджу я за сталом,
Маладым гадам зайздрошчу.

Або:

Нешта ные і баліць,
У баку часамі коле.
А шалёнымі былі
Маладосці маёй коні.

І так – гадамі, дзесяцігоддзямі, перапяванне аднаго і таго ж, увабранае, праўда, у даволі гожую мастацкую форму.
Але падводзіць і форма:

Я зноў нанова гэты шлях,
Як твор забыты, перачытваў.
Але па-новаму з вулля
Плыла пчаліная малітва.

Вобразнасць страфы даволі арыгінальная, свежая. Аднак мой чуйны слых упарта чапляецца за няўклюднае “зноў нанова”, то бок “масла масленае”. Памятаю, колькі гадоў таму разбіраў сучасную паэзію для часопіса “Тэксты” і натрапіў у зборніку Адама Глобуса на гэтае ж “зноў нанова”. Яно так мяне “ўразіла”, што я потым увесь артыкул памінаў злашчаснаму паэту гэтую яго абмылку. Аднак паверыць, што Камейша Глобуса начытаўся, не выпадае. Таму высунем іншую версію – нейкі наш класік трыццатых гадоў зрабіў гэты ляп і перадае, як заразу, праз дзесяцігоддзі маладым і старым.

Ёсць у падборцы і верлібр, які не нясе ніякіх прыкметаў паэзіі:

***
Я — селянін усяго.
Не зайздросце мне.
Як доля, спрацованы рукі мае.
Зямля мне баліць у грудзях,
Пад пазногцямі,
Бо вечна хапаюся за яе.

Ні вобразнасці, ні арыгінальнай думкі, ні прыгожых словазлучэнняў. А вось няправільнае “спрацованы” замест “спрацаваны” прысутнічае.

Паэтычную частку тыднёвіка працягвае Валеры Пазнякевіч. Прозвішча для мяне знаёмае, але не болей за тое. Азнаёміўшыся з вершамі, не знайшоў іх таленавітымі. Галаслоўным быць не люблю. Зірніце на гэта:

Кашуля мая, вышываная!
— З табою мне дыхаць лягчэй,
Бо ты — мая мара жаданая —
Узор улюбёных вачэй.

Абдымеш ты плечы матуляю,
Каханкаю ў вочы зірнеш...
З табою не страшна пад кулямі
Мне скласці апошні свой верш.

Спадары, а скажыце вы мне, якім чынам кашуля можа стаць “узорам улюбёных вачэй”? Тут ніякая логіка не вытрымлівае. Пра эстэтыку ўжо не кажу. Далей: абняць плечы матуляй кашуля, уявім, можа. А вось як адначасова (!) яшчэ і зірнуць у вочы – каханкаю?! А потым аўтар і зусім з кашуляй пад кулі сабраўся – гэтак яе палюбіў! Верш па меншай меры напрошваецца на эпіграму.
Астатнія вершы Пазнякевіча ні арыгінальнасцю, ні свежасцю вобразаў, ні пранікнёнасцю думкі таксама не вызначаюцца.
Не ведаю, хто цяпер рэдактар паэзіі “ЛіМа”. Ці не Віктар Гардзей? Так прынамсі некалькі гадоў таму было. Тады міжволі турбуешся пытаннем – як у такога тонкага паэта, вопытнага і філіграннага рэдактара праходзяць такія вершы? Памятаю працу Гардзея ў дахолдынгаўскай “Маладосці”, наколькі ашчадна і паважліва ён рэдагаваў вершы пачаткоўцаў – ніколі не сапсуе верш, толькі палепшыць, прычым не змяняючы аўтарскага духу, гамеапатычнымі порцыямі. Дык і вершы ж у сённяшняй падборцы па форме някепскія! Але вось у чым бяда – не ўкладзе ж у галовы аўтараў рэдактар Паэзію, не напіша ж за іх вершы. Таму і прапускае. Лепшых няма.
Хаця як сказаць. Вось, напрыклад, вершы Аксаны Ярашонак  павеялі на мяне прыгажосцю і кіслародам. Бачна, што гэта яшчэ чыстая душа з марай аб светлым. Дык не будзем жа руйнаваць гэтыя мары, а парадуемся разам з паэткай:

***
Дакранаючыся пуантамі
Да халоднага тратуара,
Так няспешна сняжынкі падалі
З-пад высокай ссівелай хмары.

Накрывалі пяшчотна вуліцы,
Кожны дах аздаблялі з густам,
І, прахожых у твар цалуючы,
Раставалі на цёплых вуснах,

Завірухаю хваляваліся
І кружыліся нада мною,
І шапталі ўсё: — Дачакаешся
Ты сустрэч са сваёй вясною.

Вобразна, трапятліва, хораша. Больш бы такіх вершаў у “ЛіМе” – глядзіш, людзі б і падабрэлі.

Празаічная частка нумара прадстаўлена надзвычай мнагаслоўным і вялым па фабуле аповедам Валеры Гапеева – “Апошні “Напалеон”. У каго ёсць цярпенне – чытайце, для мяне гэта за мяжою дабра і зла. І тым не менш, ведаючы, як крыўдуе Гапееў на адсутнасць да сябе увагі, мушу сказаць колькі слоў. Гапееў не валодае інструментам пісьменніка – моваю, а гэта ўжо, панове, ні ў якія вароты. Ён відавочна думае па-руску, а таму яго беларускамоўны тэкст так і пярэсціць русізмамі, рускамоўнымі калькамі. Мой абсалютны слых пакутуе, пастаянна зацінаючыся за гэтыя хібы. А няма мовы – асноўнай пісьменніцкай зброі – і размовы пра мастацкасць тэксту не можа ісці.
Вось напрыклад: “А яго глыбока пасаджаныя невялікія вочы пад выразнай чорнай палоскай зрослыхся броваў алейна блішчаць, задаволеная ўсмешка расцягвае і без таго шырокі скуласты твар”. Звярніце ўвагу на слова “зрослыхся” – гэта яўны русізм, вытворная ад рускага слова “сросшихся”. Думаючы па-руску, Гапееў яго і паставіў, а потым ламаў галаву, як яго правільна перакласці. “Зрослых” – будзе правільна граматычна, але гарбата. Таму спыніўся на непісьменным “зрослыхся”, якога, паўтаруся, у беларускай мове няма. Гэтага казусу з аўтарам не адбылося б, думай ён па-беларуску – ён бы абсалютна па-іншаму пабудаваў сказ і знайшоў бы адпаведную форму для выражэння думкі і вобразу.
Або далей, праз некалькі абзацаў: “Не любім мы Рыбака. Ганарысты, нахабны і курчыць з сябе…”  Быў бы гэта рускі тэкст – і ніякіх прэтэнзій да аўтара, бо ў рускай мове “корчит из себя” – звыклая канструкцыя. У беларускай жа літаратурнай мове слова “курчыць” не мае і ніколі не мела такога значэння, пад якім нам пнецца яго ўсунуць Гапееў. Разгортваем тлумачальны слоўнік беларускай мовы, чытаем: “Курчыць – 1) Балюча зводзіць мышцы цела; 2) Падгінаць (пальцы на назе)”. Я думаю, вядомаму беларускаму пісьменніку не ганебна раз-пораз у слоўнікі зазіраць? І менавіта таму, што ўсе мы жывём у рускамоўным асяроддзі, у нашай галаве блытаюцца дзве мовы. Таму і адказнасць беларускіх пісьменнікаў перад мовай – асаблівая.
Русізмы, калькі – гэта толькі адна з бедаў творчасці Гапеева. Недасканалае валоданне мовай робіць яго тэксты мнагаслоўнымі, каструбаватымі, а псіхалогію – не выверанай. Як ні дзіўна, дасканалая мова пісьменніка не дае моцна памыляцца і ў псіхалогіі, мова як бы сама кантралюе працэс. Канешне, на шостым дзесятку абучацца мове нялёгка, тым больш калі ты загружаны справамі ў раённай газеце, тым больш калі для раёнкі пракочвае і такое недасканалае веданне мовы. Тут важна задаць сабе краевугольнае пытанне – а ці хочаш хоць калі-небудзь ты стаць сапраўдным пісьменнікам? Калі так – то тлумачальны слоўнік у зубы і разгортваць яго па 50 разоў на суткі, пакуль не сатрэш вокладку. Іншай дарогі няма. Уявіце, каб маэстра Спевакоў ці віртуоз піяніст Мацуеў не ведалі нотнай граматы і выходзілі да слухача? Неверагодна. У беларускай літаратуры – спрэс!

Далей, на двух старонках пад рубрыкай “крытыка” у нумары змешчаны ўспаміны Навума Гальпяровіча пра Юрася Касцюка, даецца агляд Зінаіды Дудзюк кніг выдавецтва “Харвест”, якое адчыніла серыю “фантастыка”, дзе друкуе рускіх і беларускіх аўтараў. Што выглядае пахвальным. Потым аглядаецца часопіс “Касмапорт”. Усе артыкулы павярхоўныя, менавіта аглядныя і калі да іх можна дапасаваць паняцце “крытыка”, то неадменна з прыстаўкай – газетная, схаваўшыся за тым, што малы аб’ём газеты не дае разгарнуцца думцы і аналізу. (Хоць вось пры Леаніду Галубовічу неяк удавалася гэта рабіць.)


ЛіМаразм-3

Самы дарагі акадэмік


Паглыбляюся ў тыднёвік “ЛіМ” №45 2014 г. Перадавіца. Далей артыкул пра галоўрэда расейскай літаратурнай газеты Палякова – слава яму. “Размова пра надзённае”. “Конкурсы”. Нават “З любоўю да Турцыі”. Такія бачу назвы артыкулаў. Прапускаю. Усё гэта бягучага літаратурнага працэсу не тычыцца. На трэцяй старонцы на дыбачках абыходжу ранішні малебен Коласу “Песняра неўміручае слова”. І нарэшце дабіраюся да сваёй вотчыны – літаратурных старонак. Ура.
Паэзія прадстаўлена Марыяй Кобец, Віктарам Кунцэвічам, Надзеяй Парчук. Біяграфій не прыведзена. Але з адной паэткай я завочна знаёмы. Пра Марыю Кобец пісаў для часопіса “Тэксты”. Памятаю, збіраў тады ўсе кніжныя навінкі года, і з “Маладосці” да мяне паступіла невялікая кніжка вершаў Кобец, выдадзеная, здаецца, у правінцыі. Яна, тым не менш, яўна вылучалася ўнутраным зместам сярод сталічных паэтаў-эквілібрыстаў, якія вытужваліся і так, і гэтак, і ў выдавецтвах прэстыжных выпускаліся, і на рукі станавіліся перад намі, і на вушы, і авалодвалі новымі формамі. Марна. Паэзіі там амаль не было.
І вось гляджу на падборку Марыі Кобец у “ЛіМе”.

Я сумую па белай зіме,
Белай-белай
і чыстай-чыстай.
З аблачынкаю ў сіняве,
З капяжынкай пад
стрэшкай вячыстай.

Я сумую па белай зіме
З белай выспай
у белым палетку,
З белай шапкай сумётаў,
дзе снег
З цвёрдай-цвёрдай
скарынкай.

Хораша. Я таксама сумую па зіме. І не такой, як сёлета – слотнай, а такой, якія бывалі толькі ў дзяцінстве, дзе снегу па пояс і ты, поўзаючы ў ім з сябрукамі, верашчыш ад шчасця.
У гэтым урыўку відаць, як Марыя Кобец скарыстоўвае форму паўтарэння “белай-белай”, “чыстай-чыстай”, “цвёрдай-цвёрдай”, ад чаго ўражанне нечага кранальнага, дрогкага – узрастае.
Наступны верш варта прывесці цалкам, настолькі ён яркі, на маю думку.

***
Вырываю старонкі, палю, —
З чорнай вокладкай
кнігу знішчаю.
Не гарыць — не хапае агню,
А цярпення ледзь-ледзь
што хапае.

Шэрым попелам рукі бялю.
Едкім дымам спакусы знішчаю.
Падліваю алею, цвялю.
Бруд мярзотны ў сабе
вынішчаю.

Ноч вядзьмарыць.
Няхай.
Я не сплю.
Хоць без сну новы дзень
не спрашчаю.
Вырываю старонкі,
палю, —
З чорнай вокладкай
кнігу знішчаю.

І здаецца, што гэта не гульня ў словы, а сапраўдныя пачуцці, перададзеныя даволі майстэрскім чынам. Нават рыфму “знішчаю – вынішчаю” дароўваеш, дакладней, бачыш у гэтым нешта арыгінальнае. У гэтым і ёсць, спадары, магія паэзіі. Калі яна ёсць – дробныя хібы не заўважаюцца. А калі няма – то… ну няма.
Напрыканцы прывядзём яшчэ адзін удалы кавалак з гэтай прыемнай падборкі:

Што ж ты,
палыне-палын,
запаланіў ўсё наўкола?
Што ж ты згарчэлую стынь
сееш у травах
шаўковых?

І пажадаем Марыі надалей радаваць “ЛіМ”, і не толькі яго.

Потым ідзе някепская падборка Віктара Кунцэвіча. Вось верш “Замест споведзі” можна прывесці тут цалкам. Ён невялікі, але багаты вобразнасцю, думкай, душою:

* * *
Новы дзень —
Аркуш паперы,
Чысты, белы.
«Добры дзень!» —
Адчыніць дзверы
Хтосьці смела.
Крочыць дзень,
Збірае словы,
Словы раздае.
Суразмоўца
Адмысловы.
І мы з ім — свае.
Развітанні і сустрэчы —
Што ж, у добры час!
Раптам чую:
«Добры вечар!»
Дзень пакінуў нас.
На стале аркуш паперы —
Хлеб на ім не рэж.
Паглядзі, калі не верыш:
Нарадзіўся верш.

Завяршаюць паэтычную старонку вершы Надзеі Парчук.
Падборка мне спадабалася. Што яшчэ раз пацвярджае – не для глумлення над вершамі мы тут сабраліся, а дзеля духоўнага ачышчэння. З сапраўднага сцябацца не хочацца:

Ізноў я тут: вітаюся
з радзімаю,
Хмялею зноў ад спелых
васількоў,
А нада мною неба
ясна-сіняе
Звініць раздольнай
песняй жаўрукоў.

Плывуць аблокі белымі
палотнамі
Так, як плылі стагоддзямі раней,
А я сачу за птушкамі пралётнымі,
Якім, бы й мне, няма
зямлі радней.

Празаічную частку распачынае наш даўні знаёмец, паэт, аўтар радыёперадач Навум Гальпяровіч. Чалавек ён далёка не пусты. І любоў да Радзімы, у якой ён пастаянна клянецца, выглядае не формай, а зместам. Гальпяровіч любіць найперш людзей, якія ў большасці і складаюць паняцце “Радзіма”. Так думаю.
Эсэ, з якімі выступае Навум Гальпяровіч, атрымаліся, як заўсёды ў яго, пра любоў. У самых шырокіх яе праявах. Паэтычная мова спрыяе лірычнаму настрою. А ў гэтым і мэта, думаю, прадстаўленых эсэ – стварыць лірычны настрой. Удалося. Прывядзём урывак з першага з трох эсэ – “Прыснілася вясна”: “Пад раніцу мне прыснілася вясна. У яе не было твару, увогуле ніякага аблічча, але сэрца стукала і нібыта крычала: «Гэта вясна!» Дзіўна, я спаў, але ў гэтым сне сам сабе задаваў пытанні: «Чаму вясна?Што такое вясна, гэта сон ці не сон?»Так бывае: нешта сніцца, але ты падсвядома адчуваеш, што гэта не папраўдзе, і імкнешся прачнуцца, асабліва калі сон непрыемны ці страшны. Апошнім часам мне часта сніцца, што спазняюся на свой аўтобус, спрабую дагнаць ледзь бачныя агеньчыкі задніх ліхтароў, але ён няўмольна выпраўляецца ўдалеч з маімі рэчамі, пакінутымі на сядзенні”.

Першую старонку, адведзеную рэдакцыяй пад крытыку, распачынае па традыцыі “ЛіМа” не крытычны, а літаратуразнаўчы артыкул Алега Грушэцкага, дзе нам распавядаецца пра сутнасць прыгодніцкага жанру. Традыцыйна выплываюць Караткевіч, Людміла Рублеўская як яго прадаўжальніца, потым аўтар правальваецца ў сівую даўніну да Янкі Маўра. І накочвае звыклае хваравітае ўражанне, што літаратуразнаўцы нашы даўно вываліліся з літпрацэсу, даўно нічога сучаснага не чытаюць і – самае цікавае – шчыра лічаць, што сучаснай літаратуры няма. Яны жывуць у нейкім сваім маласвеце, трывала схаваныя ад рэчаіснасці, і толькі “ЛіМ” па дабрыні душэўнай раз-пораз друкуе іх застарэлыя опусы.
На наступнай старонцы “крытыкі” “ЛіМ” працягвае ўпарта, напорыста, нахабна, я б нават сказаў, пхаць у жывыя класікі жывога графамана – акадэміка Гніламёдава. На гэты раз дабрадзеем выступае нехта Анатоль Трафімчык, які літаральна заходзіцца эпітэтамі: “Бліскуча і даходліва, з прымяненнем простых пераканальных аргументаў аўтар адлюстроўвае сутнасць таго, што рабілася на яго малой радзіме ў шырокім сацыяльна-палітычным кантэксце”. Або: “Выснова, да якой немінуча прыходзіш па прачытанні рамана, — трэба ведаць ранейшыя творы. Да глыбокага аналізу яшчэ звернуцца філолагі.” (О Божа! – да чаго ж адзін акадэмік дорага абыходзіцца бюджэту краіны!)
А ведаеце, з чаго гэты “бред” распачаўся? Пару месяцаў таму ў эфіры “ОНТ”, на ток-шоу, прысвечаным сучаснай літаратуры, Мікалай Чаргінец не то жартам, не то сур’ёзам назваў раманы Гніламёдава ВЯЛІКІМІ. Чыноўнікі, відаць па ўсім, успрынялі добрае слова начальніка як прамое ўказанне дзейнічаць. Памятаю, калі ў “ЛіМе” яшчэ сядзелі аўтарытэтныя літаратары, асобы са сваім словам і светапоглядам (Галубовіч, Казлоў), ніхто не заікаўся нават абвяшчаць Гніламёдава вялікім. Гэта быў тады кепскі тон. Друкаваць – друкавалі. А пісаць пра яго – ані вельмі. Цяпер усё кульнулася з ног на галаву, усе паняцці, меры, ацэнкі. Што ж, класік дык класік. Толькі каб Гісторыя потым вас не вышпурнула ў вакуум разам з вашым прафесарам.
А ўвогуле, ва ўсёй гэтай гісторыі-эпапеі з Гніламёдавым ёсць нешта булгакаўскае. Калі літаратары перастаюць верыць хаця б у тое, што Хрыстос існаваў, імі завалодвае сатана. І ляціць тады галава Берліёза пад колы трамвая (хоць ён мерыўся ў рэстаране вячэраць), і адпраўляецца ён пасля смерці на суд сатане, які пасылае яго туды, куды так хацеў Берліёз – у вечную цемру без Хрыста.
Спадары, ва ўсім павінна быць якаясьці мера.



ЛіМаразм-4

Удар па руках, або Лякарства для занадта актыўных

Эй! А кто будет петь, если все будут спать?
                Виктор Цой.

Так гістарычна сталася, што тыднёвік “ЛіМ” не меў сваёй крытыкі. На яго старонках разбіраліся кнігі, вырашалася, хто атрымае дзяржаўную прэмію, даваліся званні, аглядаліся часопісы і нават асобныя творы, нядаўна надрукаваныя там. Але ніхто не крытыкаваў сам “ЛіМ”, калі не лічыць крытыкай кулуарныя і тэлефонныя плёткі аб гэтай газеце.
Я за доўгія гады памятаю толькі адзін выпадак, калі крытык – Ігар Запрудскі – прачытаўшы ў “ЛіМе” вершаваную нізку адной паэтэсы (не выключана, што ягонай студэнткі), гэтак натхніўся, што надрукаваў аператыўны хвалебны разбор. Увогуле, Ігар Запрудскі пакінуў цікавы след у холдынгу, працаваў там, як усе таленавітыя людзі, нядоўга, але пашумець паспеў. Яго бойкае пяро і актыўная пазіцыя адразу звярнулі на сябе ўвагу. Выкладчык філфака, эрудыт, і адначасова з талентам слова, што вельмі рэдка сярод выкладчыкаў. Наіўна думаючы, што поле дзейнасці для яго адкрываецца неабсяжнае, Ігар Запрудскі стаў актыўна ўліваць у масы сваю крытычную філасофію пад назвай “Дарэчы”. “Дарэчы-1, 2, 3…” пачалі з’яляцца не толькі ў “Маладосці”, дзе Запрудскі быў рэдактарам, але і ў тыднёвіку ў раздзеле… “проза”.
Аднак не здарма ж ядуць хлеб нашы літаратурныя чыноўнікі, не для працірання ж штаноў яны ў нас паселі. Гіпертрафіраваная актыўнасць Запрудскага напачатку іх насцярожыла, яго ўзялі пад каўпак. А потым у бок наіўнага гуманіста стрэльнула маланкавая рэакцыя, удар па руках – і Запрудскі ўжо не рэдактар “ЛіМа”, роўна як і не аўтар “Дарэчы”, якую крытык мерыўся пеставаць. Кантракт не прадоўжаны. Для гэтага, дарэчы, і прадумана сістэма кантрактаў – для занадта актыўных. Запрудскі пакрыўдзіўся, з гарачкі кінуўся пісаць у “Дзеяслове”. Але, відаць, на кафедры намякнулі, што “ты б там не вельмі” – і таленавіты крытык і трыбун зноў апрануў на сябе сціплы пінжак выкладчыка, схаваўшы свае запаветныя мары куды падалей.
Гэта вам сціслая схема, па якой беларуская літаратура адсочвае і ўдушвае ўсё таленавітае, новае. Для чаго яна разводзіць балота, спытаеце вы? А для таго, што ў яго каламутнай вадзе зручней чыноўнікам дзейнічаць – а іменна выдаваць за народныя грошы свае бяздарныя кнігі, уводзіць іх у ганаровыя серыі, у школьныя праграмы, атрымоўваць прэміі. У нас лічаць зладзеямі і саджаюць у турму за рэальныя правіны. А скажыце, крадзяжы народных грошай, выдаткаваных на літаратуру і скарыстаных для сваіх кніг і сваёй літаратурнай кар’еры – гэта не злачынствы? Давайце гэта расследаваць. І вінаватых, калі не ў турму саджаць, то вешаць ім на шыю таблічку “Я ўкраў народныя грошы” – і хай садзіцца ў сваё крэсла ды кіруе літаратурай. Але кожны наведвальнік хай бачыць, з кім справу мае. А то ў нас любяць вушы загрузіць высокай духоўнасцю, а пад гэтую калыханку бясчынстваваць.
Ну ды ладна. Вось перада мной “ЛіМ” №44 за мінулы год.
Прапускаем першыя тры старонкі звыклага паражняку, прапускаем пакуль “паэзію” і “прозу”. Дабіраемся да “крытыкі” і… бачым ужо прывычнае – філалагічнаму факультэту БДУ споўнілася 75 гадоў, і для артыкула з гэтай нагоды рэдакцыя не знайшла анічога разумнейшага, як заняць пералікам заслуг філфака цэлую старонку “крытыкі”. Але ж ЛіМаразм ЛіМаразмам і ёсць, інакш бы мы не вялі гэтую рубрыку.
Дык гэта яшчэ ягадкі, спадары! І наступная старонка “крытыка” занятая артыкулам, які да крытыкі мае такое ж дачыненне, як я да баскетбола:  успаміны пра Максіма Лужаніна і Яўгенію Пфляўмбаўм. Яшчэ раз паўтаруся – з намі не жартуюць і абсалютна ўсур’ёз называюць гістарычныя артыкулы крытыкай. Гэта з аднаго боку, канешне, маразм. А з другога – вывераная хітрасць. Чыноўнікі беларускай літаратуры дужа прадуманыя, інакш бы яны не схітраліся душыць духоўнасць дзесяцігоддзямі – адсутнасць сапраўднай крытыкі бягучага працэсу ім на руку. Закалыхваючы гістарычнымі, краязнаўчымі, публіцыстычнымі артыкуламі, нас усыпляюць  і… пачынаюць бессаромна красці дзяржаўныя грошы, то бок выдаваць свае кнігі ў серыях тыпу “Брыльянтавае пяро”, браць за гэта вялікія ганарары, уводзіць сябе ў школьныя праграмы… А, я паўтараюся? Дык усё жыццё ў нашай літаратуры паўтараецца, як закальцаванае. Вось каб разарваць гэтае чортава кола, і высільваемся мы на “літкрытыцы”. Не за грошы, заўважце, не за кнігі, не за публікацыі на дзяржстаронках, не за прэміі іхнія, з пальца высмактаныя. А менавіта таму, што абрыдла жыць у балоце хлусні.
Уласна літаратурная частка “ЛіМа” канчаецца ўспамінамі пра Івана Шамякіна, яго сям’ю, побыт. Мне падабаецца Шамякін як празаік – на фоне астатніх нашых класікаў і паўкласікаў. Але… ну занадта вы ўжо, хлопцы, стараецеся яго памінаць. Канешне, яшчэ ў Бібліі пісалася, што ў каго многа, таму дадасца, а ў каго мала, у таго аднімецца. То бок Шамякіну і пры жыцці слава ды грошы, і пасля смерці яму ўсе старонкі і ўся ўвага нашага афіцыёзу – ЗА КОШТ увагі да сучаснай літаратуры, заўважце. Спадары, дайце ўжо нябожчыкам адпачыць!
Памятаю апавяданне Чэхава, дзе дзяўчына прыехала на лета да дзеда ў маёнтак і стала паміраць ад нуды: усе інтарэсы таўстапузага дзеда былі скіравана ў бок ежы і сну. Ён еў, спаў, еў, спаў, гаварыў з захапленнем толькі пра яду. І дзяўчыне стала трызніцца, што вось пасвіцца статкі бараноў, свінняў, козаў, завіхаюцца сяляне, ідуць падводы са збажыной, агароднінай, круціцца млын – толькі для таго, каб усё гэта з’еў дзядуля!


ЛіМаразм-5

Дзеля яго вялікасці Чытача

Каюсь! Каюсь! Каюсь!
                Уладзімір Высоцкі

Тыднёвік №43 за прамінулы год змяшчае перадавіцу, на якой варта пільней спыніцца – Мікалай Чаргінец публічна рапартуе аб зробленым СПБ самому Прэзідэнту. Многія памятаюць тое нязручнае пытанне, якое задаў Лукашэнка на сустрэчы з пісьменнікамі – а дзе ў кнігарнях беларускія кнігі, чаму іх там мала і чаму няма новых імёнаў? На што кіраўніцтва СПБ ад неспадзяванкі папросту знямела. Але, падсабраўшыся, мы рапартуем аб тым, што ЗРОБЛЕНА. Я ж буду ўважліва шукаць у выступе Мікалая Чаргінца пакаяння – чаго НЕ ЗРОБЛЕНА чыноўнікамі для айчыннай літаратуры.
Артыкул называецца праўдзіва: “Усё для чытача: аб’ектыўны погляд”. Зачынае яго Чаргінец гэтак: “— На пачатку свайго выступлення я коратка праінфармаваў Прэзідэнта пра тое, што ўдалося выканаць цягам трох апошніх гадоў, з моманту папярэдняй сустрэчы. А гэта цэлы шэраг пытанняў, рашэнне якіх сведчыць, што такія падзеі для пісьменнікаў вельмі карысныя перш за ўсё як стымул для далейшай творчай дзейнасці”. Далей аптымізм начальніка нарастае, а праз некалькі сказаў я абамлеў: “Часам нас спрабуюць папракнуць некаторыя журналісты: маўляў, вас не чытаюць і не ведаюць. Але мы здолелі даказаць зваротнае. З дапамогай мясцовых органаў улады распрацавалі анкету, куды ўключылі 48 найбольш вядомых айчынных пісьменнікаў. Анкету разаслалі ва ўсе бібліятэкі краіны. Іх супрацоўнікі пазначалі, ці ёсць у фондах кнігі згаданых аўтараў, калі ёсць, то колькі асобнікаў і колькі разоў за апошнія два гады выданні запытваліся чытачамі. Высветлілася, што агульная колькасць такіх запытаў — каля двух з паловай мільёнаў!”
Я вылучыў тлустым наступнае: 1) Мікалай Чаргінец скарыстоўвае прыём пазначэння неакрэсленага знешняга ворага, нейкіх там “некаторых” журналістаў, якія “папракаюць” (чытай – несправядліва!). 2) прыводзіць нібыта фактычна праробленую СПБ працу, якая ўбівае лічбамі; удумайцеся – за два гады 48 найбольш вядомых айчынных пісьменнікаў пыталіся ў бібліятэках аж 2,5 мільёна людзей! З глузду з’ехаць! Уражвае!
Аднак палохацца не спяшайцеся. Я вучыўся ў тэхнічным ВНУ. Паспрабуйце падзяліць 2. 500. 000 на 100 і атрымаеце ўсяго 25.000, памножце на 2 – і ў сярэднім па Беларусі за 2 гады сярэдняга пісьменніка пытаюцца 50 тысяч разоў! Паспрабуем прааналізаваць гэтую застрашлівую лічбу. Падзяліце яе на колькасць бібліятэк у Рэспубліцы. Дарэчы, колькі ў нас бібліятэк? А вельмі шмат – у кожнай школе, буйной вёсцы, пасёлку ёсць бібліятэка. У кожным вялікім горадзе іх мноства. Значыць – безліч. І калі ўявіць, што ва ўсе разасланы кнігі літаратурных чыноўнікаў, якіх рэкламуе СПБ, то ўжо толькі тое, што хоць адзін  чалавек у бібліятэцы пацікавіцца гэтымі аўтарамі (а менавіта, сам бібліятэкар, які прымае тавар, які навязвае яму СПБ), вось наша ашаламляльная лічба ад Чаргінца з дзівоснай лёгкасцю пакрываецца! Мала таго, падзяліце гэта на 2 гады, то бок на 730 дзён – і вам адкрыецца ПРАЎДА: нашых пісьменнікаў амаль не чытаюць, усё гэта пыл у вочы, туфта, даруйце за лагерны жаргон (у свой час Салжаніцына начытаўся).
У выніку мы прыйшлі да рэальнай сітуацыі – кнігі СПБ выдае, кнігі пераважна – чыноўнікаў, змушае бібліятэкі іх закупляць, а далей або сам бібліятэкар вясковы з нуды гартае гэтыя гожа выдадзеныя кніжэнцыі, або просіць для галачкі пачытаць хоць адну свайго вясковага актывіста. Вось вам і 2,5 мільёнаў запытанняў за 2 гады 48-і пісьменнікаў СПБ!
Памятаю, гадоў пятнаццаць таму я браў у бібліятэцы нашага мікрараёна кнігі Леаніда Галубовіча, Уладзіміра Някляева, Леаніда Дранько-Майсюка, якія былі тады ў фаворы і кнігі якіх выходзілі ў “Мастацкай літаратуры”, даволі дыхтоўна аздобленыя. Дык вось, у кніг аўтараў, што былі на слыху ў так званым бамондзе, у стольным Мінску, за 10 гадоў ад моманту выдання, часта я быў іх ПЕРШЫМ чытачом! То бок яны пыліліся і пакутліва чакалі Міхася Южыка ледзьве не дзесяцігоддзямі. Дык каго мы падмануць намагаемся?
Далей яшчэ адна шэдэўральная вытрымка з начальніка ўсяе Літаратуры: “Аднак практыка паказвае: чым ніжэйшы агульны ўзровень пісьменніка, тым большай увагі да сябе ён патрабуе. Часцяком такія аўтары імкнуцца публічна павучаць іншых, як трэба пісаць. На мой погляд, праблема ў тым, што сучаснай літаратуры вельмі не хапае канструктыўнай крытыкі”.
Ох ужо гэтыя крытыкі! Іх па-добраму просяць крытыкаваць КАНСТРУКТЫЎНА, а яны, паршыўцы, крытыкуюць РАЗБУРАЛЬНА! Але ж скажыце, ці не задача крытыкі якраз павучаць, як трэба і не трэба пісаць? Іншай задачы ў яе ўвогуле не стаяла ніколі. У нас жа крытыкай, усе ведаюць, сталі лічыць гістарычныя, краязнаўчыя, публіцыстычныя ну і, на благі канец, літаратуразнаўчыя артыкулы. І менавіта таму, што яны не павучаюць, як трэба пісаць, нікога не закранаюць, не абражаюць, яны – “канструктыўныя”!
Далей Мікалай Чаргінец абсалютна слушна гаворыць: “— Апошнім часам добры ўзровень развіцця атрымала беларуская краязнаўчая і гістарычная літаратура”.
А вось у гэта мы верым усёй душою, бо 1) САМ Алесь Калюкевіч – краязнаўца; 2) Краязнаўства і гісторыя – гэты зручны сыход ад рэальнасці, не трэба нікога ні крытыкаваць, ні павучаць, ні спатыкнуцца аб скандальны мастацкі твор! Гісторыя і краязнаўства ж працуюць з мёртвымі, А мёртвым не баліць.
А вось тут ужо ржу-не-магу: “У галіне дзіцячай літаратуры плённа працуе празаік і драматург Георгій Марчук, аўтар зборніка з 50 казак «Добрае сэрца». З выхадам новых значных кніг паэзіі можна павіншаваць Міхася Пазнякова, Тамару Краснову-Гусачэнка, Людмілу Кебіч і цэлы шэраг іншых прадстаўнікоў СПБ, сярод якіх усё ярчэй заяўляе пра сябе маладое пакаленне”.
А то мы з вамі не ведаем, што і Пазнякоў, і Марчук, і Краснова-Гусачэнка – чыноўнікі СПБ?! І дзе кнігі яркага “маладога пакалення”? Дайце канкрэтныя імёны! А ведаеце Вы, Мікалай Іванавіч, што ўнікальная кніга Уладзіміра Машкова, класіка дзіцячай літаратуры, “Паміж “А” і “Б”, упершыню за 60 гадоў (!) перакладзеная Міхасём Южыкам на беларускую мову, прызначаная захапіцца мовай праз шэдэўральны тэкст, – вось гэты ўнікальны рукапіс ужо 4 гады канае ў выдавецтве холдынгу “Звязда”?! Не праходзіць у план. Ды што там – у план! – яго вашы рэдактары проста згубілі (як яны мне буркнулі, не папрасіўшы прабачэння элементарнага), а сказалі даслаць электронны варыянт, маўляў, раздрукуюць. Больш пра рукапіс я нічога не чуў 3 гады! Разбярыцеся з гэтым, Мікалай Іванавіч! Гэта ж зямляк наш памерлы, рускамоўны пісьменнік дзіцячы геніяльны. За што ж вы з ім так? За што ж так з дзіцячай літаратурай беларускай? Машкова па ўсім зямны шары ведаюць, бо эмігранты з СССР, якія вучыліся на яго кнігах дабру, жывуць па ўсім зямным шары! Ён ужо пра сябе не паклапоціцца – памёр, яго творчасць – гэта ўжо наша з вамі задача.
“Спадзяюся, што гэтая сустрэча паслужыць моцным стымулам для далейшага развіцця і ўмацавання айчыннай культуры”, – завяршае Мікалай Чаргінец. Не ведаю, як для ўмацавання айчыннай культуры, а для ўмацавання пазіцый сайта “літкрытыка” гэтая справаздача, безумоўна, паслужыць.
43-і нумар тыднёвіка змяшчае шмат чаго, вартага крытыкі, але палеміка з Чаргінцом узяла задужа многа эмоцый, таму аддам належнае астатняму ў іншы дзень. І не таму, што няма сілы пісаць. А таму, каб сканцэнтраваць увагу на словах і сцвярджэннях Чаргінца ў гэтай важнай справаздачы Прэзідэнту Рэспублікі.


ЛіМаразм-6

Па-ранейшаму верыцца

Працягваем дзяўбці “ЛіМ” №43 2014 год. Не даём яму ад нас адпачыць. Нібы ляцім за ім наўздагон, кідаем каменне ў мінулае. Але ж занадта ў гэтым нумары ўсяго, пра што хацелася б распавесці.
Вось хаця б агляд 9-х нумароў холдынгаўскіх часопісаў. Прызнацца, быў прыемна здзіўлены, што аўтары (3 чалавекі аглядаюць тры часопісы) пастараліся коратка сказаць пра ўсё, што выйшла ў гэтых нумарах, пастараліся не забыць кожнага аўтара. Агляды нумароў увогуле задача складаная, не ўсякаму па плячы. Найбольш паспяхова ў гісторыі холдынгу яе выконвала Лада Алейнік, трэба прызнаць. Яна забірала раздрукоўкі вёрсткі часопісаў яшчэ да друкарні, імкліва чытала, старалася нічога і нікога не ўпусціць у аглядзе, прытым, што важна, давала ацэнкі, рабіла, часам і спрэчныя, высновы, безумоўна выказваючы свой і толькі свой погляд на рэчы.
Цяпер гэтую тытанічную задачу ў холдынгу выконваюць тры чалавекі. У дадзеным нумары гэта Алеся Лапіцкая, Наста Грышчук, Аксана Ючкавіч. Тры чалавекі, а тым не менш змаглі яны толькі зрабіць агляд, не паказаўшы свайго аўтарства. Гэта рэкламныя нататкі пра творы, якія належыць прадаваць чытачу – то бок, не паглыбляючыся ў сутнасць рэчаў, дзяўчаты ставяць на ўсіх без выключэння творах пячатку “выдатна” і выпраўляюць на рынак друкаванай прадукцыі. Лагічна хваліць, а не лаяць сваё? Так. Але губляецца асноўная сутнасць артыкулаў такога роду – нераўнадушнасць аглядальніка да твораў, якая б потым перадалася пакупніку, чытачу. Часам нумар могуць захацець купіць не таму, што твор пахвалілі, а таму, што аблаялі. Гэта ўжо псіхалогія, раскрываць якую мне тут бракуе часу.
Вось як прадае часопіс “Нёман” Наста Грышчук: “Сур’ёзны і строгі (асабліва да сумлення чытачоў), напоўнены пытаннямі, якія чалавецтва вызначыла для сябе як галоўныя, — такі атрымаўся вераснёўскі нумар часопіса «Нёман»”. – І гэта самае эмацыйнае, што яна сказала ў артыкуле. У аглядзе няма сэрца, душы, ён раўнадушны.
Гэтак жа млява пачынае агляд “Маладосці” Алеся Лапіцкая. “Вераснёўскі нумар «Маладосці» запрашае чытачоў у літаратурную вандроўку па Палессі, якая распачынаецца падарожжам галоўнага рэдактара «Маладосці» шляхамі Уладзіміра Караткевіча”. – такім жа роўным, абыякавым тонам яна доўжыць агляд да канца. Не верыце – прачытайце.
Аксана Ючкавіч жа паводле “Полымя” наогул задаволілася пералікам прозвішчаў і вытрымкамі з вершаў: “Да вершаў-гімнаў дадаюцца вершы з містычнымі назвамі рэчкі Цемры ды возера Малочнага, якія правакуюць аўтара на стварэнне загадкавага і містычнага зместу”.
Дзяўчаты, прачніцеся –  хочацца пажадаць маладым аглядальніцам, вам не па 90 гадоў!
І тым не менш, гэтыя агляды – ужо крок наперад. Раней, прыкладна з 2010 года, агляды рабіліся зусім нядбайна: крытык вышморгваў з усяго нумара адзін-адзінюткі твор і на ім самавыяўляўся. Тады цяжка было зразумець, ці чытаў ён увесь нумар наогул. Бо пералічыць аўтараў і творы – гэта проста перапісаць змест.
Наступная старонка “крытыкі” бярэ нас у палон Гніламёдавым. Здаецца, нядаўна чыталі мы яго раманы, толькі-толькі глядзелі артыкулы “знаўцаў” пра яго творчасць, – а вось ён ужо сам, у хірургічным халаце крытыка, даследуе творчасць паэтэсы Наталлі Саветнай. Вы чулі раней пра такую? І з якой радасці акадэмік бярэцца даследаваць малавядомую паэтэсу, разгортваючыся на цэлую паласу? Задумайцеся. А пакуль глянем, што там яны натварылі.
“Жыве ў Гарадку паэтэса…” – так інтрыгоўна называе Гніламёдаў артыкул. Так і чуецца за гэтым нейкая містыка, таямніца.
На пачатку акадэмік дае нам досвед, што Саветная не толькі паэтэса, але і ўрач, псіхатэрапеўт, тонкі знаўца душы чалавека. Паводле Гніламёдава, паэтэса сабралася нас лекаваць сваімі тварэннямі (бо ў таленавітага ўрача мусяць быць і вершы таленавітыя!). Перад тым, як прывесці хоць нешта з вершаў, акадэмік агаломшвае нас філасофіяй: “Сёння ад паэта патрабуецца вострае адчуванне рэальнай праблематыкі сучаснага жыцця ў багацці яго новых асаблівасцей і прыкмет, уменне адлюстраваць іх у сваім ракурсе бачання…” Гэта хто ж патрабуе ад паэта “рэальнай праблематыкі”? Гэта калі ж паэзія цанілася прыземленай прывязкай да часу? Наадварот, чым мацнейшы верш, тым менш можна здагадацца, у якім дзесяцігоддзі ці стагоддзі ён напісаны. Многа ў вершах Пастарнака “сучаснай праблематыкі” («Скажи, какое, брат, тысячелетье на дворе?»). Або “Парус” Лермантава? Ды ён хоць учора мог быць напісаны.
Але ж дайце вершы Саветнай! І нарэшце Гніламёдаў нас заваблівае ў гэты свет, заахвочвае: “Паглядзіце, як глыбока яна напісала:

Не случается так, не бывает —
С дубом рядом берёзке не вырасти:
У корней его хлебного пая
Тщетно будет просить, словно милости.

Оп-ля, а што гэта за звер такі – “хлебны пай”? І чаму я павінен аб яго спатыкацца? І скажыце, спадар Гніламёдаў, гэта ў Акадэміі вучаць адразу вешаць ацэначныя ярлыкі “глыбока напісана”, і як гэта – глыбока напісаць?
А вось як Саветная бярэцца вучыць “заблукалых” людзей з Божаю дапамогай:

Удостой меня, Боже, чтобы я утешала,
И прощать боль обид Ты меня научи,
Напои состраданьем, дай любовь мне и жалость,
Укрепи, чтоб помочь заплутавшим в ночи…

Да паэзіі гэты банальны набор фраз і штампаў не мае ніякага дачынення. Але раз сам акадэмік сказаў нам, што гэта выдатна, то мусім паверыць.

А вось яшчэ адно нешта – “не прышый кабыле хвост” – я б сказаў, але баюся, што прафесар разгневаецца. Таму аддаю судзіць чытачу:

Мне ветер затыкает рот,
Из-за угла толкает в спину,
А я иду, иду вперед,
Лбом упираясь в исполина.

Гудит пришелец-ураган,
Сугробы страхов наметая,
А я иду, я — на таран! —
В цветущие объятья мая.

А напрыканцы артыкула Гніламёдаў проста-такі пагражае нам, што паэтэса яшчэ вернецца і скажа, чаго не сказала ў рэцэнзаваным ім зборніку: “Творчы патэнцыял паэтэсы значны, яна яшчэ не ўсё сказала, што хацела, не сказала, магчыма, самага важнага, самага цікавага. Так што будзем чакаць”.
(Ой, папа, не надо!)

Каб зняць псіхалагічную напругу, закончым вершам са старонкі “паэзія” ад Міколы Шабовіча, уверуем, абнадзеімся:

***
Па-ранейшаму верыцца
І, як колісь, наіўна здаецца,
Што ўсё добрае вернецца,
А напісанае — застанецца.

Па-ранейшаму верыцца,
Што не ўсё прадаецца за грошы,
Што для веры і вернасці
Прыйдзе час немінуча-харошы.

Па-ранейшаму верыцца,
Што бясследна нішто не знікае
Ні ў далёкай Амерыцы,
Ні ў маім распакораным краі…

Па-ранейшаму верыцца…


ЛіМаразм-7

Брыгада

Успамінаю, як на пачатку двухтысячных глядзеў я серыял “Брыгада”, дзе маладыя харошыя хлопцы сталі разбойнікамі з вялікай дарогі, рабавалі краіну, жылі разгульна, весела, крута – праўда, нядоўга: іх амаль усіх перарэзалі такія ж, як яны, ліхадзеі. І толькі ўдалая пастаноўка, а таксама акцёры Бязрукаў, Дзюжаў, Гусева ды іннш., зрабілі гэтых бандзюкоў сімпатычнымі героямі, гэтакімі сваімі ў дошку русакамі.
З гэтым культавым серыялам асацыіруюцца ў мяне беларускія выданні, тусоўкі – у кожнай запраўляе свая “брыгада”. Так, прыкладам,  пры канцы дзевяностых і пачатку двухтысячных “ЛіМам” кіравала брыгада на чале з Гілевічамі. Бясконцыя доўгія вершы пра радзіму Ніла Гілевіча чыталі мы тады, бясконцыя ж яго артыкулы і артыкулы пра яго. А крыху пазбавіўшыся ад опусаў Ніла – мы траплялі ў абдымкі яго роднага брата Гіля, што сядзеў на прозе ў тыднёвіку. Свежыя думкі і новыя імёны з цяжкасцю прадзіраліся тады ў “ЛіМ”. “Брыгада” скончыла, як і ўсе брыгады, загадала доўга жыць, каманду тыднёвіка разагналі ды паставілі іншую, і некаторы час літаратура беларуская развівалася. Тое самае, не буду ўдавацца ў падрабязнасці, адбылося з “Нашай Нівай” – брыгада куражылася, працуючы на сябе, на сваю славу, пажыраючы гранты. Адны і тыя ж аўтары, адны і тыя ж думкі – гадамі. “Нашу Ніву” ў выніку развалілі, прыйшла іншая каманда са сваёй стратэгіяй і палітыкай. Гэта заканамерны працэс.
У цяперашнім “ЛіМе”, у холдынгу “Звязда” і СПБ – ужо колькі гадоў як да ўлады прыйшла “брыгада”. Яны там друкуюцца, пра іх там пішуць крытычныя і літаратуразнаўчыя артыкулы, іх славяць. яны паядаюць дзяржаўныя грошы, быццам свае. Не буду называць ядро брыгады – вы ўсіх іх, спадар чытач, выдатна ведаеце, яны даўно прымільгаліся вам. Як і ў серыяле “Брыгада,” ядро невялікае, астатнія “на падхваце” – пісаць артыкулы, славіць, абараняць кіраўніцтва. Чаляднікі. У серыяле “Брыгада” іх ролі выконвалі дужыя лысыя хлопцы ў чорным. Безаблічныя зусім, тады як Бязрукаў і К (Саша Белы) падаваліся нам як людзі з душою.
І ўсё б было добра і на мазі, і ніякіх прэтэнзій да цяперашняй “брыгады” “Звязды”, каб карміліся яны на заробленыя, аплачаныя чытачом грошы. Дык не. Яны паядаюць бюджэт, адпушчаны на развіццё айчыннай літаратуры. Брыгада крыху па-іншаму ўразумела гэтае развіццё – яна развівае іх сваімі бяздарнымі творамі.
У нумары 42 “ЛіМа” за мінулы год аглядаюць чарговую бюджэтную кнігу Міхася Пазнякова, дзе ён “наталяецца радзімай”.
Чарговы артыкул “Яшчэ раз пра Радзіму” змайстраваў гэтым разам нехта Ўладзімір Горынь. Разглядаецца вершаваны зборнік Міхася Пазнякова.
Вось што піша аўтар пра вершы:
“З зямлі яны літаральна вырастаюць — з маленькага лапіка на вялікай планеце, і на лапіку гэтым знаходзяцца вёсачка, адзіная для Міхася Пазнякова і такая падобная да ўсіх іншых беларускіх вёсак, рэчка Грэза, якую аўтар узгадвае ў кнізе не раз і не два, палі і гароды, лясы і лугі, а над усім гэтым сялянскім хараством — чыстае блакітнае неба дзяцінства паэта”.

Не спіцца…
Штось шапоча дождж.
Нібы маланкай,
Асвятляе памяць:
Я зноў бягу па вёсцы
Басанож,
Няшчадна
Сонца ліпеньскае
Паліць…

Не, спадары, гэта не благія вершы. Гэта вершы – ніякія. Яны безаблічныя, іх мог напісаць любы з тысячы беларускіх паэтаў сярэдняй рукі, і я б не вызначыў іх аўтарства. Але гэтая тысяча паэтаў выдае свае безаблічныя вершы за свой кошт. І толькі брыгадзіры беларускай літаратуры шчодра аплачваюць сваю графаманію з дзяржаўнай кішэні. Адчуваеце розніцу – свая кішэнь ды дзяржаўная? А вершы, яшчэ раз паўтаруся, у Пазнякова нядрэнныя, гладкія, правільныя, нават кранальныя. Каб іх не было так шмат і каб яны не ўвасабляліся ў кнігі па пяць у год, то на іх, як на факт літаратуры можна, было б не зважаць.
І законнае напаследак пытанне: спадары вяскоўцы, калі вам так добра было на светлай радзіме, чаму ж вы падаліся ў гэты смуродны і тлумны Мінск? Чаму робіце тут кар’еры, чаму засмечваеце сабой прастору беларускага слова? Нарэшце, чаму Вас нагэтулькі многа у душных кабінетах – улюбёных у срэбразвонны родны куточак?


ЛіМаразм-8

Муза – кішэнь дзяржаўная

“ЛіМ” №2 гэтага года, ледзьве не ўпершыню ў гісторыі, выйшаў наогул без рубрыкі “крытыка”. Маскі знятыя. Рэдакцыя ўскосна пацвердзіла, што тыя тэксты, якія яны год за годам прад’яўлялі нам як крытычныя, такімі не з’яўляюцца, што гэта ўсяго толькі “нататкі чытача” і “юбілеі”. Менавіта гэтыя рубрыкі занялі пастаяннае месца “крытыкі”.
У чытацкіх нататках мы, тым не менш, зноў натыкаемся на хвалебны опус у адрас праславутай кнігі Міхася Пазнякова. “Узнёслыя словы” – так арыгінальна назваў “чытач” Мікола Леўчанка свой допіс у рэдакцыю. “Чытач” аказаўся надзвычай абазнаны ў творчасці Пазнякова. Вось як распачынае ён свой артыкул, здалёк: “Уладзімір Гніламёдаў і Яўген Гарадніцкі, вядомыя навукоўцы, у прадмове да кнігі пад назваю «Прырода. Радзіма. Жыццё (Лад паэзіі Міхася Пазнякова)» напісалі так: «Міхась Пазнякоў — постаць шматгранная ў сучаснай літаратуры: паэт, празаік, крытык, перакладчык, публіцыст; піша ён творы таксама і для дзяцей і, апрача таго, з’яўляецца аўтарам некалькіх лексікаграфічных прац (напрыклад, «Слоўніка эпітэтаў беларускай мовы»). У такой разнастайнасці, аднак, няма раскіданасці і эклектычнасці: у розных паводле роду і жанру творах праглядваецца адзін характар — адкрыты, спакойны, далікатны і зычлівы. І цэласны — пры ўсіх сваіх асаблівасцях і адметнасцях».
Як бачна, пра паэзію пакуль ані слова. А вось усюдыіснага даўняга нашага сябра “ЛіМаразма” мы зноў пабачылі. Акадэмік Гніламёдаў! Ён, аказваецца, і стваральнік кнігі пра паэзію Міхася Пазнякова! Ох ужо гэтыя дзяржаўныя грошы, ну не даюць спакою яны, хочацца іх траціць, траціць, траціць – пісаць раманы, эсэ, артыкулы, літаратуразнаўчыя кнігі… Які ж гэта натхняльнік, якая ж гэта муза – кішэнь дзяржаўная!
(Вы заўважаеце, спадары, што амаль ва ўсіх артыкулах мы абарачаемся, нібы спадарожнікі, вакол Уладзіміра Гніламёдава, і натыкаемся на “Месяц” – асобу Міхася Пазнякова. Ну не абмінуць гэтыя глыбы ў выданнях холдынгу!)
А Мікола Леўчанка, як баяніст, што ўвайшоў у азарт, працягвае апяваць фаліянт Пазнякова: “Новую кнігу Міхася Пазнякова «Наталенне Радзімай» складаюць чатыры раздзелы: «Радзіма, малая Радзіма», «Матчына хата», «Тварыце, людзі, на зямлі дабро», «І будзе зноў гаіць вясна…». У іх увайшлі лепшыя вершы з папярэдніх паэтычных зборнікаў аўтара, але ёсць і нямала новых, у якіх ранейшае грамадзянскае гучанне ўзмацняецца. Але ў рэшце рэшт і яно звяртаецца да вытокаў жыцця паэта, да вёскі Заброддзе на Быхаўшчыне”:

Сюды — усе дарогі,
Пакуль мне сіл стае,
І мары, і трывогі
Бясконцыя мае.
Сюды: да рэчкі Грэзы,
Да лесу і лугоў,
Што для мяне, гарэзы,
Былі — мая любоў…

Ага, гэта, сябры, ужо выбранае. Але і не толькі. Ёсць і новыя вершы, і хутка яны складуць новую кнігу Міхася Пазнякова, а ты, спадару чытач, яе зноў аплаціш сваімі падаткамі, як і чарговую кнігу пра паэзію Пазнякова, якую напіша майстравіты акадэмік.
Пра якасць вершаў Міхася Пазнякова мы ўжо казалі не далей як учора – гэты паэтычны сурагат проста-такі шкодны для эстэтычнага выхавання людзей, якія неадменна разгорнуць “Наталенне Радзімай”, бо кніга і надалей будзе актыўна піярыцца і раздавацца літаральна ва ўсе значныя бібліятэкі краіны.
Але ж пакуль досыць пра брыгадзіраў.
У “нататках чытача” для понту аглядаюцца і вершы “звычайных людзей” – зборнік “Вяртанне” Алега Салтука і творы паэтэсы Надзеі Парчук.
А вось якое ўступнае слова да “нататкаў” зладзіла Наста Грышчук: “Калі кажуць пра літаратуру, перадусім маюць на ўвазе пісьменніка. Затым дадаецца крытык і літаратуразнаўца, радзей — гісторык літаратуры. Яшчэ — выдавец і гандляр. І напрыканцы пачэснага шэрагу незаслужана знаходзіцца чытач, без якога акажуцца непатрэбнымі і першыя, і другія, і трэція. Водгукі чытачоў маюць, магчыма, меншае значэнне ў навуковай сферы, але калі казаць пра жыццё, пра літаратуру як паўнавартасную яго частку, гэтыя водгукі займеюць асаблівую вагу. Бо ў іх — і чытацкія чаканні, і прэтэнзіі, і захапленні. Прапаную вашай увазе некалькі такіх водгукаў. Магчыма, не з усімі ацэнкамі можна пагадзіцца, але цікаўнасць да тэкстаў праз гэта не змяншаецца”.
Ах, якая дэмакратыя… Ды толькі міжволі пытаешся, а будзь Пазнякоў не чыноўнікам ад СПБ, піярылі б яго асобу ў “ЛіМе” праз нумар? І адказ вымалёўваецца адназначны – пісаць пра Пазнякова перастануць роўна ў тую ж секунду, калі ён пазбавіцца крэсла і пакіне холдынг. Такое, панове, здаралася не толькі з Пазняковым, а з сапраўднымі творцамі. Напрыклад, сышлі з холдынгу Леанід Галубовіч і Алесь Наварыч – і “ЛіМ” нават імя іхняе прызабыў, ані разу гадамі не ўзгадвае. Або часта ў нас успамінаюць першага кіраўніка холдынгу памерлую Таісу Бондар? Такія вось мы памятлівыя. Таму трымацца за крэслы чыноўныя нашы брыгадзіры будуць пасінелымі пальцамі.
У раздзеле “проза” паэт Анатоль Зэкаў транслюе свае “ЗЭкавычкі”. Вось як ён сам апраўдваецца перад чытачом:

Каб жанр мой стаў вам болей звычны
І пачуваўся ў вас як дома,
Зноў прапаную «ЗЭКавычкі»,
Пад нумарам другім, вядома.

Спадзяюся, “ЗЭкавычкі” не спасцігне ў “ЛіМе” тая ж доля, што і “Дарэчы” Запрудскага і “Нататкі з левай кішэні Галубовіча”. Гэта звычайныя нататкі пра жыццё і літаратуру, і пра сваё месца ў іх, якія наўрад ці маюць якую літаратурную каштоўнасць. Тым не менш жанр нататак апошнім часам ці не самы папулярны ў беларускай літаратуры, таму пажадаем Зэкаву поспеху.
Мне падабаецца паэт Анатоль Зэкаў сваёй лёгкай народнай мовай, іроніяй, самаіроніяй, уменнем сказаць паміж радкоў тое, чаго не скажаш наўпрост. А як рэдактар мне Зэкаў запомніўся тым, што выдаючы адзін са сваіх раманаў у “Полымі”, я тыднямі не мог звязацца з рэдактарам прозы Зэкавым. “Ён у камандзіроўцы, напэўна…” – адказвалі мне то Вадзім Спрынчан, то намеснік галоўнага, а то і сам Мікола Мятліцкі. Зэкава на працоўным месцы амаль не было. А між тым нумары выходзілі спраўна. Больш за тое, Анатоль Зэкаў – самы любімы рэдактар маіх тэкстаў – ён амаль нічога не паправіў у рамане! Як казаў адзін з французскіх каралёў: “Я зрабіў для мастацтва ўсё магчымае – я яму не перашкаджаў!”
І ўсё ж жарты ў бок, спадары. Давайце падумаем, як быць нашай літаратуры без крытыкі, бо без крытыкі яна, як дзіця без бацькоў ці як жонка без мужа. Без крытыкі няма дзе люстравацца літаратурным творам. А менавіта рэакцыю на свае творы чакаюць літаратары, дасылаючы ў рэдакцыю тэксты. А яшчэ давайце падумаем, калі ў нас нарэшце перастане быць музай для некаторых літаратараў дзяржаўны бюджэт?


ЛіМаразм-9

Стратэгічная стаўка

Працягваем разглядаць “ЛіМ” №2 за 2015 год. Увогуле, адметнасць нашай працы ў тым, што не скаваны мы пэўнымі рамкамі, што можам аглядаць не ўвесь нумар уздоўж і ўпоперак, а выбарачна. Або наогул прапускаць нумар, калі ў ім няма матэрыялаў, што зацікавілі б. І наадварот, некаторыя нумары проста напрошваюцца на тое, каб мы перааралі іх даастатку.
Артыкул “Планы і правілы” паводле пленума СПБ ужо разглядаўся на “літкрытыцы”, таму дазволю сабе толькі крануцца яго. Я марна шукаў у артыкуле пра тое, што не зроблена СПБ, мяне агаломшвалі лічбамі ды справаздачамі аб тым, што зроблена, улагоджвалі абяцаннямі пра тое, што будзе рабіцца.
Цытую пачатак артыкула: “Старшыня СПБ Мікалай Чаргінец зазначыў: колькасць членаў арганізацыі паступо ва павялічваецца, але разам з тым правілы прыёму ў творчую арганізацыю становяцца больш прынцыповымі. Сёння ў СПБ 590 творцаў, у тым ліку 14 лаўрэатаў Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь, 3 — прэміі СНД «Зоркі Садружнасці», 7 — спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, 2 — прэміі «За духоўнае адраджэнне», 9 — прэміі Федэрацыі прафсаюзаў. Акрамя таго, 5 пісьменнікаў узнагароджаны ордэнам Францыска Скарыны, 18 — медалём Францыска Скарыны”.
То бок літаратура ў нас мераецца колькасцю членаў (сяброў) СПБ і колькасцю ды важкасцю атрыманых прэмій? Так і запішам.
Спадары, калі вы чыталі ўсю рубрыку “ЛіМаразма”, у вас, папраўдзе, не склалася ўражанне, што сітуацыя ў СПБ і “Звяздзе” ахавая, што далей, як той казаў, няма куды ехаць? А гэта мы толькі кранулі, толькі крыху растрывожылі вулей.
А вось як ацаніў сітуацыю Пленум: “Пленум пастанавіў: прызнаць работу Прэзідыума СПБ здавальняючай, адзначыць мэтанакіраваную і плённую дзейнасць СПБ па далейшым развіцці літаратурнага працэсу, павышэнні яго эфектыўнасці ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі ў 2014 годзе…”
Што ж, пажадаем далейшых поспехаў.

Цяпер я хачу сказаць вось пра што. Вы, напэўна, заўважылі, што ў папярэдніх выпусках “ЛіМаразма” я абыходзіў увагай укладыш “ЛіМа” – “Кніжны свет”. Патлумачу чаму. Гэтую “ўрэзку” ці “ўлепку” ў паважаны тыднёвік я лічу нахабным парушэннем традыцыі. Нічога агульнага з “ЛІТАРАТУРАЙ і МАСТАЦТВАМ” яна не мае. Не разумею, чыя хітрамудрая галава дадумалася ўстаўляць у “ЛіМ” навінкі “Кніжнай палаты”. Ды гэта яшчэ паўбяды. Там рэкламуюцца кнігі, якія да мастацкай літаратуры ніякім бокам – навуковыя, кулінарныя, псіхалагічныя, эзатэрычныя і г.д. Я задумаўся: а які сэнс, і галоўнае – якая рэдакцыі выгада? Аднак, убачыўшы прадукцыю выдавецтва “Харвест” (рэкламу яе) і супаставіўшы з тым, што ў гэтым выдавецтве друкуюцца кнігі СПБ, я западозрыў узаемаабмен: ты мне, я табе (то бок – камерцыю?). А інакш проста глузды заварочваюцца – навошта траціць дзяржаўныя грошы на непатрэбшчыну? А яшчэ любіць “Кніжны свет” ствараць вінегрэты – то па-руску артыкулы, то па-беларуску, то пра піражкі, а то раптам пераклады з сусветнай паэзіі. Намяшае, намяшае – і падае нам, ешце, не папярхніцеся.

Але вернемся да асноўнага цела “ЛіМа” і вось што адзначым прывабнага. Проста цытую Генадзя Аўласенку: “Добра памятаю, як пачынаючы з 1988 года пачалі з’яўляцца ў кніжных крамах невялікія кніжачкі ў мяккіх вокладках. Адны з іх (паэтычныя зборнікі) былі зусім танюткімі, старонак на трыццаць, другія (празаічныя) — старонак на сто (што таксама няшмат). Такіх кніжак рэдакцыя часопіса «Маладосць» выдавала тады аж 12 у год, а праіснавала кніжная серыя больш як 12 га-доў… Уявіце, колькі новых імёнаў яна адкрыла! І няхай значная частка з тых аўтараў-пачаткоўцаў не звязала сваё жыццё з літаратурнай творчасцю, усё роўна з’яўленне ў той няпросты час новай серыі — знакавая падзея ў беларускай літаратуры. Потым «Бібліятэка часопіса «Маладосць» спыніла існаванне, здавалася, назаўсёды. Добра, што такое меркаванне аказалася памылковым: ужо трэцяя кніга адноўленай серыі пабачыла свет у «Выдавецкім доме «Звязда»”.
Што ж, пахвальна. Не прайшло і 15 гадоў, як серыя аднавілася. Памятаю, як ваш пакорны слуга марыў выдацца ў гэтай серыі, уступаючы ў вялікую літаратуру. Але мае мары спазніліся – серыю зачынілі ды прыйшлося прадзірацца ў літаратуру іншымі спосабамі. Аднак не шкадую, бо насамрэч серыя гэтая, акрамя старту, не давала нічога. Колькі імёнаў яна адкрыла! І амаль усе закрыліся. Памятаю, якія спадзяванні ўскладаліся на маладога паэта Янку Лайкова! Таленавітыя сапраўды вершы былі. А кніжка ў “бібліятэчцы” – танюткая, амаль на туалетнай паперы. Але не паперай жа вызначаюцца вершы – рэч пра іншае: дзе цяпер Янка Лайкоў? Не відаць. Наменклатура заглынула, перажавала ды выплюнула. І вярнуўся паэт на радзіму.
Цяпер паглядзім “паэзію” нумара. Яна прадстаўлена Віктарам Івашкам, Ганнай Атрошчанка і Ўладзімірам Мазго.
Спадар Івашка, як я зразумеў з кароткай прадмовы, дэбютуе ў “ЛіМе” і адразу пускаецца ў складаны верлібр. І не спраўляецца з задачай. Млява, не вобразна, без энергетыкі, блытана. Мяркуйце самі:

***
…сеецца холад
лягчэй…
…цёплае
цяжка ўзыходзiць…
…лёсу абдымкi — ямчэй.
ён
свой пагляд
не адводзiць.


***
…Старонку адгорнеш..
i Слова паўторыш…
(не птушка Яно)
…адно:
не вернеш
у лозы
вiно.

Часта паэты думаюць, што верлібр пісаць лягчэй, тады як насамрэч – цяжэй на парадак. Тут не схаваешся за рыфмай і рытмічным каркасам, тут ты як на далоні. І калі сутнасць твая пустая – чытач бачыць імгненна.

Ганна Атрошчанка прадстаўлена трыма вершамі. Удалым мне здаўся толькі вось гэты:

***
Ранак выдаўся марозны,
Іней выткаў палатно.
А мароз — зусім не грозны,
Зашыфроўвае акно.

Вуліца, нібы пустыня,
Белым будзе далягляд.
На вярбе крумкач застыне,
І марозу ён не рад.

…Заўважае вострым вокам
Чорны птах мяне ў акне,
Узлятаючы высока,
Дасылае кліч вясне.

 Лёгка. Празрыста. Лірычна. Асабліва спадабалася вобразнасць “зашыфроўвае акно” (мароз). Хаця ў вершы ёсць і русізм “рад” замест беларускага “рады”.

Уладзіміра Мазго прадстаўляць не трэба – ён сталы насельнік тыднёвіка. З мноства вершаў падборкі я б вылучыў самы кароткі і ёмкі:

Гітара

Зноў рукою пяшчотна крану
Лебядзіную шыю гітары.
І няўзнак — за струною струну,
Абуджаючы гукі, — удару.

Як ад жарсці, яна запяе.
І салодка застогне — ад болю.
Зноўку радасным плачам яе
Нечаканую прагу спатолю.

Калі не памыляюся, на вершы Мазго створана шмат мелодый. І менавіта таму, што песеннасць закладзена ў радках і фанетыцы. Ці маюць гэтыя вершы адасобленую ад музыкі вартасць – вырашаць чытачу.

Наастатак: другі па ліку нумар “ЛіМа” за 2015 год нічым не ўразіў, акрамя таго, што выйшаў без рубрыкі “крытыка”. І ўсё ж трэба сказаць: літаратурная яго частка (вершы, проза) усё адно мацнейшая за публіцыстычную, краязнаўчую, гістарычную і агульнакультурніцкую. Дык ці не трэба рабіць стратэгічную стаўку менавіта на літаратуру?


ЛіМаразм-10

Словы на вецер

Тыднёвік “ЛіМ” №39 за мінулы год пачынаецца інтрыгоўна – на ўсю першую паласу пастаўлена японская гравюра, а ўнізе подпіс: “У Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь адкрылася выстаўка «Эда. Сталіца і эпоха. Японская гравюра укіё-э XVIII — XIX стагоддзяў са збору Дзяржаўнага Эрмітажа»”. І адразу становіцца ясна, што важнейшай падзеі, як японская гравюра, у нацыянальнай літаратуры і мастацтве на сённяшні дзень няма.
На трэцяй старонцы я натрапіў на цікавае мерапрыемства, якое курыруе Мінскае аддзяленне СПБ: “Новы літаратурны праект «Паэтычныя сезоны» распачаты ў сталічнай бібліятэцы № 7 імя Якуба Коласа. Ініцыятарамі выступілі Мінскае гарадское аддзяленне СПБ і калектыў бібліятэкі на чале з загадчыкам Людмілай Калядой. Першым крокам стала прэзентацыя паэтычнага зборніка Валерыя Максімовіча «Сярод блукаючых планет». Аўтар кнігі не толькі паэт, але і літаратуразнавец, крытык, доктар філалагічных навук. На яго рахунку — некалькі навуковых манаграфій, вучэбных і вучэбна-метадычных дапаможнікаў для студэнтаў і настаўнікаў.
Звярніце ўвагу, што “літаратуразнавец, крытык, доктар філалагічных навук”, які збіраецца праводзіць асвету сярод насельніцтва і сеяць разумнае, добрае, вечнае, дае не проста няўклюдную назву свайму паэтычнаму зборніку, а назву філалагічна няправільную, непісьменную, бо “блукаючых” – гэта русізм, калька з рускага “блуждающих”. Такой формы ў беларускай мовы няма. Яе выдумаў сам навуковец. І каторы раз застаецца засведчыць, што непісьменнасць для нашых філолагаў – норма.
Калі ж я дайшоў да старонкі “проза”, то парадаваўся шчыра блізкай душы – даўні госць і персанаж “ЛіМаразма” Міхась Пазнякоў выступае ў ролі апавядальніка. Як казаў пясняр яго творчасці Ўладзімір Гніламёдаў – Пазнякоў натура шматгранная. А мне ўспомніўся эпізод з фільма “Вакзал для дваіх”, дзе бамбіза праваднік, якога іграе Мікіта Міхалкоў, гаворыць інтэлігенту (акцёр Басілашвілі), якога папрасіў пасцерагчы дыні: “Я цябе за дынямі паставіў глядзець, а ты што натварыў?!” Інтэлігент, пакуль вартаваў дыні, умыкнуў у правадніка палюбоўніцу. Гэтак і ў нас: паставяць людзей кіраваць працай СПБ, або філалогіяй займацца, а яны пачынаюць фаліянты выдаваць і пнуцца з гэтымі фаліянтамі ў класікі.
Колькі раней чытаў “ЛіМ” – ані разу не ўспомню Міхася Пазнякова на старонцы “проза”. Але за чатыры гады шмат вады пасцякала. Зусім іншая – не варта забывацца – брыгада кіруе тыднёвікам. Пазнякоў, Гальпяровіч, Гніламёдаў – бясконца і ў розных іпастасях, так і мільгаюць іх партрэты на старонках, як помнікі.
Ужо першы сказ апавядання Пазнякова “Таямнічая жанчына” паказвае нам, што аўтар калі і празаік, то пачатковец. Разбяром гэты сказ: “Дадому вяртаўся пасля васьмі гадзін вечара. Выйшаў з аўтобуса і паволі пакрочыў да свайго дома, накідваючы ў думках план занятку на заўтра”. Глядзіце, сябры, слова “пакрочыў” русізм, у беларускай прозе яго не рэкамендуецца прымяняць (у аднатомным тлумачальным слоўніку слова “пакрочыць” адсутнічае), яго звычайна замяняюць сінонімамі “пайшоў”, “рушыў”, “пасунуўся” і г.д. Чаму? А таму што, прапусціўшы “пакрочыў”, мы неўзабаве прыдумаем і “перакрочыў” – махровы русізм, замест беларускага “пераступіў”. Памятаю, гэтым азам мяне гадоў 12 таму абучаў яшчэ Алесь Масарэнка”. Дарэчы, і “паволі пакрочыў” не зусім правільна з боку логікі, бо крочаць звычайна менавіта павольна, акрамя хіба што спартыўнай хады. Таму “паволі” будзе залішнім. Гарбатым выглядае і другая частка сказа: “накідваючы ў думках план занятку на заўтра”. Ну занадта пакручаста, занадта шмат слоў. Паспрабуем для нагляднасці перакласці на рускую: “набрасывая в мыслях план занятия на завтра”. Згадзіцеся, лухта несусветная. А Міхась Пазнякоў так распачынае апавяданне на старонцы “проза” тыднёвіка, які прадстаўляе цвет, можна сказаць, нацыянальнай літаратуры! Ён, бач ты, ідучы, накідвае ў думках план заняткаў на заўтра. Ну хіба можна так мучыць мастацкае слова – гэта ж не раўнуючы канцылярская мова, якой набраўся Пазнякоў у сваіх кабінетах бясконцых.
Другі сказ не лепшы: “Як і звычайна, не ўсё, намечанае на гэты дзень, удалося выканаць, бо жыццё заўсёды дыктуе нешта непрадугледжанае, новае, нечаканае”. Тая ж канцылярская мова. Сказ хітра вывернуты, цяжка заходзіць у галаву. Шмат косак. Але і сінонімы “непрадугледжанага” – “новае”, “нечаканае” тут зусім лішнія. Іх можна смела крэсліць. І так бы, упэўнены, зрабіў бы рэдактар прозы, не будзь Міхась Пазнякоў старшынёй Мінскага аддзялення СПБ.
А далей, у каго ёсць  трываласць, чытайце аповед. Я ж фальшывыя “ноты” ў тэкстах не прымаю. Проза не абавязана быць геніяльнай, але мова яе быць мастацкай – мусіць.
На старонцы “крытыка”, ужо па традыцыі, тыднёвік друкуе артыкул, які крытычным немагчыма назваць. Гэта гістарычна-літаратуразнаўчая праца за подпісам Алега Грушэцкага. Так яе анансуе аўтар: “Вытокі фантастыкі як жанру літаратуры ляжаць у старажытнай міфалогіі розных народаў свету, а таксама — у фальклорных казках. Героямі такіх твораў былі перш-наперш фантастычныя істоты і боствы, якіх вялікае мноства ў культуры Егіпта, Вавілона, Рыма і якіх мы дасюль памятаем — багоў і паўбагоў, пачвар і волатаў, кентаўраў ды іншых падобных істот”. Заўважым, што тут аўтар, які несумненна думае па-руску, уставіў русізм “боствы” (“божества”), такога слова ў беларускай літаратурнай мове няма. Але рэдакцыя з лёгкасцю яго прапускае. Працу Грушэцкага можна прызнаць карыснай, але зусім не адпаведнай рубрыцы “крытыка”. Нікога ён тут не крытыкуе, ніякай літаратурнай аналітыкай не займаецца. Гэта гістарычны агляд развіцця фантастычнага жанру ў беларускай літаратуры. Але не, дакладней будзе: у літаратуры, якая стваралася на тэрыторыі Беларусі, – бо аўтар праяўляе шырокі досвед у аўтарах, якія пішуць па-руску на рынак Расіі, і зусім мала дасведчаны ён пра беларускамоўную фантастыку, якая развівалася ў падчасопісе “Фантаст” у “Маладосці”.
Другая старонка “крытыкі” на гэты раз сапраўды крытычная, што крайне рэдка бывае. Там ёсць артыкул пра сучасны твор! Гэта аналіз Вікторыяй Габрусевіч аповесці Віталіі Багун “Гігантык”. Адчыняецца артыкул так: “У «Маладосці» (№№ 6 — 7) была апублікавана аповесць Віталіі Багун «Гігантык». Гісторыю пра турыстычнае падарожжа некалькіх тысяч зямлян на Юпітэр можна смела аднесці да навуковай фантастыкі. Аўтарка запрашае чытача ў будучыню, каб паказаць, як змяніліся Зямля, грамадства і сам чалавек”. Артыкул грунтоўны. Гэта тое, чаго мы шукалі ўсе 10 выпускаў “ЛіМаразма” – а прыйшлося пералапаціць шмат нумароў тыднёвіка!
Аднак, без намёкаў на канкрэтны твор, мушу засведчыць небяспечную тэндэнцыю – рэдакцыя “Маладосці” стала практыкаваць публікацыі рускамоўных тэкстаў у перакладзе на беларускую, асабліва прыгодніцкія тэксты яна вышуквае. І гэта зразумела – на рускай мове верагоднасць знайсці чытэльны тэкст вышэйшая. Аднак тут закавыка: можна нашморгаць і наперакладаць кучу фантастыкі ў рускамоўных аўтараў, якім да беларускай культуры ні холадна, ні горача. Яны як пісалі на расійскі рынак, так і будуць пісаць. А рэдакцыя выдае гэта за дасягненні беларускай культуры. Дык давайце ўжо ўвесь часопіс “Касмапорт” перакладзём – і ў “Маладосць”. Зноў жа: без намёкаў на канкрэтны твор, наконт яго нічога сказаць не магу, не расследаваў, але тэндэнцыю ведаю дакладна.
У артыкуле на гэтай жа старонцы пад назвай “Рэцэнз-і-Я. 2” Анастасія Грышчук раскрывае сэнс паняцця рэцэнзія, тлумачыць, як яе трэба пісаць. Што ж, пачын неблагі. Толькі, як паказвае практыка, у “ЛіМе” ўсе аўтарскія калонкі з лічбавымі азначэннямі (“Дарэчы – 1, 2, 3”, памятаеце?) хутка захліпаюцца, бо чыноўная рука заціскае аўтару рот і нос. Будзем спадзявацца, што гэта няпраўда.
Адзін абзац з Надзеі Грышчук прывяду цалкам, бо ён падаўся мне знакавым: “Перачытаўшы вялікае мноства рэцэнзій, падобных адна да адной настолькі, што ўзнікаюць падазрэнні самыя фантастычныя (пачынаючы з чытача, які апантаны крытыкай настолькі, што піша адразу пад дзясяткам псеўданімаў, і заканчваючы штучным інтэлектам, запраграмаваным на напісанне рэцэнзій-клонаў), мне падумалася: няблага было б сабраць агульныя падступныя месцы і паставіць каля іх знак «STOP!», усё адно як перад зыбучымі пяскамі ці балотам”
Але ад слова да справы, як вучыць жыццё, вялізная прорва. Пасля 39 нумара тыднёвіка мы з вамі пабачылі і адлюстравалі ў “ЛіМаразме” шмат-шмат бяздарных, напісаных пад капірку артыкулаў. Не змянілася анічога. Словы нібы на вецер.


ЛіМаразм-11

Нябачныя кнігі

«Глаголом жги сердца людей».
                Аляксандр Пушкін

На другой старонцы тыднёвіка “ЛіМ” №3 за гэты год маё чуйнае вока вылавіла цікавую нататку – пра чарговы сход сяброў Мінскага гарадскога аддзялення СПБ, які адбыўся ў сталічным Доме літаратара. Угадайце, спадарства, з трох разоў, хто старшыня гэтага сходу? І вы не памыліцеся. Наш улюбёнец, нязводны і вечны госць рубрыкі – Міхась Пазнякоў. І паверце, што я не палюю спецыяльна за ім – спадар Пазнякоў прысутнічае ледзьве не ў кожным нумары “ЛіМа”, як Ленін на сценках у дзяцінстве маім далёкім.
Дык што ж у якасці справаздачы паведамляе нам Міхась Пазнякоў на тым сходзе? “Старшыня МГА СПБ Міхась Пазнякоў адзначыў: за мінулы год сышлі ў іншы свет сталічныя пісьменнікі Руслан Ірынархаў, Павел Саковіч, Уладзімір Лазар, Георгій Юрчанка, Уладзімір Ермалаеў. Іх памяць ушанавалі хвілінай маўчання”. Так, гэтаму безагаворачна верым. Людзі паміраюць штогод, і білет пісьменніка ад гэтага не страхуе. Палохае іншае: нашы чыноўнікі так добра папрацавалі са сваімі літаратарамі, што тыя сыходзяць з жыцця – невядомымі! Бо з усіх пералічаных нябожчыкаў (царства нябеснае) я ведаю толькі Паўла Саковіча. Вось такі фокус-покус ад мінскага аддзялення СПБ – пражываюць жыццё беларускія пісьменнікі і сыходзяць з яго невядомымі.
Чаму? А вы згадайце папярэднія выпускі рубрыкі, дзе дэталёва разбіраецца як і дзе, і на чые грошы чыноўнікі выдаюць свае бясконцыя кнігі. Ну не дзяліцца ж блатнымі месцамі з простымі літаратарамі!
Вось вам яшчэ перлы ад Пазнякова: “Сёння ў МГА СПБ 290 літаратараў, за мінулы год аддзяленне папоўнілі 10 новых членаў. Выдадзена 126 кніг сяброў аддзялення. Медалём Францыска Скарыны адзначаны Віктар Праўдзін, Васіль Шырко, Алесь Бадак; званнем заслужанага дзеяча культуры — Мікалай Чаргінец; званнем заслужанага дзеяча мастацтваў — Анатоль Дзялендзік; падзякай Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь — Казімір Камейша; ганаровым грамадзянінам Полацка стаў Навум Гальпяровіч, Буда Кашалёўскага раёна — Мікола Чарняўскі і Анатоль Зэкаў, Крупскага — Іван Цітавец”.
А цяпер стоп машына! Звярніце ўвагу, сябры, з якім нахабствам і цынізмам нам пералічылі трымальнікаў чыноўных крэслаў у рэдакцыях, выдавецтвах, СПБ. Акрамя, можа, Івана Цітаўца – УСЕ ДА АДЗІНАГА! Вось рэальнасць, за якую я, нібы за жабры, хапаю спадара Пазнякова і вывалакаю на сушу. Годзе цямніць! Карты адкрытыя. Усе граматы ў Беларусі, прэміі, значкі, сцягі, званні чыноўнікі літаратурныя даюць САМІ САБЕ.
Але ж і гэта яшчэ не ўсё. А ну дзе гэтыя выдадзеныя 126 кніг сяброў Мінскага гарадскога аддзялення СПБ?! То бок палову літаратараў СПБ задаволіў кнігамі ў год. Уражвае! Але ж дайце імёны, дайце назвы кніг, дайце нарэшце спіс, каб мы параўналі, колькі ў ім і ЧЫІХ кніг. Сам жа Пазнякоў, як нядаўна адкрылася, выдаў блізу пяці СВАІХ кніг у год за грошы дзяржавы. Таму правільней было б пісаць, колькі не кніг выйшла, а колькі сяброў СПБ атрымалі свае кнігі. І тут бы мы ахнулі. Бо кожны чыноўнік, цягнучыся за старшынёй, малаціў і малаціў свае кніжкі на дзяржаўных варштатах. І вы жахняцеся, колькі мала імёнаў у тым спісе – ды ўсе яны трымальнікі крэслаў. Ну або амаль усе, каб было прад’явіць міністэрству, што і “простых людзей” выдаём. Вы падманшчыкі, спадары чыноўнікі ад СПБ, і зладзеі. З маіх знаёмых сяброў мінскага аддзялення СПБ НІХТО не выдаў у вас бясплатна кнігі.
А серыі сапраўды існуюць, нават фантастычныя кнігі выдае СПБ. Вось толькі месцы гэтыя блатныя, адкуль чэрпаюцца даброты, – не выдаюць чыноўнікі анікому. Пра іх толькі праз трэція рукі даведваешся. Нідзе я не чуў заклікаў, каб несці свае рукапісы туды ці туды. А Міхась Южык, прыкладам, многа друкаваўся ў “фантасце” “Маладосці”, пра яго шмат пісалі, спадар Пазнякоў. І ў вас, скажыце, рукі б адсохлі пазваніць свайму падапечнаму раз на 10 гадоў і прапанаваць выдаць фантастыку ад СПБ? Ніхто ніколі мяне нікуды не клікаў чэрпаць даброты. Наадварот, холдынг “Звязда” я амаль заўсёды браў з боем, як бастыён. І не толькі я – а ўсе не-блатныя і не чыноўнікі. Вось у гэтым прызнайцеся спадары Пазнякоў, Калюкевіч і Чаргінец. Вось рэальны плён вашай працы. А закідваць нас лічбамі – справа няхітрая. Вы ж гэтыя лічбы не расшыфроўваеце, бо з-пад іх зноў выпаўзуць заплеснелыя целы чыноўнікаў са сваімі фаліянтамі. Пра гэта дайце нам справаздачу.

А вось на старонцы “паэзія” наш госць і пастаянны “партрэт” “ЛіМа” Навум Гальпяровіч. Цяпер ён какетліва ўсміхаецца нам у шапцы зімовай. Побач з двума іншымі, не такімі масцітымі, паэтамі стаіць Навум адасоблена – цэлая правая калонка яму.
Ідзе да нас Гальпяровіч – з лірыкай:

***
Чаканне холаду і снегу —
Нібыта прадчуванне слёз,
Калі ізноў прыносіць лёс
Дыханне сцішанага бегу.

Здаецца, не хапае сіл.
Хаця да фінішу далёка…
І стыне вечар адзінока
Сярод бярозак і асін.

У беларускай мове слова “нібыта” адпаведна рускаму “якобы”. Нашы ж паэты лепяць яго куды не лянота. Уявіце: “ожидание холода и снега – якобы предчувствие слёз”. Вось у нас так усё ў літаратуры – “нібыта”. Быццам бы ёсць яна – а прыгледзішся: адны чыноўныя пысы перад карытам чвякаюць. І хто мне скажа, што гэта за звер такі – “дыханне сцішанага бегу”. Халеры яго бяры, ніяк не дацямлю сэнс.
Або:

Навакол ізноў слата імжыцца,
Голы клён ад холаду дрыжыць…
Пэўна, трэба сэрцам далучыцца,
Каб усё вось гэта палюбіць.

Апошнія два радкі надзіва каструбаватыя, няўклюдныя – “сэрцам далучыцца”, “каб усё вось гэта” (так на зоне адно, спадар Гальпяровіч, базараць). Каб усё вось гэта – фу, нібы на каравяк наступіў! І ТАКОЕ ў “лірычным” вершы.
А чаму здзіўляцца: у прынцыпе таленавіты паэт Гальпяровіч даўно згубіў патрабавальнасць да сябе, бо адчыняе дзверы холдынгу левай нагой і друкуе там, што душа зажадае.

Або Алег Салтук дасягае неверагодных лірычных вышынь:

У беласнежнай цаліне,
Калі хацін канькі ў сумётах,
Толькі ўспаміны закранеш —
І ўраз адступіць адзінота.

І з настальгіяй па былым
Усё прыпомніш і пакрочыш
Туды, дзе колісь кветак дым
Салодка так
туманіў вочы.

Разбяром, памаліўшыся.

“Хацін канькі ў сумётах” – смела, аднак! Я спярша прыняў “канькі” страхі за “канькі”, на якіх нібыта катаюцца хаты. А чаму? Таму што па-беларуску “канёк” гэта “вільчык”, мала таго, у беларускай мове ёсць “конік” (малы конь), але няма “канька” (русізм). Слоўнікі тлумачальныя, праўда, напісаныя за савецкім часам, пакідаюць “канёк” як другі варыянт “вільчыка”. І ўсё-ткі класікі так не пісалі, у іх вільчык і ёсць вільчык (або вільчАк).
Толькі паэт усё “ўспомніў” у першым чатырохрадкоўі, і адзінота да яго “адступіла” – аж не, у другой страфе старую ж пласцінку варочае: “усё прыпомніш” з “настальгіяй”. І “пакрочыў” (русізм) паэт у дымную квецень садоў, якая “салодка туманіць вочы”.
Хаця ёсць і ўдалыя ў Салтука радкі, прыкладам з верша “Бяссонніца”:

І думкі то ткуцца, то рвуцца,
А стрэлкі малююць кругі.
Куды так імкліва нясуцца,
Не скажуць нікому снягі.

Так і ўяўляеш завіруху, што агортвае і душу і хату ўначы. Толькі… ці зімуюць нашы масцітыя пісьменнікі ў хатах, вось у чым пытанне. Даўно, здаецца, перабраліся яны да камунальнага ацяплення і ваннаў. А на дачах ці ў вёсцы – улетку толькі. Ну ды з дапамогай паэтычнай фантазіі ўсё магчыма.
На сёння хочацца закругліцца – эмоцый нумар дорыць багата. Але, спадар чытач, гэта яшчэ не ўсё. Ёсць яшчэ дзве старонкі “крытыкі”, якая традыцыйна крытыкай не з’яўляецца і дзе чыноўнікі холдынгу пішуць часцяком пра чыноўнікаў жа. Але пра тое пагаворым іншым разам, відаць.


ЛіМаразм-12

Можна жыць прыпяваючы

Спадарства, паверце, што зусім не шукаю нагоды адхвастаць кіраўніцтва Беларускай літаратурай. Але, чытаючы “ЛіМ” апошніх месяцаў, шалею ад таго, што рэчаіснасць нашмат перасягнула ўсе мае самыя смелыя ўяўленні. Наменклатура не проста падмяла пад сябе афіцыёзную літаратуру – яна яе гвалціць штодня, атрымліваючы ад гэтага садысцкую асалоду.  Я хацеў быў прааналізаваць нумар 35 за мінулы год – дык там якраз надарыўся дзень пісьменства і прыйшлося мне перайсці на нумар 34. Асноўнае пачуццё – боль у душы, нібы не беларускую літаратуру, а асабіста мяне гвалцяць, гвалцяць і гвалцяць. Чыноўнікі. Так, вы не памыліліся: зноў Міхась Пазнякоў!
Спачатку ён рапартуе нам у артыкуле, што на трэцяй старонцы – “Сучаснаму чытачу”:
— Ці шмат маладых звяртаецца да вас са сваімі творамі? (Яна Явіч)
— Ужо некалькі гадоў сумесна з выдавецтвам «Чатыры чвэрці» выпускаем кніжную серыю «Мінскія маладыя галасы». Рыхтуем калектыўны зборнік вершаў, апавяданняў, эсэ пераможцаў літаратурнага конкурсу, які мы праводзілі сярод студэнтаў трынаццаці факультэтаў БДУ. Яго вынікі штогод падводзяцца ў Доме Масквы, а падборка лепшых сту дэнцкіх вершаў неўзабаве будзе надрука вана ў часопісе «Белая Вежа».
Дзе тут падкапаешся? Ну не раўнуючы нябачныя кнігі. Я, сябар Мінскага аддзялення, 12 гадоў пра такое не ведаю, не бачыў гэтыя зборнікі маладых, сам пра іх не чуў, пагатоў – ані разу не чуў ад Пазнякова прапаноў недзе выдацца. А тут – кіпучая дзейнасць, аказваецца… Ды толькі вось агляду кніг гэтых не бачым мы, чытачы, на старонках тыднёвіка. Яны, калі і выходзяць, то канаюць у Лету, не булькнуўшы. Бо выходзяць для галачкі. Кнігі, не пазначаныя і не асэнсаваныя крытыкамі, – мёртванароджаныя. А менавіта такія кнігі і выдае для галачкі Пазнякоў. Калі выдае… Ды ці не за кошт аўтараў? А калі і бясплатна – які сэнс у такіх кнігах? Адрапартаваў нядаўна Міхась Пазнякоў, што такіх кніг Мінскае гарадское аддзяленне выдала за апошні толькі год – 126! Палова сяброў Мінскага СПБ атрымалі кнігі. Па кнізе ў два года! Ды хопіць, спадар Пазнякоў, маніць – я, сябар вашай суполкі, за 12 гадоў не атрымаў ад вас аніводнай кнігі. І гэта вядомы пісьменнік, які прабіваўся насуперак вашай хлуслівай сістэме. Па вашай жа справаздачнасці я ўжо мушу мець каля 6 кніг ад СПБ за 12 гадоў. Няма гэтых кніг – нябачныя. А толькі даходзіць інфармацыя да мяне, што Вы, старшыня, за год выдаяце сваіх кніг 5 штук. Абвергнеце мяне ў каментарыях, судзіцеся са мной, што Вас агаварылі (?!).
Усяму, спадарства, ёсць свая мера. І абяцаю, што і надалей асабіста буду курыраваць справаздачу Пазнякова і займацца непасрэдна яго асобаю. Бо ён падманвае праз “ЛіМ” усю Беларусь. Нічога няма больш бязлітаснага і разам з тым адказнага, чым духоўныя бітвы. Для іх я выспяваў усё жыццё. Таму не буду шкадаваць для гэтага ні сіл, ні здароўя. Вас, чытачы, РАЗВОДЗЯЦЬ, і вы гэта павінны ўцяміць. Інакш дзеці Вашы вырастуць духоўнымі ахвярамі.

Далей ад Пазнякова: “За апошнія два гады Мінскае гарадское аддзяленне СПБ папоўнілася 12 маладымі творцамі. Каля 30 рыхтуюцца да ўступлення. Рэкамендавана да прыёму Дар’я Лёсава, на рахунку якой нямала адметных публікацый. Пры нашым аддзяленні працуе Школа маладога літаратара: ладзім індывідуальныя заняткі ды семінары для найбольш перспектыўных творцаў. Моладзь часта прыходзіць да нас на кансультацыі”.
Правільна, рэкрутуйце ў свае салдаты як найбольш душаў, якія будуць для вас паствай, натоўпам, масоўкай, перад якімі вы будзеце дэманстраваць “клас”. Але памятайце, спадары чыноўнікі, што і сярод іх прасочацца нязручныя людзі са сваім незалежным поглядам і што Давід заб’е Галіяфа ў рэшце рэшт .
Здзейснім скачок літаральна праз старонку – і мы, радзімыя, зноў з Міхасём Пазняковым, старшынёй нашым! Тут ён нас вучыць на асабістым прыкладзе, як трэба тварыць паэтычныя публікацыі (два гады ў чарзе ён не стаяў, паверце). Арыгінальныя назвы яго вершаў такія: “На радзіме”, “Татаў сад”, “Матулі”, “Бацькоўская хата”. “Перад ад’ездам”. І падумайце, калі ўжо такія сакральныя тэмы вершаў, то ці варта даваць банальныя назвы? Назва – ключ. Што ж, адчыняем.
Купальскае, напеўнае выводзіць старшыня МГА СПБ:

Сэрцам прачулым пяшчоту ўбіраючы,
Слаўлю бацькоўскі, найлюбасны кут,
Жыць можна ў розных краях прыпяваючы,
А нарадзіцца й памерці — вось тут.

Без глумлення над сыноўскімі пачуццямі – закасцянелы, застарэлы перапеў Коласа і Купалы. Нічога адметнага, арыгінальнага, асабістага, не кажучы ўжо пра мастацкае – тат нямашака. Стандарт вясковай настальгіі. Не чуецца ні канкрэтнай хаты, ні жывога жыцця. Два апошнія радкі проста – пошласць: ясна, што нарадзіцца можна толькі на радзіме, а жыць, якім бы жыццё ні было, – дзе заўгодна. А паміраюць зусім не як святыя – тады і калі, і дзе захочуць, а дзе смерць заспее – зазвычай якраз не ў бацькоўскай хаце. Таму створаная для нас літаратурная падробка пад паэзію ад Пазнякова – сама сябе адсцябала
Далейшы выбраны мной кавалак – зусім зневажае свайго аўтара:

Лета ў паркалёвым сарафане,
З ружаю чырвонай у руцэ.
І бярозка вабіць белым станам,
Быццам бы памылася ў рацэ.

Стройны клён прычэсвае чупрыну,
У вакно люстранае глядзіць,
Пазірае светла на рабіну,
Што пачырванела і трымціць.

Увага! На дварэ, як бачна па першай строчцы, – лета ў разгары! Але гэтым “паркалёвым” летам арабіна (якая чырванее ўвосень) – “пачырванела і трымціць”! Вяскоўцу гэтага не ведаць?! Гэта ж як трэба ачарсцвець, памерці душою. Ды ў Мінску рабіны ёсць – агледзьцеся, пан Пазнякоў. Не чырванее арабіна ўлетку, яе чырвань – прыкмета кастрычніка. Запомніце, калі гэта вам дапаможа.
А ўжо гэтая бярозка, што “памылася ў рацэ” – дрэва, якой найдалей ад вадаёмаў стараецца расці… Яшчэ хвоя бы, вярба – куды ні ішло.
Дрэнна, пан Пазнякозў. Запанелі вы там у СПБ бязмерна, страцілі сувязь не толькі з прыродай “найлюбаснай”, а і з жывымі, звычайнымі, людзьмі.
А спадару Пазнякову, між іншым, як брыгадзіру аддалі палову старонкі “паэзія” (такая  ў нас нарміроўка). На другой жа палове туляцца цесна спадар Салтук Алег і спадарыня Таццяна Мацюхіна. Хай пані даруе, пачну з Салтука – надта яго зашмат у “ЛіМе” бывае.
Некім нянаскім “лірызмам” вее яго першы верш:

Натоўпу плыткая рака —
Якая мутная вадзіца!
Вось прагны позірк дзецюка
Услед гуллівай маладзіцы.

Тут па мабільніку студэнт
Свой учарашні дзень шукае.
З сабакам, нібы той агент,
Кудысьці нехта паспяшае.

А хто так гола апрануў
Прывойна-пекную дзяўчыну?..
Натоўп мільёны праглынуў
У чэргах, офісах, на рынках.

Там яшчэ ёсць строфы, але досыць і гэтых, каб зразумець з якой нянавісцю глядзіць паэт на людзей, якія для яго – натоўп! А ў натоўпе тым ёсць маці, дзеці, хворыя, няшчасныя, героі працы і проста героі, людзі з душой і лёсам… Не – кажа горда паэт – натоўп, тупы, бессэнсоўны, каша, згушчэнне бялковай масы. Нікому не спачувае, нікога не любіць, нікому ў душу не здольны Салтук зазірнуць. Біямаса. То бок біямасай стаў, на маю думку, сам мозг аўтара, звіліны зліпліся, не варушацца, не спачуваюць, не натхняюцца, не трапечуць любоўю да незнаёмых людзей, дзе кожны з іх – космас. Духоўная слепата, закрытая апошняя чакра. Такое бывае. Трэба працаваць над сабой.

Адзін з двух вершаў Таццяны Мацюхінай прывяду цалкам. Мая ацэнка “слаба” можа быць аспрэчана чытачом. Пішыце ў каментарах.

***
…І словы у нябёсы адпускаю —
Вышэй, да зораў,
да шчаслівых дзён
Адзнакай Вашай мудрасці.
Вяртаю
Да тайнаў ключ —
крыніцы чыстай звон.

«Радзей ужо ў другіх
сябе шукаю»,
Ды оніксавы позірк
не схаваць.
Удзячнасць словам
выказаць жадаю:
«Хай дзверы мудрасці
Вам адчыняюць,
А ў руках блішчыць
Ваш запаветны ключ!».

Паэзія заблыталася недзе паміж зорак і “крыніцы чыстай звону”. Паэтэса заблукала ў пошуках шчасця.
Заўважце, зноў жа, спадары – нацыянальны тыднёвік літаратурны, цвет паэзіі ў ім мусіць гарэць. А мы што пабачылі?
У прозе – зноў любімы мой рэдактар Анатоль Зэкаў. Зусім нядаўна чыталі мы яго “ЗЭКавычкі-2”, вершы бачылі, а вось крыху адступілі назад – і “ЗЭКавычкі-1”. Некалькі тыдняў адно раздзяляюць гэтыя 3 публікацыі на пачэсных старонках. Робім выснову – Анатоль Зэкаў для холдынгу аўтар важны і значны. Да Пазнякова з Гніламёдавым не дацягвае, але на падыходзе ўжо…

Аўтаэпіграф

Сярод вядомых жанраў і спрадвечных
Нямала сустракаецца й нязвычных.
Ёсць у Андрэя Федарэнкі «Сечка»,
Ну а ў мяне хай будуць «ЗЭКавычкі».

Задзірыста!

Ну і першая ЗЭКавычка:

КАРАНІ
Мой школьны таварыш Колька, на трыгады за мяне маладзейшы, пакінуў кватэру ў Гомелі дачцэ і пераехаў у вёску — у бацькоўскую хату, што побач з нашай. Развёў гаспадарку, засявае-засаджвае прысядзібныя соткі. Сам яшчэ, праўда, пакуль не на пенсіі, але працуе на заводзе пазменна, дык у Гомель на машыне ездзіць. І мяне ўсё ўгаворвае: пойдзеш, маўляў, на пенсію — прыязджай у родную вёску. Карані, яны і ёсць карані. А мяне і ўгаворваць не трэба — самога цягне бліжэй да прыроды. З унукам Мікітам, вунь як толькі канікулы ў яго, наведваемся ў вёску. Няўтульна неяк у Мінску. Хаця, здавалася б, і да выдавецтваў ды рэдакцый бліжэй, аднак няўтульна. Старэю, мабыць.
   
Заўважце, наколькі шчыра: у Мінску і “да выдавецтваў ды рэдакцый бліжэй”. Ключавая фраза! Але і няўтульна сярод камяніц і бетону ў параўнанні з подыхамі лясоў і палеткаў. Таксама верым. Зэкаў чалавек шчыры. Ох, як бы гэта сумясціць, каб пісаць на другім паверсе сваёй сядзібы з відам на раку і зарэчную пушчу, ды каб рукапісы па Інтэрнэце пасылаць, а вялізныя ганарары па пошце – атрымліваць!


ЛіМаразм-13

Пасярод відавочнасцяў

“Хорошо сидим…”
(З фільма “Восеньскі марафон”) 

Усё паглыбляюся ў лімаўскі архіў за 2014 год, і ўсё сумую. Тыднёвік нібы задаўся мэтай быць нецікавым. Нецікавае ў ім усё – ад каманды рэдактараў, падбору аўтараў да самой канцэпцыі газеты. Ну не створана яна для таго, каб прадавацца, купляцца. Так часта бывае з бюджэтнымі і малатыражнымі выданнямі, у іх пхаюць любую інфармацыю, якая нібыта тычыцца іх газеты, запаўняюць прастору, ставяць галачку “выпушчана” і адпраўляюць у бібліятэкі. Не трэба змагацца за рынкавы поспех – не трэба старацца рабіць газету чытэльнай. Тыраж аніяк не залежыць ад зместу.
Вось і “ЛіМ” №33 за мінулы год нічога такога не змясціў ні на першай, ні на апошняй старонцы, каб яго захацелася пачытаць, тым болей – купіць.
Нейкія нацюрморты, нейкія банальныя назвы артыкулаў. А між тым першая і апошняя старонкі, па законах рынку, мусяць прыцягваць да сябе. Акрамя таго, што перадавіца мусіць быць цікавай, дык на першай старонцы павінны змяшчацца анонсы адметных, чытэльных, у нечым скандальных артыкулаў. Як ні дзіўна, у лепшыя свае гады – сярэдзіна двухтысячных – “ЛіМ” і быў такім: цікавым, у нечым скандальным, у нечым спрэчным, але інтэлігенцыя яго купляла, ён прыцягваў хаця б адной “ЛеГалізацыяй”, змешчанай на апошняй старонцы. У гэтай рубрыцы ці не штотыдзень змяшчаліся артыкулы на свежыя кнігі, прычым перавага не аддавалася афіцыйнаму, дзяржаўнаму друку, вядомым аўтарам – абы кніга зацікавіла аўтара “ЛеГалізацыі”. Галубовіч пісаў з душой, з трох кароткіх артыкулаў прынамсі адзін быў жорсткі, знішчальны, правакацыйны. Хацелася, адным словам, чытаць гэтую рубрыку і ў цэлым усю крытычную частку “ЛіМа”, карцела спрачацца, званіць знаёмым, абмяркоўваць. Цяперашні ж “ЛіМ” часам нагадвае нешта закасцянелае, мармуровае, нібы помнікі тут панатыканы, а не віруе літаратурнае сучаснае жыццё.
Чалавек жыве тут і цяпер, і менавіта сучаснасць, і менавіта адбітак сваёй асобы ў сучаснасці яму цікавы. Таму і чакалі так усе “ЛеГалізацыю” – а раптам пра мяне, любімага, хоць слова скажуць, ці пра майго сябра, ці пра непрыяцеля? У цяперашнім “ЛіМе” практычна няма месца бягучай, жывой, бруістай крытыцы – на кнігі, якія вось толькі-толькі выйшлі з-пад варштата, на якіх стаяць новыя імёны. Усю плошчу крытыкі або займаюць літаратуразнаўчыя, гістарычныя, краязнаўчыя артыкулы, або, на благі канец, рэклама фаліянтаў наменклатуры, выдадзеных за дзяржаўныя грошы ў ганаровых серыях і разасланых ва ўсе бібліятэкі рэспублікі.
Мы даўно ўжо ў “ЛіМаразме” знялі ўсе маскі і называем рэчы сваімі імёнамі. Так, тыднёвік стаў пляцоўкай, на якой вырашае свае асабістыя, выгадныя справы літаратурная наменклатура. Гэта сталася асноўнай мэтай тыднёвіка. Менавіта таму мы бачым адных і тых жа аўтараў з нумара ў нумар, даўно вывучылі іх пасады ў СПБ і не толькі. Усе яны змагаюцца за асабісты куш, і нават для прыліку ўжо не робяць шырокіх жэстаў у адрас маладой і сучаснай літаратуры. Яны даўно пра яе забыліся і б’юцца паміж сабой – хто часцей надрукуецца, хто прарэкламуе сваю кнігу больш удала і гучна. І гэта святая праўда.
Вось менавіта таму і няма жывой крытыкі, спадар малады аўтар, што інакш бы мы пісалі пра цябе, а не пра чыноўнікаў – і тады ўзнік бы дысбаланс: пішуць пра адных, а ў серыях “Брыльянтавае пяро” выдаюцца другія. Узніклі б непрыемныя, вярэдлівыя пытанні ў грамады. Дайшлі б, можа, да міністэрстваў… А так усё ясна: выдаём у ганаровых серыях адных ды пра іх і пішам.
То бок створаны ўсе ўмовы, каб айчынная літаратура не развівалася, нават кнігі малавядомых аўтараў, якія выдае СПБ мізэрнымі тыражамі, не знаходзяць сабе месца ў тыднёвіку ў якасці аб’ектаў для крытычнага даследавання, для спрэчак, палемікі, жывога працэсу. Што ўжо казаць аб прадукцыі недзяржаўных выдавецтваў! Ды тут трэба быць проста махрова блатным, каб пралезці з рэкламай такой кнігі на старонкі “ЛіМа”. У той жа час немастацкія кнігі, кулінарныя, медыцынскія, навуковыя – з радасцю і выгадай для сябе рэкламуе “ЛіМ” ва ўкладышы “Кніжны свет”.
Ды дзе ж літаратура, спытаеце Вы. Яе няма. Ёсць яе імітацыя, муляж, порхаўка. Я не ўтрырую, не згушчаю фарбы – наадварот, для такой крытычнай сітуацыі гавару занадта мякка і далікатна. Сучасную літаратуру забіла наменклатура СПБ. Балазе ёсць Інтэрнэт, “Дзеяслоў”, “Наша Ніва”, “Галіяфы” – менавіта туды сцяклася творчая інтэлігенцыя, якая хоць крыху сябе паважае. Так, там няма выхаду на фаліянты, на вялікія тыражы, няма доступу да бібліятэк, школьных падручнікаў і г.д., – але ўсё акупляецца адным: ты не абгаджаны жыццядзейнасцю літаратурнай наменклатуры, у цябе ёсць кавалак вольнага неба і глыток чыстага паветра. А гэта нямала ў жыцці.
Я не буду аглядаць гэты нумар “ЛіМа” па прычыне таго, што не знайшоў там нічога жывога, сучаснага, што хвалюе мяне як актыўную творчую асобу. У раздзеле “крытыка” тут зноў няма крытычных артыкулаў. У паэзіі і прозе няма за што зачапіцца, каб не сапсаваць сабе дзень.
Адзначу толькі даволі нестандартны артыкул, дзе Анастасія Грышчук дае дзесяць парад або “відавочнасцей”, як яна гэта называе. “Відавочнасці”, паводле Грышчук, сведчаць, што наша літаратура не пляскатая, а аб’ёмная, не нудная, а цікавая і г.д. Але дзіўна – і ў гэтым нестандартным артыкуле не называюцца ні сучасныя творцы, ні іх творы, зноў усё звяраецца з класікай, а сучасная літаратура як зазвычай – чорная дзірка. Нібы тыднёвік паставіў сабе мэту – шарахацца ад яе як ад зачумленай. Ну так жа спадары, пачытайце гэты нумар. Ён тыповы для апазнання канцэпцыі “ЛіМа” – усяляк задушыць жывое слова, скрыць, схаваць ад чытача сучасную літаратуру, затуліць раты ўсім актыўным, неардынарным.
Анастасія Грышчук чамусьці ўзялася абучаць нас азам літаратуры – як трэба рыфмаваць, як выражаць думкі. Ну дык гэта лікбез, яму месца на філфаках, для пачаткоўцаў. Тыднёвік жа чытаюць дарослыя дзядзькі, мацёрыя творцы, можна сказаць. У іх вачах такі майстар-клас будзе выглядаць проста здзекам. І гэта пры тым, што артыкул і цікавы, і таленавіты. Але, далібог, не да месца.
Паслухайце гэта:

“Як і даўніх людзей, пэўнага роду недасведчанасць прымушае розных аўтараў паўтараюць адны і тыя ж памылкі, якія нязменна сустракаюцца ў часопісных публікацыях, альманахах і розных зборніках. Мне не заставалася нічога іншага, акрамя як стаць на некалькі гадзін Капітанам Відавочнасцю і распісаць асноўныя памылкі, аздобіўшы іх прыкладамі. Ніякіх імёнаў, ніякіх назваў кніг”.

Ну ці не эпіграф гэта для трынаццатага “ЛіМаразма” – НІЯКІХ ІМЁНАЎ, НІЯКІХ НАЗВАЎ КНІГ! Правільна, сучасная літаратура павінны быць надзейна схавана. Нейкія там аўтары ёсць – але яны, паводле Грышчук, недасведчаныя. Творы нібыта ёсць – але яны недасканалыя настолькі, што і згадваць іх не варта…
І так у нас ні дзень, і ні два, а тыдзень за тыднем і год за годам – тчэцца мутнае павуцінне замоўчвання творцаў і твораў.
У людзей ад рэчаіснасці літаратурнай апускаюцца рукі. Памятаю, зоркай белліту сярэдзіны двухтысячных была Ася Паплаўская – журналістка і зацятая тусоўшчыца. Нічога кепскага дзяўчынка не рабіла, акрамя таго што была ЗАНАДТА актыўнай і хацела гаварыць і пісаць тое, што думае. Дык вось за доўгі язык гэты, за празмерную актыўнасць яна прыдбала сабе кучу ворагаў, была зацкавана, у прамым сэнсе збіта на тусоўцы на горкі яблык і потым выцеснена з белліту. Цяпер Паплаўская – бляклы цень сябе самой, працуе ў нейкім турыстычным агенцтве, якое да літаратуры не мае ніякага дачынення, сябруе з нармальнымі людзьмі, у якіх адсутнічае літаратарская зайздрасць да поспехаў і нянавісць да гіперактыўных. Але ж згадзіцеся – працаваць на культуру, якая абслугоўвае душы, і на турфірму, якая абслугоўвае целы – ёсць розніца! За ўсё трэба плаціць. У літаратуры цяжка, але яе дарога – вечнасць. У індустрыі адпачынку лягчэй – але цябе няма, як толькі памёр. Такія ў нас “відавочнасці”.


ЛіМаразм-14

Нам весела

Тыднёвік №4 за 2015 год пачынаецца выкручастым і няўцямным малюнкам на ўсю паласу – гэта, паводле подпісу ўнізе, тварэнне мастачкі Алены Сысун “Фарматаванне свядомасці”, якая з’яўляецца “яркім прадстаўніком беларускага авангарду”. Яе выстава адбудзецца.
Гэта што тычыцца мастацкай часткі, якую мы не аглядаем. Там – авангард. У літаратуры ж, як і зазвычай, – ціша, гладзь ды Божая злагада. На другой старонцы, пад рубрыкай “У Саюзе Пісьменнікаў Беларусі”, Алесь Бадак рашыў нагадаць пра сябе, прэзентаваць сваю асобу. Ну, а каб мы не забыліся, хто ён такі, гутарку з Янай Явіч папярэджвае суровая абвестка:
“Алесь Бадак — паэт, празаік, публіцыст, літаратурны крытык. Шмат піша для дзяцей. У яго біяграфіі — праца ў рэдакцыях часопісаў «Бярозка», «Полымя», «Маладосць», пасада галоўнага рэдактара часопіса «Нёман». Сёння ён намеснік дырэктара Выдавецкага дома «Звязда» — галоўны рэдактар часопіса «Полымя». Лаўрэат літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» у намінацыі «Публіцыстыка» (2008), Міждзяржаўнай прэміі СНД «Зоркі Садружнасці» (2014). Летась Алесь Мікалаевіч уганараваны медалём Францыска Скарыны. Пра ўзнагароду, працу і творчасць — наша гутарка”.
То бок медалёў і вымпелаў шмат. Пасадаў – таксама. Аднак мы не спалохаліся і спрабуем унікнуць у гутарку.
Вышмаргнем колькі кавалкаў:

“— А што цікавага бліжэйшым часам прапануе «Полымя»? (Яна Явіч)
— Мы імкнёмся друкаваць лепшае, што пішуць сучасныя паэты, празаікі. Разам з тым не забываем і пра маладых. Напрыклад, у сакавіцкім нумары плануем падборку апавяданняў маладых празаікаў”.

Удумайцеся, спадары: імкнуцца друкаваць лепшае, але не забываюць пра маладых. Выходзіць, малады апрыёры не можа быць на ўзроўні сталых і бывалых. Яму месца толькі ў падборцы, сярод іншых сабратаў. Прытым далей імёны маладых зноў жа не называюцца. Яны –  безасабовая падборка,  нешта нейкае, літаратурнае мяса.
Памятаю, я даўно, яшчэ ў канцы 90-х, раскусіў гэтую хітрасць і адышоў ад малой формы. Бо калі ты ўжо змагаешся за публікацыю ў “Полымі”, то яна мусіць быць запамінальнай, па форме вялікай, “глыбай”, як называў свае раманы Салжаніцын. І сапраўды, траты нерваў і прыніжэнні што на прабіванне рамана, што на прабіванне апавядання выпадаюць роўныя. Але толькі ў рамане ты, малады літаратар, зможаш разгарнуцца і паказаць сябе (калі ёсць што паказаць). Апавяданне ж тваё булькне ў Лету заўтра ж пасля публікацыі.
Доўжыць далей Бадак:
“Магчымасці сённяшняй моладзі шырэйшыя, чым тыя, што былі ў пакалення васьмідзясятых гадоў мінулага стагоддзя: цяпер шмат дзяржаўных і прыватных выдавецтваў, перыядычных выданняў, ёсць інтэрнэт. Бывае, праглядаю паліцы кнігарань... У якіх прыгожых цвёрдых вокладках выходзяць кнігі аўтараў, якім сёння крыху больш за дваццаць!”
Нават нейкую зайздрасць навяваюць гэтыя маладыя з шыкоўнымі кнігамі. Насамрэч усё не так. Менавіта цяпер і менавіта ў холдынгу немагчыма маладому выдаць сваю кнігу ў цвёрдай вокладцы. За савецкім часам рэдка, але такое здаралася. За свой жа кошт цяпер могуць выдаваць такія раскошныя кнігі адно дзеці мільянераў, але мы іх пайменна не ведаем. Затое ведаем імёны чыноўнікаў ад СПБ, якія шчодра наразаюць сабе дзяржаўны выдавецкі торт – у іх талерках асабістыя фаліянты ў ганаровых (а значыць, з вялікімі ганарарамі) серыях.
Больш нічога істотнага, а тым больш – новага для сябе ў гэтай прэзентацыі Алеся Бадака я не ўгледзеў. Аднак дзякуй яму – мы яшчэ раз упэўніліся, што выданні СПБ рухаюцца верным кірункам.

Старонка “паэзія” адкрываецца прыемным фотаздымкам Маргарыты Латышкевіч. Глянем жа на вершы гэтай юнай асобы. Пачынаецца падборка хвацка, “Пірацкай кадрыляй”:

Шчэрыцца «Вясёлы Роджэр»,
Плешчацца ў кубках ром.
Мы — падступныя, як Борджа:
Што захочам — то й бяром.

Сто акул табе ды ў дышаль,
Варушыся і не стой —
То не мамка нас калыша,
А сіпіць марскі прыбой.

Ветразь поўніцца зюйд-вестам.
Гэй, мацней трымай стырно.
У акіяне поўна месца,
Дурнямі заслана дно.
……………………………

Адно ўжо добра, што гэта гучыць неяк па-новаму для нашай вясковай, лясной і азёрнай паэзіі. Чуюцца подыхі акіяна. Але фанетыка пакуль у паэткі рваная, немілагучная. Пройдуць гады і гады, пакуль яна знітуецца з мовай і мова аддзячыць за прыслухоўванне да сябе. Ёсць і невялікія хібы. Прыкладам, радок “У акіяне поўна месца” па рытміцы патрабуе “Ў”. Але яно будзе няправільным, бо пачынае сказ. Таму рэдактар і пакінуў “У”, але збіўся з рытму. Радок жа “Мы — падступныя, як Борджа” выглядае бязглуздзіцай. Прычым тут “падступныя”?
Прывядзём яшчэ адзін арыгінальны, на маю думку, і энергетычны верш:

Варажы

Варажы — на вадзе:
Дождж кудзелю прадзе.
Распусці шэрых хмараў радно.
Варажы — на крыві.

Рэкі шляхам крывым
Барву жыццяў выносяць на дно
Акіянаў. Адтуль
Духі-хмары лятуць,

Каб уздыбіцца ў вышыні.
Ты не верыш? Зірні —
Абуджаюцца жыць
Чары ў кожнай жывое душы.

Не спыніць іх, не збыць,
А таму — варажы.
На вадзе.
На зямлі.
На агні.

Паэтка настойліва заклікае нас варажыць. Цяжка, праўда, уявіць, як рэкі могуць “барву жыццяў” “выносіць на дно”, хоць бы і акіянаў. На дно, наколькі я разумею, можна толькі асесці. Выносяць звычайна на бераг. Шмат тут блытанага. Але прываблівае жвавасць і смеласць. Ёсць, здаецца, памылка граматычная: “Чары ў кожнай жывое душы” – форма “жывое душы” (замест “жывой душы”) у гэтым склоне не прымяняецца. Яна адно дапускаецца, прычым пераважна ў паэзіі, у іншым склоне, і рэдактарам варта было б гэта заўважыць. Я не філолаг, але вельмі многа чытаў.

У падборцы Міколы Мятліцкага ёсць шмат прамых ці ўскосных прысвячэнняў пэўным асобам. Напрыклад, верш “У лечкамісіі” адсылае нас да Івана Мележа:

У накрапе спорным дажджу —
Зноў сэрцу балесна шчымець —
На вокны палаты гляджу,
Дзе Мележа стрэціла смерць.

Той жнівень гарачы апёк
Жахотным агнём навіны
Душу Беларусі — і сцёк
Слязою з бальнічнай сцяны.

Глядзіцца з пахмурых акон
І сёння ў нябёсаў прасцяг
«Палескае хронікі» скон —
Яе абарваны працяг.

Дождж сцеле густую імжу,
І небу раскатна грымець.
На вокны палаты гляджу,
Дзе Мележа стрэціла смерць.

Такія ўзніклі ў паэта кранальныя асацыяцыі ў сувязі са здароўем.

На празаічнай старонцы нечакана сутыкаюся з Уладзімірам Сцяпанам. Па шчырасці, не думаў, што ён з “ЛіМам”, улічваючы “прагрэсіўнае” мысленне Сцяпана і яго застарэлага сябра-мастака. Зрэшты, хлопцы звычайна там, дзе можна праславіцца. Але ж зусім не славу нясе спадару празаіку набор двух кароткіх і – тым не менш! – надзвычай мнагаслоўных апавяданняў.
Мяркуйце самі, пачатак апавядання (навелы, як імпазантна называе яго аўтар) “Курага”. Трэці абзац:
“Вакол гаманілі, шапталіся, лаяліся, тупалі, паварочваліся направа-налева, сварыліся, маўчалі, спрачаліся, а ён заставаўся сам-насам. Яго касаватыя вочы, пад тонкімі чорнымі бровамі, глядзелі, цёмныя зрэнкі рухаліся, а ён стаяў, быццам і не разумеў, ні дзе ён, ні навошта ён тут? На ім быў прыкметны ўсходні халат… Нават вельмі прыкметны, але не фальклёрны, а сапраўдны, добра-такі паношаны…”
Авой, колькі сінонімаў! Вы яшчэ не заснулі, чытач? Тое, што талент абазначае некалькімі словамі, пісьменнікі сярэдняй рукі расцягваюць у млявае буркатанне, за якім прападае сутнасць. Ну любіць Сцяпан пагаварыць, “наталіцца словам”. Але, далібог, нуднавата.
Яшчэ адзін раз, і ўсё, слова даю:
“Маёры хадзілі нетаропка, лейтэнанты рухаліся подбегам з паперамі ў руках, за імі мажныя расхрыстаныя прапаршчыкі з сяржантамі. Бачыў трох палкоўнікаў у шэрых папахах, яны праходзілі ціха, важка, адсутна і абыякава, зашпіленыя на ўсе гузікі”. (“Адсутна” – калька з рускага “отсутствующе”.)
І такую млявую кудзелю прадзе чалавек, які з’еў, можна сказаць, быка на штампаванні нізкапробных дэтэктыўных раманаў. Там то ён жвавы… А тут – іншая маска на пісьменніку – празаіка беларускага, значыць – мусіць быць бляклым і мнагаслоўным.

Крытычная частка тыднёвіка зноўку напрошваецца на кпіны і здзекі. Гэтым разам ёй адшкадаваная адна старонка і занятая яна… чытач ужо здагадваецца – не крытыкай, не! А – гістарычным, аглядным артыкулам пра Барыса Нормана, славіста.
Прывядзём цалкам анонс артыкула:
“Барыс Норман — доктар філалагічных навук, прафесар кафедры тэарэтычнага і славянскага мовазнаўства Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, заслужаны работнік адукацыі Беларусі. Барыс Юсцінавіч — шырока вядомы даследчык, аўтар кніг па граматыцы славянскіх моў, агульным мовазнаўстве, псіхалінгвістыцы, прагмалінгвістыцы, кагнітывістыцы і інш. Яго бліскучыя лекцыі і даклады з захапленнем слухалі ў Аўстрыі, Балгарыі, Беларусі, Германіі, ЗША, Расіі, Сербіі, Славакіі, Украіне, Чэхіі, Японіі. 6 лютага Барысу Норману спаўняецца 70 гадоў”.
То бок артыкул яшчэ і юбілейны. Ну тады зразумела, чаму ён займае цэлую старонку крытыкі. Для гэтага, безумоўна, трэба спыняць літаратурнае жыццё, адсоўваць убок мастацкія сучасныя творы, што прагнуць свайго разгляду на старонках нацыянальнага тыднёвіка. Юбілей ёсць юбілей.
Восьмая старонка называецца “ракурс” і там з намёкамі на крытычны разгляд аналізуюцца творы… не, не беларускіх літаратараў, а расійскага! Алеся Лапіцкая скрупулёзна аналізуе творчасць ды асобу Ігара Залатускага.
Анонс:
“Даведка «ЛіМа»
Ігар Залатускі — лаўрэат прэміі Аляксандра Салжаніцына, прэзідэнт Міжнароднай асацыяцыі творчай інтэлігенцыі «Свет культуры», старшыня гогалеўскага фонду ў Маскве. Аўтар шэрагу кніг па гісторыі рускай літаратуры («Споведзь Заіла», 1989; «На лесвіцы ў Раскольнікава», 2000; «Смех Гогаля», 2008), дакументальных фільмаў «Вечары ў доме Гогаля» (1992 — 1996), «Апраўданне Гогаля» (2009) ды інш”.
Не, спадары, мы ўжо не сумуем, мы звыклі, нам – весела. Бо гэта і ёсць “ЛіМаразм”.


ЛіМаразм-15

Літаратурная кроў

Крытыка ў гістарычным развіцці літаратуры мае не меншае значэнне, чым самі творы, якія яна прэпарыруе. Творы і крытыка – гэта двухадзінства, мадэль, якую прымяняе прырода ў многіх формах: мужчына і жанчына, дабро і зло, парадак і хаос. Твор – гэта падзея, рэч у сабе, і толькі наша ўспрыманне праз крытыку дазваляе раскрыць яго сутнасць.
Дзве тысячы гадоў таму была падзея – пропаведзь Хрыста людзям новага вучэння, затым суд прапаведніка і раскрыжаванне. Далейшае залежала ад таго, як апішуць і перададуць у гісторыю тую падзею. Каб не было геніяльных апавядальнікаў пра падзею – евангелістаў – і самаахвярных прапаведнікаў вучэння Хрыста – апосталаў – то сама падзея, найхутчэй, перавандравала б у байкі, легенды, якія б з цягам часу ўсё менш адпавядалі б сапраўднасці. Але паколькі падзея была дасканала апісана і растыражавана, то яна, будучы сама па сабе значнай, і змяніла светапогляд людзей скрозь тысячагоддзі, стварыла найвялікшую ў гісторыі чалавецтва цывілізацыю, перайначыла аблічча зямнога шара. Яна ўплывае, дзякуючы евангелістам і апосталам, на людзей  нашага часу не менш, чым уплывала дзве тысячы, паўтары тысячы, паўтысячы гадоў назад.
Гэтак і літаратурныя крытыкі, што з’явіліся ў час росквіту вялікай рускай літаратуры, настолькі мудра і выразна апісалі яе, што творы не зніклі ў стагоддзях і набываюць усё большае значэнне год ад года.
Можна правесці паралель паміж апосталам Паўлам і Вісарыёнам Бялінскім. Бялінскі быў такі ж апантаны ідэяй гуманізму, як апостал Павел асобай і вучэннем Хрыста. Іх палкая вера і талент запалілі сэрцы мільёнаў. Пры гэтым Павел быў спачатку, наадварот, ганіцелем хрысціян, а Бялінскі ўсё жыццё – атэістам. І вось гэты атэіст, нібы не для сябе, а для Бога, пісаў праграму развіцця нацыянальнай літаратуры на стагоддзі. Перачытваючы яго, дзівішся, наколькі ён не памыліўся ў сваіх ацэнках, усе названыя ім геніі – геніі і па цяпер, уплываюць на душы людзей нашага пакалення. А калі пісаў ён пра паэта Кальцова, то, хваліўшы, неадменна ўказваў, што гэта талент сярэдняй рукі. (Многа вершаў Кальцова цяпер мы памятаем?)
Бялінскаму прырода, у якую ён верыў, а насамрэч, Бог, у якога ён не паспеў паверыць, падарылі талент глядзець у корань, беспамылкова адрозніваць геніяльнае ад таленавітага, таленавітае ад бяздарнага. Такое чуццё называецца эстэтычным густам. Але гэта не проста густ – гэта геніяльнасць. Астатнія крытыкі таго часу так ці іначай звяраліся з меркаваннем Бялінскага, многія яго абагаўлялі, многія спрачаліся, нехта ненавідзеў, – але ўсе паважалі ды прыслухоўваліся. У гэтым была другая частка таленту Бялінскага – пісаць настолькі эмацыйна, цікава, вобразна, пераканаўча, што ўспрымалася гэта так, быццам гэты чалавек ведае сутнасць жыцця, што праз яго гаворыць вышэйшая сіла.
Увогуле, евангельскія падзеі можна накладваць на многія падзеі жыцця кожнага чалавека, краіны, цывілізацыі. Душылася пры СССР свабода, практыкаваліся кішэнныя літаратары, апявальнікі строю, увешаныя рэгаліямі. Хто іх цяпер чытае? А на слыху хто цяпер, ды і тады, у часы застою і плесні? Самыя непрызнаныя і апантаныя верай у слова – Высоцкі, якога не друкавалі, Салжаніцын, якога марылі ў лагерах, Булгакаў, якому пры жыцці перакрылі ўвесь кісларод.
Памятаеце, дзе прапаведаваў Ісус – у аддаленай правінцыі Рымскай Імперыі, на мала каму вядомай арамейскай мове, сярод ізаляванага народа. Дзе цяпер тая Рымская імперыя? А пропаведзь на арамейскай мове стала надалей вядомая па ўсім шары зямным і змяніла людзей. А людзі мяняюцца, паступова, стагоддзямі і тысячагоддзямі выпраўляе іх цывілізацыя. Успомніце, што Пётр Першы мог спакойна пасадзіць на кол палюбоўніка Кацярыны, а каб той не замерз на марозе – “міласэрна” надзеў на яго футра і шапку. І не баяўся цар асуджэння народа, наадварот, сцвярджаў аўтарытэт. У цяперашнім цывілізаваным свеце наўрад ці галава дзяржавы на такое насмеліцца. У той час як у нецывілізаваных краінах – рэжуць людзям горла, здымаюць гэта на камеры і перадаюць па тэлевізары. І як толькі адзежы цывілізацыі спаўзаюць з людзей – гэтак і вылузваецца з іх старазапаветны зверскі чалавек, падзеі ва Ўкраіне аб гэтым сведчаць.
І ўсё-такі свет мяняецца. Але прынцыпы змагання дабра са злом, святла з цемрай і талентаў з цемрашаламі застаюцца нязменнымі. Беларуская літаратура пасля кароткага росквіту пачатку дзевяностых акунулася ў гады цемрашальства, застою. Другі штуршок развіцця яна атрымала пры стварэнні холдынгу “ЛіМ”. Выдатна памятаю, як сам Алесь Бадак агучваў тады па радыё іх лозунг: “Дарогу маладым, старыя пісьменнікі ўсё сказалі!” Менавіта з гэтым слоганам яны прыйшлі да ўлады.
Я тады пасмейваўся, не верыў дарэшты. Але сапраўды, пакуль партфелі рэдакцый былі адносна пустыя, пакуль вытраслі іх ад твораў старой наменклатуры, а новая не нарасла, – на гадоў пяць адчынілася цемрашальская брама і многім удалося друкавацца і самасцвярджацца. Развівалася і крытыка літаратурная – асноўны паказчык перамогі над цемрай. Лепшая крытыка тады была ў “ЛіМе”, які мы цяпер справядліва шальмуем. З’яўляліся цікавыя, разгорнутыя, адмыслова прызначаныя для часопісаў артыкулы ў “Маладосці”, нельга не адзначыць працу і адказнасць Раісы Баравіковай. У “Полымі” ж і “Нёмане” літаратурная крытыка так і не паспела расквітнець да 2010 года, калі наменклатура разраслася, аблытала задушлівым пустазеллем жывое слова, літаратура зноў апусцілася ў цемрашальскае балота, ні пра якую крытыку ўжо нельга было весці гаворку.
Але, як некалі пры СССР паэты, якіх не друкавалі, знайшлі выйсце творчай энергіі праз бардаўскую песню і бабінавыя магнітафоны, гэтак і цяпер, калі крытыка ў літаратурных выданнях амаль што сышла на нуль – яна праявілася ў Інтэрнэце, знайшла сабе іншую, больш прагрэсіўную, вольную форму. Гэта закон жыцця. Чым даўжэй перагароджваюць плынь ракі – тым магутней яна прарывае плаціну.
Наменклатура ад СПБ чым займаецца апошнія гады? Уявім вобразна – у бібліятэкі краіны, у актавыя залы, прыходзяць самавітыя дзядзькі ў пінжаках, з пісьменніцкімі значкамі, з рэгаліямі, прыносяць свае кнігі ў серыях тыпу “Проза XX стагоддзя” – і пачынаюць баяць пра духоўнасць. Публіка, якая рэдка пісьменнікаў бачыць, якая яшчэ радзей чуе правільную беларускую мову, ўспрымае іх няйначай, як светачаў духоўнасці! І пайдзі тут разбяры, што не светачы яны, а пераапранутыя чыноўнікі, літаратурныя бяздарнасці, якія праз пасады клеяць на свае кніжкі ярлыкі “геніяльна” (проза ж “стагоддзя”, ого!”) і дураць публіцы галаву. А потым людзі пойдуць і будуць чытаць гэтыя кніжкі прыемных дзядзькоў са значкамі пісьменнікаў, і будуць лічыць гэта літаратурай! Бо публіка – не Вісарыён Бялінскі, яна не разбірае, дзе дрэнна, добра, а дзе геніяльна. Як не разбірае 90 адсоткаў тых, хто слухае класічную музыку, дзе геніяльны твор, а дзе проста піліканне адносна таленавітае. І каб не адрознілі ў свой час дасведчаныя музыказнаўцы Чайкоўскага ад талентаў сярэдняй рукі, то мы б слухалі цяпер менавіта апошніх.
Разумееце, якая адказнасць ускладае Гісторыя на літаратурных крытыкаў? Больш нават, чым на саміх творцаў. На сайце “літкрытыка.бу” ўвогуле, і ў прыватнасці ў “ЛіМаразме” мы займаемся якраз літаратурным выкрыццём, выводзім бяздарнасцяў, прайдзісветаў, падманшчыкаў, жулікаў і проста духоўных зладзеяў на чыстую ваду. Здымаем з іх пісьменніцкія пінжакі, кідаем іх граматы і медалі ў сметніцу. Літаратура даведзена цяпер наменклатурай да такога жахлівага стану, што мы не маем ні магчымасці, ні права весці тую канструктыўную крытыку, якую так любіць Мікалай Чаргінец. Арганізм хворы, яго трэба спачатку вылечыць аператыўным парадкам – выдаліць пухліну і метастазы ў выглядзе заплеснелых чыноўнікаў, якія называюць сябе светачамі духоўнасці. А ўжо потым, паціху, арганізм можа і прыступаць да лёгкай фізкультуры, якая паступова пяройдзе ў спартыўныя дасягненні.
Калі літаратуру можна назваць харчовымі рэчамі, якімі сілкуецца нацыянальная духоўнасць, то крытыка літаратурная – гэта плыткая кроў, якая даносіць харчовыя рэчывы ва ўсе аддаленыя закуткі грамадства.


ЛіМаразм-16

Няхітрая хітрая схема

                Дураки обожают собираться в стаю,
                впереди их главный – во всей красе.
                Булат Акуджава

У нумары “ЛіМа” 32 за мінулы год, у рубрыцы “У Саюзе Пісьменнікаў Беларусі” пабачыў чалавека, падобнага да Карла Маркса. Прыгледзеўся – о, мой даўні знаёмец Віктар Праўдзін, былы галоўны рэдактар “Мастацкай Літаратуры”! Радасна, што ён не згубіўся ў вірах літаратурнага жыцця і, нават у адстаўцы, уганараваны, як паведамляецца ў артыкуле, “медалём Францыска Скарыны”.
З Віктарам Праўдзіным у мяне былі мудрагелістыя стасункі, калі выдаваў у “Мастацкай літаратуры” раман “Марыянеткі і лялькаводы”, часопісны варыянт якога ў 2004 годзе надрукавала “Полымя”.
Памятаю, я ўсё намагаўся даказаць Праўдзіну, што з’яўленне рамана ў “Полымі” ёсць падставай для публікацыі яго поўнай версіі кнігай. Але галоўны рэдактар, нібы партызан, стаяў на сваім цвёрда – рана яшчэ! Пры гэтым пераконваў, што яны, калектыў рэдакцыі, пільна адсочваюць мой лёс, мае публікацыі і што я вось-вось дарасту да кнігі. Але пазней. Сам Праўдзін, трэба заўважыць, быў нераўнадушны да “Полымя” Мятліцкага па асабістай прычыне – яго адтуль звольнілі і аўтаматычна спынілі друкаванне яго даўжэзнага дэтэктыўнага рамана, рэдакцыя палічыла, што дэтэктывам не месца на старонках акадэмічнага часопіса.
Але талковы рэдактар тут жа выплыў у “Мастацкай літаратуры” і вокамгненна арганізаваў серыю “Беларускі дэтэктыў”, дзе пачалі выдавацца ён, супрацоўнікі рэдакцыі, іх родзічы і літаратурныя сілавікі. Ва ўсіх аказаліся свае дэтэктывы! Потым нехта пісаў у “ЛіМе”, што ў гэтай серыі выдаюцца не зусім дэтэктывы, а папраўдзе, і зусім не дэтэктывы. Карацей, серыю паціху прыкрылі. Але, пакуль яна існавала, я загарэўся заваліць “Мастацкую літаратуру” дэтэктывамі па-беларуску і стаў наіўна прапаноўваць іх Праўдзіну. Мой імпэт быў адбіты лоўка – сумеўшыся на секунду, галоўны рэдактар сказаў, што рэдакцыя (удумайцеся) не мае магчымасці выдаваць больш за адну кнігу ў год у гэтай серыі! У час размовы я не здагадваўся, што чыноўнікі ўжо павыдавалі свае кнігі і серыя спешна зачыняецца. Такім макарам “Мастацкая літаратура” працуе і надалей – ствараюцца блатныя серыі, напрыклад, “Залатое пяро”, чыноўнікі яе запаўняюць сабою (памятаю, нават Анатоль Аўруцін у час свайго кароткага фавору выдаўся там) і потым, нібы замятаючы сляды, зачыняюць гэтую серыю, адкрываючы новую, у якую зноў жа пхаюць свае творы. Такая завялася практыка. І такая няхітрая схема. То бок у новыя пачэсныя серыі перацякаюць адны і тыя ж асобы.
Ну ды паслухаем жа Праўдзіна, які цяпер на пенсіі:

“— Існуе меркаванне, што сучаснай беларускай літаратуры бракуе дэтэктываў. Вы з гэтым згодны? (Яна Явіч)
— Катэгарычна не! Так кажуць толькі тыя, хто іх не чытаў. У кнізе «Карона Вітаўта Вялікага», што выйшла ў «Мастацкай літаратуры» ў 2004 годзе, сабраны творы сучасных пісьменнікаў, якія працуюць у гэтым жанры”.
 
Ага, зноў калектыўны зборнік, які ў нас жартаўліва называецца “брацкай магілай”. Арыгінальныя кнігі ў серыі “дэтэктыў” былы галоўрэд “Мастацкай літаратуры” чамусьці не ўзгадвае.

— Як вам працуецца сёння?
— Цяпер я жыву ў Глыбоцкім раёне, у вёсцы. Часта бываю ў школах, бібліятэках. Чытачы заўсёды задаюць шмат пытанняў, якія датычаць, літаратурнай творчасці, хобі, асабістага жыцця. Значыць, людзі ведаюць і чытаюць мае творы.

Ад сябе дададзім, што, напэўна ж, і ў Мінск наведвацца не забывае пенсіянер. Медалі Скарыны за проста так не даюць.

На восьмай старонцы тыднёвіка, у рубрыцы “ракурс”, выступае спецыялістка па дзіцячай літаратуры, дацэнт філфака Лада Алейнік. Памятаю, у 2007 годзе мы працавалі з ёй для артыкула ў “Полымя” – “Што чытаць дзецям?”. Мяне ўразіла на той час, што выкладчык БДУ не ведае многія амаль класічныя творы, напрыклад, не знаёмая з творчасцю Васіля Гігевіча (яго кнігу “Марсіянскае падарожжа” я рэкамендаваў тады ў артыкуле), гадоў дваццаць ужо не перачытвала Дастаеўскага, але хоць і прызабыла сусветнага генія – усё роўна лічыць нашага Быкава нашмат глыбейшым і лепшым. Уразіла тады мяне дацэнт і тым, што аповесць Івана Навуменкі “Дзяцінства. Падлетак. Юнацтва” яна ставіць вышэй за аналагічную – з такой жа назвай! – трылогію Льва Талстога. Нібы Леў Мікалаевіч “пазычыў” у Навуменкі свой сюжэт!
Але суна не гэта, а што такія людзі кідаюцца запальваць святло духоўнасці ў сэрцах маладога пакалення. Лада дужа любіць сваіх студэнтаў, усіх без выключэння, як яна падкрэслівае. Але гэтыя ўлюбёнцы насамрэч хітруны і зрэдку “падводзяць” сваю выкладчыцу. На арганізаваны ёй конкурс крытычных артыкулаў – артыкулы, якія яна асабліва хваліла, былі… артыкуламі ненавіснага ёй Міхася Южыка, якія мілыя студэнты “пазычылі” з яго сайта і прадставілі як свае. Калі Алейнік у гэтым выкрылі літаратары (напрыклад, Марыя Мартысевіч) – бо дацэнт хвалілася маімі артыкуламі ў ЖЖ! – яна таропка і хапатліва, замятаючы сляды, схавала тую частку ЖЖ пад замок.
Што ж, якія выкладчыкі, такія і студэнты.
Але ж паслухаем, як соладка пяе дацэнт у лімаўскім інтэрв’ю, парадуемся светламу слову і, як кажуць, забудзем “долги и обиды”:

«У літаратуру для дзяцей закладзена дабрыня — мы можам казаць, што гэта дыдактызм, але гэта і асновы сацыялізацыі, інкультурацыі, выхавання чалавека. Кніга многаму вучыць, што адбываецца абсалютна неўсвядомлена: праз цікавы сюжэт, займальную сітуацыю».

Наастатак: я разумею, што непрыемна, калі крытык называе канкрэтныя імёны і канкрэтныя непрыгожыя дзеянні. Але ж ці не папярэджвалі вас, спадары, што палітыка сайта з новага года мяняецца ад абстрактнага да канкрэтнага, ад агульнага слова “чыноўнікі” да рэальных персаналій – так бы мовіць “дзеячаў” нашай культуры. І ўсё для таго, каб гэтыя “дзеячы” не натварылі яшчэ большай бяды.


ЛіМаразм-17

Узаемалюбоў

Акадэмік Уладзімір Гніламёдаў палюбіў часопіс “Полымя” моцна, страсна і неадступна. Цягнікі яго раманаў штогод, ужо другое дзесяцігоддзе, спыняюцца там, адпачываюць, набіраюцца сіл і выпраўляюцца ў вялікую літаратуру. Любоў аказалася надзвычай моцнай і ўзаемнай, акадэмік не выпускае талію каханкі ні на секунду, будучы, як зазвычай пры позняй любові, дужа патрабавальны і самаахвярны адначасова. Не, акадэмік паважае і аддае даніну іншым дзяржаўным выданням, ён дазваляе перакладаць свае раманы “Нёману”, дазваляе іх выдаваць “Мастацкай літаратуры” шыкоўнымі кнігамі, – але з яго любоўю да “Полымя” нішто параўнацца не можа.
Я, прыкладам, таксама лічу сябе аўтарам “Полымя” і з 2003 года друкаваўся там разоў шэсць. Значыць, раз на два гады. Але не адчуваў узаемнай любові, даверу і злагады. Я быў толькі маладым каханкам, які залез да палюбоўніцы праз акно, я тросся, што вось-вось прыйдзе законны муж і мяне вышпурне. Да апошняга моманту, пакуль не пабачу свае радкі ў часопісы на ўласныя вочы, я перабываў у разладдзі ды стрэсе.
Не тое – Уладзімір Гніламёдаў. Яго прысутнасць у часопісе я адчуваў заўсёды – з’яўляючыся там зрэдку, я пастаянна перасякаўся з прафесарам. То я пачынаю публікацыю рамана, а ён заканчвае свой. То наадварот. То сціплая падборка маіх вершаў укліньваецца ў нумар, дзе доўжыцца публікацыя яго эпапеі. Я практычна ані разу не патрапіў у часопіс, каб не ўнюхаў там законнага мужа. І горка рабілася ад таго, што “Полымя” мяне ніколі па-сапраўднаму не палюбіць, не прамяняе на акадэміка.
І вось я разлучаны з любімым часопісам. Ужо два гады нічога туды не нашу. Змяніўся і склад рэдакцыі. Сышоў Мікола Мятліцкі. Але эпапея і любоў Гніламёдава да часопіса не астывае! З новымі раманамі, што ткуць і ткуць раскошны кілім, выступае прафесар. Ён у нечым нагадвае састарэлую спартыўную зорку, якая, нягледзячы на ўзрост, перамагае маладых і амбітных. Тыя плачуць, не ў змозе адужаць спартыўнага генія, спадзеючыся толькі на тое, што ўзрост возьме сваё. Аднак не стамляецца спартсмен – і ў 35, і ў 40 гадоў размахвае ён ракеткай, стрэльбаю, бейсбольнай бітаю. І маладыя ў адчаі.
Аднак жарты ў бок і паспрабуем цвяроза паглядзець на стыль пісьма геніяльнага акадэміка, які дазваляе яму так доўга і неадступна любіць айчынную літаратуру, а літаратуры – стагнаць ад страсці і захаплення.
У нумары 11 “Полымя” за мінулы год распачынаецца публікацыя чарговага рамана Ўладзіміра Гніламёдава – “Пасля вайны”. Ды акунемся ж мы ў тэкст.
Перш за ўсё нас уражвае журналісцкі стыль выкладання матэрыялу – скупа, без прэамбул і філасофскіх сентэнцый, як даўнім сябрам сваім, падае нам Гніламёдаў свой Тэкст:

“У тым жа сорак чацвёртым, адразу пасля вызвалення, недзе ў жніўні, невядома адкуль з’явіліся цыганы. Не было іх тут, у Прусцы, усю вайну. З цыганамі немцы рабілі тое ж, што і з яўрэямі, — адпраўлялі ў канцлагеры, знішчалі”.

Акадэмік не цырымоніцца з чытачом – і акрэслівае месца дзеяння двума словамі: “тут, у Прусцы”. То бок усе павінны цвёрда ведаць, што гэта за Пруска (горад, пасёлак ці вёска), дзе яна знаходзіцца, бо ўсе мусілі чытаць папярэднія раманы празаіка.
Другое. Скажыце, што такога арыгінальнага сказаў нам пісьменнік? Што яўрэяў з цыганамі адпраўлялі ў вайну ў канцлагеры ды знішчалі – мы даўно ведаем. Можа, гэта пададзена неяк кранальна, па-свойму, адмысловым стылем? Не, сухая журналістыка, і не болей. Адсутнічае мастацкі элемент.

Глядзіце далей:

     “Цыганы — добрыя рамеснікі: меднікі, лудзільшчыкі, бляхары, майстры на ўсе рукі. Непрыхільна з другога боку вуліцы пазіраў на нечаканых гасцей певень з ярка-чырвоным грэбенем і вялікім валляком пад барадой. Куры ж, якімі апекаваўся прыгажун, бяспечна кешкаліся ў траве, ні на што не звяртаючы ўвагі”. (Правільна, па-літаратурнаму – “грабянём”, гл. тлумачальны слоўнік.)


Ідзе простае сцвярджэнне пра ўмельства цыганоў і адразу ж, з кручы ў ваду, у тым жа абзацы – пастаральны малюнак: вуліца вёскі, куры і певень.

І тут жа, без тлумачэння, з’яўляецца нейкі Лявон, у якога ные параненая рука. Хто ён, што ён і навошта – не паясняецца. Ты, чытач, павінен быў вывучаць папярэднія раманы – там усё, мабыць, ёсць! (Але ж раман Гніламёдава друкуецца ў “Полымі” як арыгінальны. У ім не пазначана, што ён складовая частка нейкай вялікай “глыбы”.) Не, проста Лявон, і ён проста падышоў да веснічак:

     “Да веснічак падышоў Лявон. Ныла левая, параненая рука. Параніла даўно, яшчэ ў тую, царскую вайну, у плячо, і вось рука да гэтага часу ные. Асабліва калі ветрыкам па ёй павее. Ён абхапіў яе правай, мацней прыціснуў да сябе. Цыганы, колькі чалавек, параўняліся”.

Глядзіце, рука ные, калі па ёй павее ”ветрыкам”. Ад чаго ж ласкальная форма слова “вецер”, калі рука параненая ад яго нясцерпна ные? А таму, што Гніламёдаву падабаецца слова “ветрык”. Ветрык ласкава павее, а рука заные нясцерпна.

Цыганы падышлі да Лявона і ён, не павітаўшыся, не паківаўшыся, зусім не па-вясковаму пытаецца ў тых:

      “— Можа, пра Піхту што чулі? — спытаў Лявон дзецюка, які першы параўняўся з ім. — Быў у мяне цыган знаёмы — Піхта..”

Уяўляеце сцэну на вясковай вуліцы, калі не здароўкаюцца з незнаёмымі, а тыя не прадстаўляюцца, хто яны? Такога ў прыродзе не бывае, гэта па меншай меры нетыпова. Але акадэмік не думае пра чытача, ён, як дакументаліст і журналіст, завальвае на фактамі; у яго галаве, магчыма, цыганы і павіталіся і прадставіліся вяскоўцу. Ды толькі мы, чытачы, гэтага не пабачылі.

Увогуле, быць празаікам – гэта вялікае майстэрства, а раманістам, які павінен трымаць тысячы фраз, слоў і эпізодаў свайго тварэння ў галаве – справа не многім пасільная. Гніламёдаў відавочна не спраўляецца з гэтай задачай. Ён не здольны ўжывацца ў герояў, не можа адначасова глядзець на тэкст вачыма чытача. І не дзіва: другое дзесяцігоддзе ён піша пры поўнай адсутнасці крытыкі на сваю эпапею! Яму няма з чым звярацца. Крытыкі ўпарта маўчаць.
Я раней, гадоў пяць таму, задумваўся – чаму так? Чалавек стараецца, флагман айчыннай літаратуры яго друкуе як генія, а ўсе мачаць. Ну напісала б хоць што яго падначаленая (былая), супрацоўніца Акадэміі Ганна Кісліцына, ці яшчэ хто. Дык не. І першае, што прыходзіць на розум – добрага сказаць нельга і сорамна, а дрэннага – сабе даражэй, дый ніколі ні ў “Полымі”, ні ў “ЛіМе” крытыку на акадэміка не надрукуюць.
Вось і цялёпкаецца бедны раманіст нібы ў вакууме, без крытыкі, без справядлівай ацэнкі. У нас жа як – друкуюць, значыць, ужо гэта само па сабе знак якасці. Так вось ідзе дэградацыя пісьменнікаў, знявага да мастацкага слова. Маўчаць крытыкі, нібы ў рот вады набраўшы. Толькі апошнім часам з’явіліся некаторыя – не крытыкі, не! – а я б назваў – папіхачы, што рэкламнымі артыкуламі пруць Уладзіміра Гніламёдава ў класікі айчыннай літаратуры. З эпапеяй, якая не выходзіць за рамкі журналістыкі і дакументалістыкі, з абсалютна немастацкім тварэннем.
Увогуле, у беларускай літаратуры адбываюцца працэсы, якія ўжо палягаюць за мяжою дабра і зла, іх проста немагчыма ацэньваць. Жыццё і здаровы сэнс асобна, а падзеі, насуперак ім, асобна. Ідзе разбурэнне каштоўнасцяў, культуры, эстэтыкі пад самым носам у навукоўцаў з Акадэміі. Літаратурныя сілавікі вырашаюць свае асабістыя задачы, адстойваюць сваю выгаду. І ўсе гэта ведаюць. І ўва ўсіх раты на замку. А наменклатура куражыцца, і што яна вытварае з літаратурай – гэта не жарты. І ўжо паслязаўтра вашы дзеці, унукі будуць вывучаць гэтую пісаніну ў школах, а настаўніцы, як у добрыя савецкія часы, будуць называць гэта шэдэўрамі ды змушаць зубрыць кавалкі на памяць, пісаць сачыненні, карыстаючыся думкамі ліслівых навукоўцаў, якія напішуць падручнікі ў славу такіх “тэкстаў”. Гэта здарыцца неадменна, пакуль язык у беларускай культурніцкай эліты будзе ў адным месцы тырчаць.


ЛіМаразм-18

Лепш і не скажаш

“ЛіМ” №31 за мінулы год адкрываецца традыцыйнай рубрыкай “У Саюзе Пісьменнікаў Беларусі”. На гэты раз там – сакратар СПБ Георгій Марчук, галоўны рэдактар “Мастацкай літаратуры” 90-х і пачатку 2000-х гадоў, самых чорных гадоў для гісторыі выдавецтва. Але гаротныя часіны, відаць па ўсім, не зламалі рэдактара – выйшаў ён адтуль бадзёрым, непатапляльным, тым больш што шмат паспеў свайго выдаць тады. Ну а цяпер, я бачыце, зноў жа заняты карыснай справай Марчук, працуе з моладдзю, выдае іх кнігі ад СБП. Звыкла заўважым – нябачныя кнігі, бо іх прэзентацый і элементарнай рэкламы “ЛіМ” не дае практычна ніколі.
Паслухаем вопытнага рэдактара:

“— Георгій Васільевіч, вядома, што ўжо тры гады маладым літаратарам прысуджаецца стыпендыя СПБ…(Яна Явіч)
— Рашэнне выплачваць стыпендыі было зацверджана на Прэзідыуме СПБ. Хаця сумы невялікія, гэта стымул для далейшай творчасці. Напрыканцы года кожны стыпендыят прадстаўляе кіраўніцтву СПБ уласныя напрацоўкі: вершы, апавяданні, эсэ... Канечне, надрукаваць адразу ўсё не ўдаецца. Але нашы рэкамендацыі ўлічваюцца, і многія маладыя творцы выдаюць кнігі з дапамогай абласных пісьменніцкіх арганізацый, а Мінскае гарадское аддзяленне ў 2011 годзе пры падтрымцы выдавецтва «Чатыры чвэрці» заснавала кніжную серыю «Мінскія маладыя галасы»”.

Як той казаў, каб так смыком, як языком. Вельмі хацелася б пачытаць гэтыя кнігі, напрыклад, у вольным доступе ў Сеціве. А яшчэ б лепш – выдаць свае ўласныя заляжалыя творы ад СПБ ды бясплатна. І вось яшчэ што хвалюе: дзе мяжа паміж маладым літаратарам і немаладым?

А вось як Георгій Марчук пра сучасную літаратуру:

“Тэматыка твораў цяпер шырэйшая: кожны час нясе новае асэнсаванне жыцця. У маладых прысутнічаюць сарказм, цынізм, з’едлівая іронія. Калі мы грунтаваліся на традыцыях класікі, то цяпер пераважаюць фантастыка, містыка… Але, хоць людзі і бываюць сквапнымі ды жорсткімі, пісьменнік усё адно застаецца і прарокам, і філосафам, і носьбітам пэўнай ідэалогіі, і абаронцам вечных каштоўнасцей”.

Са свайго доўгага досведу скажу, што сталыя літаратары Беларусі заўсёды маюць да маладых пачуцці дваістыя – з аднаго боку, гэта іх змена, якую варта і трэба ўводзіць у вялікую літаратуру, прадаўжальнікі, так бы мовіць; а з другога, – што як сярод іх аб’явіцца нехта занадта амбітны, які стукне кулаком па стале і скажа, “а цяпер вы мяне слухайце!”? Дарэчы, вось гэтая праца з маладымі ў СПБ і амаль нябачныя серыі прыдуманы як буферныя – для разгрузкі рэдакцый ад настойлівых маладых – рэдактару, адпрэчваючы рукапіс (а часопісы не гумовыя, а чыноўнікам самім мала месца), ёсць куды маладога накіраваць – у секцыю, да Пазнякова і К, а яны ўжо ведаюць, як вас замарочыць.

Старонка “паэзія” сустракае нас трыма аўтарамі, самы тытулаваны з іх – Казімір Камейша, яму ўдвая больш месца далі. Не так даўно, памятаеце, аглядалі мы яго вершы і знайшлі іх мала энергетычнымі, меланхалічнымі, недасканалымі. І зусім не галаслоўнічалі мы, а прывялі таму доказы.

Цяпер жа:

***
Было юнацтва, як дзівацтва,
Нібы ў аправе залатой.
Быў сон без права прачынацца,
Як дол з адвечнай мерзлатой.

З маіх лужкоў, з азёр аправу
Знішчала жорсткая рука.
У забыццё пабегла прама
І там згубілася рака.

Якія сілы нас натхнялі,
Я й сёння ўцяміць не магу.
Адных няшчадна выпрамлялі,
А іншых гнулі у дугу.

Усіх забытых не аплачаш,
Тых не пярэймеш, хто блудзіў.
Як шмат было галоў гарачых!
Іх вецер часу астудзіў.

Ламала, путала і секла,
Каціла на жыццёвы ўскрай.
У рай няма шляхоў праз пекла,
Нам і не сніўся нават рай.

Ды што было — не ўсё былое,
Яно не падуладна сну,
Бо мае самае малое
Вялікай памяці цану.

Людзі не мяняюцца, тым больш у сталым узросце. Зноў песімізм, жыццё – “пекла”, наперадзе “забыццё”, і толькі “юнацтва, як дзівацтва” “ў аправе залатой”. Не вельмі ўдалая, дарэчы, метафара, бо дзівацтва гэта “чудачество“, амаль блазенства – і чаму яму быць у аправе залатой, а не ў вопратках скамароха – не зразумела.
“Якія сілы нас натхнялі,/ Я й сёння ўцяміць не магу./ Адных няшчадна выпрамлялі, /А іншых гнулі у дугу”. Ужыванне “й” кароткага замест “і” і “у” замест “ў” тут яўна для таго, каб не збіцца з рытму, і ад ляноты – навошта мучыцца і падбіраць? Але вы паспрабуйце вымавіць “й” – пусты гук. І “у” пасля галосных у беларускай мове гучыць штучна, язык ломіцца.
А ўвогуле, галоўнае не гэта, а тое, для чаго пішуцца такія вершы – занудлівыя, цяжкія, роспачныя… А для псіхатэрапіі, для таго, чытач, каб выліць усю меланхалічную жоўць на цябе і… атрымаць палёгку, узняць уласны настрой.

Вершы Алеся Каранеўскага таксама аптымізмам не вызначаюцца, а спаборнічаюць з Камейшавымі ў тым, каб загнаць чытача ў роспач. Адзінае іх адрозненне – майстэрства крыху меншае, чым у вопытнага рэдактара.

І чаго там толькі ні было —
Страшна помніць, але помніць трэба.
Вось і побач жахам загуло…
Хто мы? Што ў нас? Так далёка неба!

Па-першае, зацёртая-перацёртая рыфма “трэба – неба”, па-другое, граматычная памылка – замест “ні было” неабходна пісаць “не было”. Рэдактары не заўважылі.

На вершах Жанны Ўсцінавай я крыху адпачыў душою. Прапаноўваю зрабіць гэта і вам:

Лунанне

Чаму, як прыходзяць ночы,
душа мая спаць не хоча?
Галубкай у шыбку б’ецца,
натхнёна лунаць імкнецца
над ціха спачылым летам
у засені шэрых праспектаў,
над гмахамі цьмяных вуліц,
падобных удзень на вулей,
над плошчай, дзе зоркі лічыць,
астролаг у дзіўным абліччы,
над цэркавак купаламі,
над хаткамі і мурамі,
над стужкай Дняпра сівога
і росным прымглёным логам,
над стромка прыўзнятым ровам…
Над усім, што завуць Магілёвам.

І яшчэ адна радасная падзея: на старонках “крытыка” ў гэтым нумары можна пабачыць сапраўды крытычныя артыкулы на кнігі “звычайных” літаратараў. Звяртае на сябе ўвагу артыкул Міколы Шабовіча. Прывядзём цалкам вялікі анонс, каб было зразумела:

“З цікавасцю бяру ў рукі першыя кнігі маладых паэтаў. Часам яны, на жаль, пакідаюць раўнадушным, часам расчароўваюць і нават раздражняюць. Асобныя западаюць у душу, прымушаюць раз-пораз гартаць, перачытваць і захапляцца ўдачамі маладога аўтара ці аўтаркі. Ці стануць яны паэтамі (паэткамі), пакажа час — няўмольны суддзя ўсяму зробленаму. Аўтарка, пра якую мне хочацца расказаць, мяркую, зможа пакінуць свой — ні на чый не падобны — след на літаратурнай сцяжыне Беларусі. Для гэтага ў яе нямала падстаў. Але спачатку знаёмцеся: Алена Басікірская. І яе «Споведзь» — зборнік, які нядаўна пабачыў свет у выдавецтве «Кнігазбор»”.

Прыемна такое чытаць. Да таго ж і імя новае, і кніга ў недзяржаўным выдавецтве выйшла. Дый аўтар, Мікола Шабовііч, піша, як заўсёды, з душою.

Настассю Грышук нарэшце прарвала на крытыку, яна адыгралася на малавядомым амбітным паэце. Надакучыла, відаць, кланяцца сілавікам ад белліту. Прывяду анонс і пачатак, чытач, каб вы ўсё зразумелі.

“Пачнём з таго, што аўтар сам прынёс у рэдакцыю сваю кнігу, жадаючы атрымаць ацэнку. Гутарка пойдзе пра зборнік вершаў «Белая варона» Сяргея Прыёмкі”.

Карацей, сам нарваўся! Далей:

“Ёсць негалоснае правіла — не атаясамліваць лірычнага героя з аўтарам, аднак у нашым выпадку гэта немагчыма: ува ўсіх тэкстах аўтар калі не прамаўляе ад першай асобы, дык відавочна выказвае ўласную пазіцыю, прычым даволі катэгарычна, а часам нават агрэсіўна. Да таго ж белай варонай мы мусім лічыць яго самога”.

Мараль, не насіце свае сумнеўныя кніжкі, не дакучайце рэдактарам.

На другой старонцы “крытыка” размова з Віктарам Гардзеем пра сучасную літаратуру, паэзію. Гардзей, на маю думку, сапраўды паэт і сапраўды рэдактар. За ўсю маю доўгую кар’еру і слова кепскага пра яго сказаць не магу. Таму паслухаем мэтра:

“1. Як вы ацэньваеце сярэдні ўзровень сучаснай беларускай паэзіі?

Прыемна, што плён паэтычных намаганняў наша сучасная крытыка пастаянна трымае ў полі зроку, але якой мерай вызначыць рэальны кошт сённяшняй беларускай паэзіі? Ці ёсць у яе ўвогуле нейкі схематычны сярэдні ўзровень? Сапраўдная паэзія як від мастацтва не мае залатой сярэдзіны, бо яна без пачатку і канца: паэзія альбо ёсць, альбо яе няма. Безумоўна, у нашым выпадку было б лепш гаварыць пра сярэдні ўзровень вершаскладання або вершаванай творчасці, якою, як сведчаць факты, займаецца добрая частка працаздольнага насельніцтва Беларусі, не беручы пад увагу пенсіянераў і дзяцей. Згадаем неўтаймоўнага В. Бялінскага, які і сам умеў няблага рыфмаваць. У сваіх працах ён казаў, што паэзія ўяўляе сабой сузіранне ісціны ў аздабленні і з дапамогай мастацкіх вобразаў, гарманічнае адзінства слова і пачуцця — хаця для кожнага асобна ўзятага твора важнае значэнне мае душэўная патрэба аўтара. Патрэба пісаць — ці то гусіным, ці то электронным пяром — не па прафесійным абавязку, а без прымусу, калі папросіць душа. Здаецца, што гэты надзвычай жывучы ў масах літаратурны занятак — вершаскладанне — з кожным годам у Беларусі набывае ўсё больш прыхільнікаў. Звычайна напрыканцы сваёй працоўнай біяграфіі кожная крыху адораная асоба кідаецца пісаць вершы. Можа, таму, што напачатку «было Слова»? І ні бяды аўтару, што ў яго творах, разасланых па рэдакцыях часопісаў і газет, зусім няма прафесіяналізму — таго прафесіяналізму, пра які следам за В. Бялінскім пераканаўча гаворыць ці не самая аўтарытэтная ў свеце «Энцыклапедыя Брытаніка»: «Абсалютная паэзія ёсць канкрэтнае і мастацкае выяўленне чалавечага духу на эмацыянальнай і рытмічнай аснове». Бадай, лепш пра паэзію і не скажаш!”


ЛіМаразм-19

Танцы каля чучала

“ЛіМ” №30 за мінулы год выкананы ў лепшых сваіх традыцыях – мала літаратуры і нязводнае адчуванне, што яна, кволая, у жорсткіх лапах наменклатуры. Ну ў якой такой яшчэ краіне літаратары павінны спачатку памаліцца Коласу і Купале, потым усім сакратарам СПБ, потым адсвяткаваць юбілеі класікаў, і толькі тады прыступіць да ўласна літаратуры – два гады чакаць у “ЛіМе” падборку сваіх вершаў, на якія не будзе крытыкі і якія ніколі не ўвасобяцца ў бясплатную кнігу, калі ты а) не чыноўнік б) не родзіч нейкага галоўрэда?
Ну менавіта ж так і адбываецца, спадары. Можна рваць на сабе валасы, качацца па падлозе, руйнаваць мэблю і нават скандаліць у рэдакцыях – нічога не зыначыцца, бо літаратура ў нас даўно заменена чучалам, а сапраўдная мэта танцаў каля гэтага чучала – жыццё літаратурнай наменклатуры, каб яно было годным, сытым, праслаўленым. Не стамлюся гэта паўтараць і паўтараць чытачу. Ведаю, што нас чытаюць студэнты і спадзяюся, што яны вырастуць з нармальнымі, а не скручанымі мазгамі.
На сайце СПБ нарэшце з’явілася запозненая рэакцыя на “ЛіМаразм” – нехта пад псеўданімам накатаў кароткі артыкул. Там абураюцца, што выгнаны з СПБ Новікаў знайшоў “нейкага М. Южыка” (насамрэч сталага аўтара “Полымя”!), які паклёпнічае ў тым, што чыноўнікі ўганароўваюць званнямі самі сябе. І прывялі мой спіс, што, маўляў, тыя і тыя намінанты не маюць пасад у СПБ, што я схлусіў. Спадары, паняцце наменклатуры шырокае – гэты не толькі пасады СПБ, але і шматлікія рэдактары падуладнага СПБ холдынгу і дзяржаўных выданняў. І яны ўсе, колькі я сябе памятаю, мелі там пасады, яны вам пакорныя – таму і ўганараваны медалямі, значкамі ды граматамі. А калі цяпер яны на заслужаным адпачынку, то гэта не значыць, што яны выдалены з наменклатурнай касты. Яны адданыя вашы паплечнікі. Гэта што тычыцца закідаў СПБ-шнага сайта ў мой бок.

Што тычыцца нумара 30 “ЛіМа” – ён пачынаецца малебнам Янку Купалу (фота маладога паэта на ўсю першую паласу – гэта не ікона ў храме літаратуры?), другі артыкул – “У Саюзе пісьменнікаў Беларусі”, дзе Генадзь Пашкоў рапартуе пра падрыхтоўку Свята Пісьменнасці (пісьменнасці амаль няма – свята затое святкуем).

Дабраўся да старонкі “паэзія”. Тры паэты. Возьмем кожнага па парадку.
Васіль Дэбіш выступае з мініяцюрнымі вершамі – настолькі мініяцюрнымі, што нешта сказаць у трох словах паэту не ўдалося, усё ж такі ён не Гасподзь Бог і кожнае яго слова не золата. Падборка называецца “Жвірынкі”, мяркуйце самі:

***
Нясу на плячах
адзіноты
поўню.

***
Лёгкае
воблака
сноў.

***
Захінуўся
ў роспач
вецер.

***
Сасмяглыя зоркі
п’юць
рэчку.

Адзінае, што можна лічыць паэзіяй, вобразнасцю – пра “сасмяглыя зоркі”, якія “п’юць рэчку”, сапраўды ўдала. Але ж колькі паражняку прыйшлося паэту намалаціць, каб дайсці да такога. І ўзнікае законнае пытанне не толькі да Дэбіша – да ўсіх нашых паэтаў, асабліва тых, хто мае доступ да дзяржаўнай кармушкі: ці варта ўсё напісанае друкаваць? Можа, трэба адбіраць лепшае?

Паэтэса Наталля з гучным прозвішчам Азаранка друкуе адзіны верш – прысвячэнне Аркадзю Куляшову. Прываблівае пафас, энергетыка, здольнасць любіць і захапляцца іншымі, чаго ў наш эгаістычны час мала-мала:

Світанак лютаўскі
над Бесяддзю ўзышоў
І заблішчаць снягі,
як дыяменты…
На белы свет з’явіўся Куляшоў
На Касцюкоўшчыне, у вёсцы
непрыкметнай!

Ў той дзень прыгожы
ліст календара,
Ўжо соты раз зрывае час,
як з дрэва…
Віншуй Аркадзя, Белая зямля!..
Брыгады сцягам неба ружавее.
…………………………………….

Паэзія Міколы Шабовіча мне падабаецца. Але на густ і колер, як вядома, сябра няма. Досыць багатая вобразнасць, іронія, гумар, мала звыклай беларускай нуды, яе перамагае, здаецца, любоў да жыцця. Вось найбольш упадабаны мной верш падборкі:

***
Хтосьці ў дзверы стукнуў нечакана.
Хто ж такі — мой неспадзеўны госць?
Верыцца, што, можа быць, не старасць,
Дый вядома, што не маладосць.

Адчыніць ці, можа, памарудзіць?
Хай шчэ стукне раз ці, лепей, тры.
Стук адзін не кожнага разбудзіць…
Ды чамусьці ціха на двары.

За акном — абвесненае ранне.
Дзе ж мой госць? Пайшоў, не пагасціў…
Ну а раптам даўняе каханне?
Я ж яго і ў хату не ўпусціў…

На шостай старонцы “ЛіМа” месца крытыкі гэтым разам займае рубрыка “гістарычны пляц” і артыкул, прысвечаны стагоддзю пачатку Першай Сусветнай вайны – “Сто гадоў перад новай адказнасцю”. Як бачыце, артыкул не пра літаратуру і не пра мастацтва.
Наступная старонка мае рубрыку “крытыка”, але і там зусім не крытыка, а артыкул Алесі Лапіцкай з непісьменнай назваю “За паўкрокі ад актуальнасці” (правільна – “за паўкроку”, “за паўкрокі” чую ўпершыню, вушы парэзаў). Пра што артыкул? А Бог яго ведае. Паспрабуем зверыцца з анонсам:

“У нядаўнім артыкуле, прысвечаным «наіўнаму мастацтву» і эпігонству, згадвалася праблема актуальнасці літаратурнай творчасці. Актуальнасць можна разглядаць у двух аспектах: як мастацкую і жыццёвую. Пачнём з мастацкай актуальнасці — і зноў выкарыстаем умоўны падзел аўтараў на аматараў і прафесіяналаў”.

А, ну крыху прасвятлела. Артыкул – літаратуразнаўчы, Лапіцкая бліскае сваім досведам. Пачынае яна здалёк:

“Прафесійны пісьменнік, які вырашае стварыць, напрыклад, гістарычны раман, па-першае, знаёмы з лепшымі ўзорамі гэтага жанру ў айчыннай і сусветнай літаратуры, падругое, высвятляе, якім чынам ужо пісалі пра абраных ім герояў і гістарычныя падзеі, патрэцяе, дасведчаны ў сучасных мастацкіх тэхніках і, адпаведна, свабодны ў выбары стылю і наратыўнай стратэгіі. Кампетэнтнасць пісьменніка-аматара па гэтых пунктах не заўсёды высокая. Напрыклад, немагчыма выбіраць з таго, чаго не ведаеш, — таму калі наш аўтар не цікавіцца еўрапейскай прозай ХХ стагоддзя, гэта значна абмяжоўвае яго выяўленчыя здольнасці. Больш чытаць — галоўная творчая парада Андрэя Федарэнкі!”

Во яно як! І Федарэнку прыцягнула сюды. А што, спадарыня Лапіцкая, Барыс Пастарнак быў ідыётам, калі раіў прафесіяналам менш чужога чытаць, каб не збіцца са свайго стылю? Сам ён мала чытаў чужых вершаў у сталасці, затое свае шэдэўрамі рабіў. А той, хто шмат чытае, часцяком схільны да эпігонства. Чытаць шмат трэба ў маладосці, пакуль фарміруеш свой мозг. А потым – пішы, мы ж “не читатели, а писатели”.
Усё далейшае развіццё артыкула – набор банальнасцяў, глупстваў. Дзяўчына, адчуваецца, што не ведае прадмет, пра які пісаць сіліцца. Ну як вось можна без раздражнення слухаць такое бываламу дзядзьку: 

“Беларуская паэзія — звычайна таксама маналог, расповед пра сябе ці сваіх блізкіх — каханых, бацькоў, дзяцей. Вершы пра нас пішуцца рэдка, і ідэі іх звычайна не новыя: альбо варыяцыі на тэму «Люблю свой край, старонку гэту...», альбо размова пра Маці-Краіну («як сэрца начамі аб радзімай старонцы баліць...»)”.

Далібог, вушы вянуць.
Крызіс аўтараў – вось асноўная праблема холдынгу “Звязда”. Усіх таленавітых аўтараў выцеснілі ў апазіцыю.

Зірнуў ва ўкладыш “Кніжны свет”. Ну Навум Гальпяровіч там засвяціў сваё фота. Ну рэкламуецца пару медыцынскіх кніг (напэўна ад выдавецтва, якое друкуе бясплатна нашых чыноўнікаў). І ўсё.
Спадары, калі пачнём літаратурай займацца?


ЛіМаразм-20

Імёнаў багата, назваць – немагчыма

Перада мной свежы нумар “ЛіМа” – пяты ў сёлетнім годзе. Час рушыць імкліва. Нядаўна мы чакалі Новы год і падводзілі вынікі зробленаму, марылі, а пад бой курантаў загадвалі жаданні. Я не загадваў нічога пэўнага, а проста – каб мне стала хораша, пасля сямейнага ліхалецця і творчага застою, выкліканага ўдушэннем айчыннай літаратуры чыноўнікамі. Я знаходзіўся быццам без кіслароду. І вось у студзені ідэя азарала мяне, а слова як з неба звалілася – “ЛіМаразм”, серыя крытычных артыкулаў, шырачэзнае поле дзейнасці па вывядзенні беларускай літаратуры з балота. А далей – толькі кладзі рукі на клавіятуру, яны самі выльюць на свет Божы ўсё набалелае. Наменклатура доўга мардавала нашу літаратуру. І “ЛіМаразм” нарадзіла сама прырода як супраціў. Бо далей нельга было маўчаць.
Рубрыка імкліва развіваецца, і ў СПБ даволі хутка, для яго слановай рэакцыі, зразумелі, што гэта не жарты і што імёны, прозвішчы, непрыглядныя дзеянні чыноўнікаў і рэдактараў будуць плысці ў вушы прагнага чытача. СПБ раз’юшыўся, але даволі бяссільна – наняў ананімаў, якія пішуць пасквілі на мяне, лаюць, абражаюць, не баяцца – бо надзейна скрытыя пад міфічнымі прозвішчамі ды абаронены самім Міхасём Пазняковым, які курыруе сайт.
Ананімы называюць мяне то “нейкі невядомы Южык”, то раптам праяўляюць дасканалы досвед пра мае крытычныя артыкулы дзесяцігадовай даўнасці, прычым такія падрабязнасці прыводзяць, што я іх сам прызабыў. Ну, каму, як не Пазнякову ведаць, што я пісаў крытыку ў абарону рамана Харкевіч, што сама Ніна Чайка мяне аб гэтым прасіла, а Пазнякоў быў пасыльным. Я згадзіўся тады, бо пашкадаваў бабулю, на якую па-зверску накінуліся ў “ЛіМе” за… вы ўжо здагадаліся? За тое, што яна была не з касты “набліжаных” і Чайка наважылася ёй займаць плошчу “Нёмана”!
Цяпер праз ананімаў Пазнякоў крычыць, што раман Харкевіч “слабы” (чаго тады друкаваў?), а Южык проста халуй. Што ж, вольнаму воля. А яшчэ ананімы праяўляюць шырачэзны досвед у крытыцы мной творчасці Васіля Быкава, якую я вёў гадоў пяць таму выключна на сваім блогу, бо зразумела, што справядлівую крытыку на апостала ніхто друкаваць не асмеліцца. Во як глыбока праніклі ў маю творчасць падручныя Пазнякова, затуленыя псеўданімамі. І пры гэтым – “нейкі невядомы непрызнаны Южык”.
Ну ды ладна, вось што хацелася сказаць, дакладней засмуціць чытача. У апошнім нумары “ЛіМа” зусім няма айчыннай літаратуры, значыць, і разбіраць мне канкрэтныя творы не выпадае. Бо надыходзіць Вялікае Свята – Міжнародны кніжны кірмаш, увесь нумар цалкам аддадзены пад яго. Мы можам крытыкаваць толькі канцэпцыю: ну зноў не да вас, маладыя, бачыце, што мы заняты неадкладнаю справай? “А калі ж друкавацца?!” – заплачаце вы. “Заўтра!” – памятаеце, гэтак гаварыў бессмяротны Астап Бэндэр, калі ўзяў у падпольнага дзялка ордэры на запаветныя крэслы, а грошы заныкаў. Заўтра!
Вось вам, спадары, для нагляднасці ўрывак з майго рамана “Перакулены час” (2001 г.), і вы ўбачыце, што наменклатура вечна жывая:

“Чартыхаючыся, Сурмач аддрукаваў чацвёртую копію нешчаслівае долі вершаў і ў раздражнёным душэўным стане ўварваўся ў рэдакцыю. З суровым тварам, не вітаючыся і не зважаючы на гутарку рэдактара аддзела паэзіі з нейкім наведвальнікам, перадаў яму Васіль з рук у рукі свой рукапіс. Затым дзелавіта дастаў з кішэні блакнот і запісаў, як таго рэдактара велічаць, а таксама спытаўся, калі яго рукапіс маецца быць прачытаны. Рэдактар, нягеглага выгляду пажылы мужчына, паабяцаў прагледзець яго не раней як праз месяц, спасылаючыся на завал матэрыялам.
Што ж – месяц дык месяц. Крыху выпусціўшы пару, Сурмач развітаўся і рушыў да выхаду.
Няцяжка здагадацца, што і праз месяц, і праз два вершы не былі прагледжаны звышзанятым рэдактарам аддзела паэзіі. Гэтаму перашкаджалі: то нарада секцыі паэзіі ў Доме літаратара, то пасяджэнне Прыёмнай камісіі, то падрыхтоўкі да шматлікіх вечарын у гонар юбілеяў усялякіх заслужаных літаратараў, то зноў завал матэрыяламі, то нарэшце хвароба рэдактара.
Праз тры месяцы тэлефоннай вайны з непадступным тоўстым часопісам (і папярэдніх паўгода галаватлуму) Сурмач такі дабіўся аўдыенцыі па сваіх вершах”.

Многа, дужа многа ў нас валтузні, страшэнна шмат “пярэдніх” і “вітальняў” перад алтаром літаратуры. Як жа проста было ў часы Гогаля: ён і выдавец, які зацікаўлены прадаваць рукапісы. І больш ніякіх чыноўных надбудоў, адказных людзей, заслужаных дзеячаў культуры, усялякіх носьбітаў ордэнаў і пажыральнікаў дзяржаўных бюджэтных грошай. Літаратура і аўтар. А потым – актыўныя, глыбокія, хоць часам і з’едлівыя і скандальныя крытыкі. Вось з чаго нараджаецца Літаратура.

Напаследак прывядзём усё ж словы Мікалая Чаргінца з перадсвяточнага інтэрв’ю:

“— Гэты год, як вядома, аб’яўлены Годам моладзі. Кнігі маладых сяброў Саюза пісьменнікаў Беларусі можна будзе пабачыць падчас выстаўкі? (Яна Явіч)

— Так. У першую чаргу — выданні серыі «Маладая паэзія Беларусі» выдавецтва «Харвест», выпуск якіх курыруе галоўны спецыяліст Мінскага абласнога аддзялення СПБ паэт Рагнед Малахоўскі. Кнігі маладых аўтараў выходзяць і пры Мінскім гарадскім аддзяленні Саюза пісьменнікаў Беларусі, і пры абласных пісьменніцкіх арганізацыях. Усе імёны назваць цяжка, бо іх багата”.

Ну што ты будзеш рабіць! Зноў ад нас тояць імёны, якіх “багата” – гэтых віртуальных маладых, якія вось-вось калі не шар зямны перавернуць, то ўзнясуць нашу літаратуру на п’едэстал.
А мы будзем чакаць.
Не, мы ўсё ж будзем рухацца, прычым самі сабой. Гэтак надзейней. Таму што:

Куды? Адкуль?.. –
маўчанне.
Не дасць адказу час.
Стаю – і сам пытанне,
іду – і сам адказ.
              Алесь Разанаў


ЛіМаразм-21

Выпадзенне з рэальнасці

                И в крепкой, ледяной обиде,
                Сухой пургой ослеплены,
                Мы видели, уже не видя,
                Глаза зеленые весны.
                Ілья Эренбург

Усё заглыбляюся ў архіў “ЛіМа” за 2014 г., нібы ныраю ў Марыянскую ўпадзіну. Але, у адрозненне ад марскіх глыбінь, тут амаль нішто не мяняецца за пагружэннем. Усё тыя ж рыбы, і ўсё тыя ж аквалангісты. Канцэпцыя тыднёвіка цвёрдая, на вякі. Заўсёды хочацца гаварыць пра літаратуру, абмяркоўваць вершы, апавяданні, крытычныя артыкулы. Ды шмат што замінае. Пакуль дабярэшся да мастацкіх тэкстаў – пройдзеш некалькі старонак і ўзбуджаешся, і думкі роем ляцяць.
На першых старонках пастаянна блукаеш сярод імёнаў Купалы, Шамякіна, цяперашніх кіраўнікоў холдынгу і СПБ. Каб не забылі мы, каб памяталі, хто яны, а хто мы. Мы – госці, часовыя; яны – гаспадары і як быццам вечныя. А ці так? Ці будуць памінаць гэтак жа настойліва і назойліва цяперашніх літаратурных сілавікоў у “ЛіМе” праз гадоў 10? І аналіз упарціцца на сваім – не, не будуць амаль нікога.
Скажыце, чытач, ці часта вы чуеце на старонках “ЛіМа” пра Ніла Гілевіча, Міколу Гіля, Генрыха Далідовіча, Алеся Пісьмянкова, Алеся Наварыча, Рыгора Барадуліна, Таісу Бондар? Га? Мусіць і не ведаеце нават, хто такія яны. Гэта, спадар чытач, – БЫЛЫЯ сілавікі і проста рэдактары дзяржчасопісаў, імёны якіх гадоў 10–12 назад не сыходзілі са старонак. Былыя, разумееце. І не ўзгадваюць іх цяперашнія сілавікі менавіта таму, каб вы іх, чытач, надзейна забылі, а калі дагэтуль не ведалі, то і добра. Каб не блыталіся вы ў іерархіі нацыянальнай літаратуры. На іншых цяпер вам маліцца.
Гэтыя былыя не апазіцыянеры, не, некаторыя з іх памерлі ўжо і былі народнымі пісьменнікамі Беларусі. Але вось не бачыш ты партрэтаў народных, не чуеш пра іх, затое партрэты цяперашняй наменклатуры літаральна ў вочы лезуць табе, заўсёды з табой, ты сніш іх ужо.
А што ты скажаш, чытач, пра імёны Ўладзіміра Някляева, Алеся Разанавав, Уладзіміра Арлова, Леаніда Галубовіча, Леаніда Дранько-Майсюка? Пра іх наогул – цыц, ані гуку! Не, нічога страшнага, незаконнага не робяць яны, але засвечаны ў канкурэнтным саюзе – СБП, значыць, іх як бы нямашака. А раней, калі мелі яны доступ да “ЛіМа” – памятаеш, нядаўна зусім было, здавалася, без іх літаратуру ўявіць неверагодна, няможна? Можна, вельмі нават можна. І ты ў гэтым пераконваешся на ўласныя вочы штодзень. Дакладней, цябе пераконваюць.
Разумееш цану рэчаў, спадар чытач? Ужо жывых зарываюць у зямлю, выкрэсліваюць з каталогаў і памяці. Яны з рэзервацыі сваёй думаюць, што жывуць. Але не чуюць іх афіцыйныя людзі, перакрываюць іх галасы чытачам, будуюць такую іерархію на вякі, дзе яны стануць адсутнымі. Ні школьныя падручнікі, ні сачыненні, ні альбомы дэманстрацыйныя не абнімуцца з пісьменнікамі, якія душу ўклалі, жыццё аддаюць за беларушчыну, так бы мовіць.
Беларуская літаратурная апазіцыя, не ў змозе змагацца з мацаваным дзяржавай СПБ, перавандравала ў свой маласвет, дзе ім хораша з нешматлікімі чытачамі ды слухачамі. А часам і мяняюцца яны – сёння ты чытач, я пісьменнік, заўтра наадварот – я пісьменнік, ты чытач. Паслязаўтра артыкулы крытычныя адзін на другога напішам. Такія вось ролевыя гульні. Чалавек прыстасоўваецца да ўсяго. Цяжка прыняць, што цябе ўжо выкраслілі з афіцыйнай гісторыі Беларусі, ну дык створым неафіцыйную, летуценную Беларусь! Ды толькі ў гэтай віртуальнай Беларусі не будзе дзіцячых садкоў, школ, інстытутаў, не будзе працоўных месцаў. Там не ходзяць аўтобусы і тралейбусы, не лятаюць і самалёты. А ў рэальнай Беларусі гэта ўсё ёсць, і яшчэ ў якой колькасці! І гордыя віртуальшчыкі так ці іначай мусяць жыць целамі сваімі тленнымі тут, на зямлі. Дый карыстацца ўсімі дабротамі цывілізацыі і падпарадкоўвацца законам. І што ж яны выявяць? Што дзеці і ўнукі ў цалкам рэальных школах будуць вучыць беларускую літаратуру, дзе іхніх вялікіх бацькоў проста няма. Ігнаруюцца. А бацькі ж даводзяць сваім дзецям, што яны вялікія і сапраўдныя літаратары. Баюць, што прыйдзе некалі справядлівы час і з’явяцца волаты былінныя, вось гэтыя канструктыўныя крытыкі, якія навядуць нарэшце парадак, вернуць усё на свае месцы, па справядлівасці. А пакуль мы, гордыя, нічога рабіць не будзем.
Вы ўлоўліваеце ход маіх думак? Якое віртуальнае жыццё, такая ж і віртуальная мара. Нехта будзе рабіць, не мы. Нехта за нас. А зараз бессэнсоўна, усё, маўляў, куплена, схоплена, сістэму не перайначыш… І носіцца тады крытык Кісліцына з кніжкамі, якія забудуць праз тры гады даастатку, не ўспомняць ні імёнаў, ні назваў. А пра рэальнасць, пра акадэміка Гніламёдава, які заламаў усе рукі ды ногі айчыннай літаратуры – маўчыць Ганна, ігнаруе. Не, спадарыня, ты праўду скажы. А то хочаш быць і нашым і вашым – сюсюкацца з “сапраўднымі” літаратарамі, а выступаць у дзяржаўным друку і на дзяржаўным ТВ. Любіць віртуальную краіну, а карыстацца дабротамі рэальнай. Нейкі раздвоены тып паводзінаў, мыслення. Памятаеце, у каго раздвоеная свядомасць бывае?
Апусціцеся, спадары пісьменнікі, з нябёс на зямлю. Вас тут ужо зарываюць жывымі, а вы ўсё ў лялькі гуляеце, у прасветленую Беларусь. Галава ваша ў пяску, толькі зад тутака…
Наменклатура літаральна завальвае кнігарні і бібліятэчныя сховы краіны сваімі кнігамі, колькасць іх на адзінку чыноўніка – пачварная ўжо, за мяжою разумнага. Пра іх пішуць дысертацыі, іх уводзяць у выдавецкія планы. Ах, ды кінем мы гэтае “ўводзяць” – і скажам, па шчырасці, што няма гэтай трэцяй асобы, яны самі сябе і ўводзяць і ў планы, і ў падручнікі, і ў кнігарні, і ў дысертацыі. Яны і ёсць багі ды жрацы ад літаратуры і яны выбіраюць для друку “самае лепшае, таленавітае, запатрабаванае”, то бок сябе. Гэтае духоўнае злачынства ніхто не дакажа ніколі, не пасадзяць зладзеяў у турму, бо пракуратура ў літаратуры не разбіраецца. Тым больш званнямі падмацаваны яны, тытуламі, медалямі (якія самі на сябе панавешвалі). А вашы рукапісы адпрэчваюць, віртуальшчыкі. Ды вы іх ад гонару ўжо не носіце туды, у вас летуценная Беларусь. Нагадвае гэта эпізод з “Вайны і міру”, калі стары князь Балконскі, былы генерал, звіхнуся ад поспехаў Напалеона ў 1812 годзе і выбудаваў сабе свядомасць, дзе Напалеон яшчэ не напаў на Расію. Ён не хацеў памерці прыніжаным. І дамашнія вымушаны былі выслухваць яго трызненні, патураць, не пярэчыць.
Прашу ў чытача прабачэння, што загаварыўся і не разгледзеў мастацкую частку нумара. Пастараюся пра яе другім разам сказаць. Проста дужа мяне гэты фокус-покус уразіў: былі пісьменнікі зоркамі “ЛіМа” – хоп, і няма іх у прыродзе, і ўжо іншыя зіхацяць на старонках тыднёвіка – імёны, творы, партрэты. Рака жыцця. Імклівая плынь Леты. Не патануць бы.
На дварэ нарэшце зіма. Мароз і сонца. Як любіў класік. Цудоўны дзянёк. І хочацца пра добрае гаварыць, светлае, справядлівае. Хочацца проста любіць прыгажосць, жанчын і дзяцей. Але клімат наш зменлівы, і таму заўсёды варта быць напагатове, рэальнасць – не адпускаць. А верыць мы будзем. І радавацца зімовай пагодзе таксама. Шчасця ўсім, любові і творчасці!


ЛіМаразм-22

Прэпарыраваць пустату

У тыднёвіку “ЛіМ” №29 за 2014 г. на старонцы “паэзія” змешчаны вершы двух паэтаў. Змясціўся б і трэці, але яго месца заняў, пасярод, велізарны фотаздымак хваёвага бору.
Адчуваецца, што паэтка Ала Клемянок рыфмаваць умее, з рытмікай таксама знаёмая. Дый на душы, здаецца, не пуста, ёсць што сказаць. А вось з тонкімі нюансамі паэзіі, якія бяруцца пад шырокае паняцце “вобразнасць”, справы горай. Разбяром.

Зоры не на небе, зоры ў сэрцы.
Сонца не ў Сусвеце, а ў душы!
Што ж ты не знаходзіш сабе месца?
Хопіць валатоўкі варушыць!

З першай жа страфы нас азадачваюць рэдкім словам “валатоўкі”, якія не трэба “варушыць”. У тлумачальным слоўніку (акадэмічным аднатомніку) такога слова няма. Найхутчэй гэта дыялектызм. Пытанне, ці варта яго ўжываць, абцяжарваючы верш. Паверце, не толькі я пачаў ламаць галаву. Пакуль не ясна таксама, зварот на “ты” ідзе да лірычнага героя або да самой сябе.
Далей прасвятляецца, што гэта хутчэй мужчына:

Ты вандроўнік з іншых вымярэнняў?
Ці згубіўся ў часе на Зямлі?
Адзіноты сумныя імгненні
на палотнах кветкамі ўзышлі.

Гэтую страфу можна палічыць удалай. Метафары прынамсі не каструбаватыя. Некаторыя лашчаць слых, напрыклад, “палотнах кветкамі ўзышлі” (імгненні).
 Далей жа пачынаюцца праблемы:

Падары мне мару-абяцанку
аб шчаслівай долі дзесьці там,
дзе чакае хтось мяне на ганку,
хоць яму не слала тэлеграм.

Слова “абяцанка” сюды не ўпісваецца, яно калючае, парушае лірычны настрой, які намагаецца нам прывіць паэтка. Адразу па асацыяцыі ідуць “абяцанкі-цацанкі”. Як магнітам яны прыцягваюць непаэтычную фанетыку “дзе чакае хтось”, да таго ж “хтось” слова простанароднае, па вялікім рахунку – украінізм. Яно цягне “хоць”, якое давяршае разбурэнне страфы. Я не супраць слова “хоць” у паэзіі, але ў дадзеным выпадку яно недарэчнае, разбурыла рэшткі паэзіі.
А далей пайшло-паехала:

Хтось не зразумеў. Я зразумею
ўсе твае фантазіі і сны,
Бо сама даўно лятаць умею
на планеты вечнае вясны.

Зноў слова “хтось”, заезджаная рыфма “вясны – сны” – і вершы выходзіць троечны, калі браць па пяцібальнай сістэме.
Возьмем яшчэ адзін верш з падборкі. Трэці па ліку.

Я навучылася развітвацца без слёз,
не назаляць прысутнасцю залішняй,
не папаўняць расчараванняў стос
вузельчыкамі памяці ўвішнай.

Ідуць прэтэнзіі на рамантызм, на раманс, на лірыку. Але ж слова “назяляць” занадта яршыстае для такой тэмы, грубае. Далей – бяда: “расчараванняў стос” папаўняецца “вузельчыкамі памяці”,  гэтакі стос з вузельчыкаў, дзівосная піраміда. А памяць яшчэ і “ўвішная”, то бок шустрая, пранырлівая! Прычым у апошнім радку збіты рытм – літарай “ў”. Для правільнай рытмікі патрабуецца “у”, хоць граматычна гэта будзе няправільна. Паэтка не змагла выруліць сітуацыю. Рэдактары не падтрымалі яе. Верш двоечнік.

Верш Льва Парэмскага “Акіянія” ўжо вышэйшага класу, але і ў ім не ўсё гладка.

Першая сумненняў не выклікае:

Не бачыў акіяна я,
А дзесьці ёсць на ім
Краіна Акіянія
Пад сонцам залатым.

Лірычна, элегантна, нават “пажылая” метафара “сонцам залатым” не напружвае.

Другая страфа пачала накульгваць:

Там людзі ўсе паглядныя
Абліччам і душой.
І акіян прынаднаю
Там вее цеплынёй.

Слова “паглядны” ўсё ж простанароднае і выкарыстоўваецца найчасцей у звязцы “паглядная маладзіца”, то бок да знешнасці жанчыны, не болей. А паэт пашырае яго не толькі ўвогуле да людзей, але і да іх унутранага змесціва – душы, што ўжо зусім недарэчна. Апошнія два радкі наогул не атрымаліся: як можа веяць акіян “прынаднаю” цеплынёй. Цеплыня – гэта не рыбацкая прынада. Грубая, няўдалая метафара.
Возьмем трэці. апошні верш, першая страфа:

Мой лёс, ты мне пакуты насылай,
Мне даспадобы сэрца гартаванне,
Павек не пасяляй у ім адчай,
Заўжды скіроўвай да выпрабавання!
 
Садамазахізм нейкі. Які нармальны чалавек захоча пакуты? Прычым “насланыя” валам. Адзіная мэта ў аўтара – гартаваць сэрца, але адчаю не хоча, просіць у лёсу, каб без адчаю. Дык навошта на пакуты напрошваешся? Слова “павек” тут недарэчнае, блытаеш яго з павекамі, правільней было б “давеку”, але не лезла яно ў рытм. Апошні радок “Заўжды скіроўвай да выпрабавання!” гучыць проста як лозунг. Паэзіі ў ім няма.

У раздзеле “крытыка” ідуць агляды часопісаў холдынгу, шчыруюць пазменна два крытыкі, супрацоўніцы “ЛіМа” Алеся Лапіцкая, Анастасія Грышчук і зноў Алеся Лапіцкая.
Лапіцкая па сваёй завядзёнцы пачынае ўпэўнена:

“Шосты нумар «Полымя» зацікавіць чытача як празаічныміпублікацыямі, так і неапублікаванымі раней лістамі і творамі класікаў беларускай літаратуры”.

Так і просіцца запярэчыць: “З чаго ты ўзяла?”. Мяне. прыкладам, такое даўно не цікавіць. Душа жадае свежага, сучаснага, вострага, злабадзённага, а галоўнае, новых імёнаў.
Таму як здзекам з маіх слоў гучыць наступная цытата з агляду:

“Апавяданні Ганны Навасельцавай выхопліваюць чытача з сучаснасці і пераносяць у свет паданняў, замоваў і казак, дзе магчыма іншае самаадчуванне, іншыя стасункі між людзьмі, чалавекам і прыродай”.

Во-во, сысці ад сучаснасці ў віртуал, гэта па-нашаму! Такая ў нас звычка з’явілася не цяпер: чытаючы беларускую савецкую літаратуру, я ўсё не мог даўмецца – чаму не люструецца ў ёй сучаснасць, якую я ведаю?! Бо, акрамя твораў Івана Шамякіна, усе беларускія літаратары апісвалі нейкую іншую краіну, якой у прыродзе няма.
Далей Лапіцкая прапаноўвае нам азнаёміцца не невядомымі гранямі творчасці Варлена Бечыка, Яўгеніі Янішчыц, Васіля Быкава. То бок зноў выправіцца ў мінулае. Ну харошыя гэта людзі былі, цудоўныя творцы, усе мы іх ведаем. Дык пішыце знаўцы і надалей пра іх манаграфіі, кнігі, адсылайце нас да іх. Але ж дайце дыхнуць і сучаснасці! Дайце часопісную плошчу новым маладым аўтарам. А то складваецца памылковае ўражанне, што таленты ў нас нараджаліся адно ў даўніну. Цяпер жа адна драбяза нявартая. Чаму, пытаюся я. дзеля ўспамінаў і мемуараў, дзеля літаратараў савецкай ітаратуры, варта пагасіць тысячы душ сучаснай творчай моладзі? Ці не завялікая гэта ахвяра?
Але Лапіцкая распаляецца, дайце яшчэ ўспамінаў:

“Было б выдатна, каб асабістыя ўспаміны пераважалі над кніжнымі вытрымкамі, каб пісьменнікі, даследчыкі, мовазнаўцы паўставалі не толькі як аўтары, але і як адмысловыя людзі са сваім характарам і ладам жыцця. Зрэшты, пра літаратара галоўным чынам распавядаюць яго ўласныя тэксты — і ў новым «Полымі» ўпершыню апублікаваны лісты В. Быкава, адрасаваныя беларускаму рэжысёру Ігару Дабралюбаву”.

О Божа! Хоць ты кіслародную маску насі. З падачы Алеся Карлюкевіча “Полымя” імкліва ператвараецца з мастацкага часопіса ў гістарычны і краязнаўчы. Адно пытанне: а што будуць пісаць наступныя пакаленні пра нас, сучаснікаў, якіх вы выкраслілі ўжо з гісторыі, корпаючыся ў мінулым, і замянілі нас чучалам – мухаморамі чыноўнікаў, змярцвелыя тэксты якіх панатыкалі сярод гэтага пантэона?

Далей на змену заступае Анастасія Грышчук і выдае шэдэўр філасофскай думкі адразу, ва ўступе:

“Кожны раз па прачытанні новага нумара літаратурнага часопіса ўзнікае шмат меркаванняў і пачуццяў. Пры гэтым, кажучы пра апошнія, заўжды знаходзіцца адно дамінуючае, у якім заключаецца агульнае ўражанне ад працы рэдакцыі і зместу нумара: захапленне, расчараванне, узрушанасць… Гэтым разам (гаворка ідзе пра № 6 часопіса «Нёман») дамінуе здзіўленне. Па-першае, паэзія саступіла
месца прозе. Пры наяўнасці шасці аўтараў, сярод якіх ёсць і замежныя, а галоўнае — Алесь Разанаў, усё адно застаецца ўстойлівае пачуццё, што негалосны закон перавагі паэтычных твораў у часопісах быў не тое каб парушаны (натуральна, такі расклад неабавязковы), але часова забыты”.

Вядома ж, больш нашым “знаўцам” няма чым заняцца, як падлічваць чаго больш па валу ў часопісе – вершаў ці прозы? І яшчэ цікавага даведаўся я, што Алесь Разанаў у нас – замежны аўтар!

Нястомная Алеся Лапіцкая зноў перахоплівае змену – і паглыбляецца ў “Маладосць”. Удумайцеся ва ўступ:

“Гэтым разам «Маладосць» прапануе чатыры дэбюты: Ангела Эспіноза, Андрусь Данілевіч, Стася Кацюргіна і, верагодна, Яўген Сінічэнка”.

Не, гэта ўжо немагчыма! “Маладосць” прапануе нам “верагодна” дэбют Яўгена Сінічэнкі. Як хочаце, так і разумейце логіку Лапіцкай, чытач. А я не магу.

Я адпраўляюся на другую старонку “крытыкі” і трапляю на публіцыстычны артыкул, прысвечаны юбілею “выдатнага беларускага навукоўца, даследчыка беларускай драматургіі ўсіх перыядаў яе гістарычнага развіцця, члена-карэспандэнта Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, прафесара Сцяпана Сцяпанавіча Лаўшука.”

І толькі адно пытанне да паважанага чытача нашай рубрыкі: скажыце, ці не праўду я гавару, што выданні холдынгу існуюць цяпер для наменклатуры, сакратароў, акадэмікаў, членкораў, усіх гэты адказных і паважаных людзей, якія займаюцца літаратурай, пыхкаюць, выдаюць таму, аналізуюць, прэпарыруюць – пустату? Літаратуры, якой мы не бачым. Хірургі схіліліся, варочаюць локцямі, арудуюць скальпелямі, перакідваюцца мудрымі тэрмінамі, мераюць паказчыкі арганізма, шчоўкаюць найноўшай апаратурай. Ды толькі на маніторах – прамыя лініі. Карыфеі не заўважылі, што шчыруюць над трупам.


ЛіМаразм-23

Калі начальства патрэпле

Неоконченный век превращается в старый,
Но не все его песни, увы, хороши.
И сама по себе не играет гитара,
А дана человеку, как голос души.
               
Юрый Візбар
 
 
Вершамі Алёны Пашко, Анатоля Шушко і Дзмітрыя Пятровіча прадстаўлена паэзія №28 “ЛіМа” за прамінулы год. І яшчэ траціну займае прыгожае фота пагорка з валунамі. Верш Алёны Пашко “Каля Белай вежы” насычаны пафасам, струменіць маладая энергія, але паэтэса не спраўляецца ўзяць яе ў надзейнае рэчышча, утаймаваць майстэрствам вершаскладання. Верш атрымаўся дужа сыры. Разбяром яго падрабязней.
 
Ад стомы запаволю спорны крок
Прад тварам скамянелай Белавежы,
Жыццё прыму за вечны свой аброк,
Багаты на удачы і мярэжы.
 
Калі разгарнуць тлумачальны слоўнік на слове “спорны”, то ніводнае з чатырох значэнняў не падыходзіць удала да словазлучэння “крок”. Крок можа быць шпаркім, паспешлівым, таропкім, хуткім, але наўрад ці спорным. Спорным жа бывае дождж, крупы. Карацей, словазлучэнне аказалася спрэчным, што адразу збівае паэтычны настрой. Затым ідзе слова “прад” замест “перад”. Але ж “прад” русізм, у паэзіі ён дапускаецца ведаеце як – калі гэта піша слынны майстар і яму лянота глузды напружваць. Вось тады ён і ставіць “прад”, рэдактар гэта правіць не смее, гэтак і ўкараняецца руская калька. Аднак што можна мэтру, наўрад ці дазволена пачаткоўцу. У трэцім радку вымалёўваецца бязглуздзіца – што значыць прыняць жыццё за аброк? Далібог, няўдала. Ды гэта ж не ўсё! Аброк аказваецца багаты “на ўдачы і мярэжы”. Што такое “мярэжы”, акадэмічны слоўнік зноў жа маўчыць. Знаходзім толькі “мярэжка” – “вышыўка вузкай скразной палоскай, на тым месцы, дзе з тканіны выцягнуты падоўжаныя ніткі”. Во як. І як такое дастасаваць да напісанага?
Возьмем другую страфу:
 
Каля муроў пульсуе даўніна,
Мы — частка яе ўбогага маўчання.
Хто выкупіць душу тваю? Не я…
Калі зацята верыць прадказанням.
 
У першым радку не ясна, чаму даўніна пульсуе менавіта каля муроў, а не ў іх саміх, напрыклад. У другім радку напружвае словазлучэнне “ўбогага маўчання” адносна даўніны. Даўніна ж звычайна ў нас, беларусаў, велічная, сівая, паважаная, але ніяк не ўбогая. Потым паэтка звяртаецца да даўніны з пытаннем, хто выкупіць яе душу? І адразу адхрышчваецца, што не яна будзе гэтым займацца. Прычым гэта ўжо пазначана ў прадказаннях нейкіх. Што, да чаго, дзе сэнс? Блытаніна, адным словам, жахлівая.
 
Далей:
 
Твае яшчэ гарачыя сляды
Паспешна зарастуць гаркавай мятай.
Цень Белавежы просіцца у сны,
Святкуе ў нас пазычанае свята.
 
Аказваецца, што сляды ў даўніны “яшчэ гарачыя”, але яны паспешна зарастаюць чамусьці мятай? Чаму мятай? Ды так ужо, чытач, атрымалася, думай сам. Затым ідзе недакладная і няўдалая рыфма “сляды – у сны” і высвятляецца, што цень Белавежы святкуе свята, у нас пазычанае. Я нават каментаваць гэты выкрутас не бяруся. Ён не толькі на сумленні паэткі, але і ўсіх, хто прымаў гэты верш і даводзіў яго да паперы. Верш нават не двойку атрымоўвае, а кол.
 
Як ні дзіўна, наступны верш атрымаўся даволі ўдалы, хоць тэматыка яго не новая. Але адчуваецца, што дзяўчына ўклала ў яго душу:
 
Горад N.
 
У горадзе N. дажджы…
Той горад з дажджу захварэў…
Крычы ці зацята маўчы —
Той горад асірацеў.
 
Чарнобыль на сэрцы яго
Дзікім насеннем прарос.
Чарнобыль... Было жыццё,
На тысячы душ перамнож!
 
Душна пыліць зямля…
Дайце паветра ўдыхнуць!
У горадзе N. бяда,
А дзічкі толькі цвітуць.
 
Ніхто іх, на жаль, не збярэ —
Варэнне было б і віно.
…Чарнобыль з дажджом забярэ
Жыццё не адно.
 
Ёсць і выдатная знаходка, можна сказаць, стрыжань верша:”На тысячы душ перамнож!”. Або: “Душна пыліць зямля…”, ці “У горадзе N. бяда, А дзічкі толькі цвітуць”. Значыць, можам, калі стараемся. І таму парада: не кожны наш верш, асабліва ў маладыя гады, выходзіць удалым, ёсць вершы, якія ніякая рэдактура не выратуе, іх можна смела забываць, а не цягнуць у рэдакцыю. Цэнзар і кантралёр павінен быць унутры. Памятайце, маладыя, што слова не верабей, тым болей надрукаванае. Яно ўплывае на ваш лёс, і не толькі паэтычны.
 
Верш Анатоля Шушко “Прызнанне” вызначаецца глыбокім унутраным болем, трагічным пафасам, яго не хочацца, так сказаць, прэпарыраваць:
 
— Ён і сёння, сынок, люты свіст
У вушах. Кулі цішу нізалі.
Я худзенечкі быў, быццам гліст.
Халадэча і снежная замець.
 
Як я выжыў?.. Тым ранкам вось так:
Ён упаў на мяне — малдаванін —
І прыкрыў ад асколкаў, бядак,
Пракрычаўшы адзінае: — Ваня!..
 
Я і ў снах іншай ноччу штогод
Выпаўзаю ўюном з-пад яго.
 
І ўсё ж адзначым, што слова “гліст” варта было б замяніць, яно паніжае напал. Ну непрыгожае гэта слова.
 
 
Верш Дзмітрыя Пятровіча з канкрэтнай назвай “Міколу Шабовічу” не дае, тым не менш, ніякіх спасылак на апошняга. Мяркуйце самі:
 
Міколу Шабовічу
 
Пакуль са мной радзіма — я жыву.
Я чую кліч яе,
шчымліва-ўзнёслы.
І колькі б ні мінула зім і вёснаў,
Нябачнай ніткі з ёй
не разарву.
 
Калісьці тут узняўся на крыло,
Нібыта птушаня, —
я помню гэта —
І паляцеў над цэлым белым светам
І над радзімай, дзе маё жытло.
 
Адчую сэрцам неба сіняву,
Якую піць вачамі —
не напіцца.
Як і з крыніцы, што так часта сніцца...
...Пакуль жыве радзіма —
я жыву...
 
Застаецца адно здагадвацца, хто паэты адно аднаму – родзічы, супрацоўнікі, а можа, Пятровіч былы вучань Шабовіча і гэтак перапоўніўся да яго пачуццямі светлымі, што не стрымаўся прысвяціць, як ён думае, удалы верш? А верш тым часам выйшаў якраз не зусім удалы – ніводнай свежай метафары ў ім не праглядаецца, няма пранікнення ў сутнасць рэчаў, словы цякуць – а за імі амаль пустата. Умець пранікаць – гэта і ёсць талент. І хай мяне выбачае паэт. Астатнія яго вершы гэтакага ж сярэдняга ўзроўню.
 
***
У строфах пачуцці,
у рыфмах затоены.
І кветка любові
у вершы заззяе.
Не ўсе ўзнагароды
такой удастоены —
Анапест душы
каб стварыла каханне…
 
Словы “каханне”, “пачуцці”, “любові” як бы пустыя, не нясуць ніякіх эмоцый. Слова “анапест” тут зусім недарэчнае.
 
Гэта той выпадак, калі хочаш сказаць добрае слова пра паэзію, пазіраючы на фота прыемнага чалавека, а не можаш з сябе выціснуць. Ну не паэзія гэта.
 
Тыднёвік “ЛіМ” прамінулага года вызначаецца тым, што ў ім практычна адсутнічае аналіз гарачых, надрукаваных нядаўна твораў і кніг сучасных аўтараў. Дзяўчаты, што “сядзяць” на крытыцы, ахвотніцы пагаварыць увогуле, самавыявіцца. Любяць паказаць, як яны ведаюць гісторыю сусветнай і айчыннай літаратуры, паразважаць, пафіласофстваваць, павучыць нас, пісьменнікаў дарослых, азам вершаскладання ды прозастварэння. Карацей, пасада паступова робіць чалавека значным у сваіх вачах, і ён ужо “здольны” павучаць іншых. Аднак літаратура не рухаецца, новыя кнігі амаль што не аглядаюцца, чытачу няўцям, што ж там у нас новенькага ёсць. Бо па тыднёвіку складаецца ўражанне, што нічога ў нас не з’яўляецца, а калі з’яўляецца, то не вартае, каб аб яго пэцкаліся рукі гжэчнага крытыка. Дзяўчаты глядзяць глыбока ў гісторыю, а мысляць шырока – маштабамі сусветнай літаратуры.
 
На першай старонцы “крытыцы” яны змясцілі літаратуразнаўчы артыкул Алега Грушэцкага “Беларускі дэтэктыў. Міфы і рэальнасць”, дзе той паказвае свой досвед у здабытках нацыянальнага дэтэктыву. Пачынае знаўца, як заведзена, ад вытокаў і сягае далёка – да самай сучаснасці:
 
“Першымі творамі дэтэктыўнага жанру прынята лічыць апавяданні Эдгара По, напісаныя ў 1840-я гады. Гісторыя беларускага дэтэктыва пачынаецца значна пазней, затое эвалюцыянаваў ён дастаткова хутка: ад дэтэктыва класічнага тыпу да сучаснага і да дэтэктыва, які стаіць на сумежжы з іншымі літаратурнымі жанрамі”.
 
Такія павольныя, мнагаслоўныя, насычаныя фактамі і пералікам кніг артыкулы, заўважу, наўрад ці прыстасаваны для газетнага фармату, іх варта змяшчаць у часопісах, кнігах. Газета ж мусіць, не стамлюся паўтараць, аператыўна рэагаваць на сучасны літаратурны працэс, змяшчаць жывую, вострую, злабадзённую крытыку. Але я не рэдактар тыднёвіка і тым больш не кіраўнік холдынгу. Ім лепш відаць са сваёй званіцы, а мне са сваёй. А хто мае рацыю – мяркуйце па тым, што “ЛіМ” страчвае і страчвае чытача, а рубрыку “ЛіМаразм” чытаюць новыя і новыя сотні літаратараў. За які месяц ад яе замітусіліся, заварушыліся, як барсукі, змярцвелыя і заплеснелыя чыноўнікі, адчулі, што іх крэслы пахіснуліся, што не так ужо яны трывала сядзяць. На сайце СПБ пачалі кляпаць ананімкі, каб заткнуць Южыку рот. Ды гэтым адно заводзяць яго і прывабліваюць новага чытача. Бо ўсіх, як кажуць, дастала.
 
Ніжэй ад Алега Грушэцкага працавітая Алеся Лапіцкая аналізуе зноў жа не сучасную літаратуру, а – лісты Радзіма Гарэцкага, то бок ізноў – даўніну. Ну любіць наш Алесь Карлюкевіч гісторыю, а рэдактары волі сваёй не маюць, яны падручныя моцнага чалавека. Дзядзька сказаў – дзяўчаты пабеглі выконваць. Гэтак у нас паўсюдна.
 
Наступную старонку “крытыкі” зноў вядзе нястомная і руплівая, поўная маладой энергіі Алеся Лапіцкая. Увогуле, складваецца ўражанне, што публікаваць у “ЛіМе” артыкулы – гэта прэрагатыва адно супрацоўнікаў. Ці то аўтараў звонку няма, ці то яны ненадзейныя дужа, ці то ганарары не хоча холдынг з сябе выпускаць, ці то наогул няма чым плаціць ганарары і супрацоўнікі шчыруюць за стаўку – гэта таямніца вялікая ёсць і нам, чытач, застаецца адно рэфлексаваць і здагадвацца.
 
Артыкул Лапіцкай называецца “Дыягназ: эпігонства?”, прэамбула вылучана рамкаю:
 
“Публікацыі Анастасіі Грышчук прыкметна дадалі «ЛіМу» крытычнага стаўлення да твораў сярэдняй мастацкай вартасці. Пасля некаторых катэгарычных заўваг павінна было б здарыцца дзіва: альбо аўтары ўсвядомяць, што пісаць як раней ужо нельга, альбо рэдактары пачнуць ставіцца да тэкстаў больш патрабавальна. Але ўсё засталося па-мінуламу: на жаль, моцнае слова «крытыка» не мае чароўнай сілы”.
 
А ну памятаем, адсцябала Настасся пару невядомых паэтаў за тое, што тыя настойліва носяць свае кніжкі ў рэдакцыю і патрабуюць крытыкі. Яны яе атрымалі. Ды толькі слабага адхвастаць заслуга невялікая. Вы надзярыце вушы Пазнякову і Гніламёдаву за іх графаманію. Не, там вы мышкамі сцяліся – і рыхтуеце крытыку на іх опусы моўчкі. Таму што як махне Пазнякоў рукой волата – і не будзеце вы болей рэдактарстваваць. Я не вінавачу вас дзяўчаты, што вы! Я проста ўказваю на непрыглядную рэчаіснасць. І ўсё ж неэтычна адыгрывацца на слабых і невядомых, калі сілавіку вы і слова ўпоперак не здольны сказаць.
 
А Лапіцкая між тым куражыцца:
 
“Між тым праблема сярэдняга ўзроўню сучбелліту падаецца сапраўды сур’ёзнай: сотні, калі не тысячы аўтараў ахайна, настойліва, з захапленнем працуюць над тэкстамі, якія не маюць шанцаў стаць прыкметнай літаратурнай з’явай ці хаця б зацікавіць дасведчанага чытача. Самі аўтары найчасцей вартыя шчырага поціску рукі: яны працуюць настаўнікамі, бібліятэкарамі, займаюць сур’ёзныя пасады ў галіне культуры ці адукацыі і не даюць сваім сваякам ды сябрам забыцца на існаванне класічнай літаратуры, беларускай мовы, ды самой Беларусі — як мары, ідэі, гісторыі”.
 
Ух як разышлася, ужо да паляпвання па плячы безназоўным дзеячам культуры, нейкім там неназваным бібліятэкарам справа дайшла. А ты назаві канкрэтнае імя. І што як скарга пойдзе ў міністэрства і Карлюкевіча выклічуць “на дыван”, а ён перадасць каманду Пазнякову і табе не паздоровіцца? Не задумвалася? Канешне, задумвалася! І таму гэтыя бібліятэкары ў цябе безназоўныя, безаблічныя, нейкае мыла.
 
Далей рэдактарка проста-такі філасофскае эсэ майструе, захапляецца сваім стылем, а на аўтараў – зверху ўніз:
 
“Добразычлівасць да многіх такіх аўтараў мінае, калі пасля біяграфічнай даведкі даводзіцца звярнуцца да публікацый. Тут з’яўляецца абурэнне, раздражненне ці млявае жаданне прапусціць бліжэйшыя старонкі і, зрэшты, загарнуць часопіс альбо кнігу. Чаму б шаноўнаму аўтару замест пейзажнай лірыкі не напісаць жартоўны ці іранічны верш, чаму б замест катрэнаў са скрыжаванай рыфмоўкай не паспрабаваць сябе ў жанры хоку, а ад апавяданняў не перайсці да публіцыстыкі? У выпадку канкрэтнай публікацыі гэтыя пытанні падаюцца нелагічнымі: крытык таксама можа спакойна пісаць інструкцыі па выкарыстанні электрачайнікаў і не выкрываць злачынствы супраць літаратуры, але з нейкіх асабістых прычын абраў іншую сферу дзейнасці”.
 
Ну і вы тады не здзіўляйцеся, дзяўчаты, што з’яўляюцца “ЛіМаразмы”, не крыўдуйце і не плачце тады, калі вас высокае начальства крыху пасля маіх публікацый патрэпле. Яно вас любіць, паверце. А хто каго любіць, той таго і чубіць, як той казаў.


ЛіМаразм-24

Кіслароднае галаданне

Каля месяца існуе наша рубрыка “ЛіМаразм”, і можна падводзіць пэўныя вынікі. Галоўнае, што выявілася – наша літаратура і спіць, і не спіць. Спіць яна ў тым плане, што каля пяці гадоў практычна не развіваецца, актыўнасць у інтэрнэце амаль нулявая, хоць ніхто там не затыкае раты. А не спіць – у тым сэнсе, што наменклатура, якая наладзіла сабе бязбеднае існаванне, пільна стаіць на варце сваіх пазіцый. Усё яны чытаюць, усё адсочваюць і строга адстойваюць свае інтарэсы. Інтарэсы ж іх палягаюць у тым, каб у афіцыйных часопісах і тыднёвіку “ЛіМ” стварыць імітацыю літаратурнага працэсу, запаволіць яго, замарозіць, напоўніць глыбакадумнымі публіцыстычнымі, гістарычнымі, краязнаўчымі артыкуламі, раманамі пра мінулае, сысці ад сучаснасці, не даваць нічога вострага, злабадзённага, закалыхаць чытача. Даць, зрэшты, невялікую адтуліну для маладых у выглядзе “Маладосці”, прычым наладзіць справу так, што творы маладых не будуць аналізавацца крытыкай практычна ніколі. То бок справаздачы ў міністэрствы ідуць, нумары “Маладосці” спраўна выходзяць – а твораў моладзі ды іх імёнаў мы не чуем.
Для чаго гэта ўсё? А дзеля працвітання ўсё той жа наменклатуры. Асноўная яе мэта – хораша, сытна жыць, а грошай дзяржава на літаратуру выдзяляе абмежавана. Таму варта зрабіць так, каб асноўная маса дабротаў не выходзіла за рамкі чыноўнай эліты. Таму асноўная вага публікацый (і ганарараў) забірае яна. Практычна ўсе кнігі, асабліва ў значных серыях, у цвёрдых вокладках, выходзяць з аднымі і тымі ж прозвішчамі – чыноўнікаў, трымальнікаў крэслаў у літаратурных рэдакцыях.
Калі б эліта дапусціла на старонкі крытыкі новыя імёны, творы пра сучаснасць, нешта яркае, якое, нягледзячы ні на што, з’яўляецца ў Беларусі, то яна, эліта, страціла б свае пазіцыі, узніклі б законныя пытанні ў міністэрствах – чаго рэзананс выклікаюць адны творы, а ў дзяржаўных выдавецтвах выходзяць іншыя творы іншых пісьменнікаў (чыноўнікаў)? Таму тымі строга забаронена не толькі аналізаваць таленавітыя кнігі моладзі, а нават імёны называць іх, прозвішчы – нельга! Я пільна сачыў за шматлікімі інтэрв’ю Чаргінца, Пазнякова, Праўдзіна, іншых – і ва ўсіх на пытанне пра моладзь яны абмяжоўваліся агульнымі фразамі, ніводнае яркае новае імя не было агучана!
Не называюць уголас і прозвішчы былых зорак “ЛіМа” – Галубовіча, Някляева, Дранько-Майсюка, Гілевіча, іншых – усё для таго ж самага, каб на пярэднім плане былі прозвішчы цяперашняй брыгады, эліты – Бадака, Пазнякова, Карлюкевіча, Чаргінца, Гальпяровіча – тых, хто цяпер пастаўлены літаратурай руліць. Яны ўдзельнічаюць у фарміраванні планаў выдавецтваў, даводзяць у міністэрствы, каго варта сёлета выпускаць у выглядзе кніг, строга адсочваюць тэматыку, фарміруюць грамадскую думку, кантралююць грашовыя і ідэалагічныя патокі ў афіцыйнай беларускай літаратуры. І таму абсалютна не здзіўляемся мы, што ў Міхася Пазнякова, старшыні Мінскага аддзялення СПБ, выходзіць па 3–5 кніг у год за дзяржаўны кошт.
Не здзіўляемся мы і таму, што акадэмік Гніламёдаў выпускае цэлымі кнігамі крытыку на творчасць Міхася Пазнякова – усё гэта з дзяржаўнай кішэні аплачваецца. Ужо едуць гэтыя двое наўпрост у класікі айчыннай літаратуры. А што ж такога плённага робіць Пазнякоў у якасці старшыні МГА СПБ? Ды вось гэта самае – друкуецца за дзяржаўны кошт і лезе ў класікі, гэта асноўны напрамак яго працы і асноўны яе сэнс. Усё астатняе – бутафорыя, справаздачы, нябачныя кнігі маладых, сустрэчы з чытачамі, падрыхтоўка святаў. Усё гэта пабочнае, імітацыя руху. Асноўны ж сэнс чыноўніка – заўсёды асабістая выгада, прыходзячы на пасаду, ён адразу ж пачынае сканіраваць асяроддзе ў пошуках свайго куша. І чым даўжэй сядзіць чыноўнік на пасадзе, тым большыя сувязі ў высокіх сферах ён набывае, тым большую сілу.
Заўважце, што калі “ЛіМаразм” пачаў крытыкаваць стратэгію холдынгу – то не за літаратуру ўступіўся Пазнякоў на сайце СПБ – а праз ананімаў пачаў абараняць сваё крэсла, пералічваць і адстойваць менавіта тыя пункты, якія могуць яго пахіснуць. Звіваецца як вуж на патэльні. Адстрэльваецца, сыходзіць ад пагоні. Замятае сляды. Але спісы яго кніг за дзяржаўны кошт ужо абнародаваны, дый яны ніколі сакрэтам не былі, усе ёсць на сайце Нацыянальнай Бібліятэкі. Набяры, чытач, там яго прозвішча і ты пабачыш, колькі ён намалаціў кніг за падаткі, якія ты плаціш з мазольнага рубля. І ты нарэшце ўсвядоміш, для чаго насамрэч існуюць літаратурныя пасады.
“ЛіМаразм” плануе і далей развівацца ў сваім фармаце, пашыраючы поле крытычнай дзейнасці ад “ЛіМа” да ўсіх часопісаў холдынгу, да кніг холдынгу і “Мастацкай літаратуры”, каб ты, чытач, наглядна пабачыў хто і што там насамрэч выдаецца, каб не лунаў ты ў ілюзіях. Дапаможам жа з табой айчыннай літаратуры! Дамо ёй дыхнуць кіслародам.


ЛіМаразм-25

З поўнай самааддачай

У рамане Льва Талстога “Вайна і мір” ёсць месца, якое мяне асабліва ўражвае, калі перачытваю твор. Памятаеце, калі П’ер быў у французскім палоне разам з іншымі рускімі, іх тады, да адступлення Напалеона, утрымлівалі ў Маскве. Дык французскія салдаты, якія вартавалі палонных, пакрысе ўвайшлі з імі ў цёплыя таварыскія адносіны. Рускія шылі ім кашулі, боты, выконвалі іншыя заказы за грошы, усталявалася нармальнае жыццё. І раптам паступіла каманда – спешны сыходзіць з Масквы. І тут Талстой заўважае, што нібы нейкае агульнае зло ўсялілася ў людзей, яно імі завалодала непадзельна. Не людзі ўжо французы, а падуладныя ўсёахопнага зла. Твары сталі каменныя, палонных выганяюць у строі, быццам быдла. Хто не можа ісці – таго расстрэльваюць.
Гэта я да таго, што і ў нас, людзі якія пастаўлены руліць літаратурай, напэўна ж маюць у душы святло, любоў ці прыхільнасць хоць да некага на зямлі. У сям’і і сярод сяброў, магчыма, душэўныя, цёплыя, з любоўю гавораць пра айчынную літаратуру, абагаўляюць класікаў. І ўсё гэта шчыра. І я ўпэўнены. што так яно і ёсць насамрэч. Але як толькі справа ідзе пра тое, каму і калі друкавацца, каго і колі ўзносіць па іерархічнай лесвіцы сучаснай літаратуры, – тут ужо чыноўнікі нашы дзеравянеюць, яны не людзі ўжо, а функцыі, агульнае зло пасяляецца ў іх. І ніводнай жывой душы, ніводнага жывога літаратурнага твора не хочуць яны прапускаць. Гэта закон выжывання. Нельга ствараць прэцэдэнты. А то разласуюцца маладыя, як хоць аднаго з х пахваліш. Пусціш такога за стол, а ён ногі на стол узваліць. Таму сістэма працуе безадказна, як імунітэт арганізма імгненна рэагуючы на старонніх людзей, то бок да таго, хто не мае крэслаў і літаратурнай пасады. А так, па жыцці – душэўныя, светлыя, працавітыя людзі. З імі хоць камунізм будуй.
Тыднёвік “ЛіМ” №27 за мінулы год прапаноўвае нам, як заўсёды пабачыць на першых старонках адказных людзей, якім паціскаюць рукі, уручаюць узнагароды, жадаюць здароўя і творчага плёну, даюць медалі. Асвятляюцца ўсялякія культурныя мерапрыемствы, і здаецца недасведчанаму, што жыццё там кіпіць і бруіць, і што вось-вось уся Беларусь загаворыць па-беларуску. Тут жа нам прапаноўваюць адправіцца на паклон да Купалы, артыкул так і называецца – “Да Купалы на паклон”. Вось толькі як быць з евангельскім “не ствары сабе куміра”, не разумею. Ну ды ладна. мы ўжо звыклі, што нас перыядычна нагінаюць.
Прадзёршыся праз першыя старонкі афіцыёзу, мы нарэшце ўступаем у святая святых – старонкі паэзіі. Што ж там? Два паэты зверху. Мэтр Васіль Макарэвіч святкуе свой юбілей. А таму другому аўтару, паэтцы Вікторыі Гомза, трэба падціснуцца, яе літаральна паставілі ў кут – вузенькая калонка, праваруч ад славутага. Сімвалічна – кволая сучасная моладзь і магутнасць савецкай даўніны побач. І кожнаму свой ранжыр. Трэці паэт унізе – Алесь Пісарык, тры вершы.
Паэт Васіль Макарэвіч паходзіць з пакалення людзей, якія дзяцінствам заспелі вайну, выраслі ў ліхалецці, фармаваліся калектыўнай свядомасцю, таму казаць, што гэта людзі пустыя не выпадае. Але ж, як прыводзіцца, у анонсе да вершаў, ён аўтар каля двух дзесяткаў паэтычных кніг. А вось гэта ўжо насцярожвае. Паколькі з усёй творчай спадчыны, напрыклад, Барыса Пастарнака, сапраўды геніяльнага можна толькі на адну кнігу сабраць. А пражыў ён семдзесят гадоў. Выснова – добрага многа не бывае. У тамах таго ж маладога Пушкіна паражняку шмат. бяда паэтаў увогуле, што яны не могуць спыніцца, раз пачаўшы пісаць. Гісторыя мае літаральна адзіныя выпадкі, калі паэты жывымі сыходзілі ад пяра. Ну, напрыклад, той жа Рэмбо.
Аднак вернемся да Васіля Макарэвіча. Я даўно чытаю яго падборкі, гадоў 18, і, па шчырасці, яны ніколі не падабаліся мне. Даволі цяжкая мова, суровая манера мыслення, чалавек як бы ўсё ведае, ні ў чым не сумняваецца, ён як бы цісне псіхалагічна на чытача. У мове няма лёгкасці, элегантнасці. некаторыя вершы мнагаслоўныя, ідуць паўторы аднаго і таго ж. Але я не прэтэндую на ісціну. Тым больш што ў анонсе строга сказана, што В. Макарэвіч — “лаўрэат літаратурных прэмій імя Аркадзя Куляшова (1994), «Залаты Купідон» (2013)”.
Ну, званняў я даўно не палохаюся, а засяроджваюся на ўласна паэзіі.
Разгледзім першыя строфы першага верша падборкі.

У вёсцы ні хат,
Ні смалістых адрын.
Адно абсмылелае дымнае голле.
Ледзь помню, як фронт
Мяне з прыску адрыў
І ўстаў я па забарсні
Ў дымным вуголлі.

Не бачыў бяроз,
Ні зямлі навакол,
Хоць ранак цадзіўся з нябёс Ніягарай.
Тырчэў на пажарышчы я, быццам кол,
І вейкі звісалі брыжамі
Нагару.

Аблокі ці дым
Светла-летняга дня
Абклалі мяне не для нейкай забавы.
Чарнеў сярод іх я, нібы галаўня,
Заціснуўшы белую ўсмешку
Зубамі.

Адчуваецца сур’ёзнасць перажытых пачуццяў, якія з гадамі не меркнуць. Памяць не адпускае паэта з палону, жуды, якую ён перажыў. Ёсць энергетыка. Няма лёгкасці. Не легкадумнасці, а менавіта лёгкасці, крылатасці радка, словы кладуцца цяжка. Ну дык жа і тэма адпаведная.
У першай страфе напружыла слова “абсмыленае”. Можа, усё-ткі “абсмаленае”? Як вам, спадары рэдактары? Ці вы ў гонар юбілею на пасмелі нічога правіць? Ну дык жа праўда і літаратура важней за ўсё. Ці не так? Да таго ж рытміка радка патрабуе літары “ё” – “абсмалёнае”, гэта ў паэзіі дапушчальна.
У другой страфе ўражвае добрая знаходка “ранак цадзіўся з нябёс Ніягарай”. Магутна. Але тут жа ўражанне псуецца непаэтычным “Тырчэў на пажарышчы я, быццам кол”. У тым і асаблівасць паэзіі, што адна лыжка дзёгцю брыдзіць усю бочку мёду. А інакш у нас была б плойма геніяў.
Трэцяя страфа схіляе да высокага метафарай “Аблокі ці дым Светла-летняга дня”. Хораша. І тут жа: “Абклалі мяне не для нейкай забавы”. Не не эстэтычнае ў дадзеным выпадку, няўдалае слова “абклалі”. Адразу ўзнікае насмешлівае “наклалі” (у штаны, ці кучу каравякаў). Трэба за гэтым сачыць. Ну і “Чарнеў сярод іх я, нібы галаўня” – гэта нейкая нелюбоў да сябе. То тырчыць лірычны герой колам, то галаўнёю чарнее. Усё гэта парушае ўзнёслы настрой. У цэлым жа верш далёка не слабы – менавіта таму, што піша не пра пустату, а рэальны боль і перажыванні. На хібы я ўказаў. Увогуле ж уся падборка паэта трагічная. Нібы ў жыцці пасля вайны нічога светлага не было. Пра боль і анамаліі мы пісаць навучыліся. А вось пра норму жыцця, калі ніхто не ваюе, не гіне, калі струменіць прыгажосць і гармонія – з часоў Багдановіча мала хто можа.
Вікторыя Гомза, студэнтка трэцяга курса БДУ, прадстаўлена трыма вершамі.
Першы з іх:

Ave Eva

Я хачу быць малой дзяўчынкай,
Калі мне будзе пад 33.
Збіраць анёлаў і пахнуць водарам
Празрыстай, ціхай лясной красы.

Хачу мець сэрца безвыпадковае
І безбярэжныя валасы,
І пацалункі дарыць ліловыя,
Расплюшчыць вусны святой ракі.

І слухаць танцы, спяваць пралескі,
Глытаць аблокі салодкай ваты,
І ведаць кроплі на кожным месцы,
І бачыць вобразы мамы з татам…

Яны там разам, цалуюць рукі.
Іх позірк душу мне пільна грэе.
Я чую свежасць шчаслівых гукаў.
Я частка гэтага… Ave Eva.

Верш крайне сыры. У ім няма ўласцівай Васілю Макарэвічу канцэнтрацыі на негатыве, але і ўсур’ёз перажытага таксама няма. У галаве і ў радках сумбур. Вобразнасць эпатажная, знарочыста кідкая, маўляў, звярніце ўвагу, якая я. У паэзіі такія нумары не праходзяць. Што за “вусны святой ракі”, што за “безбярэжныя валасы”, што “за ведаць кроплі на кожным месцы” – зразумела будзе адно псіхааналітыкам. Спадабаўся, праўда, вобраз мамы і таты, якія “там разам, цалуюць рукі”. Потым ідзе памылка з рытмікай – слове “душу” паэтка зрабіла націск па-руску, на першым складзе. Такія, здавалася б, дробязі развальваюць цэласнасць верша. Дый ён і не верш пакуль, а набор вобразаў, неакрэсленых думак, збольшага выдуманы’х пачуццяў. Астатнія два вершы такія ж сумбурныя.
Вершы Алеся Пісарыка напоўнены вопытам жыцця, пераважна, на жаль, горам і болем. Адпачыць душою, злавіць боскія гармоніі, перамагчы духам смерць – на такіх вершах наўрад ці ў каго атрымаецца. Песімізм – асноўная хвароба беларускіх паэтаў.
Прывядзём цалкам лепшы верш з падборкі:

***
Слова крэпла, дыханне займала.
Гэту сілу давала зямля.
«Не дабра —
Дабрыні ў свеце мала!» —
Прамаўляла матуля мая.
Доля — доляй!
Душа б не драмала!

Ты з любоўю і верай жыві!
Жорсткі век, усяго яму мала:
Слёз і гора —
Стаіць на крыві!

Асноўная задача паэзіі – аблегчыць чытачу жыццё, даць паглядзець на яго светлымі вачыма творцы, пераканаць, што “жыць добра” – не выконваецца.
У раздзеле прозы рэдакцыя змясціла маладога мініяцюры маладога празаіка Яўгена Мартыновіча, што само па сабе радуе.
Першая ж зацемка адкрывае нам чыстага душою, назіральнага, удумлівага творцу:
 
“НЕНАПІСАНЫЯ ВЕРШЫ
 
Ненапісаныя вершы жывуць пад дахамі дамоў і ў вачах нашых каханых. Яны туляцца адзін да аднаго і чакаюць, калі іх хто-небудзь убачыць. Ненапісаныя вершы жывуць у дзіцячых малюнках і марах. І чакаюць, калі іх зразумеюць… дарослыя. Ненапісаныя вершы жывуць на гарышчы ў бабулінай старэнькай хаце. І чакаюць, калі ты прыедзеш па іх.
Ненапісаныя вершы ЖЫВУЦЬ!”
 
Я неаднойчы задумваўся пра тое, што не пішу вершы, а быццам вымаю іх з падсвядомасці, дзе яны жывуць ужо гатовыя, цэласныя. Варта толькі прывесці сябе ў адпаведны медытатыўны настрой. Пра дзіцячыя малюнкі таксама заўважана здорава. Не далей, як учора, разбіраючы старыя паперы, ледзьве не выкінуў вялікі старадаўні сшытак з маімі першымі спробамі пяра і пэндзля. Душа ці не ад нараджэння сама імкнецца тварыць. Ніхто мяне тады не змушаў. А потым школа, выкладанне літаратуры і малявання, так на мяне “падзейнічалі”, што начыста адбілі ахвоту тварыць. Я зажыў жывёльным жыццём гадоў да дваццаці двух, пакуль любоў да бардаўскай песні не схіліла мяне да вершаў. І тады я ўразумеў, што азначае сапраўды жыць, быць маленькім богам, створаным па вобразе і падабенстве Бога вялікага. У гэтым і сэнс знаходжання нас на зямлі – раскрыць творчыя магчымасці, рэалізаваць іх, прычым творачы не для славы, а для людзей у самым шырокім і бескарыслівым сэнсе (як толькі ставіш мэту, каб табе “апладзіравалі”, адразу пачынаеш мізарнець і развальвацца). Быць не арганізмам, які жарэ, п’е, бегае ў прыбіральню і змагаецца за існаванне, якое заканчваецца ўрэшце магілай, а – асобай, якая глыбока мысліць, тонка адчувае і спачувае чужому болю і чужой радасці, а галоўнае, творыць у меру свайго таленту на поўную магутнасць, з максімальнай самааддачай.
 
З наступнай зацемкай я паспрачаўся б:
 
“ПАНЯДЗЕЛКІ
 
Панядзелак забівае ініцыятыву! Гэткі маленькі кілер! А дакладней — паляўнічы, якому няма ніякай справы да тваіх жаданняў, памкненняў, нейкіх светлых пачуццяў... Трэба ўмець уварочвацца ад яго куль, інакш ёсць шанц трапіць
у «ШЭРУЮ БУДЗЁННАСЦЬ»”!
 
Згадваюцца радкі Генадзя Шпалікава:
 
Понедельник, понедельник,
Понедельник дорогой,
Ты пошли мне, понедельник,
Непогоду и покой.
 
Думаю, паэт меў на ўвазе непагоду як буру ў душы, як творчую актыўнасць. А менавіта ў творчай актыўнасці і надыходзіць спакой. Спакою няма ў статычнасці. Але тут варта разумець, што чалавек можа цягацца гадамі на нялюбую працу, што ён не на сваім месцы ў жыцці – інакш бы ён імчаўся на працоўнае месца.
 
Памятаю, гадоў 10 таму я заўважаў за сабой такі феномен: працуючы амаль кожны дзень над раманам, я чакаў Новага года, каб паспець яго скончыць і нарэшце адпачыць, аддацца разам з людзьмі святу, выпіць віна, піва, расслабіцца – чаго я сабе рэдка калі дазваляў. І чаканне свята мяне натхняла. І само свята праходзіла выдатна і весела. Але мінала 1 студзеня, і ўжо 2-га я заўважаў, што не магу пасіўна сядзець перад тэлевізарам, што мяне неадольна цягне да працы. І галоўнае, што я больш люблю будні і свежую галаву, чым застоллі ды расслабленні. Яны патрэбныя – але рэдка! На тое гэта і святы. Тыя ж эмоцыі шчасця, які дорыць нам творчы панядзелак, не параўнальныя ні з чым. Творчыя ферамоны мацнейшыя нават за ферамоны кахання. Мы – наркаманы творчасці.
 
На старонках “крытыкі” ў нас, як заўсёды, праблемы. Настасся Грышчук, адзіны артыкул якой і можна назваць з нацяжкай крытычным, збольшага не крытыкуе раман Людмілы Рублеўскай, а захоплена пераказвае ягоны сюжэт.
 
Вось характэрны ўрывак:
 
“Больш прыгод, якія ўкладваюцца ў рытм сапраўды шалёны, больш куртуазнасці ды рызыкі і меней — у параўнанні з першай часткай — самотных разваг пра Беларусь — вось асноўныя рысы кнігі «Авантуры студыёзуса Вырвіча», якая выйшла (хочацца дадаць «нарэшце») сёлета ў «Выдавецкім доме «Звязда»». Зрэшты, зусім пазбавіцца ад узрушана-патрыятычных нотак пісьменніца не змагла, ды, здаецца, і не збіралася. Мэта трылогіі — паказаць, як пакутаваў беларускі народ (прычым, і сяляне, і шляхта, і мяшчанства), як змагаўся за лепшую долю. Сюды ж натуральным чынам далучаецца экскурс у XVIII стагоддзе”.
 
Рэкламны артыкул прадукцыі Выдавецкага Дома “Звязда”, давайце па шчырасці. Канчатак яго: “Застаецца чакаць трэцюю частку прыгод Пранціша Вырвіча” – гэта неаспрэчна даказвае. Што ніколькі не зніжае каштоўнасць твора Людмілы Рублеўскай. Але ж у добрых творцаў павінны быць і добрыя крытыкі. Рэкламаваць, пераказваць і заахвочваць – гэта не ёсць вырабляць дабро. Крытыка справа тонкая.


ЛіМаразм-26

Мёртвым баліць

Гартаю свежы нумар тыднёвіка “ЛіМ” (№6, 2015). Першыя старонкі прасякнуты святам – міжнародны кніжны кірмаш. Рэжуць урачыстую стужку, радуюцца. Уваходзяць у Храм яе вялікасці літаратуры. Нясуць свае фаліянты. Сціплыя кніжкі ў мяккіх вокладках – таксама нясуць.
Галаўны артыкул называецца “Кніжныя масты сяброўства”.

“У сталіцы распачала працу ХХІІ Мінская міжнародная кніжная выстаўка-кірмаш. Выставачны павільён «БелЭкспа» сёлета прымае рэкордную колькасць замежных гасцей: удзельнікамі кірмашу сталі выдаўцы і пісьменнікі з 28 краін. У якасці ганаровага госця форуму выступае Кітай, а Цэнтральным экспанентам стала Расія”.

Паслухаем старшыню СПБ, Мікалая Чаргінца:

“Падчас кніжнага форуму пісьменнікі прадстаўляюць свае творы самай шырокай публіцы, а гэта вельмі складаная праца. Мы таксама маем магчымасць пабачыць вынікі творчай дзейнасці калег з іншых краін. Таму выстаўка заклікае аўтараў часцей быць самакрытычнымі, назіраць за поспехамі іншых аўтараў, старацца працаваць лепш. Вельмі важна, што сёлетні форум па адной з галоўных тэм сугучны з 70-годдзем Перамогі. Творы пра вайну сёння вельмі запатрабаваныя. 12 пісьменнікаў — сяброў нашага саюза ваявалі, і мы з задавальненнем прадстаўляем іх кнігі на стэндах”.

А вось, спадары, дзеля раўнавагі і справядлівасці, што не запатрабавана. Напярэдадні выставы прачытаў я на ЖЖ аднаго вядомага пісьменніка з нікам retshyz:

“Цяжка далося гэтае рашэньне. Упершыню за апошнія 8 год сёньня не пайду на Мінскую міжнародную кніжную выставу-кірмаш. Ня буду пісаць артыкулаў, ня буду фоткаць… І на тое ёсьць свае прычыны.
“Дбаньне” дзяржавы пра культуру пераўзыйшло ўсе разумныя межы. Мінінфармацыі амаль “замачыла” кнігарню Логвінаў, а самога выдаўца на выставе не будзе па той прычыне, што ягоны ўдзел там непажаданы. Таксама ня будзе на кніжным кірмашы і агульнага стэнду незалежных выдаўцоў, а таксама выдавецтваў, якія працуюць з Саюзам беларускіх пісьменнікаў. Будуць толькі “расейскія папсавікі”, Чаргінцы ды Ананічы… Такі вось цемрашальскі узровень культяфрэйтараў…
Маё натуральнае жаданьне пайсьці сёньня і выказаць салідарнасьць з кнігарняй “Галіяфы”, якую днямі выкінулі на вуліцу. І гэта будзе правільна. Па-наску".

Вось так. Значыцца, не ўсе айчынныя літаратары задаволены. І не ўсім хораша. Пра гэта не забываем. Ну і яшчэ праявім фантазію: што панясуць на свае кірмашовыя паліцы выдаўцы “Мастацкай літаратуры” і “Звязды”? Правільна – самае лепшае, таленавітае і запатрабаванае. А што самае запатрабаванае? Правільна, кнігі чыноўнікаў ад СПБ, шматлікіх галоўрэдаў і сілавікоў. А як яны будуць выдадзены? Правільна – шыкоўна, у “брыльянтавых серыях”, каб ганаровыя госці адразу ведалі, што творы пад вокладкамі – важныя, значныя, дарагія кожнаму беларусу, іх чытае кожная сям’я, перачытвае.
А каго не будзе на тых пачэсных паліцах? Не будзе там пісьменнікаў, якія не служаць аддана эліце СПБ. То бок усіх астатніх 95 адсоткаў літаратараў Беларусі, сярод якіх і змяшчаецца ўвесь патэнцыял талентаў нашай краіны. Не будзе тых, каго будуць перачытваць праз дзесяцігоддзі, стагоддзі.
Пішу я зранку, сонца яшчэ не ўзышло і за спінай маёй стаяць душы замучаных Сістэмай літаратараў: Васіль Гадулька, Васіль Сахарчук, Алесь Асташонак, Анатоль Сыс, іншыя, шматлікія, каго я не ведаў і каго магчыма не ведаў ніхто наогул як літаратараў. Усе яны мёртвыя. І хочуць, каб я пра іх слоўца сказаў. Зарана сышлі з жыцця. Маглі б тварыць і радавацца яму, як радуюцца цяпер сілавікі і чыноўнікі. Паспіваліся ад адчаю, бо перакрылі ім кісларод нашы паважаныя дзяржаўныя выдавецтвы. Хто павесіўся, хто сам памёр. Усе яны цяпер – здані. І прыйшлі менавіта да мяне, а не на вашы багатыя стэнды.
Бо ад вас яны нічога добрага пры жыцці не займелі. Ці ад такіх, як вы. Ніякай апазіцыяй яны не былі, нічога забароннага не пісалі. Іх забілі вы таму, што змагаліся, каб есці не ў адну глотку, а ў тры. А таму адцяснялі ад выдавецтваў і кніг. Яны не маглі з вамі змагацца. Не той быў час. Дый мяккія, ранімыя, людзі былі. Але чытаем мы цяпер іх, а не вас, спадары ўладальнікі фаліянтаў, брыльянтавых пёраў. Не вас. і не забывайце, змагаючыся за месца пад сонцам, што ў любую секунду кожны з нас можа пайсці туды, дзе ўжо перабываюць паэты, якіх вы замучылі. Што скажаце там, дзе не будзе фаліянтаў, якія вас лашчаць і медалёў, якія на вас вешаюць, і слоў пашаны, якія вам вымаўляюць. На ўсякі выпадак, успомніце, што вечна ніхто не жыве.
Паэзія ў “ЛіМе” прадстаўлена трыма паэтамі.
Вершы Алёны Пашко не добрыя і не благія. Сярэдняга такога беларускага ўзроўню, летуценныя. Адно цешыць – негатыву амаль няма. Разбяром адзін з іх:

***
І ў россып зорнага святла —
Рабі наперад крок бясспрэчна.
Каб расказаць, як я жыла,
Мне хопіць верша.

Як плён няспеленых гадоў,
З якой вясны ізноўку разам?
Каб выказаць сваю любоў,
Зашмат мне сказа.

Святлеюць ночы, як і дні,
Жывой размовай.
Лунаць бясстрашна ў вышыні, —
Мне досыць слова.

І спорным дождыкам у сне —
Адно з жаданняў:
Пачуць бы роднага цябе
Ў працягласці маўчання!
 
Па-першае, арфограф адразу падкрэслівае тры словы-вырадкі: “няспеленых” (што гэта?); “ізноўку” (ёсць “зноўку”, “ізноў”, “ізноўку” не практыкуецца); “дождыкам” (гэта ўжо граматычная памылка, правільна “дожджыкам”).
У другім радку “Рабі наперад крок бясспрэчна” слова “бясспрэчна” выпінаецца як канцылярызм, дый па сэнсе яно не зусім падыходзіць. І вось яшчэ: як вы патлумачыце сказ: “Як плён няспеленых гадоў, З якой вясны ізноўку разам?” Я не знайшоў у ім звязнай логікі.
Трэцюю страфу можна палічыць неблагой, у ёй хаця б ляпаў няма.
Чацвёртая страфа засмучае бязладдзем апошняга сказа: “Пачуць бы роднага цябе Ў працягласці маўчання!” Трохі каструбавата.
У цэлым верш, для агульнага слабага ўзроўню паэзіі “ЛіМа”, можна лічыць неблагім.

Вершы Дзмітрыя Пятровіча пра ўзроўні не лепшыя. Да таго ж мы аглядалі ўжо паэта ў “ЛіМаразме” і наўрад ці магчыма вырасці за некалькі тыдняў, што падзяляюць дзве публікацыі. Возьмем самы неблагі з трох:

***
Запознены смак кахання...
У снах ён цяпер жыве,
Пасля растае уранні,
Як слёзы расы ў траве.

Запознены смак кахання.
У сэрцы баліць яно
Бязлітасным нечаканнем,
Хоць моцнае, як віно.

Запознены смак кахання
На вуснах адчую зноў —
Спадуць кайданы расстання,
Я вырвуся з болю сноў…

Першая страфа добрая па вобразнасці і сэнсе. У другой тырчыць незразумелае і непісьменнае слова “нечаканнем” і брыдзіць не толькі сваю страфу, а і ўсе астатнія, як дзёгаць, які расплываецца па ёмішчы бочкі мёду. Да таго ж “моцнае, як віно” не зусім удалая метафара, бо віно лічыцца нямоцным напіткам, моцныя – гэта гарэлка, віскі, каньяк. Віно бывае хіба што хмельным. Трэцяя страфа неблагая, хоць літаральна ўсе метафары заезджаны ўжо беларускімі паэтамі. Варта прыдумляць свае, новыя. А дзе іх узяць, калі столькі паэтаў?
Вершы Аляксандра Асташэвіча складана ацэньваць, бо гэта пераклад з рускай Васіля Макарэвіча. Прывяду цалкам адзін верш (на мой погляд неблагі) і хай чытач сам ставіць ацэнкі:

***
Мяне ўзяла замкнула з цішынёй.
Сама сышла з кватэры, як звычайна.
Я нібы ў клетцы звер. А за сцяной
Сабачанё павісквае адчайна.

Маўчу зацята. Проста смех і грэх, —
Навёў на чаравіках зыркі глянец.
Няўжо мяне замкнула, каб не збег,
Не мог ні на адну красуню глянуць.

Характар маеш. Цвёрдую руку.
Абліччам ты падобна да іконы.
Я ж не прывык на ўсім сваім вяку
Ні кланяцца, ні дагаджаць нікому...

Звысоку на прахожых не глядзеў.
Не ведаўся з пыхліваю гардыняй.
Ты ўважлівай бываеш да людзей,
Чаму ж не станеш рупнай гаспадыняй?

За шыбінай сініца прамільгне,
Аслепленая снегу белізною.
А можа, трэба завішчэць і мне,
Як цюцьку за суседскаю сцяною?

Мароз трашчыць, бы колаты арэх,
Не страшны ён табе, скажу адразу,
Пакуль на пальцы носіш абярэг,
Пярсцёнак мой з агатам і алмазам.

З двара не зводжу і на міг вачэй,
Дзе снег ідзе і горбяцца сумёты.
Прашу: вярніся ў хату, як хутчэй,
Дзе мне не па сабе ад адзіноты!

У верша, я б сказаў, ёсць душа. і нават сюжэт. Спадабаўся радок: “Дзе снег ідзе і горбяцца сумёты”. Найменш спадабалася звязка: “на ўсім сваім вяку”, даволі каструбавата. У цэлым жа гэты верш, на маю думку, лепшы з усёй старонкі “паэзія”.

Апавяданне Міколы Чарняўскага на старонцы “проза” напісана гожай народнай моваю і ўздымае праблему злабадзённаю – агульнае падзенне інтарэсаў да кніг, выцесненых кампутарам, а разам з гэтым – і абвал маралі, духоўнасці. Пісьменнік глядзіць у корань праблемы: галоўны герой у савецкі час любіў кнігі, але мяшчанка жонка адбіла ў яго жывы інтарэс да літаратуры, замяніўшы яго функцыяй – збіраннем кніг, дарагіх, з прыгожымі вокладкамі, каб госці любаваліся, а яны з жонкай радаваліся самому факту валодання рэдкімі кнігамі. Герой зусім перастаў чытаць, яго паглынула страсць збірання кніг. У выніку і сын і ўнук інтарэсу да кнігі не праявілі, колькі бацькі ні біліся. А ў адзін цудоўны дзень унук, не спытаўшыся, прадаў усе кнігі, выслабаніўшы паліцы, – нейкаму букіністу, з якім пазнаёміўся ў Сеціве. А каб дзядуля не перажываў – паляпаў яго па плячы і завёў на кухню, дзе стаяла батарэя піўных пляшак з прыгожымі маркамі. Пі, дзядуля, не парся. Мараль не прымушае сябе доўга чакаць: што пасееш, тое і пажнеш.

Пра раздзел “крытыка”, чытач, я табе нічога новага, на жаль, не скажу. Усё тая ж стратэгія сыходу ад сучаснасці, не жаданне агучваць новыя імёны і творы, каб наменклатура на фоне іх не памеркла. Усё тыя ж супрацоўніцы аддзела Анастасія Грышчук і Алеся Лапіцкая, якія майструюць ільвіную долю артыкулаў. Грышчук прасцей – яна падпісваецца то “Наста”, то “Настасся”, то “Анастасія”. Лапіцкай складаней – ну не вытварыш са свайго імя анічога. Алеся яна Алеся і ёсць.
Памятаю, калі служыў у Савецкай Арміі, трапіў я ў барысаўскую вучэбку, славутую на ўвесь СССР тым, як здзекуюцца там з навабранцаў. Паўгода службы там – апраметная пекла, і не ад самой службы, а як здзекуюцца там з людзей, ломяць волю. Для гэтага трымаюць мардаваротаў-сяржантаў, адбіраюць якіх адмыслова – па вазе, грубай фізічнай сіле, бязлітаснасці, як бульдогаў. Некаторыя там – наўпрост з зоны блатной, са сваімі парадкамі. А калі сяржант добра не служыць (не мардуе маладых, не здзекуецца як фашыст), то яго могуць адправіць у звычайныя войскі салдатам – а там усё наадварот: будуць мучыць і мардаваць яго, там такіх за людзей не лічаць. І таму сяржанты выслужваліся. Вось такая Сістэма.
Часам здаецца, што рэдактараў у нас гэта жа адбіраюць, муштруюць, правяраюць на жалезабетоннасць псіхікі, на вернасць наменклатуры. А не – дык вылеціш у секунду, як той жа гуманіст Ігар Запрудскі са сваімі “Дарэчы”. Таму рэдактары выслужваюцца, як могуць – выпруць са “Звязды” некаторых, дый пойдзеш з кляймом кепскага чалавека.
Таму ведаю, колькі б ні крытыкаваў я “крытыку” “ЛіМа” – яна не пахіснецца, не здасць ні сантыметра пазіцый. Як называлі там артыкулы пра юбіляраў “крытыкай”, так і будуць называць. Як замоўчвалі сучасную літаратуру, гэтак і будуць замоўчваць.
Шосты нумар тыднёвіка сфармаваны штампам “Звязды” – назад у мінулае, у мемуары, у праслаўленне савецкіх класікаў, у схаластычнае літаратуразнаўства. Сучаснасць палохае, выклікае ў кіраўніцтва панічны страх. Яна, як непаўнавартаснае дзіцё – схавана ў аддаленых пакоях кватэры. Каб не сарамаціць бацькоў.
Вось табе, чытач, першыя два абзацы ад Алесі Лапіцкай, і ты ўсё сам зразумееш:

“На старонках першага нумара «Полымя» чытач знойдзе нямала імёнаў, знакавых у беларускай літаратуры. Серафім Андраюк распавядае пра дзённікі Яна Скрыгана, змешчаныя ў кнізе «Сэрцу горкая далячынь», Алесь Карлюкевіч — пра кітайскага перакладчыка Гаа Мана, «яркую зорку ў зносінах кітайскага прыгожага пісьменства са славянскімі літаратурамі». У рубрыцы «Эпісталярый» змешчаны лісты да Івана Шамякіна ад М. Танка, І. Чыгрынава, А. Кулакоўскага ды інш. «Галасы свету» знаёмяць з асобай Міхаіла Хонінава — калмыцкага пісьменніка, які ў гады Вялікай Айчыннай вайны быў партызанам на Беларусі, а потым неаднойчы звяртаўся ў мастацкіх творах да выяўлення ваенных падзей. Вершы М. Хонінава перакладалі такія беларускія аўтары, як М. Танк, С. Грахоўскі, Р. Барадулін, А. Пысін. Інтэрв’ю з дачкой пісьменніка Рымай Міхайлаўнай папярэднічае невялікаму апавяданню М. Хонінава”.

Я вылучыў тлустым, чытач, імёны літаратараў, жывых і памерлых. Няма тут новых і маладых. А на 99 адсоткаў усе яны – трымальнікі літаратурных пасад у свой час, а хто і цяпер. На жаль, у беларускай літаратуры так павялося “класік” – “чыноўнік белліта”. Гэта ўжо аксіёма. І адно пытанне да чытачы: ці хоча ён існаваць у ТАКОЙ літаратуры? А калі не – калі ласка ў рубрыку “ЛіМаразм”.


ЛіМаразм-27

Рукою чараўніка

З усіх чалавечых якасцяў я найбольш ненавіджу бяздзейнасць. Гэтае летуценнае чаканне падарункаў не то з неба, не то ад людзей. Літаральна за месяц бяздзейнасці любы чалавек пачынае развальвацца па фізічным і псіхічным здароўі. Так хітра мы выдуманы, што мусім пастаянна працаваць, і над сабою ў тым ліку.
Мне лягчэй бы за ўсё цяпер – кінуць балота беларускай афіцыёзнай літаратуры і папісваць вершыкі, і вытрэшчвацца ў тэлевізар, дзе бегаюць прыгожыя карцінкі. Бо колькі я ні паглыбляюся ў архіў “ЛіМа”, бачу, што нічога да лепшага не мяняецца. Дый з чаго яно мусіць мяняцца, калі тады тыднёвік ніхто не крытыкаваў? Адзіныя спадзяванні могуць быць на далейшае паляпшэнне тыднёвіка, але па шчырасці – слабыя спадзяванні. У глыбінях жа архіву ляжаць такія нерушы, што робіцца страшна. Вось што значыць газета дзесяцігоддзямі перабывала без свайго крытыка. Але мы ёй дапаможам, паколькі лічым сябе прыналежнымі да гэтай газеты не менш, чым калектыў рэдакцыі нават. Мы з яе выраслі.
“ЛіМ” №22 змяшчае на старонцы “паэзія” вершы Мар’яна Дуксы, Іны Фраловай, Аляксея Галаскока.
Вершы Мар’яна Дуксы вызначаюцца філасофскай заглыбленасцю, якая грунтуецца на традыцыйным беларускім песімізме і непрыманні шалёнай сучаснасці.

У першым вершы Дукса звяртаецца да паэтаў, якім у жыцці нялёгка:

Не хоча ні песціць, ні гушкаць
дзень сённяшні бесцырымонны.
Няпроста як, рэдкія птушкі,
вам вытрымаць нораў ягоны.

Вас губіць, напэўна, бязвер’е,
палохае клімат нязвычны.
У вас далікатнае пер’е,
залішне паёк ваш хімічны.
………………………………

Пад нязвычным кліматам разумеецца, відаць, грубая рэчаіснасць. У апошнім радку другой страфы праглядаецца граматычная памылка. Як можа “хімічны паёк” быць “залішне”?
У трэцім вершы напал песімізму ўзрастае:

***
Ён дыхае —
глабальны крах.
Наш лёс —
зямнога лёсу копія
зноў лапашыцца ў сэрцы
страх,
душу штодзённа точаць фобіі.
Ляціць трывог
пчаліны рой
ужо з любымі пераменамі.
Хоць узвышаецца настрой
людскі
стараннымі шаўменамі.

Тут выводзіцца нейкі глабальны крах, пры якім усім дрэнна. Толькі не варта, думаю, валіць з хворай галавы на здаровую – цывілізаваны свет жыве збольшага здорава, весела, плённа. І толькі беларусам усё кепска – вайна, адраджэнне (цяжкое), застой брэжнеўскі, перабудова, шалёны капіталізм… Ці не варта ўсё ж шукаць прычыну ў біяхіміі свайго мозгу, які гэтак негатыўна ўсё бярэцца ўспрымаць?

Далібог, “паэзія” так хітра завярстана, што апошнія вершы Іны Фраловай можна спакойна палічыць за вершы Аляксея Галаскока, трэцяга аўтара. Гляньце вёрстку, хто думае, што я прыдзіраюся.
Таму вазьму толькі першы верш паэтэсы:

Прага крыла

Спяшаецца, ляціць у просінь
Жывы лісток календара.
Мы пройдзем разам гэту восень,
Калі б прыйшла яе пара.

Не хмур у роспачы ты бровы,
У сумны спеў дажджоў не вер.
Іх песень словы —
толькі словы,
А я дару крыла давер.

А як спатолім прагу досыць
Мы з лістападам-матылём,
Перажывём і гэту восень,
Перажывём, перажывём...

Што можна сказаць. Верш светлы, прыемны. Але просценькі – настолькі, што ўжо выпадае з катэгорыі мастацкіх тэкстаў. Старадаўнія рыфмы “просінь – восень” і “не вер – давер” агульную карціну не ўпрыгожваюць. І ўсё ж дзякую аўтарцы за пазітыў. Адзначу як удалую знаходку “лістападам-матылём”.

Вершы Аляксея Галаскока напісаны прафесійна, на добрым такім, самавітым узроўні. Пераважна – пра любоў да Радзімы. Тэма далёка не новая. Але вечная. Прывядзём адзін з вершаў:

На Радзіме

Спазнаў я абдымкі тугі,
Мне сум развітання знаёмы.
Чужыя вітаў берагі,
З іх птушкай рваўся дадому.

Калі на Радзіму ляцеў,
Здавалася, зложацца крылы:
Стагнаў, не скараўся, цярпеў —
Адкуль толькі браліся сілы?

А сёння з палескай зямлі
Гляджу з захапленнем у неба
І ведаю, што не пяклі
Нідзе, як тут, смачнага хлеба.

А з нашых празрыстых крыніц
Глыточак вадзіцы спатоліць...
Я ў госці прыеду —пакліч,
А вось назаўсёды — ніколі!

У свеце ёсць многа краін
Дзіўнейшых. Цяплейшых, багатых.
А я, шляхам стомлены сын,
Вярнуўся ў бацькоўскую хату.

Адсюль мо душа адляціць
Да зорак пад плач завірухі.
Зямля, дзе пашчасціла жыць,
Будзь мне дываном, будзь і пухам.

З недахопаў я б адзначыў зашмуляную рыфму “неба – хлеба”. Ёсць шмат паэтычных штампаў: “празрыстых крыніц”, “бацькоўскую хату”. Свежых метафар я не знайшоў наогул. Усё гэта ўжо было, чулі, чыталі. На жаль. А ў цэлым, калі вершы будзе разглядаць не крытык, а дылетант, то ён можа яму вельмі спадабацца. Гладка, складна, ладна. І пачуцці не пустыя. Аднак для паэзіі гэтага мала.

Апавяданне Анатоля Кудласевіча “Летацішына золата” вытрымана ў лепшых традыцыях кароткага аповеду і ўласна беларускай вясковай прозы. Аповед вядзецца як быццам дакументальна, ад першай асобы. Мова ёмкая, вобразная бо Кудласевіч паэт. Увогуле творчы лёс Анатоля тыповы для беларускіх пісьменнікаў, якія не маюць калялітаратурных пасад. Рукапіс яго кнігі прозы пралежаў у “Мастацкай літаратуры” гадоў дваццаць і выйшаў кнігай (мяккая вокладка) ужо пасля таго, як паэт цяжка захварэў. Што тут каментаваць? Хай дзякуе Анатоль Богу, што ўсё так склалася, а не горай. Здароўя табе, добры чалавек, і творчага плёну.

На першай старонцы “крытыка” Жанна Шаладонава вядзе ўдумлівы параўнальны аналіз творчасці Янкі Купалы і Тараса Шаўчэнкі. То бок навуковец паказвае нам свой досвед. Для чаго? Артыкул літаратуразнаўчы і тут, у “крытыцы” недарэчны. Купалу і Шаўчэнку мы ведаем добра, можна сказаць, наскрозь. Пішыце кнігі, ахвотныя іх купяць. Не займайце, Жанна, чужое месца.
Пачатак артыкула:

“Паэтычная спадчына Тараса Шаўчэнкі — адно з найбольш уплывовых выяўленняў беларуска-ўкраінскіх узаемасувязей. Кожны з творцаў наладжвае ўласны дыялог са славутым украінскім папярэднікам — у адпаведнасці з асаблівасцямі таленту, жыццёвага і мастацка-творчага досведу, эстэтычным густам, светапогляднымі ўстаноўкамі. Шаўчэнкаўскі рамантычны код прэзентацыі нацыянальнай рэчаіснасці і самавыяўлення індывідуальна-аўтарскага «я» знайшоў у свой час адлюстраванне ў паэзіі Янкі Купалы”.

Ад сівой даўніны ў беларускай літаратуры, прабачце, робіцца затхла. Усяму ёсць свая мера. Не ператварайце паэтаў у ідалаў, у язычніцкіх бажкоў, якімі вы размахваеце, палохаючы маладых. Пашкадуйце душу Купалы.

На другой старонцы “крытыкі” змешчаны задоўжаны, грунтоўны, млявы і глыбакадумны літаратуразнаўчы артыкул “Літаратурная думка Антона Луцкевіча” выраблены Аленай Карп.
Лаўлю сябе на тым, што праводжу рэвізію архіва “ЛіМа” і проста сведчу ў дакументах: “Падман. Не крытыка”, “Не крытыка”, “Не крытыка”. Уяві, чытач, колькі разоў за гэтыя гады цябе падманулі. Разглядаць і каментаваць гэтыя артыкулы, напісаныя і змешчаныя не да месца, у мяне не стае сілаў.

І нарэшце, крытычны артыкул! У самым канцы рубрыкі “крытыка”. Супрацоўніца “ЛіМа” Анастасія Грышчук аналізуе… шматлікія сучасныя раманы Южыка? Не. Кнігу вострай крытыкі Аляксандра Новікава? Зноў міма. А – кнігу нязменнага госця “ЛіМаразма” акадэміка Уладзіміра Гніламёдава!
Гніламёдаў без перабольшвання – наша ўсё! Яго ўлада на беларускую літаратуру бязмерная – ад Гомеля да Браслава, ад Брэста да Віцебска, ад “Звязды” да “Нёмана”, ад “Полымя” да… “Галіяфаў”. Так, я не памыліўся, менавіта незалежнае выдавецтва “Галіяфы”, якое спецыялізуецца выключна на беларускай літаратуры, выдала рускамоўную літаратуразнаўчую кнігу Гніламёдава “На рубеже времен”. З якой, здавалася радасці? І чаму рэкламуецца незалежнае выдавецтва ў “ЛіМе”? А таму, што яна асвечана сонцам нашым – акадэмікам усяе Беларусі. Чакайце, ну ладна, рэкламуюць. А чаму ж выдалі Гніламёдава ў “Галіяфах”? Хе, а таму што акадэмік наш некалі дапамог зарэгістраваць гэтае слыннае выдавецтва, без яго ніяк чыноўнікі не згаджаліся! Логіку маю зразумелі? Няма ў нас дрэнных і апазіцыйных выданняў, ёсць мізэрныя людзі, пра якіх не пішуць і якіх не друкуюць, і якіх не рэгіструюць у якасці выдаўцоў.
Творчасць акадэміка неабсяжная і шматгранная, ледзьве крануўшыся чараўнічай рукою, ён напаўняе святлом і духам любую тэму. Гэтым жа разам… Зрэшты дадзім урывак з артыкула:

“Уладзімір Гніламёдаў, вядомы літаратуразнаўца і пісьменнік, не бярэцца развязаць вузел, але даследаванне «На рубеже времён: Русскоязычная поэзия Беларуси» (Галіяфы, 2013) — гэта дакладны (прынамсі, ствараецца такое ўражанне), гарманічны і нават прыгожы малюнак «з натуры». У. Гніламёдаў дае агульны план: развіццё рускамоўнай літаратуры Беларусі — ад Сімяона Полацкага і да нашых дзён (дакладней, да разбурэння СССР)”.

Чытачы “ЛіМаразма” не забыліся, як натхнёна і непаўторна, на цэлую старонку тыднёвіка, даследаваў Гніламёдаў вершы невядомай рускамоўнай паэткі Саветнай? Для сапраўднага талента няма неадольных тэмаў і неадужных спраў.


ЛіМаразм-28

Не забываем

Паэзія свежага нумара тыднёвіка (№7, 2015) прадстаўлена трыма паэтамі. Сяргей Давыдовіч займае верх старонкі, а Станіслаў Валодзька і Серафіма Бестава дзеляць ніз. Фотаздымак прыроды гэтым разам адсутнічае.
Паэты Давыдовіч завітаў да нас не абы-як, а з паэмай “Вечная светлыня”, што цяпер рэдкасць.
Калі вершы пераважнай большасці беларускіх паэтаў мужчынскага полу вызначаюцца цяпер нэндзай і песімізмам, то Давідовіч, наадварот, уражвае нейкім неўтаймоўным пафасам. Паэма напісана добрай мовай, чытаецца лёгка. Але і новых метафар мала. Таму аўтар часта выкарыстоўвае загатоўкі – паэтычныя штампы, складаючы з іх паэму як пазл: “Далёкі сорак пяты, пераможны”, “Усенародна свята адзначалі”, “Ідуць яны ў апошнюю дарогу”, “часта сняць часы ліхія”. І гэтак далей, вельмі шмат. Аўтар наогул рашыў не перагружаць паэму вобразнасцю, а як бы вядзе эмацыйны аповед. Сэнс паэмы ў тым, што Давідовіч фантазіруе – свет ускалыхне некалі страшная навіна: памрэ апошні ветэран Вялікай Айчыннай. Потым ад фантазіі ён вяртаецца ў часы ваеннага ліхалецця, у пераможны сорак пяты, радуецца перамозе:

Усенародна свята адзначалі.
I радавацца ад чаго было —
Павержана бязлітаснае зло.
Ідзе жыццё рытмічна й арытмічна,
А гэты дзень святкуюць гістарычна,
Вялікі дзень Вялікай Перамогі —
Не зарастаюць памяці дарогі.

Заўважым, што слова “павержана” арфограф падкрэсліў як русізм.
Затым паэт вяртаецца ў дзень сённяшні:

О, колькі сонца над зямлёю сёння!
Якое неба — сінява, бяздонне!
Які прастор, размах палёў жытнёвых!
А колькі гарадоў і вёсак новых!
Жывуць тут мірна і працуюць плённа,
Упэўнена, духоўна і натхнёна.
Не ганарыцца гэтым немагчыма,
Бо гэта — наша светлая Радзіма!

Ну дай то Бог! Таму што ў суседзяў зноў ваююць, і не менш бязлітасна, чым у Вялікую Айчынную.
Апошні раздзел паэмы прысвечаны жывым ветэранам, гэта гімн паважаным людзям:

Ідуць рады былых франтавікоў,
Хоць засталося іх не вельмі многа.
З паклонам чалавецтва з двух бакоў,
За імі — бессмяротная дарога.


У паэзіі Станіслава Валодзькі чуюцца мелодыі роднай зямлі. Думаю, вершы добра пакладуцца на музыку. Прывядзём адзін з трох, прысвечаны Максіму Багдановічу.

Ракуцёўскае лета

Зноў паклікала нас
Ракуцёўскае лета,
Дзе нас камень сустрэў
Стромкі, як кіпарыс.
Ён не можа маўчаць,
Камень праведны гэты, —
Нам гаворыць аб той
Незабыўнай пары.

Зноў паклікала нас
Ракуцёўскае лета,
Дзе Максімаў дамок
Ўдаль глядзіць з-пад рукі,
І сабрала ўсіх нас
У кутку запаведным,
Быццам краскі ў букет,
Бы ў снапок каласкі.

Разышлося паўсюль
Ракуцёўскае лета,
Разлілося віном,
Расцяклося, як мёд.
Нам ізноў ад яго
Круглы год будзе светла,
Будзе сэрцы яно
Саграваць і зімой.

Песня гэтага лета
Агарнула планету.
Песню гэтага лета
Будуць слухаць вякі.
Ў гэтай песні звініць
І крынічка паэта,
І нябёсы звіняць,
Як Максіма радкі...

Прыемны такі, цёплы верш. Без фальшывых нот, я б сказаў. Адзінае што: слова “Ўдаль” варта замяніць на нешта іншае. Тут “ў” стаіць пасля зычнай і яго вымаўляць вельмі цяжка. Да таго ж – “удаль” гэта русізм, тлумачальны слоўнік выдае “ўдалячынь”.
Трэба сказаць, што многія, амаль усе вершы старонкі “паэзія” прысвечаны вайсковай тэме, бо сёння 23 лютага, Дзень Абаронца Айчыны.
Прывядзём адзін верш Серафімы Беставай:

Брацкія магілы

Кладуцца з кветак вянкі
У падножжа брацкай магілы.
Будуць помніць пра вас вякі,
Вы сабою нас засланілі.
Вы жыцця не мелі ў запас,
Вы былі яшчэ маладымі,
Аддалі вы жыцці за нас,
Каб мы сёння жылі, тварылі.
І хоць вораг меў многа сіл,
Не паставіў ён вас на калені.
Цішынёю брацкіх магіл
Правяраць нам сваё сумленне.

У раздзеле “проза” нам падаецца навела італьянца Джаванні Верга. Аповед папярэднічае анонс:

Верга Джавані (1840 — 1922) — італьянскі пісьменнік, заснавальнік верызму (ад італ. vero — «сапраўдны», «праўдзівы») — рэалістычнага кірунку з пэўнымі натуралістычнымі тэндэнцыямі. Аўтар зборнікаў навел «Жыццё палёў» (1880), «Сельскія навелы» (1883), раманаў «Карбанарыі ў гарах» (1861 — 1862), «Грэшніца» (1866), «Сям’я Малаволья» (1881), «Майстар дон Джэзуальда» (1889) і інш. Яго творы экранізаваны такімі італьянскімі рэжысёрамі, як Л. Вісконці, Ф. Дзэфірэлі і інш. Прапанаваная чытачам навела са зборніка «Жыццё палёў» цікавая таксама прадмовай, у якой Дж. Верга выкладае асноўныя прынцыпы паэтыкі верызму. У 1969 годзе на экраны выйшаў фільм «Каханка Грамінні» (рэжысёр К. Ліццані).

Перакладчыкам выступае Ўладзімір Чарота.
Мова перакладчыка мне не здалася мастацкай. Або арыгінал вытрыманы так суха, не ведаю.
Даю прыклад абзаца:

“Пэппа, адна з самых прыгожых дзяўчат Лікодзіі, павінна была ў той час выйсці замуж за Фіну, празванага Свечкаю, які меў кавалак зямлі пад сонцам і гнядога мула ў хляве. Гэта быў юнак моцны і прыгожы як сонца, і харугву Святой Маргарыты ён заўжды насіў быццам нешта лёгкае, не згінаючы спіны”.

Нагадвае газетны, журналісцкі стыль, якім пішуць нарысы не лепшай якасці.

На старонцы крытыка “ЛіМ” нарэшце ўспомніў пра Рыгора Барадуліна. І хоць артыкулы Казіміра Камейшы і Алесі Лапіцкай не крытычныя, а аглядныя, усё роўна прыемна, што паэта такога ўзроўню ўспамінаюць. А то доўгія гады, пакуль Барадулін быў жывы і па ідэалагічных меркаваннях друкаваўся ў “Дзеяслове”, ад яго лімаўцы пастаянна шарахаліся, не ўспаміналі і добрым, ні благім словам. Але ж цяпер чалавека няма, а вершы і ўспаміны пра яго засталіся.

Казімір Камейша піша пра класіка ўзнёсла, вобразна, цёпла, як толькі беларусы могуць пісаць пра памерлых:

Неба паэзіі Рыгора Барадуліна і недасяжнае, і адначасова блізкае. Яго верш пазнаеш па адным радку, бо ў ім сваё, адметнае, непадобнае, беларускае гучанне. Залацінкі свайго слова паэт здабываў з самых глыбіняў народнай мудрасці, тут жа па-майстэрску аграньваў, шліфаваў, даваў яму ззянне і сапраўднае гучанне.
Мы, крыху маладзейшыя ад Р. Барадуліна, ішлі ў літаратуру з яго святым наказам: «Трэба дома бываць часцей, трэба дома бываць не госцем». Насуперак сцвярджэнням старых эпітафій ніколі не быў і сам ён на гэтай зямлі толькі госцем, а пачуваўся шчырым рупліўцам, шукальнікам і здабытчыкам, сапраўдным творцам.

Што ж, як ні цураўся апошнія гады Рыгор Барадулін холдынгу, а быць яму цяпер і надалей тут. “Эўропам” нашы класікі не патрэбныя.

Алеся Лапіцкая падтрымлівае Камейшу  ў вобразнасці, цеплыні ды ўзнёсласці:

Паэзія Рыгора Барадуліна — гэта радасць вольнага, нічым не абмежаванага пошуку вобразаў і слоўных сугуччаў. «Чуйнасць паэта, яго слых неймаверна вытанчаныя, яны не могуць, напаткнуўшыся на вольнае слова ў радку, не перасмакаваць яго адценняў, не зачапіцца за этымалагічныя карэнні», — зазначаў Мікола Арочка. Крытыкі ў Барадуліна, вядома, былі: часам паэту бракавала асцярожнага недаверу да сябе, да сваіх радкоў.

Так, крытыкі былі ў паэта заўсёды, але выказваць яны мелі права пра жывога класіка толькі добрае, адмоўнае не друкавалася. Толькі намёкамі я чуў ад Галубовіча ў “ЛіМе” канца 90-х, што, маўляў, Барадуліна маладога і цяперашняга параўнаць немагчыма.
Ад сябе дадам, што Барадулін пісаў вельмі шмат, любіў пагуляцца са словам, то бок прыдумаць новыя, неўнармаваныя словы, але пры гэтым здолеў не скаціцца да банальнага рыфмаплёцтва, ніжэй ад разумнага ўзроўню яму не даваў апусціцца талент.
Далей тыднёвік друкуе крыху з апошніх вершаў паэта, датаваных 2014 годам.

Мальба

Неба — трывалая столь.
Марна стараецца люць.
Госпад!
Ачалавеч мой боль,
Свойскі мой страх збязлюдзь!

22.11.2014


На наступнай старонцы “крытыка” звяртае на сябе ўвагу артыкул частага аўтара тыднёвіка Яўгена Гарадніцкага пра кнігу Гальны Тварановіч.

Да юбілейнай даты паэтэса і літаратуразнавец, доктар філалагічных навук, прафесар Галіна Тварановіч падышла з немалым здабыткам. Неардынарная асабовасць аўтара раскрываецца ў нядаўна выдадзенай кнізе «Пайсці, каб вярнуцца» — дзённіку, які вёўся цягам значнага часу.

З анонсу становіцца зразумела, што гэта артыкул філолага на кнігу сабрата, якім у “ЛіМе” цяпер зялёная вуліца. І тым не менш гэта артыкул, які можна назваць крытычным.

Перад чытачамі разгортваецца ўнутраны свет дзяўчынкі падлетка, старшакласніцы, затым студэнткі, аспіранта акадэмічнага інстытута. У пэўным сэнсе можна казаць пра тыповыя рысы пакалення 1960-х, ды ўсё ж найперш кідаецца ў вочы якраз адметна-індывідуальнае, тое, што вызначае духоўны воблік аўтара дзённіка, здольнай мысліць і адчуваць неардынарна…

Так супала, што родныя мясціны Галіны Тварановіч, з’яўляюцца роднымі мясцінамі і атара “ЛіМаразма”, таму не магу не прывесці наступны ўрывак з артыкула:

….з’явілася кніга наступная, названая «Верасы Дараганава» (2000). Дараганава — пасёлак на чыгуначным шляху між Асіповічамі і Старымі Дарогамі, на ўзбярэжжы Пцічы, — цэнтр прыцягнення, які абумоўлівае вяртанне паэтэсы да вытокаў. Дараганаву прысвечаны найбольш жывапісныя апісанні ў дзённіку. Істотна падкрэсліць, што родныя краявіды ўспрымаюцца ў неад’емнай спалучанасці з перажываннем аўтара…

Помню глыбокую і спакойную рэчку Пціч, якая нібы хаваецца ад цывілізацыі ў гушчарах. Навіслыя над вадой вербы, старадаўнія дубы, рукастыя таполі ля дарогі на Дараганава. Сэрца Беларусі. А калісьці – велізарны маёнтак Дараганіхі, памешчыцы.

Дубы над рачной плынню сімвалізуюць нязменнасць быццёвага поступу; «святлом у Сусвет прарастаюць», імкнучыся да духоўнага ўзвышэння, памкненні, надзеі стваральніцы. Штосьці з перабытага, што ўваходзіла ў плынь паўсядзённага існавання і яго асэнсавання, рассейваецца сярод жыццёвых прастораў, але істотнае сапраўды сягае нябёсаў.

Дубы над рачной плынню сімвалізуюць нязменнасць быццёвага поступу; «святлом у Сусвет прарастаюць», імкнучыся да духоўнага ўзвышэння, памкненні, надзеі стваральніцы. Штосьці з перабытага, што ўваходзіла ў плынь паўсядзённага існавання і яго асэнсавання, рассейваецца сярод жыццёвых прастораў, але істотнае сапраўды сягае нябёсаў.
 
На старонцы “Асобы” нарэшце ўспомнілі першага дырэктара холдынгу “ЛіМ” Таісу Бондар. Два артыкулы.
 
Ад сябе магу дадаць, што руплівасць і актыўнасць Бондар, яе шчыры намер нешта змяніць у айчыннай літаратуры, мелі свой плён. На кароткі час, гадоў на пяць, пакуль жывыя былі яе прагрэсіўныя лозунгі і не забуяла новая літаратурная наменклатура, “брама” была, скажам так, прачыненая, значную частку рукапісаў рэдактары адбіралі дэмакратычным метадам, тут жа з’яўляліся новыя ідэі, праекты (напрыклад часопіс “Фантаст” пры “Маладосці”), даўся невялікі штуршок гарадскому раману, які стаў друкаваць “Полымя”. Сама Бондар перажывала творчы ўздым, пісала многа, усё спяшалася надрукаваць, ажно да дзённікаў, – як ведала свой дачасны сыход з жыцця. Думаю, нешта з яе спадчыны, асабліва проза, можа быць перагледжана і самае вартае надрукавана ў выглядзе кніг.
 
І варта заняцца рэкламай свайго беларускага. А то ва ўкладышы “Кніжны свет” зноў ідзе махровая рэклама выдавецтва “Харвест” – кніг, якія да беларускага мастацкага слова ніякім бокам. Піяраць каго заўгодна: ад расейца Захара Прылепіна да класіка Франца Кафкі. Ну яўна ж “Харвест” і “Звязда” ўзаемавыгадна супрацоўнічаюць (ты мне, я табе). Падазраю, што артыкулы малоцяць супрацоўнікі “Харвеста”. З якой такой радасці? А каб “Харвест” друкаваў кнігі наменклатуры, напэўна. Такая вось лыжка дзёгцю ў нядрэнны, у цэлым, апошні нумар тыднёвіка.


ЛіМаразм-29

Рэвізія

Спадары, не паверыце – перагартаў аж тры нумары “ЛіМа” за мінулы год (23–25) і літаральна не знайшоў ніводнага тэксту, за які можна было б зачапіцца. Адны лозунгі, адны мармуровыя помнікі класікаў, тэма вайны, якую ў нас непрыстойна крытыкаваць, і, канешне ж, вечны наш Быкаў, за якога холдынг “Звязда” ўзялася дужацца з “Дзеясловам”. Нібы крычаць яны: “Мой Быкаў! Народны пісьменнік!”. “Не!” – лямантуюць другія, – Ён не падтрымліваў палітычны рэжым на Беларусі, ён наш!” Мне стала млосна ад гэтых задушлівых трох нумароў. Ніякіх эмоцый, акрамя бяссільнага абурэння. Ну, згадзіцеся, ці многа вы атрымаеце эмоцый на ўскрайку хлюпотнай багны? Вам захочацца чыстай рэчкі лясной.
Гэтак і я перайшоў назад, да нумара 21 у спадзеве душу наталіць. Але першыя старонкі – звыклыя лозунгі, справаздачы, нас пастаянна клічуць некаму на паклон. І вось нарэшце – эмоцыя! На старонцы паэзія, зверху, высіцца партрэт бывалага лімаразмаўца Міхася Пазнякова. Яго вершы просяцца, галосяць, лямантуюць, каб іх разабралі па костках.
Падборка называецца “Роднае”. Паэта зацыкліла на тэме радзімы, гэтакага сімвала чысціні ў звілінах мозгу, дзе ён адмываецца ад сваёй чыноўнай пасады, мые запэцканыя ў крыві задушаных талентаў рукі, абдае натомленае сядзеннем у крэсле немаладое цела, якое верна служыць літаратуры. Там хораша, там крыніцы і сінізна азёр ды нябёсаў, пяюць салаўі.
Зрэшты, паслухаем.

Дождж хлынуў нечакана,
Заляскаў гром зацята,
Ды зноўку — ратаваннем
Старая наша хата.

Пытанне, ад каго хаваемся ў хату? Ці не ад сябе самога? Ад усяго наробленага на ніве пісьменства.

З ваконцамі-вачамі,
З ахоўнаю страхою,
Сустрэла, нібы мама,
Утульнай дабрынёю.

Што за “ахоўная страха”, няйначай “охранная крыша”. Махровы канцылярызм.
Апошняя страфа нагадвае лозунгі “ЛіМа” першых трох старонак, сваёй “паэтычнасцю”:

Ты кліч, вядзі, дарога
Штораз у кут адзіны…
Мілей няма нічога
За цеплыню Радзімы.

Яшчэ раз пытаю ў старшыні МГА СПБ: чаму б не вярнуцца ў кут родны, калі там гэтак хораша?

Чацвёрты верш падборкі цалкам выраблены з паэтычных штампаў:
***
Якія магутныя словы:
Радзіма. Матуля. Зямля…
Гаючай энергіяй мовы
Душу выратоўваю я.

Жніво. Збажына. Касавіца…
Узнёсла хілю галаву.
І небу шчаслівы маліцца,
Што гэткім багаццем жыву.

У гэты цёплых словах не чуецца цеплыні. Праглядае мядовы фальш. Верш – порхаўка. Вобразнасць адсутнічае дазвання.

У апошнім вершы Міхась Пазнякоў нарэшце зафіласофстваваў, прычым агарошыў нас гэтым знянацку – першыя тры страфы лірычны герой упіваецца каханнем, прыродай так, што зоры яму зайздросцяць. І раптам:

Ды тайна існага сама
Неспасцігальная такая…
Нічога вечнага няма,
Усё прыходзіць і знікае.

Адным словам: “Все пройдет, и печаль и радость”.  Як бы сказаў акадэмік Гніламёдаў: “Як гэта глыбока напісана!”, і напісаў бы цэлую кнігу крытыкі. Мы ж пакуль спынімся, бо крытыкаваць тут няма чаго, адсутнічае факт паэзіі.

Паэтэса Марыя Дзюбак заглыбляецца ў філасофію, ахвяруючы вобразнасцю сваіх вершаў.

***
Космас. Магнітныя буры. Вакуум.
Задыхнуцца лёгка ад слоў.
І маўчаць у адказ. А заплакаць бы —
І дабром адказаць на зло…

***
Мы ўсе, людзі, прыходзім да Бога.
І у тым толькі справа — калі:
Толькі ў Небе, на Суд Яго строгі?
Ці ўсё ж тут, на грэшнай Зямлі?

Што тут скажаш? Суха. Нявесела.

А вось Валянцін Семянянка павесяліў вершам “З табой”, дзе ён з прайшоўся па калізіях любоўнага побыту:

З табой

З табой — як на вайне:
То «бомбы», то «снарады».
Не знаю, дзе рване,
Адкуль чакаць нападу.

Так цяжка адгадаць,
Чым рэха адзавецца —
Ці плакаць, ці скакаць
Знянацку давядзецца.

І нельга прадказаць,
Што ты цяпер рыхтуеш —
Ці будзеш адступаць,
Ці зноў заатакуеш.
………………………….
Навошта ж нам вайна?
Я ўжо даўно ў палоне.
Валодай мной спаўна —
Усё ў тваіх далонях!

Тут, нягледзячы на гуллівасць падачы, прысутнічае галоўная прыкмета паэзіі – вобразнасць.

На старонках “крытыкі” чытач зноў, як і ў большасці нумароў “ЛіМа”, крытыкі не знойдзе. Так ужо павялося ў нас. Прычым, як далей у архіў – тым горай.
Зноў Лапіцкая і Грышчук шчыруюць над аглядам нумароў свежых часопісаў. Звыклы сыход ад жахлівай сучаснасці ў святланоснае мінулае. Лапіцкая цалкам ігнаруе мастацкія творы нумара, а:

«Полымя» працягвае добрую традыцыю і нагадвае пра яшчэ аднаго аўтара, імя якога не знаходзіцца ў першых радках чытацкага рэйтынгу. Эмануіл Іофе распавядае пра «беларускага Андэрсена» — дзіцячага пісьменніка Алеся Якімовіча, які наладзіў выданне часопіса «Бярозка» і напісаў тэтралогію для дзяцей — «мастацкую хроніку жыцця беларускай вёскі ад 50-х гадоў ХІХ стагоддзя па 1918 год». Валерый Максімовіч у артыкуле «Беларуская літаратура пачатку ХХ стагоддзя: еўрапейскі кантэкст» разглядае творчасць М. Багдановіча як паэта, не чужаснага мадэрнізму.

Так, традыцыя “Полымя” задушыць сучаснасць, як немаўля – у калысцы, падушкай, налягаючы яшчэ і каленам на кволыя грудзі, – гэта традыцыя сапраўды добрая.

А вось пра тое, што я называю літаратурнай схаластыкай:

Артыкул Васіля Старычонка («Полымя» № 4), прысвечаны другасным займеннікавым намінацыям у структуры мастацкіх тэкстаў, — выдатны прыклад сур’ёзнага літаратуразнаўчага даследавання, падрыхтаванага для часопіснай публікацыі. Многіх паэтаў — ад Янкі Купалы да Л. Галубовіча — яднае выкарыстанне аўтаметафар, дзе першы кампанент прадстаўлены асабовым займеннікам, а другі «ў вобразнай форме раскрывае змест асабовых займеннікаў, рэалізуе яго семантычныя патэнцыі ў выглядзе пэўных замяшчальнікаў» (Я мужык-беларус, — // Пан сахі і касы…; Я — раб паэзіі…) — і В. Старычонак аналізуе, класіфікуе каля сотні цытат, якія пераканаўча сведчаць пра актуальнасць прадмета даследавання.

Так, прадмет даследавання актуальны – з серыі, колькі анёлаў змесціцца на кончыку іголкі. Давайце ламаць галаву.

Анастасія Грышчук чалавек больш эмацыйны за скрупулёзную Лапіцкую, таму да агляду “Нёмана” падышла з выдумкай, творча, разбіваючы агляд на падраздзелы з адмысловымі назвамі.
Звернем увагу, што “Нёман” надрукаваў падборку нямецкіх аўтараў. Тут ужо справа іншыя – гэта пра сучасных новых нашых беларускіх нельга ні слова, а пра замежных – колькі заўгодна. І Грышчук свайго таленту не шкадуе.

МЕТАМАРФОЗЫ
ЗАЛЕЖНАСЦІ

«Кашмір як наркотык», — нахвальвае тавар прадаўшчыца, звяртаючыся да гераіні апавядання «Кашмір» (Дорыс Дзёры). Яе гэта інтрыгуе, але мусіла насцярожыць: зусім нядаўна гераіня пазбавілася ад іншай залежнасці — непамернай любові да ежы. Дасюль у яе шафе вісяць — як строгі напамін — шырокія адзежы, «пачварападобныя намёты». І як напамін жывы — каханы Фрэд, разам з якім яны імкнуліся да вялікай мары — худзізны, — аднак ён не здолеў. Зачараваная мяккасцю кашміру, яна трапляе пад уладу новай залежнасці. І тады: «Насупраць, на трэцім паверсе, бачу вокны нашай кватэры. Вялізны цень блукае па сцяне ў спальні — пачвара з маленькай галавой і грувасткім целам. Ён выцягвае рукі, яны вырастаюць па сцяне да самай столі — святло згасае, тоўсты чалавек мёртвы». У гэтай гісторыі можна ўбачыць хваробу сучаснасці, выкліканую ўсеагульным спажывальніцтвам, — залежнасць ад рэчаў. Але шырэй апавяданне апісвае слабасць чалавека: не ў стане застацца сам-насам з сабою, чалавек кідаецца ў залежнасць як у паратунак. Спадарыня Дорыс не тлумачыць, як выйсці з зачараванага кола. Але прызнаць сябе хворым — ужо крок да выздараўлення.

Ну, і чым гэта не сапраўдная крытыка?

Часопіс “Маладосць” па традыцыі выконвае ролю адзінай адтуліны ў задусе афіцыёзу. Лапіцкая так пачынае яго агляд:

Чацвёрты нумар «Маладосці» прысвечаны даўняму рэдакцыйнаму праекту — часопісу ў часопісе «Фантаст», які гэтым разам атрымлівае і своеасаблівае ўзнаўленне. Празаічныя творы розных жанраў сучаснай фантастыкі чаргуюцца з паэтычнымі падборкамі — не тое каб фантастычнымі, але дакладна не трывіяльнымі.

Глядзіце, спадарства, цэлы дзяржаўны часопіс шчыруе для маладых, столькі імёнаў і твораў. Здагадайцеся самі, чаму мы практычна не бачым на іх крытыкі ў “ЛіМе”, элементарнай літаратурнай ацэнкі? Бо неацэненае, гэта ў літаратуры як мёртвае. Каму гэта на руку?

На другой старонцы “крытыка” ідзе не то малебен, не то зноў практыкаванне ў літаратурнай схаластыцы. Аб’ект даследавання – неўміручы Колас Якуб.
Вялізная прэамбула такая:

Кожны геній фарміруецца дзякуючы як агульным для ўсяго грамадства, так і індывідуальным чыннікам. У гэтым працэсе ёсць і, бясспрэчна, ірацыянальнае. Немагчыма разгадаць, чаму той ці іншы чалавек нараджаецца надзвычай адораным. Але адносна кожнага з геніяў можна казаць і пра тыя канкрэтныя крыніцы, якія наталілі патэнцыял таленту сваёй жыватворнай сілаю, стварылі ўмовы для раскрыцця. Напрыклад, малая радзіма, якая ў кожнага свая. Для Якуба Коласа «сонцам свяціла Наднямонне». Маці — чалавек, з якога пачынаецца адкрыццё сусвету, — таксама спрычыняецца да фарміравання індывіда (і не толькі па-боску адоранага). Геній Якуба Коласа максімальна ўвабраў мудрасць і дабрыню сваёй маці, непісьменнай сялянкі.

Далібог, люблю паэзію Коласа. Дый ён сам мне сімпатычны як чалавек. Асабліва я яго запаважаў, калі ў “Полымі” Мятліцкага, не дарэшты яшчэ аблытанага тады наменклатурай, выступаў сын Коласа і расказваў, як бацька, кінуўшы курыць з-за слабых лёгкіх, падсеў на гарэлку і пасылаў штодня вадзіцеля па чакушку. А ў бальніцы народны паэт пісаў гумарыстычныя вершы ўрачу, каб той наліў яму спірціку. І ўрач, чыста па чалавечы, паэту дапамагаў. Вось тут чуецца жывая, блізкая, наша душа. Зрэбная праўда.

Увогуле, лазячы па архіве, лаўлю сябе на тым, што мушу ў далейшым паўтарацца, хачу гэтага або не. Часам робіцца гідка корпацца ў фальшу, хлусні, літаратурных падробках, падставах, бачыць, як чыноўнікі разводзяць простага чытача, як напарстачнікі. Але гэта мой абавязак. Толькі так, калі хочаце, я іду да Хрыста па хвалях мора. Спыніцца, засумнявацца, змаладушнічаць нельга – пачнеш захліпацца, тануць. Мы павінны правесці жорсткую рэвізію выданняў холдынгу, давесці грамадству, што гэтыя “рабяты” натварылі за пяць гадоў, пакуль іх ніхто сур’ёзна не разбіраў. А добрае, паспяховае, мастацкае – калі знойдзецца – будзе несумненна адзначана ў “ЛіМаразме”. Асабліва варта не прапускаць таленты маладыя. Будзем старацца.


ЛіМаразм-30

Да праўды дайсці

Вершы Анатоля Аўласенкі, што змешчаны ў “ЛіМе” №17 за мінулы год, пакідаюць прыемнае ўражанне як формай падачы, гэтак і зместам. Гэта я б назваў лірыкай чыстай журбы.

Успамін

Бяжыць у лес сцяжынка палявая,
Я па сцяжынцы з кошыкам іду.
А дожджык зверху поле палівае,
А поле з асалодай п’е ваду.

Ну хто імгненне тое захавае?
Цяпер яго я толькі бачу ў сне:
Як бегла ў лес сцяжынка палявая,
Як цёплы дожджык паліваў мяне…

І ўсё ж, калі прачнуся, — адчуваю:
Той даўні дзень не знікне абы-дзе…
Не зарасце сцяжынка палявая,
Пакуль па ёй мой успамін ідзе…

Здавалася, просценькі малюнак, а паэт яго прачуў і выявіў выразна ў выглядзе верша.

Вершы ж Наталлі Алейнікавай заводзяць нас ад лірыкі ў філасофію, а там і ў голую публіцыстыку.

* * *
Усё роўна прыеду да роднага Краю,
пра сваё нагадаю над цінай Брагінкі,
і па вулачках ціхіх сям-там пагуляю,
адпачну каля яблынькі; спеюць пуцінкі,

…яблыкі спеюць, а можна іх будзе есці?
Колькі год, як ЧАЭС незнарок узарваўся,
і не трэба было б у той час ужо лезці,
бо мінула. І дробненькі дожджык пачаўся.

Адпачнула, і неяк зрабілася лёгка,
бы не трыццаць чатыры,
а толькі за восем...
Было восем тады…
Красавіцкая спёка.
Толькі Бога аб лепшае долі мы просім.

Акрамя, бадай, першай страфы, у гэтым вершы паэзія не гасцявала. Суха. Публіцыстычны.

Вершы Сямёна Махнача напісаны гладка і чытаюцца лёгка. Больш вартасцяў у іх я не бачу. Тэма і, галоўнае, спосаб падачы заезджаныя. Гэтакія добрыя вершы-сераднякі без асаблівых паэтычных адкрыццяў.

Ты чакай, я iду да цябе

Мы сустрэліся невыпадкова —
Нібы з возерам звонкі ручай.
Дастаткова адзінага слова,
Каб прыйшло пачуццё праз адчай.

Дастаткова адзінага жэста,
Каб навечна згубіць галаву.
Я пабачыў тады не нявесту,
А святло, да якога плыву.

Мы сустрэліся, разам зліліся,
Кожны момант хвалюючы быў.
Нёс цябе я скрозь зорныя высі,
І трымаў, і жадаў, i любіў.

Ты кахала мяне так бясконца,
Як я нават не мог уявіць...
О, багіня, о, яснае сонца!
Без цябе маё сэрца баліць.

Без цябе звар’яцеў, страціў мову
І штодзённа блукаю ў журбе.
Мы сустрэліся невыпадкова…
Ты чакай, я іду да цябе.

Звярну сярод астатніх хібаў толькі на нонсенс: сустрэліся каханыя “Нібы з возерам звонкі ручай”, а прычым тут тады “адчай”, які ўбівае паэт для рыфмы?

Апавяданні Алега Салтука на старонцы “проза” ўразілі тым, што не выклікалі ў мяне ніякіх пачуццяў. Аўтар не змог мне іх перадаць. Хоць, напрыклад, у апавяданні “Элегія” ён планаваў стварыць атмасферу лірызму, апісваючы каханне. Але зрабіў гэта неяк заштампавана, манерна. Можа, таму, што Салтук больш паэт, чым апавядальнік. Вось адзін абзац:

Не, яна пры першым спатканні не адштурхнула яго, а пажадліва-шчыра прыціснулася ўсім сваім гарачым целам да мужчынскіх грудзей, аддаючыся яму пачынаючы ад хвалістага шоўку валасоў да пазногцяў і забіраючы яго ўсяго без астатку. Ён прызнаваўся ёй у сваіх пачуццях, а яна, здавалася, не толькі слухала прачулыя словы, а ўдыхала іх і пакідала ў душы з надзеяй, што яны абавязкова прыжывуцца там і застануцца назаўсёды.

Далібог, напісана так, што не відаць за гэтымі дзеяннямі жывых герояў. Першы сказ пабудаваны жахліва: “аддаючыся яму пачынаючы ад хвалістага шоўку валасоў…”  Хоць аўтар менавіта на мілагучнасць, лірызм робіць стаўку ў сваёй “Элегіі”.

Аглядныя артыкулы часопісаў холдынгу па традыцыі сухія. Мала эмоцый. Як нейкую нялюбую працу аглядальнікі робяць.
У артыкуле Анастасіі Грышчук паводле “Нёмана” звярнула на сябе ўвагу вось што:

Яе колеры і настрой гарманічна перацякаюць у твор, якім адкрываецца часопіс, — раман Алега Ждана «Не загіне са мной» («Не погибнет со мной»). Аўтар вымалёўвае Санкт-Пецярбург канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя, з яго гімназіямі, кібіткамі, Неўскім і рэстаранчыкамі, насяляе яго добра знаёмымі нам генераламі, суддзямі, саветнікамі, злодзеямі і, натуральна, гімназістамі. Усё гэта немінуча нагадвае прозу таго самага Дастаеўскага. А таксама — «гарадскую» прозу Гогаля: падобным манерам Алег Ждан выхоплівае трапныя дэталі, апісваючы персанажаў, іранізуе, пакеплівае з іх. Гогалеўская ў рамана і інтанацыя — урывістая, трапная, хлёсткая. Яна ўвесь час трымае чытача, не дае засумаваць.
( тут слова “хлёсткая” русізм, па-беларуску правільна “хвосткая”)

З творчасцю Алега Ждана амаль не знаёмы. Чуў, што яго хвалілі як пісьменніка, глыбокую асобу. Тым больш расповед Грышчук мне нічога не скажа, бо сваіх супрацоўнікаў холдынгу варта хваліць. Але ведаю, як гэты глыбокі празаік спакойна, з гумарам, раздае аўтарам адпіскі ў “Нёмане” (не ведаю, зараз там ён працуе, ці не), падміргваючы, ты ж, маўляў, усё сам разумееш, не надрукуем. Адразу папярэджу, што не аўтару “ЛіМаразма” майстраваў Ждан адпіскі, іншым творцам.
У нас так лёгка ўжываецца творчая глыбіня і вернасць Касце, што ў рэдактараў нічога ўнутры не торгаецца, калі яны расчышчаюць плошчу часопісаў для сябе і паплечнікаў. Вы ж, маўляў, разумееце, такія правілы, падміргваюць яны нам, па-іншаму быць не можа. Памятаю, як Пал Палыч са “Следства вядуць знатакі” гаварыў аднаму злачынцу-філосафу нешта накшталт: я не ведаю, якое там у вас жыццё, я ведаю, якім яно мусіць быць. Вось так і Южык, хлопцы, не згаджаецца з вашымі “правіламі”, а ведае, што рукапісы павінны адбірацца паводле таленту. Не ўмееце гэтага рабіць? Ну ды вунь яны, дзверы на вуліцу. Замест вас прыйдуць нарэшце тыя, хто будзе жыць па сумленні, а не “па паняццях”.
Увогуле, менавіта ў “Нёмане” дзесяцігоддзямі пасля развалу Саюза захоўваліся прынцыпы хамскага і цынічнага стаўлення да аўтараў, якія не ўваходзяць у наменклатуру. Нідзе нічога падобнага, акрамя “Полымя” Законнікава, я не бачыў. На пярэдні “кардон” там ставілі літаратурных “вышыбалаў”, якія жорстка адбрывалі ўсіх непажаданых, тым самым разгружаючы галоўрэда і ягоных намеснікаў. Ненадоўга гэтую “маліну” парушыла Ніна Чайка, ну дык і начальствавала яна там нядоўга, сістэма яе замяніла. Памятаю, адна знаёмая расказвала, як абыходзіўся з рукапісам яе вершаў ужо памерлы Юрыя Сапажкоў – гідліва ўзяў двума пальцамі за краёчак, падняў над сталом, як брудную анучку і крывячыся ротам, распавядаў паэтэсе, які высокі ў іх узровень і як многа яна да яго не дацягвае. Разумею, што паэты часта неўратычны і што паэтэса больш надумала ў галаве, чым яно было насамрэч. І тым не менш такое ўражанне на яе зрабіў інтэлігентны Сапажкоў, які потым спакойна хваліў яе вершы, забыўшы, што гідзіўся, – калі праз колькі гадоў атрымаў загад рыхтаваць падборку літаратурнай студыі. Не лічу, што пра памерлых варта гаварыць адно добрае. Інакш ствараюцца міфы нейкіх ідэальных людзей. Тым больш што для Бога мёртвых няма. Узносяць у багі рамантычнага Караткевіча, а потым у ЖЖ маладыя прачытаюць ад аднаго пісакі, які быў Караткевіу суседам, як класіка забіралі ў запоі ў Навінкі, як ён вісеў на ўнітазе, абдымаючы яго аберуч. Гэта ж можа шакіраваць неакрэплую псіхіку, як парнаграфія насуперак чыстаму і светламу каханню, вобраз якога прывіваюць у школах. Пакажуць там “любоў” у такіх ракурсах, што тонкія юныя натуры могуць не вытрымаць і адахвоцяцца любіць некага ўсё астатняе жыццё. Народ павінен ведаць праўду пра сваіх літаратараў. А то атрымаецца, што аўтар “ЛіМаразма” ўсіх палівае агулам. Не, калі душылі мае творы памерлы Варановіч і жывы Пазнякоў, то я так і гавару. А калі памагалі мне Мятліцкі і Баравікова, то свінства было б гэтага не адзначыць. Усе нашы ўчынкі нам вяртаюцца з космасу.

Цяпер скочым на старонкі “крытыкі”.
У аглядзе “Полымя” Таццяна Студзенка зусім зняла ўсе табу і наўпрост заяўляе нам, што “міжсабойчык”, прыняты ў часопісе, – гэта вельмі добра і хай яно будзе так надалей. Паслухайце аўтарку:

Знаёмыя імёны, постаці, трывалыя сувязі — творчыя, вучнёўскія, калегіяльныя, сяброўскія, нават сямейныя. Хтосьці часам кажа: «Міжсабойчык». Дык хіба блага? Дачка піша пра бацькаў твор (доктар філалогіі Таццяна Шамякіна — пра раман класіка «Петраград — Брэст»); акадэмічны літаратуразнаўца Яўген Гарадніцкі аналізуе паэзію Уладзіміра Мазго, — прыклады сувязей не толькі сямейных і калегіяльных, але прынцыпова важкай роўнасці і ўзаемапавагі літаратуры, крытыкі, літаратуразнаўства. Тандэм Таццяны Кабржыцкай і Вячаслава Рагойшы (у нумары апублікаваны нарыс да юбілею Тараса Шаўчэнкі) прыводзіць на памяць сумесныя штудыі Фрыдрыха і Даратэі Шлегель — і гэта цудоўна: ва ўсялякім выпадку, навідавоку прасякнутасць тых штудый цеплынёй чалавечых стасункаў, чалавецкага разумення.
Напэўна, менавіта такім чынам і складваецца, і рухаецца сапраўдны літаратурны працэс.

Ну што тут адкажаш? Без каментарыяў.

У прагрэсіўным часопісе “Маладосць” лёгка знаходзіцца месца святой даўніне. Вось чым заканчвае свой агляд Алеся Лапіцкая:

Для тых, хто цікавіцца беларускай літаратурай першай паловы ХХ стагоддзя, запамінальнай будзе чарговая архіўная публікацыя — даследаванне Антона Адамовіча «“Кацярына” Петруся Броўкі», якое не было дапісана, але выявіла нязменна датклівае стаўленне вядомага крытыка да літаратуры — калі нават пасля васьмі гадоў высылкі ды турмы чорнае і белае не мяняюцца месцамі.

Так, багата работнікаў у Літаратурным інстытуце Акадэміі. І кожнаму трэба неяк апраўдаць сваё існаванне. Сучаснасць іх не цікавіць, яе яны ненавідзяць і могуць толькі нагадзіць сваімі закрытымі рэцэнзіямі, што дасылаюць у рэдакцыі (як напаскудзілі, напрыклад, мне, прыслаўшы рэцэнзію на маю вершаваную падборку ў “Полымі” ў 2004 г.). А вось з даўніны любімай, з класікаў і паўкласікаў можна разглядаць што заўгода і пад любымі ракурсамі, прычым рабіць гэта бясконца. З часу, калі “Полымя” зноў стала пляцоўкай, на якой Акадэмія абкочвае свае дысертацыі, у нас проста праходу няма ад аматараў даўніны. Ну зусім адцясніла яна сучасны літаратурны працэс. Гістарычны часопіс, дый годзе.
Неяк Артур Шапенгаўэр шалеў ад таго, што не можа прабіць сваю філасофію ў акадэмію, бо навукоўцы там кормяцца агульнапрынятай філасофіяй Гегеля. Канешне ж, ад кармушкі іх было не адцягнуць. А што Шапенгаўэр прынёс новае слова ў філасофію – дык яго на хлеб не намажаш.
На другой старонцы Таццяна Барысюк аглядае паэзію Віктара Гардзея.

У нашы неспакойныя дні людзям патрэбна тое, што ачысціць душу адчуваннем прыгажосці, наблізіць да філасофскага разумення свету. Усё гэта ёсць у паэзіі Віктара Гардзея, дзе адчуваецца трапяткое рэагаванне на з’явы ды падзеі рэчаіснасці і цесная душэўная сувязь з прыродай.

Мяне заўсёды вярэдзіць гэты штамп пра нашы “неспакойныя дні”. Здавалася б, калі яшчэ ў гісторыі беларусы жылі лепш, чым цяпер? Не, усё роўна – кепска, неспакойна, мара аб нейкім райскім месцы, дзе не трэба будзе працаваць, а, лежачы пад пальмай, наталяцца шчасцем. Чалавек, паводле таго ж Шапенгаўэра, заўсёды балансуе паміж беднасцю і нудой. Ёсць беднасць – бягуць здабываць хлеб надзённы, няма калі хандрыць. Ёсць на што жыць, не працуючы, – адразу трапляеш у пастку нуды. Так што пра “неспакойныя дні” давайце не будзем. Яны заўжды неспакойныя.
Завершым наш артыкул паэзіяй Віктара Гардзея:

***
Дрэвы гнуцца ад ветру ў маркоце,
І сляды замятае ў трысці.
Мне ісці нацянькі па балоце,
Мне ўкруга да сябе не дайсці.

Я, канечне, і сёння не знаю,
Што чакае мяне за імглой.
Шмат было і нуды, і адчаю
У дыханні завеі начной.

Але неба святлее ўсё болей,
І слабей ужо вецер гудзе.
Мне ісці па ярах, цераз поле,
Мне ісці па адліжнай вадзе.

За ярамі, за далеччу сіняй
У бядзе быў і я сам не свой.
Пасля бур непрыкметна,
як іней, На зямлю асядае спакой.

Да вясны будзе снегам прыкрыты
Гэты след у змакрэлым трысці.
Мне б дайсці да зялёнага жыта,
Мне б да праўды жыццёвай дайсці.


ЛіМаразм-31

Белыя плямы

Вершы Івана Ждановіча, змешчаныя ў свежым “ЛіМе” (№8 за 2015 г.), выклікалі ў мяне такія пачуцці і думкі: паэт хіліцца да рэлігіі, найхутчэй – да праваслаўя. Пра гэта сведчыць найперш павучальны тон вершаў, іх даволі небагатая вобразнасць, заклікі быць чытачам такімі ды гэтакімі. Такое амаль заўсёды прысутнічае ў рэлігійных творцаў. Досведам жыцця я прыйшоў да высновы, што рэлігія і паэт несумяшчальныя. (Прашу не блытаць рэлігію з верай). Строгія правілы служэння культу сушаць паэзію. Ніводнага не бачыў я моцнага рэлігійнага паэта, не думаю, што такім ёсць і Алег Бембель, стаўшы паэтам Зьнічам і манахам Іаанам, якому прысвячае адзін верш Іван Ждановіч.
 

Прысвячаю Алегу Бембелю:
паэту Зьнічу і манаху Іаану
 
Не той паэт мецьме працяг,
Хто назбіраў рыфмаў у схоў
Ды размяняў жыццё на пенсы…
Мудры невадам хопкіх слоў
Цягне з акіяну быцця
Высокія ды глыбокія сэнсы.
…І што знаходзіш
паміж
радкоў вершаў —
Тое і ёсць Звыш:
Набытак найлепшы.
 
Гэты верлібр паэтычных адкрыццяў не робіць. Невядома, што гэта за “хопкія” словы. Выраз “высокія” ды “глыбокія” “сэнсы” стаўся ўжо паэтычным штампам. Тон верша павучальны. Зрэшты, можа, каму гэта прыйдзецца даспадобы. Не настойваю.
 
Другі павучальны верш “На старых не павышайце голас” прагучаў больш кранальна.
 
На старых не павышайце голас…
Злітуйцеся: дайце дацярпець,
Покуль, зерне выспеліўшы, колас
Будзе аціхаць і сірацець.
 
Пераход — усім наканаваны,
Як душы даспельваецца плод.
Памаліцеся, каб восені туманы
Атулілі ў Вечнасць адыход…
 
На старых не павышайце голас…
Не павышайце голас…
…голас…
 
Але зноў жа – цярпець, восень жыцця, пераход у Вечнасць… А жыць жа і радавацца – калі? Праблема праваслаўных паэтаў яшчэ і ў тым, што яны зазвычай успрымаюць жыццё як палігон для пакутаў, выпрабаванняў, злыбедаў, часта знаходзячы ў гэтым нейкую мазахісцкую асалоду. Напрыклад, у пратэстантаў не так, там куды весялей.
 
Вершы Алеся Каранеўскага выглядаюць таленавітымі. Але месцамі сыраватыя. Недзе думка слабне, недзе вобразнасць, а дзесьці і логіка. У цэлым жа – добра.
 
***
 
Нябесны млын змалоў дзень белы.
Абдымкі светлай цішыні
Прымае ноч… І ў сон нясмелы
Злятаюць водгукі віны.
 
Іскрыцца стружка ў снежным срэбры,
Дзе з Месяцам сівы мароз
Шукаюць паасобку ў цемры
Стракатыя ствалы бяроз.
 
І цішыня чароўнай ласкай
Люляе час жывы услед,
Гартае ў снах старонкі казкі
Таму, хто ў сэрцы носіць свет.
 
Прывабны зімовы малюнак. Але “водгукі віны” тут выглядаюць недарэчна, нацягнута, яўна для рыфмы. Незразумела і чаму Месяц з сівым марозам шукаюць ствалы бяроз у цемры менавіта “паасобку”. Звязка “жывы услед” патрабуе “ў”, але рытм не дазваляе, таму паэт парушыў граматыку, што заўсёды аслабляе мелодыку мовы і, адпаведна, сілу верша.
 
Вершы ўжо вядомай нам Наталлі Саветнай пераклала з рускай мовы Аксана Ярашонак. Разбяром першы верш падборкі.
 
Ці то пераклад атрымаўся касабокі, ці то сама Саветная наварочала спраў, але выйшла нешта-нейкае:
 
***
 
Туман са смакам даядаў сумёт
І лашчыў брук, што холадам апалены,
З дажджамі разам прагна злізваў лёд,
Дыміўся сівізною над праталінай.
 
У полі віўся, слаўся над ракой
І плыў кудысь дарогаю пустыннаю.
— Гарыць зіма! — сказаў сыночак мой. —
Імчыць вясна пажарнаю машынаю.
 
Чаму туман “са смакам” даядаў сумёт? А проста яго есці не мог? Яўны перабор у экспрэсіі. Тым больш што гэты ненаедны туман тут жа “лашчыць брук”. А потым зноў, з дажджамі разам, прымаецца “прагна злізваць” лёд. “Дыміўся сівізною” – метафара, скажам мякка, не зусім удалая, аб яе зацінаешся, спрабуеш уявіць, як гэта можа быць.
Другая страфа выглядае лепей, бо такіх казусаў туман больш не вытварае, а проста віецца ў полі, сцелецца над ракой. І “гарыць зіма” – удалае спалучэнне, здавалася б… І раптам гэтая казка брыдзіцца пошла урбанізацыяй – вясна імчыць “пажарнаю машынай”. Як гэта непрыгожа, прабачце. Нібы на малюнак паставілі кляксу.
Другі верш падборкі выглядае больш самавіта:
 
***
Камяк зямлі засох зусім
Ў кашпо для кветак.
Маленькі парастак у ім
Пакінуў нехта.
 
Шукае вільгаць, хоча жыць
Карэньчык тонкі.
А на двары ўжо капяжы
Спяваюць звонка.
 
Яму б хоць кроплю той вады,
З ручча на галах,
Ах, як бы кветачка тады
Закрасавала.
 
Тут сапраўды закладзена ідэя, перададзены тонкія пачуцці. Але стрэмкай сядзіць слова “ручча”, якога ў беларускай мове няма. Ёсць “ручая”, а “ручча” перакладчык скалькаваў з рускага “ручья”.
 
Проза ў тыднёвіку прадстаўлена апавяданнямі Васіля Гігевіча. Гэты, безумоўна, таленавіты, неардынарны аўтар яўна перажывае творчы крызіс. Апавяданне “Прымадонна” выйшла так сабе – ні аб чым, акрамя непрыязных пачуццяў аўтара да Алы Пугачовай, я не ўлавіў у ім ніякага сэнсу. А менавіта ў мініяцюрным апавяданні, як нідзе, павінна быць схаванае зерне. І тым не менш, у мове адчуваецца рука майстра, словам празаік валодаць не развучыўся. Памятаю, як гадоў пяць таму быў уражаны кнігай Васіля Гігевіча “Марсіянскае падарожжа” – фантастыка, ды па-беларуску, ды якая глыбокая філасафічнасць! Нічога падобнага на роднай мове я не чытаў. І ўсё думаў, куды схаваўся аўтар, чаму не друкуецца гадамі? І вось упершыню сустрэў яго фота ў “ЛіМе”. Пажадаю таленавітаму чалавеку творчага плёну.
 
Далей дзве старонкі, якія традыцыйна аддаюцца крытыцы, пайшлі на дзіцячую рубрыку “ЛімПапо”. Там коратка аглядаюцца дзіцячыя кнігі, што выстаўляліся на нядаўнім Міжнародным кірмашы, як айчынныя, так і замежныя. Тут я не бачу прадмета для сваёй крытыкі. Гэта амаль рэкламныя артыкулы, што не змяшчаюць ні думкі, ні аналізу, ні нават жывога пачуцця, акрамя атмасферы фальшывай радасці, якую стварае тыднёвік серыяй фотаздымкаў.
 
На старонцы “ракурс” ідуць успаміны пра Барадуліна і справаздачы МГА СПБ пра серыі кніг, якія яны выдаюць сумесна з “Чатыры чвэрці”.
 
Тут зноў фігуруе наш сябар Міхась Пазнякоў, вечны куратар і настаўнік сяброў СПБ, размеркавальнік дабротаў.
 
СЕРЫЯ ЧАЦВЁРТАЯ. «МІНСКІЯ МАЛАДЫЯ ГАЛАСЫ»
 
Прэзентацыя гэтай кніжнай серыі адкрылася міні-канцэртам камернага хору «Класіка». Старшыня Мінскага гарадскога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі Міхась Пазнякоў падкрэсліў: з’яўленне серыі, мэта якой — прадставіць найбольш таленавітых маладых паэтаў, празаікаў, публіцыстаў нашай краіны, ініцыявана МГА СПБ. Пачынаючы з 2011 г. у яе межах выйшла 13 першых кніг маладых літаратараў, і 8 з іх ужо сталі членамі СПБ.
 
З аднаго боку – пахвальна! Хоць нешта ды робіцца. Можна яшчэ падмацавацца прымаўкай, што не памыляецца той, хто нічога не робіць. Але… ох ужо мне гэтыя “найбольш таленавітых маладых паэтаў, празаікаў, публіцыстаў”, якіх будзе адбіраць – хто? Ды сам Пазнякоў і будзе. А “якасць” яго мастацкіх твораў мы неаднойчы паказвалі ў “ЛіМаразме”. Міжволі ўзнікае пытанне – а суддзі хто? Каб адбіраць таленавітых, пагадзіцеся, трэба такім таленавітым самому быць. Гэта па меншай меры.
 
Дый, давайце па шчырасці, за 4 гады выдаць 13 кніг, то бок па 3 ў год – ці не занадта мала гэта для МГА СПБ, тым больш што кніжкі малатыражныя? Тым больш што ў аднаго толькі старшыні МГА СПБ Пазнякова ўхітраецца выходзіць ад 3 да 7 (!) кніг у год (гл. сайт Нацыянальнай бібліятэкі).
 
А калі ўжо вы так у СПБ клапоціцеся пра маладых літаратараў, чаму я корпаюся ў архіве тыднёвіка і бачу месяц за месяцам, што крытыка на сучасную літаратуру адсутнічае? Проста белыя плямы. Тады выдаяце кнігі ў “Чатыры чвэрці” – з якой мэтаю? Я ўжо не кажу пра проста кнігі сучасных аўтараў, хоць бы і не сяброў СПБ, крытыка на якіх проста абавязана прысутнічаць на старонках тыднёвіка. Вы нават сваю прадукцыю не можаце раскруціць. Толькі і чуем мы справаздачы: там паэт выступіў у бібліятэцы, там вершыкі пачытаў, там пад гітару праспяваў. А дзе рэальнае іх існаванне ў друкаваным слове? Вы ж знарок выкрэсліваеце іх з гісторыі літаратуры. А калі гэта не генеральная лінія холдынгу – замаўчаць творы пра сучаснасць, – а проста “так атрымалася” па “недаглядзе”, дык тут ужо пытанне да Алеся Карлюкевіча – калі вашы рэдактары не спраўляюцца, то, можа, іх падагнаць крыху кухталямі? Проста прамым тэкстам загадаць, каб быў прадстаўлены ў крытыцы сучасны літаратурны працэс (менавіта мастацкія тэксты маю на ўвазе). Яшчэ раз кажу: уважліва чытайце “ЛіМаразм” – сучасная літаратура ў тыднёвіку не прадстаўлена крытыкай. І ў “Полымі” і ў “Нёмане” – не прадстаўлена таксама. Пра “Маладосць” пакуль інфармацыяй не валодаю, буду разбірацца. Не рабіце ў айчыннай літаратуры белыя плямы шырынёю ў дзесяцігоддзі. І дзіцячымі кніжкамі тут не адкруцішся – гэта зноў сыход ад рэальнасці ў казку. Нам патрэбны сучасны чалавек тут і цяпер са сваімі праблемамі – сацыяльнымі, эканамічнымі, эстэтычнымі, і г.д. Гістарычных раманаў мы ўжо наеліся досыць.
 
І яшчэ прашу асабіста Міхася Пазнякова: шаноўны, не спрабуйце неяк са мной звязацца і на мяне націснуць, дазваніцца там, заваліць афіцыйнымі лістамі, пранікнуць у кватэру з фармулёўкай “гэта з СПБ пагаварыць”, як гэта ўчора было (нібы бандыцкая разборка якая). За СПБ я не трымаюся. Дэмаралізаваць мяне выключэннем з яго шэрагаў вам не ўдасца. Я буду выступаць са сваёй незалежнай думкай пра літаратуру і надалей. З вамі ж, хто абліваў мяне граззю на сайце СПБ пад выдуманымі прозвішчамі (такіх людзей у прыродзе няма), – мне размаўляць пакуль што няма аб чым. Рэгіструйцеся пад сваімі прозвішчамі на сайце “літкрытыка” і палемізуйце са мною, калі ёсць што сказаць.


ЛіМаразм-32

Па забалочаных месцах

У кнізе Аляксандра Новікава «Неизбежный поворот» уразіў мяне крытычны артыкул пад назваю «Покритиковали Соломаху, а “ЛіМ” обиделся?» (2012 г.), які адлюстроўвае тэхналогію вытворчасці адпісак у холдынгу “Звязда” (тады – РВУ “Літаратура і Мастацтва”). Разбіраецца выпадак з артыкулам Ірыны Шатыронак «Литература местного розлива», які “ЛіМ” наважыў адпрэчыць.
Цікава, што галоўны рэдактар, Таццяна Сівец, адхіляючы твор сябра СПБ, звяртаецца да Шатыронак ветліва – “шаноўная”, а потым пачынае пералічваць законы аб друку Рэспублікі Беларусь, абапіраючыся на якія, сцвярджае, што аўтар не мае права патрабаваць публікацыі. А далей – узвальвае ўсю чорную працу “вышыбалы” на рэдактара аддзела крытыкі Алену Карп. І тая працуе з Шатыронак у добрых традыцыях савецкіх часоў, наўпрост называючы артыкул блытаным, непісьменным, з граматычнымі памылкамі, выкарыстоўваючы для артыкула абразлівую форму “так званы”. Куражыцца. І жорстка абвяшчае, што артыкул не будзе надрукаваны. Указвае на дзверы. Выганяе вон.
Вось так у нас абыходзяцца з сябрамі СПБ, спадары. Ведаючы Ірыну Шатыронак, цяжка нават уявіць, што яна напісала артыкул з кучай граматычных памылак ды без унутранай логікі, як папракае яе Алена Карп. А таксама няможна ўявіць, каб Шатыронак некага ў ім наўпрост абражала, што б так напалохала лімаўцаў. Дык што ж тады? А прычына простая – ужо ў 2012 годзе, літаральна праз паўтара года ад часу росквіту крытыкі ў тыднёвіку, любы палемічны артыкул выклікаў у рэдактараў жах. То бок дасягненні некалькіх гадоў, а можа, і дзесятка  гадоў, былі абрынуты ў адзін год! Звольніўся рэдактар аддзела крытыкі Леанід Галубовіч – і аказалася, што ўся дэмакратыя там трымалася на энтузіязме аднаго чалавека. Газета тут жа зачарсцвела, пачала пакрывацца плесняй. А артыкул Шатыронак усяго толькі ўздымаў праблему літаратараў з правінцыі, што ім, маўляў, цяжэй жыць. Дык так яно і ёсць. І вось менавіта гэта публікаваць з некаторага часу стала – не дапушчальна. Бо гэта трактавалася ўжо як смута, каверза, каварны падкоп!
О не, не думайце, спадары, што гэта дзяржаўная палітыка такая цемрашальская – змярцвіць нацыянальны тыднёвік. Наадварот, улады патрабуюць ад чыноўнікаў жывога і цікавага літаратурнага працэсу. І ён быў, паўтаруся, у “ЛіМе” недзе з 2005 па 2010 гады. Літаратуру ў нас засушыла так званая “эліта”, або Каста, або назавём прывычней – наменклатура. Горка, што даводзіцца звяртацца да прызабытага савецкага слова, але менавіта яно стала самым частым госцем “ЛіМаразмаў”.
Коратка пра механізм дзеяння. Праз пяць гадоў ад стварэння СПБ кіраўнікі нашай літаратуры нарэшце наладзілі справу: усе блатныя, пажыўныя, хлебныя месцы заняты чыноўнікамі ды засакрэчаны, рэдакцыйныя партфелі перапоўнены творамі патрэбных людзей, сяброўскія і карпаратыўныя сувязі ўнармаваны. Рэдактары друкуюць сябе, сяброў і родзічаў, а тыя – іх. Для адмазкі зрэдку выдаюць творы маладых і “старонніх”. Распачалося спакойнае, адносна сытае жыццё для наменклатуры. А шараговыя літаратары ім дужа не замінаюць – тым больш што ўсе таленавітыя, крыклівыя і амбітныя самі падаліся ці прадаліся ў апазіцыю, не носяць больш свае рукапісы. І вось для такога спакойнага, пастаральнага жыцця любы востры, палемічны, крытычны, тым больш скандальны артыкул ці твор – як мікроб для аслабленага сытасцю імунітэту. Іх не дапускаюць унутр арганізма, інакш пачнуцца праблемы.
Як толькі створыцца прэцэдэнт надрукавання хоць аднаго вострага твора – “мікробы” стануць размнажацца. Тут жа ў рэдакцыю, па ланцуговай рэакцыі, пачнуць паступаць вострыя рукапісы, з якімі прыйдзецца нешта рабіць. Друкаваць іх – нельга! Скончыцца сытае пастаральнае жыццё. Перастанеш выдаваць свае кнігі ў дзяржаўных выдавецтвах, бо гэтыя амбітныя аўтары палезуць з прэтэнзіямі – чаму не друкуеце іх, а друкуеце сябе?! Да таго ж са скандальнымі творамі праблем потым не абярэшся – некаторыя беларусы, пакрыўджаныя такімі артыкуламі, пачнуць фіскаліць, сігналізаваць у міністэрствы, рэдактараў паводле ананімак пачнуць тузаць, а то і перамяшчаць, звальняць. Каму захочацца гэтага?
Вось таму і вымушана была Таццяна Сівец майстраваць у рэдакцыі адпіску па савецкім шаблоне. Адпіскі ўсе на адзін твар – бо там дэмагогія і хлусня. Калі вы перачытаеце адпіску Алены Карп, змешчаную ў кнізе Аляксандра Новікава, то звернеце ўвагу на тое, што прэтэнзіі ў непісьменнасці да Шатыронак прад’яўляюцца, а прыклады, доказы не прыводзяцца. Калі памятаеце, у “ЛіМаразме” не так – мы прыводзім канкрэтныя памылкі ці ляпы, будзь тое пачатковец ці старшыня МГА СПБ.
У бяздоказнасці рэдакцыйных адпісак менавіта ўся подласць і ёсць. І пэцкацца ў іх галоўны рэдактар не хоча. Таму часта прапаноўваюцца аўтарам пачатковыя варыянты. Першы: проста не друкуюць, маўчаць. Другі: калі пачынаеш нервавацца, трывожыць іх, то прапаноўваюць забраць рукапіс ціха, па-добраму, бо ён у іх “не праходзіць”, або “слаба напісана”. Ніхто не скажа, што гэта ўжо цэнзура! Не, што вы. Прызнаць цэнзуру недапушчальна – лепш абразіць аўтара ў непісьменнасці і адсутнасці лагічнай сувязі. І ўжо толькі крайні, трэці варыянт – калі аўтар асабліва настойвае, лезе з прэтэнзіямі ў кабінет галоўрэда, – толькі тады з ім разбіраюцца пісьмова. І зноў жа сам галоўны рэдактар захоўвае ветлівую маску, але паралельна шчоўкае пальцамі свайму “бульдогу”, “вышыбале” – які для таго і наняты, каб жорстка вырубіць аўтара – ты Шатыронак, сябар СПБ, прысылаеш непісьменныя артыкулы, сякая-такая, ды я табе за гэта – і два пальцы пагрозліва ў вочы, “маргалы выкалаць”. Інтэлігентных людзей, як правіла, такое шакіруе. Як жа так, галоўны рэдактар паабяцаў разабрацца, сумленна вырашыць справу! І ўпадаюць часта такія людзі ў ступар, расчароўваюцца і ў літаратуры, і ў людзях, адахвочваюцца пісаць і, тмм больш, турбаваць выданне сваімі опусамі.
Памятаю, я ўпершыню сутыкнуўся з такім у “Полымі” Сяргея Законнікава гадоў 15 таму, калі на хамскія выпады “вышыбалы” я абарваў яго і сказаў, што буду гаварыць з галоўным рэдактарам. Дазваніўшыся да Законнікава, выказаў жорстка свае прэтэнзіі. Бывалы рэдактар сказаў, што такіх, як я, у яго многа, і хай я напішу заяву, толькі тады будуць разбірацца. Заяву я напісаў з усёй эмацыйнасцю паэта. Праз некалькі дзён да мяне пазваніў намеснік галоўнага, прасіў прабачэння за Варановіча, заверыў, што ў іх такое крайне рэдка бывае, западозрыў, што той, можа, быў проста п’яны (!), паабяцаў, што сам уважліва прачытае маю аповесць, а калі і трэба – то галоўны рэдактар яе прачытае, і яны прымуць калегіяльнае рашэнне. Але праз месяц я атрымаў па пошце адпіску ўсё ад таго ж Варановіча, дзе ён куражыўся, высмейваючы мой рукапіс, нават вышмаргнуў з кантэксту некалькі цытатаў, абазваў іх кепскімі і заключыў, што рукапіс не можа быць прыняты, бо яны друкуюць толькі “самае таленавітае, цікавае…” ну і г.д., чытачы “ЛіМаразма” ўжо знаёмыя з такімі фармулёўкамі ад чыноўнікаў.
Гэтакія правілы непахісныя для ўсіх выданняў, аблытаных наменклатурай і тыраж якіх не залежыць ад якасці твораў. А не трэба друкаваць чытэльнае – тут жа спыняецца развіццё, рэкі ператвараюцца ў старыцы, а затым – у балоты. Вее пахам гнілі і падлы.
У той жа час і змагацца са старонняй крытыкай такія выданні не могуць. У жывым літаратурным працэсе пастаянна ідуць перапалкі паміж выданнямі, лаюцца, абражаюць, высмейваюць адно аднаго – адказваюць ударам на ўдар. Канкурэнцыя, развіццё, творчасць. У забалочаным працэсе нельга на сваіх старонках весці вайну нават са староннімі ворагамі, гэта ажывіла б літаратурны працэс, што недапушчальна – наменклатура можа раскашаваць толькі ў забалочаных цёмных месцах. Таму і імкнуцца чыноўнікі змагацца з крытыкай іншымі рычагамі – праз сілавыя структуры, што выдатна атрымлівалася пры СССР, але не пракочвае ў час цяперашні, калі і на захадзе і на ўсходзе літаратура даўно ажыла. Сусвет змяніўся, ужо нельга затыкаць рукамі раты і насы. Чым раней у СПБ гэта ўсвядомяць, тым будзе лепей усім жывым людзям.
У дадатку да артыкула прывяду поўны тэкст лімаўскай расправы над творам Ірыны Шатыронак, каб нас не вінавацілі ў галаслоўнасці:
 
Шаноўная Ірына Сяргееўна!
 
 Даводзім да Вашага ведама, што ў адпаведнасці з арт.31 Закона РБ ад 17.07.2008г. №427-З «Аб сродках масавай інфармацыі» галоўны рэдактар (рэдактар) сродкаў масавай інфармацыі нясе адказнасць за выкананне патрабаванняў, прад"яўляемых да дзейнасці сродкаў масавай інфармацыі дадзеным Законам і іншымі актамі заканадаўства РБ. Таму ён мае права адхіліць інфармацыю, якая, па яго меркаванні, супярэчыць пэўным патрабаванням.
Да таго ж, у адпаведнасці з артыкулам 41 Закона ніхто не мае права абавязаць юрыдычную асобу, на якую ўскладзены функцыі рэдакцыі сродка масавай інфармацыі, распаўсюджваць адхіленыя ім інфармацыйныя паведамленні і (або) матэрыялы.
Акрамя таго, паведамляем Вам, што згодна са Статутам Рэдакцыйна-выдавецкай установы «Літаратура і Мастацтва», рэдакцыйная калегія з"яўляецца дарадчым органам дадзенай установы, таму прысутнасць аўтара артыкула разглядаемага артыкула на яе пасяджэнні не з"яўляецца абавязковай умовай яе правядзення.
З усяго вышэйзгаданага вынікае, што аўтар не мае права патрабаваць публікацыі артыкула.
Нагадваем, што паўторныя звароты (вусныя і пісьмовыя), у якіх не прыводзяцца новыя довады ці зноў адкрытыя абставіны, разгляду не падлягаюць і перапіска з аўтарам па дадзеным пытанні спыняецца.»
«Што да Вашага артыкула «Литература местного розлива», прапаную Вам азнаёміцца з ніжэйпададзеным адказам на яго загадчыка аддзела крытыкі газеты «ЛіМ» Алены Карп».
 
 ***
 
Адказ на артыкул І.Шатыронак  «Літаратура мясцовага разліву»
 
Кожны публіцыстычны артыкул мусіць мець стройную ўнутраную логіку і пэўную мэту, каб чытач мог зрабіць з яго высновы, пагадзіцца альбо не пагадзіцца з думкай аўтара. Адпаведна аўтар мусіць парупіцца і сфармуляваць сваю думку ясна і празрыста, так, каб расчараваны чытач не шукаў пасля марна адказу на пытанне: дзеля чаго гэта пісалася.
Артыкул «Літаратура мясцовага разліву» такое пытанне пакідае без адказу. Логіку прасачыць складана, як у самім тэксце, так і паміж яго часткамі. Больш за тое, часта яны супярэчаць адна адной. Алагічнасць, разбэрсаная, нявывераная і непрадуманая структура - адзін з галоўных недахопаў артыкула.
Аўтар адхіляецца ад тэмы, падмяняе паняцці. Выкрывальніцкі пафас гэтага артыкула скіраваны ў нікуды, бо прыведзеныя тэзісы ніяк не пацвярджаюцца і не канкрэтызуюцца.
Акрамя лагічных і стылістычных, у тэксце вялікая колькасць арфаграфічных і пунктуацыйных памылак, сустракаюцца сказы з парушанай сінтаксічнай будовай (ад гэтага сэнс выказвання становіцца цьмяным, а артыкул - нечытэльным), словы ўжываюцца ў неўласцівым значэнні.
Заяўленая тэма - так званая «Літаратура мясцовага разліву» - абвяргаецца ужо на першай старонцы высновай пра тое, што падзел на сталічную і рэгіянальную літаратуру неправамерны і немагчымы. І абсалютна незразумела, навошта траціць столькі імпэту і паперы (аб"ём артыкула значна перавышае плошчу газетнай паласы) на тое, каб кляйміць мясцовых графаманаў, якія апрыёры літаратуру не робяць, тым боль што і прыдуманае для іх азначэнне аўтар адпрэчвае.
У сувязі з усім вышэйпададзеным, рэдакцыя газеты «Літаратура і мастацтва» пакідае за сабой права не публікаваць дадзены артыкул і прапануе аўтару звярнуцца ў іншыя выданні.
 
Галоўны рэдактар
Газеты «Літаратура і мастацтва», Т.М.Сівец,  284 66 73


ЛіМаразм-33
Не форма, а сутнасць

Крепко тесное объятье.
Время – кожа, а не платье.
Глубока его печать.
Словно с пальцев отпечатки,
С нас – черты его и складки,
Приглядевшись, можно взять.
 
                Аляксандр Кушнер
 
У філасофіі Міхаіла Велера ёсць адметная думка – каб добра сябе адчуваць, чалавек павінен рабіць максімальна магчымае для сябе дзеянне. Не ведаю ўжо, сам ён такое прыдумаў, ці пазычыў у некага, але варта над гэтым паразважаць.
 
Вядома, што людзі шукаюць сябе ў жыцці. І прымаўкі “знайсці сябе” ці “згубіць сябе” не на пустым месцы выраслі. Адзін знойдзе сэнсам жыцця скалалажанне, другі – выхаванне пецярых дзяцей, а трэці вырашыць падарваць шар зямны. Таму я б тут удакладніў: дзеянне павінна быць канструктыўным і добрым. Асалода ад дэструктыўнага дзеяння і зла можа быць толькі часовай, весці надалей да пакутаў. Сумныя прыклады Напалеона, Гітлера, Нерона… – іх безліч.
 
Мы ж разгледзім творчых людзей. Як толькі чалавек адчуе ў сабе мастацкі талент, ён губляе спакой. Яму робіцца няўтульна жыць у ранейшай сістэме каштоўнасцяў і ён шукае творчай рэалізацыі. Спачатку ён перарабляе праз творчасць свой унутраны свет, а потым імкнецца змяніць праз свае творы свет вонкавы. Калі талент невялікі, то ён можа спыніцца на ўнутраным свеце. У выпадку ж таленту значнага прырода неадхільна штурхае чалавека на здзяйсненні. Асабліва бязлітасны да сваіх носьбітаў талент слова. Бо менавіта паэтаў, прарокаў, а не музыкантаў і мастакоў, пабівалі каменнем, спальвалі, раскрыжоўвалі. Бо менавіта слова імкнецца кардынальна перайначваць свет, устойлівыя парадкі, што далёка не ўсім падабаецца.
 
Прырода поклічу мастацкага таленту выдатна апісана Самерсэтам Маэмам у рамане “Луна і грош”, паказана, як шараговым сытым абывацелем, ва ўзросце блізу сарака гадоў, авалодвае творчая энергія, ён кідае дом, сям’ю і з’язджае вучыцца ў Парыж маляванню, потым бадзяецца па свеце, адзінокі і бедны, канчае свае дні на малаазійскім востраве, дзе нарэшце распісвае сваю халупу так, як патрабаваў ад яго талент. Гэта патокі творчай энергіі гналі яго наперад. Хоць раман занадта гіпербалізаваны, умоўны – у выніку халупа згарэла, і ўсе намаганні мастака аказаліся бессэнсоўнымі. Творчасць жа не бессэнсоўная ніколі. І рукапісы, у вобразным сэнсе, не гараць, а перайначваюць свет да лепшага.
 
Калі чалавек у Беларусі пачынае пісаць вершы, ён падсвядома шукае аднадумцаў, а потым – і месцы, дзе яго пачуюць, апублікуюць. Такая прырода творчасці. Яна заўсёды патрабуе слухача, чытача, гледача. Але і вымагае творчага развіцця, бачання перспектывы – зноў жа для таго, каб чалавек праз талент слова перайначваў сусвет. Але як толькі ты трапляеш да сабе падобных, то ведай, што адлюстравацца ты можаш толькі ў іх асяродку, на фоне іх. З’явяцца сябры, памочнікі і прыхільнікі, але з’явяцца і зласліўцы, ворагі, лютыя крытыкі.
 
У Беларусі пасля развалу СССР умовы для развіцця мастацкага слова аказаліся сумныя, а перспектывы – туманныя. Але творчая энергія не глядзіць на часы, а гоніць сваіх носьбітаў наперад. Таму тварыць у нас не пераставалі ніколі. Проста звузілася друкаваная плошча, пазнікалі і чытачы. Іх даводзілася літаральна вышукваць, бегаючы з малатыражнымі кніжкамі па актавых залах і бібліятэках, выступаць і аратарстваваць. Хто быў найбольш актыўны, той меў поспех. Хто сядзеў і чакаў дабротаў – той прайграў.
 
Недзе на мяжы тысячагоддзяў адзіным месцам, дзе пісьменніка маглі нармальна пачуць, сталі тоўстыя дзяржаўныя часопісы і кнігі ў дзяржаўных выдавецтвах. Аднак іх акупіравала “эліта”, раўніва дзелячы малы дзяржаўны куш між сабой. Адзіным шанцам пачаткоўцаў быў тоненькі часопіс “Першацвет” і некалькі старонак у “Маладосці”, што адводзілася маладым. Гэтага было крайне мала і ўсіх ахвотных наталіць магчымым не ўяўлялася. Таму да 2003–2004 гадоў, калі стварыўся холдынг “ЛіМ”, літаратура практычна не развівалася. Не развівалася і наменклатура, п’янствуючы ў кабінетах рэдакцый. Бо не бачыў ніхто перспектыву, душы ўперліся ў глухую сцяну. Да таго ж многія памяталі зніклыя савецкія часы, калі за адно апавяданне ў “ЛіМе”, на ганарар, пісьменнік мог ехаць на месяц у Крым з сям’ёю.
 
Помню, запалены літаратурным словам, я нарэшце вызначыў сэнс свайго існавання. І мяне, як гэта ні дзіўна, асабліва не бянтэжыла патавая сітуацыя – творчая энергія прэ, а рэалізаваць яе няма дзе. Аднак інтуіцыя падказвала, што часы зменяцца, я быў упэўнены, што змагу знайсці свайго чытача. Як? Плану ў мяне ніякага не было, а з’явілася нязводная вера ў тое, што гэтая зацятая творчая энергія, якую я ў сабе адчуў, паколькі рэалізоўваецца ў творах, то знойдзе і спосаб прабіцца скрозь немарач. Я паверыў – памылкова ці не – што з’яўляюся толькі транслятарам волі, якая мацнейшая за мяне. І цалкам аддаўся творчасці. Тым больш што злом эпох, пераход ад сацыялізму да капіталізму, мяжа тысячагоддзяў, – гэта такія рысы гісторыі, якія ўпускаць пісьменнік права не мае.
 
Літаральна праз некалькі гадоў змяніўся склад рэдакцый, нарадзіўся холдынг, часова пахудзелі рэдакцыйныя партфелі – і мне ўдалося праслізнуць у вялікую літаратуру, надрукаваць тое, што я пісаў, не спадзеючыся апублікаваць пры жыцці.
 
У тым, калі пішаш без прыцэлу на выданне, ёсць велізарная выгада. Над табой не схіляюцца ўяўныя цэнзары, ты распяразваешся і выдаеш усё тое, што ляжыць у патаемных сховах душы, адкрываюцца нязведаныя магчымасці. Ты нікому нічога не вінен, бо ты не пойдзеш на паклон да цэнзараў і рэдактараў. Так я пісаў.
 
Але творчая сіла патрабуе рэалізацыі і напісаныя творы пачынаюць ціснуць, просячыся, каб ты іх выпусціў на свет Божы. Выдавацца малатыражнымі кніжкамі ў прыватных выдавецтвах у нас не эфектыўна. Наменклатура не дапусціць іх ні ў кнігарні, ні ў бібліятэкі – бо сама заваліла іх сваімі тварэннямі, якія ніхто не чытае і не купляе. Таму адзіным больш-менш эфектыўным спосабам, каб нас пачулі, з’яўляюцца старонкі тоўстых часопісаў. Але і гэтыя пажыўныя месцы, паўтаруся, занятыя, што натуральна. Мне пашанцавала праскочыць з творамі ў час пературбацыі наменклатурнай структуры – калі з дэмакратычнымі лозунгамі ўзрастаў холдынг “ЛіМ”, прачынілася запаветная брама. Цяпер яна зноў строга зачынена.
 
Але глядзіце: гэтае зачыненне супала з развіццём літаратуры ў Інтэрнэце, творца ўжо не прывязаны жорстка да друкаванага слова і, па сутнасці, аддзелены ад наменклатуры, якая кіравала беллітам, можна сказаць, ад часоў Кастрычніцкай рэвалюцыі, сто гадоў. Цяпер кожны ахвочы можа стварыць свой блог, сайт, або публікавацца на агульных пляцоўках, абы было што сказаць. Іншая справа, што беларусы аказаліся пакуль да гэтага не гатовыя. Ім па-ранейшаму патрэбныя дзядзечкі-рэдактары, кіраўнікі, указальнікі, размеркавальнікі дабротаў і званняў. Ім так хочацца, каб нехта іх правіў, трапаў па плячы, абяцаў надрукаваць кніжку ці рукапіс, каб яны аддана і лісліва, доўгія гады, зазіралі дабрадзею ў вочы. Што ж, гэта іх права. Але “даброты” ад СПБ, “Свабоды”, розныя замежныя гранты, выглядаюць штогод усё больш смешна, як пацешныя войскі нейкія. І той, хто завёў пласцінку на “Свабодзе” гадоў 15 таму, з кожным годам, не мяняючы тэмы і ноты, ператвараецца ў карыкатуру на сябе самога. Бо няма развіцця, няма змены лозунгаў, няма ідэй, якімі ён можа захапіць чытача. Няма перспектывы. Друкаванае слова ўжо не выклікае грамадскага рэзанансу. Ні самі творы, ні крытыка на іх не выходзіць за рамкі кабінетаў. А там задушліва.
 
Свет змяніўся. Літаратурная крытыка ў Інтэрнэце на некалькі парадкаў перавышае па вастрыні ды якасці часопісную, бо не вісяць на ёй гірамі дзяржыморды  і гараднічыя. Таму чытаюць крытыку менавіта там. І кніжкі беларускія ўсё менш купляюць, а ўсё больш перакачваюць з таго ж сайта “Камунікат”. То бок літаратура вызваляецца ад шматгадовага паразіта –  учэпістай чыноўнай эліты, якая не давала ёй напоўніцу развівацца, а толькі смактала дзяржаўныя грошы, шалёна дзелячы даброты міжсобку.
 
Літаратура ўпершыню за гісторыю Беларусі становіцца вольнай. І гэта выдатны знак. Але кожны літаратар павінен пераадолець у сабе псіхалагічны бар’ер – адарвацца ад друкаваных выданняў, спаліць масты, спляжыць у сабе зманлівую веру, што друкаванае слова застаецца ў Вечнасці. Не, застаецца толькі самае вартае і боганатхнёнае, незалежна ад таго, вусная гэта творчасць, пісьмовая ці інтэрнэтаўская. Важная не форма, а сутнасць. Многа вы памятаеце ці перачытваеце кніжках свецкіх літаратараў? А іх горы, вагоны даўжэзныя. Усё забыта праз якія 30 гадоў. Хістка трымаецца толькі тое, што ў школьных праграмах – пад прынукаю і прымусам. Жывы інтарэс толькі да Караткевіча ды Багдановіча. Ну дык яны і чыноўнікамі не былі.
 
Цяпер такая сітуацыя, што мала проста пісаць вершы, выдаваць малатыражныя кніжкі для знаёмых і родных. Трэба выходзіць на перспектыву, на шырокую плынь. Мяняць сваім талентам сусвет, рабіць максімальна магчымае дзеянне. Трэба размаўляць з народам з тых пляцовак, дзе вас, літаратары, чуюць, а не галасіць у пустэчу. Варта зыходзіць з рэалій, а яны ўсё больш інтэрнэтаўскія. Інакш згубім жывое слова, мову, культуру, саміх сябе. Але пісьменніцкі інтэрнэт – гэта не пляцоўка для фэйсбукаўскай балбатні, да яго трэба ставіцца не менш, а можа, і больш сур’ёзна, чым да друкаваных выданняў. Бо тут, тэарэтычна, любы чалавек у любой кропцы зямнога шара можа вас у любую секунду чытаць. Слова і думка, кінутыя ў прастору, гэта энергія. Дык хай жа яна будзе стваральнай.
 

ЛіМаразм-34

Апантаныя

Кожнае чалавечае дзеянне, выяўленае ў соцыуме, вымагае спаборніцтва. Спартсмены змагаюцца паміж сабой, музыканты з сабе падобнымі, пісьменнікі з пісьменнікамі. І калі гэта падчас незаўважна, то не азначае, што гэта не так. У школьным класе ўсе цягнуцца за выдатнікам ці яму зайздросцяць. Феномен неаднароднасці соцыуму і ёсць пабуджальнік прагрэсу. Канешне, баксёр можа лупцаваць чучала на трэніроўках, лёгкаатлет можа бегаць на адзіноце па лясах, але ў канчатковым выніку яны выйдуць на спаборніцтвы, дзе стануць даказваць соцыуму, сапернікам і сабе самім, хто яны ёсць. У адваротным выпадку іх дзейнасць амаль бессэнсоўная.
Так і ў нармальнай літаратуры заўсёды прысутнічаюць некалькі полюсаў, якія трансліруюць выразныя і адрозныя ідэі, якія спаборнічаюць між сабою за душу чытача. Так было ў часы росквіту вялікай рускай літаратуры. Выданні палемізавалі, спрачаліся, лаяліся са сваімі “ворагамі” – іншымі часопісамі – і такім чынам нарадзілася магутная літаратура. Барацьба ідэй была настолькі магутнай, што Бялінскі, як бы ні захапляўся напачатку маладым Дастаеўскім, палаяўся з ім дарэшты, як толькі западозрыў ідэйнае разыходжанне. Развод і кухня напалам, адным словам.
Увогуле, чаму чалавецтва варагуе і ваюе ўнутры свайго віду? У жывёльнай прыродзе ўнутры відаў такіх войнаў няма. Але людзі толькі целам падобныя адно на аднаго. Галоўнае – чым запраграмаваны іх мазгі і душы. І атрымліваецца, што кардынальна па-рознаму. А калі па-рознаму, то і ўзаемаразумення не можа быць. Гэта ўжо розныя як бы віды. Адсюль канфлікты і бучы. Але адсюль і прагрэс. Жывёльнае царства застыла ў тоўшчы тысячагоддзяў, тады як задача чалавецтва – максімальна перайначыць сусвет.
Але не будзем далёка сыходзіць ад літаратуры. А менавіта – ад сучаснага нашага ў ёй быцця. Што мы назіраем? Ці ёсць у ёй шматпалярнасць, спаборніцтва, а значыць, і развіццё? Ну, з савецкай літаратурай усё ясна – было, па сутнасці, адно ўмоўнае выдавецтва, адна ідэалогія. Вынік навідавоку – літаратура савецкага перыяду імкліва забываецца ў наш час, бо вартага, мастацкага там – па пальцах пералічыць. Званні народных, заслужаных, тэтралогіі і пенталогіі не выратавалі ад тлену.
Дык вось, фармальна цяпер у Беларусі ёсць розная, шматпалярная літаратура. Але па факце – тое, што мы бачым, – яна не развіваецца, выглядае застыла. Чаму? Напачатку выявім гэтыя “полюсы”. Галоўны, можна сказаць, цэнтр зямлі, – холдынг “Звязда”, ён усталяваў жорсткі кантроль на дзяржаўным варштатам і трансліруе сваю ідэю. Якую ідэю, паразважаем крыху пасля. Другі полюс – гэта радыё “Свабода”, ідэя яго ясная і можа быць адразу акрэслена – махровы нацыяналізм, апрануты ў дэмакратычныя пінжакі. Каля “Свабоды” тусуюцца літаратары самага “непрымірымага” напрамку, яны ўжо адной нагою на Захадзе. Многія рэальна там і жывуць. Пры “Свабодзе” выдаюцца кнігі, цякуць грашовыя патокі. Але асноўны накірунак усё ж – радыёвяшчанне і сайт.
Трэці полюс літаратуры – часопіс “Дзеяслоў”, які абраў сярэднюю пазіцыю паміж упёртымі холдынгам і “Свабодаю”. Часопіс друкуе практычна любога літаратара Беларусі, у яго, наколькі я ведаю, няма чорных спісаў. Пазіцыя канфармісцкая, але не церпяць там крайнасцяў, напрыклад, гамафобіі, ксенафобіі. Менавіта з гэтай прычыны ў празаіка Юры Станкевіча ўзнікалі праблемы з публікацыямі ў “Дзеяслове”. Самой моцнай часткаю часопіса з’яўляецца публіцыстыка, прычым яна не мае яўнага апазіцыйнага ўхілу. Там проста друкуюць мемуары і разважанні вопытных літаратараў, якія па розных прычынах аддаліліся ад холдынгу “Звязда”. Але галоўнае тое, што “Дзеяслоў” ёсць пляцоўкаю СБП, недзяржаўнага саюза пісьменнікаў.
Цяпер паспрабуем выявіць ідэі, ці хаця б ідэалагічныя вектары пазначаных трох полюсаў нашай літаратуры. З холдынгам “Звязда” ўсё досыць проста – ідэалогія мажорная, кірунак – на Ўсход, да Расіі, да савецкіх каштоўнасцяў, ажно да сістэмы савецкага адбору ў літаратурныя класікі – праз чыноўныя пасады. Адначасова СПБ і “Звязда” гатовыя абдымацца з усім светам, акрамя ЗША і цывілізаванай Еўропы. Кітай, Казахстан, Кіргізія і г.д. – іх таварышы дарагія. Але за гэтай мажорнай ідэалогіяй хаваюцца чорныя спісы літаратараў, забаронныя літаратурныя тэмы, практыкуецца метад замоўчвання сучаснасці, каб народ, чытачы, не прывядзі Божа не падумалі, што ў нас не ўсё так шакаладна і мармеладна. Усё, што хоць крыху пахне Захадам, не дапускаецца ў друк. Апошняе, разам з замоўчваннем тэмы сучаснасці, прывяло не проста да збяднення празаічных твораў, якія друкуе холдынг, – адтуль практычна выпала тэма горада, урбаністычная; літаратары пабеглі назад у вёску, ва ўспаміны, у гісторыю, у казкі. Ясна, што гэта тупік у трэцім тысячагоддзі. І ясна, што гэта адна з прычын заняпаду прозы.
Стрыжнявую ідэалогію часопісаў холдынгу я б назваў пазіцыяй “як бы чаго ні выйшла”. Гэта вядзе да падмены жывога літаратурнага працэсу яго імітацыяй. І яшчэ важны момант. Памятаеце, з чаго мы пачалі артыкул? Са спаборніцтва, барацьбы. Але ж холдынг не палемізуе і ідэалагічна не змагаецца са сваімі апанентамі, іншымі полюсамі літаратуры – з “Дзеясловам” і “Свабодай”, ён робіць выгляд, што іх няма. Іх папросту не ўзгадваюць. Шыкоўная пазіцыя! А галоўнае, лёгкая, бестурботная.
Радыё ж “Свадоба” і прыкормленыя ім літаратары, наадварот, памінаюць холдынг “Звязду” пастаянна. Прычым нядобрымі словамі. Але ідэалагічнай барацьбы і палемікі там таксама няма. Там ідзе адзін тон, адна нота негатыву і крытыкі. То бок усё, што робіцца ў афіцыйнай літаратуры, – лухта і дрэнь. А ўсё, што адбываецца ў Беларусі, – кепска. Любы факт, любую падзею ў нашай краіне “Свабода” выварочвае на адзін манер – трагедыя, у якой вінаваты ўлады і Лукашэнка. Гэтак яны існуюць дзесяцігоддзямі і, відаць, някепска існуюць. Памятаю, за адзін запісаны верш на “Свабодзе” пры канцы 90-х я атрымаў 30 долараў – суму, роўную маёй тагачаснай пенсіі.
Аднак не станем зазіраць у чужыя кішэні. Важна, што “Свабода” адпрацоўвае свой хлеб так, як ёй загадвае Захад. Там тыя ж лозунгі, што ў холдынгу “Звязда”, толькі вывернутыя да наадварот. Дзе ў адных мармелад, у другіх такога ж колеру дзярмо. І тыя і другія зводзяць нас ад рэальнасці – расказваюць пра такія краіны, якіх у прыродзе няма. У адных светлыя ўсмешкі на фота, радасць, абдымкі, вешаюцца медалі і раздаюцца граматы, друкуюцца бясплатныя кнігі маладых. У другіх – ідэал уяўнай краіны, дзе ўсе абавязаны гаварыць па-беларуску, і толькі. А калі не – то хоць расстраляйце нязгодных. Тон сектанцкі, суровы, упёрты. Заходнія “каштоўнасці” гвалтоўна навязваюцца слухачу, чытачу. Няма жадання ісці на дыялог, грунтоўна палемізаваць. Людзі адпрацоўваюць грошы. Граюць у сваім тэатры аднастайныя ролі.
Часопіс “Дзеяслоў” больш хіліцца да беларускай культуры. Друкуюць, паўтаруся, усіх, чые творы не носяць крайніх напрамкаў. Але і там знаходзяцца “экстрэмальныя” аўтары – Някляеў і Хадановіч, замешаныя і ў “Свабоде”, і дзе заўгодна. Але ж, спадары, будзе ўважлівыя! Нацыяналіст Хадановіч спакойна выкладае ў БДУ, а палітычны апазіцыянер Някляеў друкуецца ў “Савецкай Беларусі” пад псеўданімам. Мала таго, на ток-шоў, дзе абмяркоўваўся стан беларускай літаратуры, Хадановіча, Пятровіча (галоўнага рэдактара “Дзеяслова”) пасадзілі на адну лаву з Чаргінцом і Сівец. Яны ветліва ківалі адно аднаму, жартавалі.
І вось тут мы падкрадваемся да галоўнага: няма ў нашай літаратуры ніякай ідэалагічнай барацьбы, асноўная, скразная яе ідэя – выжыванне наменклатурнай касты. Каста літаральна пранізвае “Свабоду”, “Савецкую Беларусь”, “Дзеяслоў” і “Звязду” сяброўскімі, роднаснымі, сямейнымі і ўзаемавыгаднымі сувязямі. Адны і тыя ж асобы вынікаюць то там, то тут з выступленнямі, кніжкамі (не за свой, зразумела, кошт). Наменклатурная эліта, па вялікім рахунку, – недакранальная. Яна друкуецца і раскашуе там, дзе ёй выгадна. Паўсюль і заўсёды.
Уладзімір Арлоў яшчэ пры канцы 90-х цудоўна друкаваўся ў “Нёмане” і “Мастацкай літаратуры”. Потым стаў зацятым нацыяналістам і дэмакратам – балазе на “Свабодзе” жонка рэдактарам. Як трэба, то стаў і вялікім паэтам; выдаючы свае публіцыстычныя нататкі за вершы, ён атрымаў у дэмакратычнай сумленнай “Эўропе” важкую грашовую прэмію як лепшы беларускі паэт. Так што пра ідэі давайце не будзем. Ніякіх ідэй у беларускай літаратуры, акрамя асабістай выгады, не прасочваецца. І ніякага развіцця з гэтай прычыны няма. Бо каб цябе чулі, патрэбная высокая галасістая пляцоўка. А ўсе яны занятыя. Таму калі хочаш стаць вядомым пісьменнікам – увайдзі ў Касту. (Ды хто ж цябе пусціць…) Пасябруй там з патрэбнымі людзьмі, ажаніся правільна, адным словам – выверніся неяк, інакш прападзеш.
Барацьбу ідэй у нас падмянілі барацьбой кашалькоў і ўтульных крэслаў для задніц. Гэта не тое, каб сумна, а дае глебу для разважанняў і выбару стратэгіі дзеянняў. Пралаз у наменклатуру, як паказала гісторыя, шлях тупіковы. Усе яны на слыху толькі пры крэслах. Сыходзяць, паміраюць – за 10, 20 гадоў сціраюцца іх імёны. І самае пацешнае, што яны гэта ўсё самі ведаюць. Але як наркаман, што забівае сябе кожнай дозай, ужо не ў сілах спыніцца, так і наменклатура наша не можа ніяк наталіцца сваёй уладаю. Яшчэ, яшчэ, яшчэ кніжак… Завалім краіну макулатурай. Сапраўды, як апантаныя дэманам.


ЛіМаразм-35

Узяць сябе ў рукі

Часопіс “Полымя” лічыцца флагманам беларускай літаратуры. То бок там друкуюць – як здагадваецца чытач – “усё найлепшае, самае таленавітае” і г.д., што ёсць у Рэспубліцы Беларусь. Але на бяду, як і “ЛіМ”, “Полымя” практычна ніколі не мела свайго крытыка, таму рэдактары нашы распяразваюцца данельга, паступова ператвараючы мастацкі часопіс у пантэон класікаў савецкага часу.
 
Многія думаюць, што я жартую ў “ЛіМаразме”, або злосна наязджаю на нашы выданні. Але сам здзіўляюся: і хацеў бы прыдумаць, зрабіць нейкую нацяжку, а не магу. Рэчаіснасць перасягае мае фантазіі.
 
Давайце тады прабяжымся па №1 за гэты год нашага флагмана. Сучаснасцю тут ані пахне. Уражанне – 70-я гады СССР. І па ўзроўні, і па імёнах, і па ўзросце аўтараў.

 
Пералік імёнаў: Васіль Гігевіч, Васіль Зуёнак, Ганна Навасельцава, Ганад Чарказян, Тамара Бунта, Станіслаў Валодзька, Мікола Лобан, Серафім Андранюк, Валянціна Локун, Алесь Бадак, Алесь Карлюкевіч, Юлія Алейчанка.
 
Як вам? Тлустым я вылучыў літаратараў, якія рабілі сабе кар’еру яшчэ за савецкім часам. Аспрэчце. Да таго ж артыкул Валянціны Локун – пра казкі (зноў казкі!) кіраўніка “Звязды” Алеся Карлюкевіча. Высновы рабіце самі. Я толькі пералічыў.
 
Цяпер: аповесць Васіля Гігевіча анансуецца як “казка”. Апавяданне Ганны Навасельцавай – “магічны трыпціх” (то бок таксама казка). І яшчэ адно малое апавяданне Тамары Бунта можна пазначыць як сучаснае. Вось і ўся проза за месяц ад “флагмана”. Добра ён люструе сучаснасць?
 
Далей пра “паэзію”. (Чаму бяру ў двукоссе, чытач пасля здагадаецца)
 
Ганад Чарказян. 81 старонка. У біяграфіі – працаваў у выдавецтве “Мастацкая літаратура”. Ясна. Нарадзіўся ў 1946 г. Пераклад яго вершаў зноў жа выканаў савецкі класік Рыгор Барадулін.
 
Першая страфа:
 
Заспаны туман над ракой
Мастом паяднаў берагі.
Ацэньваюць чайкі спакой
Хмурынкамі светлай тугі.
 
Туман, які паяднаў берагі, – выдатна, вобразна, хораша. За выключэннем таго, што па-беларуску правільна “мостам” (гл. тлумачальны слоўнік).
А вось як могуць чайкі ацэньваць спакой “хмурынкамі светлай тугі” – я ўсе глузды вывернуў, а не скумекаў.
 
Другая страфа:
 
Мой горад, ты мне дарагі,
Як гор незабыўных матыў.
Я песняй злучу берагі,
І сэрца, што лёс разлучыў.
 
Метафара першых двух радкоў даволі банальная, але вушы не рэжа. А вось затым злучвае аўтар (перакладчык) берагі песняй – здавалася б, якая знаходка!.. Каб гэта тут жа не брыдзілася тым, што яшчэ злучаюцца берагі і “сэрца, што лёс разлучыў” (з кім разлучыў, як, навошта – не паясняецца, атрымліваецца бязглузда.)
 
Трэцяя страфа лепшая за папярэднія:
 
Шляхі на ўзаемнасць наўпрост
Ідуць,
Каб не збочыць нідзе.
Кахання вясёлкавы мост
Ступіць не дазволіць бядзе.
 
Але першы радок – канцылярызм, грувастка, нібы гэта ўзаемнасць не кахання, а эканамічных сувязяў.
 
Выберам яшчэ верш.
Напрыклад:
 
* * *
 
Не магу ісці на паляванне –
Дзеці ёсць
І ў птушак, і ў звяроў.
Раптам на зямлі самотна стане
Без яе спаконных жыхароў.
 
Не магу рыбачыць –
І ў затонах,
І ў глыбінях – ненадзейны схоў.
Рыба плача –
І ад слёз сцюдзёных
Акіян выходзіць з берагоў.
 
На іскрыста-сонечных вяселлях
У маёй душы цвіце вясна.
Асушыць люблю паўнюткі келіх
За здароўе маладых
Да дна!
 
Слова “спаконных” арфограф падкрэслівае як чужароднае. Яго ў мове няма, перакладчык яго выдумаў сам.
 
Увесь тон верша – фальшывы. Калі так шкадуеш жывёл ды птушак, навошта ходзіш у краму і мяса купляеш? Або аўтар вегетарыянец? Тады выбачаюся. Але розніцы не бачу, у магазіне ты рыбу купіў ці забіў на рыбалцы. Інакш мы далёка зойдзем.
 
Рыба – не плача. Гэта грубая нацяжка. Дый з берагоў ад яе слёз акіян выйсці, натуральна, не можа. Ну дарослыя ж мы людзі, навошта прыдурвацца? Келіх, які пры канцы асушаецца за здароўе маладых – банальнасць. Спрачайцеся са мной. Ці падавайце ў суд за “абразу гонару” прызнаных паэтаў. Але больш трываць гэтыя падробкі пад паэзію ў дзяржаўных часопісах я не магу. Каб гэта “тварылася” ціха, ды за свой кошт – ніякіх прэтэнзій.
 
Далей, 58 старонка, Васіль Зуёнак, Нарадзіўся ў 1935 годзе. Лаўрэат прэмій Ленінскага камсамола, Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Купалы.
 
Вершы – цяжкія. Ствараюць даўкі настрой. Меланхолія, паняверка, роспач. Філасафічнасць і дастатковае майстэрства аўтара не выратоўваюць.
 
* * *
 
Таго, што абяцаў мне Бог,
Што меўся даць – заўжды і ўсюды,
Я зберагчы жыццём не змог
І, пэўна, смерцю не набуду.
 
Каму і што віноўны я?–
Не скажа продак, і нашчадак
Не ўзнае. А віна – мая,
І сэрца паліць мне няшчадна.
 
Калі на дзве душы адну
Пакутна лёс рассек аднойчы –
То холад вечнасці крануў
І абяскрыліў дар прарочы.
 
Калі на свет душы другой
І рэха ўжо не прыгукаю,
Перад сусветнаю смугой
Я ў Бога ласкі не шукаю.
 
І калі ўсё вярнуць мне зноў
Зямным Ён прапануе коштам,
Я не прыму мінулых сноў –
Спытаю толькі: «А навошта?..»
 
Тут сам верш сцвярджае мае высновы, не дадаць не адняць. Адзначу толькі, што “ўзнае” – гэта цвёрды русізм, і рэдактары гэта ведаюць, але правіць не смеюць, так яно і шугае ў школы і БДУ. “Навошта трывожыш старых, нягоднік?!” – папракнуць аўтара “ЛіМаразма”. А навошта яны гэта друкуюць, спытаюся я ў адказ. Дый занадта многа “старых”, настолькі многа, што маладых дзесяцігоддзямі не праглядваецца за іх набыткамі савецкіх часоў. Нічога асабістага. Зуёнак неблагі паэт. Чытаў нашмат лепшыя яго падборкі.
 
Верш Станіслава Валодзькі (нар. у 1956 г.) “Беларусі” ўражвае не па-добраму.
 
О, Беларусь, – мая краіна,
Мой ад калін чырвоны кут.
Мне медунічна і палынна
Было ў дзяцінстве колісь тут.
 
Што за лозунгі ў трэцім тысячагоддзі, што за кепскі густ?
Ну ладна. Далей:
 
І зараз сонечна і хмарна
Бывае ў роднай старане.
Ў чырвоны кут пасадзіш, –
Як госця лепшага, мяне.
 
“Родная старана” – таксама даўно штамп. Але хвалюе другое: звярніце ўвагу на трэці радок “Ў чырвоны кут пасадзіш,”… Што за выбрык такі ў акадэмічным часопісе? Дзе рыфма, дзе рытм? Такое ўражанне, што вярстальшчык напартачыў і вышмаргнуў гэты радок з іншага верша. Як так, спадары рэдактары? Калі будзем сур’ёзна ставіцца да сваёй працы? Ужо гаротнага паэта нават не вінавачу. Вы ўжо пакрываецеся мохам зусім, бегаючы навыперадкі, хто з вас, наменклатуры, часцей свае творы выдасць. Не трэба ўжо зусім на галаву нацыянальнай літаратуры какаць. Вазьміце сябе ў рукі.
 
Напаследак: “Полымя” патрапіў пад гарачую руку амаль выпадкова – я планаваў рабіць агляд апошняга “ЛіМа”, але не змог, няма за што там зачапіцца пяру. Мерцвячына. Схаластыка. Пустапарожняя балбатня. А галоўнае, апускаюцца рукі – ты распінаешся два месяцы, выпраўляючы іх недахопы, а яны нібыта не чуюць (хоць ужо Пазнякоў інтрыгуе, каб мяне выперлі з СПБ), настолькі ўпёртыя. Лепш спляжыць усю беларускую літаратуру, чым згубіць свае крэслы, выслужваючыся перад Кастай? Добра. Так і запішам. Аднак спакою дакладна не дам. Будзеце хадзіць вось такімі аблітымі крытыкай, як памыямі. Хай людзі глядзяць.


ЛіМаразм-36

Давайце падумаем

Давайце падумаем, як ліквідаваць крытыку. Не, не так, як прыдушылі цяпер, а каб ніводная жаба ні з адной купіны нашага балота не вякнула. Каб навечна заткнуць усіх незадаволеных… Але як? Думалі, што адзін – чалавек, арганізаваў прыгожы сайт, дзе мерыўся крытыкаваць канструктыўна, як мы думалі – хваліць, вышукваць залатыя зярняткі, нюансы вытанчаныя, рэкамендаваць для чытання і вывучэння нашы глыбакадумныя творы… А ён, што? Замест гэтага пачаў крытыкаваць дэструктыўна. Дык ладна б – дэструктыўны тых, каго можна! Ён пачаў каго нельга чапаць! Цярпелі, цярпелі, прасілі, прасілі, угаворвалі адумацца. Аж – не, працягваў тузаць людзей, якія самыя таленавітыя, здольныя і пісьменныя ў Рэспубліцы. Што пацверджана і званнямі даўно, і медалямі, а галоўнае – літаратурнымі крэсламі. Ну і праўда, хто ж на крэсла пасадзіць няздольнага? І праўда, ці можа пайсці дзяржаўная ўзнагарода нявартаму? А калі ўжо пастаўлены штамп “выдатна”, то не смей нават заікацца і сумнявацца. Гэта ўжо падрыў аўтарытэта – гэта супроць нас усіх! Карацей, цярпелі доўга і папярэджвалі. У выніку – выключылі са сваіх шэрагаў. Аднак… не перастае сайт змяшчаць непраўдзівыя і неканструктыўныя матэрыялы, прычым робіць гэта яшчэ боль зацята. Ну як быць з такімі людзі?
Пачалі крытыкаў, што на сайт папісваюць гадасці, мы купляць, перавабліваць. Куму кніжку паабяцалі выдаць, каму ў часопісы нашы зялёнае святло далі, каго на тэлеперадачу шаноўную запрасілі, каго залюлялі размовамі нашы інструктары. Гэтак зніклі амаль усе крытыкі з заганнага сайта. Але… Артыкулы ўсё яно вылазяць штодня і абліваюць нас брудам, прычым б’юць па самых балючых кропках. Што, маўляў, выдаём мы толькі сябе мы за дзяржаўны кошт, жонак і родзічаў, што ўсё ў нас павязана і шыта-крыта (няпраўда ўсё, далібог, не для сябе, для айчыны стараемся!). Што рэдактары нашы нейкія некампетэнтныя, што прыйшлі яны з ніадкуль, без імя пісьменніцкага зусім, з нейкіх іншых сфер чалавечай дзейнасці. Тыцкаюць нас паганыя крытыкі ў памылкі ў тыднёвіку ды часопісах, гавораць што чорнае гэта чорнае, а белае гэта белае. Паказваюць нашу некваліфікаванасць, маўляў, гнаць такіх трэба з пасадаў. А самае балючае, што абнародавалі яны нашы хлебныя месцы, папракаюць, што замнога кніг у нас выходзіць, ды ўсё вялікімі тыражамі, ды ўсё за дзяржаўны кошт, ды пайменна далі! Э-хе-хе… А вы ведаеце, гарлапаны, што ў Беларусі такія адказныя кнігі для школы і ВНУ давяраюць толькі самым здольным і адказным людзям? Падумайце, чаго не вам даверылі, крытыканам, а нам, рупліўцам. І наогул не лазьце ў чужыя кішэні, атрымаеце па руках.
І што, скажыце, рабіць з гэтымі гарлапанамі? Па тэлефонах ужо званілі мы ім, угаворвалі, на кватэру на перамовы прыязджалі сваёй брыгадай, на сайце сваім ананімкі супроць гэтых неслухаў вешалі. Ну не хочуць угаманіцца. Давайце прыдумаем, спадарства і грамадства, як ім раты затуліць. Пугай ці пернікам – вось пытанне пытанняў.
А стаў там адзін наняты, зусім невядомы і пакрыўджаны сваёй невядомасцю, з дазволу сказаць, пісьменнік лютую рубрыку весці. Дзе паважаных людзей сцябае, высмейвае, ацэньвае несправядліва. А хто яму права на тое даў?! Ты, смаркач, дарасці да іхніх гадоў, прайдзі праз СССР, праз агонь і медныя трубы, а тады вякай! Знайшоўся спецыяліст! Сказана табе – лаўрэаты, значыць, гэта не з бухты-барахты яны лаўрэаты і патрабуюць паважлівага да сябе стаўлення, то бок крытыкі канструктыўнай, якая не ўніжае, а наадварот, узвышае і ўзвялічвае. Ты што, самы разумны ў нас? Плюнуць на грамаду захацеў? А ўтрэшся, калі ўсе мы разам ды харкнем?
Зрэшты, мы такую лухту не чыталі б і на яе не зважалі б. Ды вось закавыка: моладзь філалагічная, гэтай годная змена наша, на бяду ў кампутары лезе і чытае гэтую несправядлівую крытыку. Куды бацькі толькі глядзяць! А потым, падманутыя гэтым невядомым непрызнаным пісьменнікам, хіхікаюць к калідорах БДУ, сцябуцца з выкладчыкаў нашых. Гэта ж паніжэнне аўтарытэту дзяржаўных людзей, наўмысная падрыўная дзейнасць. Да таго ж – няпраўда ўсё і паклёп. Мы светлыя, чыстыя людзі. І моладзь адпаведна выхоўваем. І жадаем, каб яна нас паважала. Не смейце збіваць яе з тропу! Сказалі мы, што савецкая беларуская літаратура – найвялікшая літаратура, значыць, ёсць на тое падставы, нездарма ж два інстытуты літаратурныя шчыравалі дзесяцігоддзямі! Вы што, крытыканы, разумнейшыя, чым акадэмікі? Не смяшыце нашы тапачкі, адным словам. Замаўчыце па-добраму, калі не хочаце замаўчаць па-ліхому навечна. З выскачкамі ўсялякімі і прыдуркамі мы разбірацца ўмеем. Потым прасіцца абодва будзеце ў наш саюз, каб апублікаваць апавяданне раз на тры гады, а не пусцім ужо, позна будзе!


ЛіМаразм-37

Збіраць тыражы...

На сайце “Літкрытыка” ёсць цікавы артыкул трохгадовай даўнасці – “Критика в «ЛіМе»: ветхая и агрессивная” (А. Новікаў), дзе паказваецца надзвычайнае: на старонках тыднёвіка аўтар уступае ў перапалку з крытыкам яго твора. Гэта Генадзь Аўласенка, які аказаўся абражаны рэзкімі выпадамі ў бок сваёй фантастычнай аповесці ад маладога і задзірыстага Дзяніса Марціновіча.
Вось пачатак адказу:

Генадзь АЎЛАСЕНКА

Пра пытаннні без адказаў («ЛіМ», №12-2012).

Гэты артыкул атрымаўся ў мяне зусім выпадкова. Пасля таго, як прачытаў у восьмым нумары «ЛіМа» агляд студзеньскіх літаратурных часопісаў. У iм Дзяніс Марцшовіч аналізуе маю фантастычную аповесць «Переступив черту». З аднаго боку, такая увага прыемная, з другога ж…

У самым пачатку свайго аналізу пад сімвалічнай назвай «Каму належаць акуляры» Дзяніс Марціновіч адзначае «стабільна высокі ўзровень празаічнай часткі часопіса». I тут жа дадае, што «у кожнага правіла, на жаль, бываюцъ выключэнні. Ix праявай стала фантастычная аповесць Генадзя Ауласенкі».

Далей аўтар з іроніяй і сарказмам даводзіць нам, што з усімі пахваламі і рэверансамі ад крытыка наконт аповесці ён згодны, а вось з усімі заўвагамі – не, бо яны неканструктыўныя. І даказвае.
Мы ж, чытаючы артыкул Аўласенкі, проста здзіўлены – абсалютна не бачна, за што крыўдзіцца на рэцэнзента, бо нічога страшнага той не натварыў. Кампліментаў адваліў кучу. Палаяў мякка.
Аднак важна не гэта. А тое, што тры гады таму ў “ЛіМе” было нейкае падабенства жывога літаратурнага працэсу. Можна было не толькі крытыкаваць вядомых пісьменнікаў (а Аўласенка дастаткова вядомы), але і даваць тым уступаць з крытыкам у двубой. Нам гэта цяпер дзіка, бо чытачы “ліМаразма” даўно звыклі да іншага – або да адсутнасці ў “ЛіМе” крытыкі наогул, або да кампліментарных і рэкламных рэцэнзій на кнігі сілавікоў. А між тым яшчэ з канца 90-х у тыднёвіку практыкавалася публікаваць допісы незадаволеных кпрытыкамі аўтараў. Гэта была норма. І чыталася гэта цікава. Канешне, нікому не давалі разгуляцца і ўступаць у працяглую лаянку з нумара ў нумар. Інакш бы тыднёвік ператварыўся ў бруднае месца. Аднак адзін раз асабліва ўзбуджаным і незадаволеным аўтарам выпусціць пару давалі.
“ЛіМ” жа новага ўзору змяніў тактыку і стратэгію. “Ах, вы не задаволены крытыкай? Дык не будзе яе наогул!” Так таму і быць. Вырашаюцца шмат якія праблемы. Не прыбягаюць у кабінеты пакрыўджаныя аўтары, не патрабуюць абвяржэння несправядлівых на іх пападкаў, не парабуюць адрасы і тэлефоны крытыкаў, каб з імі разабрацца сам-насам. Ніхто не фіскаліць у міністэрствы. На крэслах сядзець стала спакойна.
Але зусім зняць рубрыку “крытыка” нельга, бо як будзеш справаздачу ў міністэрствы рабіць. Таму пад гэтай рубрыкай друкуюць 1) юбілейныя артыкулы 2) інтэрв’ю літаратараў 3) рэкламу прадукцыі “Звязда” 4) літаратуразнаўўства 5) краязнаўства 6) гістарычныя артыкулы 7) успаміны 8) філасофскія выступы Грышчук і Лапіцкай, супрацоўніц аддзела крытыкі (без канкрэтных імёнаў і твораў сучаснікаў).
Праблема вырашана і лімаўцаў можна павіншаваць. А што там нейкі Южык на сайце бурчыць, што гэта не крытыка, дык не слухайце вы яго. Папісана на “крытыка” – значыць крытыка! І баста. І ешце чытачы тое, што вам даюць. Прычым спрачацца немагчыма – лімаўцы па-філасофску пашырылі паняцце літаратурнай крытыкі, і дакажы цяпер, што гэта не так. («Плюнь в глаза – скажут, божья роса»)
А між тым пытанне сур’ёзнае і ўказвае на дэградацыю тыднёвіка, а за ім – і ўсёй нацыянальнай літаратуры. Наяўнасць або адсутнасць крытыкі бягучага літпрацэсу ёсць лакмусавай паперкай жывой (або мёртвай) літаратуры. Гэта аўтаматычна цягне за сабой ператварэнне не толькі “ЛіМа”. а і ўсіх часопісаў (мы нядаўна паказвалі на прыкладзе “Полымя”) у суцэльны гістарызм, краязнаўства, літаратуразнаўства, мемуары і творы класікаў савецкай пары. У прыродзе ўсё развіваецца павольна, і здаецца амаль статычным: жывёльная царства замерла ў тысячагоддзях, не развіваецца, камяні здаюцца вечнымі, як і мора і неба. А вось у чалавечым соцыуме ўсё на парадкі хутчэй. Як толькі спыніў развіццё, у тую ж секунду пачынаеш дэградаваць. Прычым гэта тычыцца не толькі чалавечых суполак, а і кожнага чалавека. Няма мэты паляпшацца і паляпшаць усё наўкола – будзеш мінімум у апатыі, а максімум у магіле.
Таму мы дастаткова выразна паказалі на прыкладзе абуранага Аўласенкі дынаміку развіцця тыднёвіка. Прынамсі тры гады таму крытыка ў “ЛіМе” была! Значыць, не ўсё яшчэ забыта, і для абуджэння ад сну трэба некаму даць лёгкую аплявуху, а то і выспяткам зрушыць з сядзячага месца. І працэс пойдзе, будзьце ўпэўненыя!
У апошнім “ЛіМе” усё тое самае – крытыкі няма. Але прага гістарычных артыкулаў настолькі шырокая, што супрацоўнікі выскачылі ўжо на 12 старонку, якую так і назвалі “гістарычны пляц”, дзе з задавальненнем аналізуюць творы польскага пісьменніка Сяргея Пясецкага, называючы яго беларуска-польскім, бо нарадзіўся на тэрыторыі Беларусі. Мы ўжо ведаем прысвойванне беллітам сабе і Міцкевіча, і Баршчэўскага, і Дастаеўскага нават. Гэта, безумоўна, прыемны занятак – прысабечыць гатовае і раскручанае. Куды прыемнейшы, чым разбірацца ў творах брыдкіх і дробных сучаснікаў. Бо там ты карыстаешся чужымі мазгамі (нехта за цябе адкрыў і раскруціў), а тут трэба свае падключаць (а раптам памылішся? – засмяюць потым).
Адзінае, што мяне пацешыла ў “ЛіМе”, – гэта гутарка са старшынёй гродзенскага аддзялення СПБ Людмілай Кебіч.
Далібог, раней ніколі пра такую паэтку не чуў, колькі жыву ў белліце. Але наслухаўся апошнім часам шмат як пра чыноўніцу. То бок без пасады гэта быў бы абсалютна бляклы і незаўважны творца. Нічога асабістага. Кажу як думаю.
Напачатку гутаркі мы, як заўсёды, даведваемся, што Кебіч узнагароджана медалём Францыску Скарыны. Цікава, а гэта ўсім старшыням аддзяленняў СПБ такія медалі вешаюць? Але паэтка ставіцца да ўзнагароды ўсур’ёз:

Да ўзнагарод стаўлюся не тое што абыякава, а проста роўна і спакойна. Лічу, што яны ў нейкай ступені вызначаны лёсам і дарма не даюцца. Любую ўзнагароду, а тым больш медаль Францыска Скарыны, успрымаю як знак, пацвярджэнне таго, што іду правільна абранай дарогай, добра раблю сваю справу, патрэбную іншым людзям, што мая праца заўважана. Шчыра ганаруся іншым: тым, што ў нашай краіне ёсць такая ўзнагарода, таму што Францыск Скарына застаецца і сёння, праз 525 год, зоркаю першай велічыні на небасхіле нашай нацыянальнай культуры. Несумненна і зразумела, што атрымаць медаль, названы імем беларуса, які дасягнуў неверагодных ведаў у многіх галінах навукі і культуры, вельмі прыемна.

Мы ж літаратары, як дзеці малыя. Мала кніжку нашу выдаць, в ымедальку яшчэ павесьце, вымпел у рукі, значок на грудзі і… ну яшчэ хаця б цукерачку якую ў рот, карамельку. Гэта натхняе.

Далейшае гаварэнне ад Кебіч асабіста мне – як мёд у вушы:

Акрамя класічнага паняцця, лічу, што пісьменнік — гэта і той чалавек, які мае ўласны погляд на з’явы і падзеі. І гэты погляд супадае з думкамі і надзеямі людзей, народа, калі гаварыць высокім складам; пісьменнік з’яўляецца выразнікам гэтых поглядаў і думак. Таму ён павінен быць праўдзівым і адважным, справядлівым і годным, не кажу пра тое, што гарачым, свядомым і шчырым патрыётам сваёй радзімы.

Ну, хіба не пра каманду сайта “літкрытыка” палымяныя словы паэткі? Хіба не гэтым мы якраз і займаемся?

Потым мы даведваемся, што сітуацыя з выданнем кніг у краіне “крыху зрушылася” і:

Тое, што сітуацыя з кнігавыданнем у краіне крыху зрушылася з месца, абнадзейвае, напэўна, усіх пісьменнікаў. Што датычыць нас, дык за мінулы год пісьменнікі Гродзенскага абласнога аддзялення выдалі 21 кнігу, з якіх 16 — у дзяржаўных выдавецтвах. Праўда, нашы аўтары дапамагалі збіраць тыраж і распаўсюджваць свае кнігі, але ж калі творы пісьменніка хутчэй трапяць у бібліятэкі ды ў рукі чытачоў, аўтару гэта будзе і на карысць, і на радасць.

Так, Гродна горад маленькі, Мінску не роўня. І таму лічбы ад Кебіч уражваюць не так, як лічбы ад Пазнякова. У таго проста гамерычная колькасць кніг за год выдаецца! І тым не менш, што мы чуем? Ізноў – збіраць тыраж мусяць простыя аўтары, ізноў бегаць упрошваць бібліятэкараў. Яшчэ заставалася б і аплаціць друк сваёй кнігі, забраць наклад і зваліць яго пад канапу. Ведаем жа мы цяпер, што ў буйных чыноўнікаў ад літаратуры ўсё значна прасцей – бух, і дзесяцітысячны тыраж да людзей паляцеў, а ганарар вялізны – у кішэнь; і не пытаюцца яны ў бібліятэк, ці хочуць тыя іх кнігі браць; як рэкет якой наязджаюць – бяры і кладзі на паліцы. І з “Белкнігай”, з кнігарнямі гэтак сама. Так што пра збіранне тыражоў і заказаў – гэта байкі, не слухайце. Ніколі чыноўнікі не зважалі на заказы на іх творы, а проста выдавалі сябе і завальвалі Беларусь фаліянтамі.
Над гутаркай з Кебіч заўважыў артыкул пра Марыю Кобец, пра якую ўжо неаднойчы пісаў, пазітыўна ацэньваючы яе паэзію. Прыемна, што рабіў гэта, будучы з ёй незнаёмы, крыху пазнаёміўся ўжо потым. Парадаваўся, што, як аказалася, Марыі на пачатку кар’еры дапамагаў яе зямляк Валерый Грышкавец. Гэтым разам артыкул прысвечаны паездцы Марыі Кобец у Сербію на паэтычны фестываль. Заўважу, што па запрашэнні яе маскоўскіх сяброў. Не СПБ такія паездкі арганізоўвае сваім падапечным.

Марыю Кобец, якая жыве і працуе на Піншчыне, добра ведае чытач «ЛіМа». Вершы таленавітага аўтара прыцягваюць, палоняць яркімі вобразамі, параўнаннямі, цеплынёю. Паэтэса адкрывае для сябе і іншыя сусветы. Сярод яе перакладчыкаў на рускую мову — маскоўская і адначасова беларуская, мінская паэтэса Любоў Турбіна. А яшчэ сярод творчых памкненняў і зацікаўленняў Марыі Кобец — Сербія, сербская літаратура. Пра гэта і пойдзе гаворка.

Па мне, дык не ўяўляю, як могуць паразумецца паэты розных краін і моў, і для чаго праводзяцца паэтычныя фестывалі. Бо паэт звернуты найперш да свайго народа. Такая ў яго прафесія. Нават бардаўскія фестывалі праводзяцца пераважна на адной мове, хоць музыка лучыць як бы ўсіх і нібыта ўсім зразумелая. Але як зразумець паэзію на мове, якой ты не ведаеш? Зрэшты, калі людзям падабаецца, значыць, у гэтым ёсць сэнс.


ЛіМаразм-38

Светлыня і свабода

Невялікая падборка вершаў Навума Гальпяровіча змешчана ў №9 “Полымя” за мінулы год.
Навум Гальпяровіч аўтар толькі адзінаццаці кніг паэзіі. А ў анатацыі сказана “ды інш.”, значыць, усяго нарабіў кніг ён ад 15 да 20. Выдатны плён. Тым больш што Гальпяровіч чалавек заняты, адказны:

Працаваў уласным карэспандэнтам Беларускага радыё ў Віцебскай вобласці, намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Вожык», намеснікам старшыні Саюза беларускіх пісьменнікаў, галоўным рэдактарам каардынацыйнай дырэкцыі Беларускага радыё. Цяпер — галоўны дырэктар замежнага вяшчання Беларускага радыё.

Я шмат гадоў слухаў перадачы Гальпяровіча па радыё, яны мне падабаліся цёплым голасам вядучага, замілаванасцю яго Беларуссю, любоўю да класікаў. Сучасных аўтараў, праўда, Гальпяровіч шануе не вельмі. А папраўдзе, дык яны яго раздражняюць. Не ўсе, зразумела (ёсць і сябры), а некаторыя. Цяпер Навум вядзе некаторыя літаратурныя праекты і на тэлеканале “Беларусь-5”, ад яго залежыць, быць каму туды запрошаным або не. Такая работа.
Другі бок чыноўніка Гальпяровіча – лірычнасць натуры. Вершы, як правіла, светлыя, узнёслыя, чыстыя. Там ён адпачывае душою. Бо ў жыцці нам часцяком даводзіцца цярпець нягоднікаў, нават ім усміхацца, крывадушнічаць, ліслівіць перад начальствам, замоўчваць маладыя таленты. Гэта брыдка і непрыемна. Але такія правілы. Такое жыццё. І толькі ў вершах магчымыя светлыя і свабода. І Гальпяровіч сапраўды наталяецца словам, п’е з яго жыццядайных невычэрпных крыніц.
Першы верш падборкі паэт пачынае маленнем да слова, канкрэтна – да вершаванага радка, каб ён прыйшоў да яго:

Знайдзі мяне, радок, як ты не раз знаходзіў,
Бо то не я пішу, а ты дыктуеш мне
Таемнай вяззю слоў і безліччу мелодый,
Мігценнем зор і дрэў, што бачыцца ў акне.

Звычайна, праўда, паэтам “дыктуе” або сам Гасподзь Бог, або Муза, на благі канец – дзяржаўны бюджэт. Таму бачыцца яўнай знаходкай, што радок, які Гальпяровіч выводзіць праз клавіятуру на экран, сам і дыктуе яму сябе. Варта яшчэ ўдакладніць: мігцяць толькі зоры, або і дрэвы таксама, бо ў акне бачацца адначасова і тыя і тыя.

Далей паэт сумна прызнаецца, што радок натхняе яго на вершы ўсё радзей і радзей, бо ён ужо не юнак, няма той энергіі. Аднак папярэджвае, што порах у парахаўніцы яшчэ прысутнічае:

На жаль, усё радзей з табой у нас сустрэчы,
Бо ўжо не маладосць і не юначы пал,
Але, калі казаць, пакуль яшчэ не вечар
І ходзяць цягнікі яшчэ на мой вакзал.

У гэтай страфе ёсць ужо хібы. Слова “пал” выглядае ў беларускай мове чужародна, акадэмічны тлумачальны слоўнік яго папросту не мае. І не дзіва: гэта русізм, калька са слова “пыл”. Зашмат у страфе і непаэтычны слоў, паразітаў, я\кія тырчаць паганкамі і аслабляюць лірычны настрой. Гэта “ўжо”, “але”, “калі”, “пакуль”, “яшчэ” , “яшчэ”. Такіх слоў трэба рабіць мінімум, і тады ўсё будзе ў ажуры.

У трэцяй страфе паэт зноў заклікае радок, каб той вярнуўся:

Знайдзі мяне, радок! Давай паплачам разам
І станем на краі, і паляцім увысь!
Мы знаем, што казаць сумненням і паразам.
Мы помнім, як ляжаць сярод густой травы.

Усё тут някепска і гладка. І нават праглядаюцца пробліскі сапраўднага пачуцця, а не позы. Бо сумненні і паразы бываюць у кожнага чалавека, а сапраўдныя мужчыны не плачуць. Яны выліваюць свой боль у вершах. Сярод густой травы, у абдымках з радком, яны забываюцца, адыходзяць сумныя думкі.

І сапраўды, з кім жа, як не з братам надзейным, абняцца і паляжыць? Але жыццё не дазваляе расслабіцца і кліча ў бой. Таму Гальпяровіч бярэ радок з сабою, ператвараючы яго з брата ў посах, на які ён, спадарожнічаючы, будзе абапірацца:

Ты мой надзейны брат, ты верны спадарожнік.
Са мной ты дзеліш лёс ужо каторы год.
Ты — посах, што бярэ нястомны падарожнік
У свой бясконцы шлях сярод палёў і вод.

Адзіная невялікая хіба страфы: вельмі сумнеўная рыфма “спадарожнік – падарожнік”, гэта як у фільме “Восеньскі марафон” выкладчык Бузыкін, памятаеце, распякаў аднаго невука за рыфму “бегал – убегал”.
А ў цэлым верш светлы, аптымістычны.

Наступны верш Навума – філасофскі і спавядальны. Ён знайшоў у цягніку незнаёмага суседа, якому можна нарэшце адкрыцца. Выкласці душу. У жыцці гэта, відаць, не ўдаецца ніколі – там мітусня, там пастаянна граеш нейкія ролі. А тут:

Бывае так: з вандровак еду,
У сэрца ціснецца спакой,
І незнаёмаму суседу
Адкрыцца рады ўсёй душой.

З далёкіх вандровак па краіне вяртаецца наш паэт. Праўда, словазлучэнне “ціснецца спакой” выглядае трохі дзівосна. Спакой звычайна атуляе. агорвае душу, але ніяк не ціснецца ў сэрца, як у забіты вагон тралейбуса.
Тым больш, што ў наступнай страфе гэты “спакой” насамрэч аказваецца болем:

О, гэта прага спавядацца,
Калі ты ўласны дзеліш боль,
Калі не хочацца авацый,
А — проста быць самім сабой!..

О, як гэта важна – спавядацца, адкрыць свой боль і хоць на кароткі момант, зусім нядоўга, пабыць самім сабою!

Каб хоць на міг адчуць спагаду,
Плячо надзейнае знайсці,
Каб памагала гэта радасць
І далей крочыць па жыцці,

Невялікія хібы ўсё-ткі адзначым. Правільна граматычна пісаць – не “гэта радасць”, а “гэтая радасць”, тады б сэнс верша не тармазіўся. Але ў паэзіі такое дапушчальна. Аўтар сам выбірае паміж лянотай і якасцю. Тое самае са словам “далей”. Паэт зрабіў націск па рытму на першым складзе, што няправільна па граматыцы.
Верш нарэшце завяршаецца з аптымізмам. Паэту хочацца верыць, што свет калісьці складаўся толькі са шпал, цягнікоў, дарог, кіламетраў, сустрэч і разлук.

З надзеяю глядзець і верыць,
Што свет заўсёды быў такі:
Дарогі, шпалы, кіламетры,
Расстанні, стрэчы, цягнікі.

Што ж, неблагая мадэль сусвету.

Наступны верш выглядае натхнёна, акрылена. Але паэт дужа патрабавальны да сябе:
 
Я сцёр напісанае слова:
Яно не выспела душой,
Яно шчэ не было гатова,
Каб быць на самай справе мной.
 
Так, важна выявіць у вершах менавіта самога сябе, а не некага! Быць заўжды шчырым.
 
О, як тут быць суладным трэба
З таемнай музыкай вышынь.
З зямлёю роднаю і небам,
Дзе чысціня, прастора, сінь!..
 
Зрэшты, фраза “таемнай музыкай вышынь” задалася мне крыху зашмулянай, трохі стандартнай, што ў паэзіі атрымала паняцце “штамп”. Паэт абагаўляе і прыхарошвае радзіму. Усюды бачыць чысціню, прастору, а галоўнае – сінь, безумоўна маючы на ўвазе неба. А я вось гляджу тыдзень за тыднем у акно – а там вісяць нізкія шэрыя аблокі, затуляюць сонца, адбіраюць энергію. Не Іспанія ўсё-такі. Паэт мусіць, паводле Гальпяровіча, быць шчырым дарэшты. І калі клімат наш паганы і змрочны, то трэба так і пісаць.
 
У апошняй страфе цікавая вобразнасць: паэт спачатку гушкае слова пад сэрцам, як цяжарная жанчына, якая б падскоквала, а потым выпускае яго праз… самапіску (дакладней – клавіятуру) у палёт, як птушку.
 
Яго пад сэрцам трэба гушкаць.
Кідаючы ў агонь і лёд,
А потым выпусціць, як птушку,
У вольны і святы палёт.
 
Хораша.
 
Наступны верш Гальпяровіча прасякнуты лірызмам. Паэта натхніў, здавалася б, просты восеньскі кляновы лісток, што сарваны быў простым ветрам з простага дрэва. Але колькі філасофіі ды рэфлексій гэта выклікала!
 
* * *
Лісток кляновы апячэ далонь,
Яго ў руках разгублена трымаю, —
Нібы дарунак вечнасці прымаю,
Нібы спялю ў душы сваёй агонь.
 
Адкуль зляцеў? Бы вечны каляндар
Гартае нехта і рукой пяшчотнай
Сарваў яго для ціхага палёту
Над адзінотай маіх даўніх мар
 
Даверлівы, ласкавы, ён ляцеў,
Каб я адчуў, што не адзін на свеце,
Што неба ёсць, і воблакі, і вецер,
І кроны вечных, дужых, мудрых дрэў.
 
Што ёсць пачатак і святы выток,
Што ёсць нябачны і відушчы посах,
І на далоні злоўлены лісток,
Нібыта ліст ад сцішаных нябёсаў.
 
Кранальна. Аднак ёсць нестыкоўкі. Напрыклад, нехта “сарваў” лісток “пяшчотнай рукой”. Пяшчотнай рукой звычайна гладзяць, скажам, галаву, а не зрываюць з яе валасы. Яшчэ: “нябачны і відушчы посах” у дадзеным кантэксце напружвае. Бо на посах або абапіраюцца, або б’юць ім непаслухмяных па галаве і спіне. Канцоўка ж удалая: звычайны лісток ператвараецца ў “ліст з нябёсаў”. Што значыць паэтычная фантазія!
 
Апошні верш падборкі паэта – ужо суцэльная метафізіка:
 
Бачыў вочы нечыя ў сне,
І такі быў гэты пільны позірк,
Быццам нешта ведаў пра мяне,
Быццам слаў таемную мне позву.
Я і не пазнаў яго спярша,
Я не захаваў таго імгнення,
Толькі раптам сцішана душа
Падказала светлае найменне.
Позірк паявіўся і прапаў,
Толькі веі чуйна трапяталі
Ад таго, што нехта мне шаптаў
Вечнасці таемныя скрыжалі.
 
У першым радку, праўда, збіты рытм з-за “ў”, адна “нота” з гэтага гімну вечнасці выпала. Позірк паэт не пазнаў, але тое, відаць, быў па меншай меры анёл, бо душа падказала паэту “светлае найменне”. Найменне ёсць, а хто гэта, аўтар ад нас скрыў. Потым таемны позірк прапаў, але веі (напэўна, паэтавы) трапяталі. Такое бывае ў сне, але бачна толькі тады, калі глядзіць на нас нехта старонні. Самому ж чалавеку такое можна толькі нафантазіраваць. Або паэт выйшаў у сне з цела і назіраў сябе збоку? Але ў вушы яго нехта шаптаў ужо “вечнасці таемныя скрыжалі”. Разгортваем тлумачальны слоўнік: “скрыжаль” – дошка з напісаным на ёй свяшчэнным тэкстам. Больш значэнняў слоўнік не выдае. Тады пытанне, як можна “шаптаць” дошку з тэкстам? Можна толькі чытаць з яе гэты тэкст. Калі б паэт паставіў слова “чытаў”, то яшчэ б паўбяды. А так спатыкаешся, пачынаеш сумнявацца і агульнае прыемнае ўражанне ад лірычнага верша псуецца. Трэба быць уважлівей да сваіх тэкстаў.
 
У цэлым жа паэзія Навума Гальпяровіча далёка не слабая і, можна сказаць, станоўча вылучаецца з усяго паэтычнага мора, якім заліты нашы часопісы і тыднёвік. Тут ёсць майстэрства і лаканічнасць выказвання, што важна, а паэтычных штампаў няшмат. (Цярпець не магу доўгія занудлівыя вершы, з паўтарэннем адной і той жа думкі са стравы ў страфу.) Ёсць у Гальпяровіча і шчырае імкненне да святла, пераадольванне праз паэзію сусветнага зла – як свайго ўнутранага, гэтак і вонкавага.
 
У нумары гэтым палымянскім ёсць яшчэ вершы Віктара Шніпа і Міколы Шабовіча – не абы-якіх людзей і паэтаў. Іх, магчыма, удасца разгледзець іншым разам. А я, спадары, усё шукаю ў “Полымі” падборку хоць аднаго паэта, маладзейшага за сорак гадоў. Наіўны? Так. Але гэтая нязломная вера ў Паэзію вядзе мяне па жыцці. І вера небеспадстаўная, бо ў “Полымі” Міколы Мятліцкага я дэбютаваў з вершамі ў 35 гадоў. Як рана! Здзекуецца, падумаеце вы. Не, гавару поўным сур’ёзам. “Полымя” здавён было пляцоўкай для акадэмікаў, сакратароў і розных адказных людзей. І туды дужа рэдка дапускаліся маладыя. Гэта псіхалагічна абгрунтавана – любая чалавечая суполка (у дадзеным выпадку СПБ) імкнецца да строгай іерархічнай структуры. Каб ведалі чытачы і розныя наіўныя літаратары, хто ёсць хто. Есць флагман – “Полымя”, а ёсць выданні рангам ніжэйшыя – “Нёман”, “ЛіМ”, “Маладосць”, “Вожык” і г.д. Такая рэальнасць. А інакш парушыцца іерархія, парадак, на якім заснавана дзейнасць любой чалавечай суполкі. Успрыманне паэзіі – штука суб’ектыўная. Раптам хто падумае, што малады побач з бывалым у “Полымі” лепшы паэт? Гэта ўжо смута нейкая. А так ясна: няма маладых і левых усялякіх, а ёсць людзі паважаныя, сталыя, усімі прызнаныя. Калі паглядзець на змест мастацкай часткі гэтага нумара, то літаральна ўсе аўтары маглі б быць роўна ў такім жа складзе ў гэтым жа часопісе 20 гадоў таму. Час нібы здранцвеў.
 
Не, не падумайце чаго зламыснага. Я добра стаўлюся да Віктара Шніпа як да чалавека, дый у паэзіі некаторыя яго вершы люблю, мала таго, спрабаваў перакладаць іх на рускую мову. Да таго ж Віктар Шніп выдаў у “Мастацкай літаратуры” мой раман “Марыянеткі і лялькаводы”, самы любімы мой раман, прычым практычна без купюр і правак. Факт. Гэта, дарэчы, мая адзіная кніга за дзяржаўны кошт за 18 гадоў літаратурнай кар’еры. Шніп мяне запрашаў і ў калектыўныя зборнікі прозы, якія выходзілі ў выдавецтве, што мне было вельмі важна, бо некаторыя аповесці ў часопісах не праходзілі… Ну а паэзію Міколы Шабовіча я проста люблю. Да таго ж чалавек, відаць па ўсім, шчыры і добры. Вось так у нас і заўжды: харошыя людзі ўпісаны ў заганную сістэму ўзаемаадносін і мусяць там жыць (выжываць) дзесяцігоддзямі, усміхаючыся некаторым дзяржымордам ад літаратуры, вітаючыся і рукаючыся.
 
Тым не менш, стратэгія мая застаецца нязменнай – гаварыць праўду, пакуль гэта магчыма. Бо бывалі перыяды ў нашай гісторыі, калі яе зусім немагчыма было казаць. Ды не перыяды гэта нават – стагоддзямі беларус маўчаў і тросся ад страху. Такая ў нас доля-нядоля.


ЛіМаразм-39

Вечная тэма

Працягваю адпрацоўваць №10 “Полымя” за мінулы год аповед “Ад зімы да зімы” Зіновія Прыгодзіча. Гэта даўні аўтар часопіса і чалавек вядома. Невядомых, нагадаем, “Полымя” змяшчае рэдка.
Вось з кароткай біяграфіі, прыведзенай перад творам:

Зіновій Прыгодзіч нарадзіўся 15 кастрычніка 1944 года ў вёсцы Лышча Пінскага раёна Брэсцкай вобласці. Пасля заканчэння аддзялення журналістыкі Белдзяржуніверсітэта працаваў у газеце «Звязда», у ЦК КПБ, галоўным рэдактарам газеты «Советская Белоруссия», першым намеснікам старшыні Дзяржкамдруку Рэспублікі Беларусь. Цяпер — галоўны рэдактар часопіса «Гаспадыня».

З творчасцю Зіновія Прыгодзіча я пазнаёміўся гадоў дзесяць таму, у тым жа “Полымі”, прычым твор быў публіцыстычны, дакументальны – пра паездку аўтара ў Паўднёвую Карэю. Ацэньваў я тады непрадузята, паколькі перад публіцыстычнымі творамі не змяшчалі тады біяграфічных звестак і я не ведаў, хто такі аўтар. Аповед пра Карэю, памятаю, прачытаў з захапленнем – падкупляў лёгкі неназойлівы стыль пісьма, уважлівасць да дэталяў, дзіцячая непасрэднасць успрымання новай культуры, новых людзей, падзей. Аўтар не выпінаў сваё “я” на пярэдні план. Падкупляла сама мова – грунтоўная, літаратурная, без “наваротаў” і дыялектызмаў. Прыгодзіч тады ўжо быў немаладым чалавекам, але тое па яго тэксце не адчувалася – душа была маладая.
Праз некалькі гадоў я пазнаёміўся і з прозай Зіновія Прыгодзіча і зразумеў, што гэта сапраўды апавядальнік, які ўмее трансфармаваць свой і чужы жыццёвы вопыт у мастацкія тэксты. У яго ёсць пазітыўная энергетыка, якая мае, я б сказаў, псіхатэрапеўтычнае ўздзеянне на чытача. Тэксты не раздражняюць, а наводзяць на спакойныя эмоцыі, роздумы.
Апавяданне “Ад зімы да зімы” я таксама прачытаў з прыемнасцю – менавіта з вышэй прыведзеных прычын. Гэта “Гісторыя аднаго кахання ў вершах, дзённікавых запісах і эсэмэсках”. Тэма і вечная. І адначасова небяспечная, бо хто не пісаў і не чытаў пра каханне. Ёсць класічныя ўзоры прозы, якія перасягнуць магчымым не ўяўляецца. І тым не менш Прыгодзіч прыўнёс нешта сваё, новае. Хоць стыль яўна выбраны “пад Чэхава”, пад яго “Даму з сабачкам”. Дзве рамантычныя натуры сышліся ў каханні, але не ведаюць, што з ім рабіць у рэальным жыцці.
Аўтар апавядае пра сучаснасць, але мала прывязваецца да яе, як і наогул да тэрыторыі, да часу, як бы падкрэсліваючы вечнасць гісторыі. Але вось што героі выйшлі ў яго досыць умоўныя – гэта ўжо горш. Какханню ў аповедзя яўна не хапае крыві, паўнакроўнасці, плоці, калі ўжо на тое пайшло. Паспрабую патлумачыць. Праз наўмысную ўмоўнасць галоўнага героя мы не даведваемся пра яго практычна нічога, акрамя таго, што ён працуе ў школе. Кім? Настаўнікам? Не паясняецца. Дырэктарам? Не даводзіцца. Прынамсі я гэтага не вылавіў у тэксце. А калі даводзіцца лавіць характарыстыкі галоўнага героя – гэта заўсёды напружвае. Іх трэба акрэсліваць адразу як сістэму каардынатаў, а потым ужо развіваць.
Гісторыя такая. Гэты супрацоўнік школы, назавём яго пакуль што настаўнікам, закахаўся ў маладую настаўніцу матэматыкі. Службовы раман. Хто з імі не сустракаўся? Прыгодзіч, паўтаруся, наўмысна робіць герояў умоўнымі. Гэта два рамантычныя сэрцы найперш. Цягам аповеду мы не даведваемся нічога пра галоўнага героя, пра яго карані, сям’ю, ці жывыя мама і тата, ці быў ён калі жанаты (а немалады ж), ці былі ў яго дзеці. І ў гэтым ёсць пэўны сэнс для апавядання – зменшыць дэталі і засяродзіцца на галоўным, на пачуцці. Бо вядома ж, што закаханыя эгаісты, у іх як бы выключаецца ўсё наўкола, увесь свет і цікавіць па-сапраўднаму толькі аб’ект кахання. Тут аўтар правільна вылавіў сутнасць. Закаханыя як пад наркотыкам – яны часта робяць такія глупствы, што самі потым, астыўшы, праз гады, дзіву даюцца. Яны літаральна не могуць жыць адно без аднаго. І гэта хвароба. Але толькі ў тым выпадку, калі закаханыя не могуць стварыць паўнацэнную сям’ю, па меншай меры жыць разам. Тады наркатычнае трызненне праходзіць і пачынаецца сапраўднае нармальнае жыццё, паўнацэннае каханне, а не рамантычнае і бясплоцевае. Чаго героям Прыгодзіча не дадзена, бо гераіня, як аказалася, замужам! Прычым кахае свайго мужа. У яе пачынаецца раздваенне. Невыносныя пакуты. І вось тут важна: аўтар не раскрыў нам – на чый бок пераважваюць яе шалі ў плане сэрца. Яна паступае літаральна як шызафрэнік. Чалавек з такімі падвоенымі пачуццямі, калі ён не прайдзісвет і не вырадак, жыць не здольны. Але па дзённікавых запісах відаць, што маладая настаўніца сапраўды кахае галоўнага героя, у яе няма карыслівых мэтаў. Што з яго ёй ўзяць, якая выгада? Акрамя таго, аўтар абыходзіць самую балючую тэму – рэўнасць. А гэта заўсёды другі бок кахання. Адна справа, каб маладая настаўніца не жыла з мужам. Але яна не толькі не ў разводзе, але і “нахабна” прызнаецца каханаму, што кахае мужа. І вось тут павінна пачацца сапраўдная дастаеўшчына. Але Зіновій Прыгодзіч яе абсалютна не паказаў. Герой яго працягвае лунаць у рамантычных аблоках. А між тым які мужчына выцерпіць такое – яго аб’кт жыве з мужам, кахае яго, напэўна ж ажыццяўляе паўнацэннае сексуальнае жыццё, і пра гэтым здзекліва клянецца яму ў каханні. Што за бесплоцевы і аморфны суб’ект – наш лірычны герой! Ды тэма рэўгнасці, калі б ён быў нармальным чалавекам з плоці ды крыві, проста абавязана тут праходзіць барвовай ніткай праз аповед! Не, ідуць “прыгожыя соплі” – уздыхі, замілаванасць, зачараванасць. Дарэчы, і ў Чэхава ёсць нешта падобнае. Але там людзі былі іншыя і правілы, і погляд на шлюб і сексуальнае жыццё. І ў той век рамантыка чытача не шакіравала, а прываблівала і здавалася блізкай да праўды. Але куды больш праўдзівым мне ўсё ж падаецца паўнакроўнае каханне ў аповедах Купрына – вось там усё гарманічна: кіпяць і душа і плоць! А інакш не бывае. Інакш чаму б імкнуцца дваім адно да аднаго праз такія церні? А таму што лібіда штурхае найперш! Біяхімія. А ўжо потым і душа, і псіхалогія крочаць услед. Гэта я сваё меркаванне выказваю, не прэтэндуючы на ісціну. У кожнага сваё ўяўленне пра каханне.
Такім чынам тыпова і праўдзіва выглядае ў апавяданні Прыгодзіча адно: закаханыя сапраўды губляюць галаву і робяць глупствы, за якія потым ім будзе сорамна, калі адыдуць ад наркатычнага ачмурэння. Бо каханне без паўнацэннага сямейнага і сексуальнага жыцця – гэта проста выродства, наркотык. І шчасця яно даць нікому ніколі не можа. Самыя класічныя творы сусветнай літаратуры пра тое выразна сведчаць (“Рамэа і Джульета” найперш).
І яшчэ не магу не сказаць аўтару камплімент у адрас мовы – яна гучыць натуральна, цэласна, прыгожа, словы стаяць там, дзе і маюць стаяць, нічога лішняга. Так прынамсі здалося асабіста мне. А я шмат за жыццё пачытаў тэкстаў. Сапраўдная беларуская мова сапраўднага празаіка. І такія тэксты патрэбныя – каб маладыя (і не маладыя) на іх вучыліся густу і ашчаднаму стаўленню да слова.
І добра, што ў апавядання адкрыты канец – нам даецца магчымасць падумаць, паразважаць, чым гісторыя скончыцца. Няма гэтага банальнага атручэння таблеткамі. Або каб герой зарэзаў свой любоўны аб’ект, як гэта робіць герой Талстога ў “Крэйцаравай санаце”. А між тым якраз такія сітуацыі раздваення, асабліва ў галоўнай гераіні (кахае абодвух, ці хлусіць абодвум), вядуць да трагедый. Аўтар далікатна апускае развязку. Толькі намякае, што каханню свайму нельга здраджваць. Мы ж застаёмся пры сваіх – можна і трэба здраджваць такому хваравітаму каханню, бо нічога, апроч пакутаў і адурманьвання, яно не нясе. Паўнацэнны секс, добрае сужыцельства і сапраўднае каханне – рэчы непадзельныя. Так нас ужо стварыў Гасподзь Бог. Усе астатнія варыянты не ад Яго.


ЛіМаразм-40

Паэзія памірання

Казімір Камейша старажыл часопіса “Полымя”. Ён быццам дужаецца з Уладзімірам Гніламёдавым – не па частаце публікацый там, не (у гэтым акадэмік наш чэмпіён), а па працягласці сваіх лірычна-філасофскіх нататак “Паміж кубкам і вуснамі”. І дзесяць гадоў таму назад яны друкаваліся, і, мабыць, пятнаццаць… Па ўсім відаць, ужо на шматтомнік важкі сабраў нататак наш вясковы філосаф. Казімір Камейша даўні лімаразмавец, яго вершы мы разглядалі двойчы і не знайшлі іх таленавітымі.
 Асноўнае, што замінае паэту Камейшу, – гэта малая энергетыка радка і куча табу ў галаве, тэмаў, на якія ён свядома і падсвядома баіцца весці гаворку. Таму тэма ў яго пераважна адна – ціхая меланхолія, пакора суроваму лёсу, уздыхі па гадах маладых, маўляў, таго, што было, не вернеш, але і ў магілу жывым не палезеш. Таму трэба па-хрысціянску цярпець гэты недасканалы свет. І толькі любоў да роднага кутка, да запаветнай пушчы, цепліць паэтава сэрца. Гэтая скразная тэма – пастаянны насельнік яго вершаў і празаічных нататак, якія, па сутнасці, тымі ж вершамі і з’яўляюцца. Адзінае, што не адняць у Камейшы, – гэта даволі ёмкая народная мова, ён жыве ёй, дыхае, наталяецца.
 Вось і ў нумары 10 “Полымя” за мінулы год змешчана велізарная, на траціну кнігі, падборка яго меланхалічных нататак з лірычнай назваю паміж “Кубкам і вуснамі”.
 Прывядзём першую і разгледзім, каб чытач не лічыў нас галаслоўнымі забіякамі, што нападаюць на пажылога паважанага чалавека. А папярэдзім гэтую нататку ўсё ж вытрымкай з Камейшавай біяграфіі, якую прыводзіць “Полымя”:
 Камейша Казімір Вікенцьевіч нарадзіўся 4 снежня 1943 года ў вёсцы Малыя Навікі Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1970). Служыў у Савецкай Арміі, працаваў у раённых газетах, на Беларускім радыё, у часопісах «Вясёлка», «Маладосць», «Полымя», «Вожык».
 Аўтар зборнікаў паэзіі «Восеньскія позвы» (1969), «Мембрана» (1972), «Нектар» (1974), «Тут мае вёсны прычалены» (1977), «Сябрына» (1978), «Плёс» (1982), «Галоўная вярста» (1985), «Пярэймы дня» (1988), «Кубак блакіту» (1993), «Лінія лёсу» (1996) і інш., кніг для дзяцей «Гаёўка» (1975), «Буслянка» (1985), «Дзятлава кузня» (1987), «Добры дзень, шафёр» (1988), «Крыгагром» (2001), кнігі прозы «Духмянае дзіва» (1984), «Паміж кубкам і вуснамі» (2010), «Ад Кромані да Свіцязі» (2013).
Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова (1989).
 
Кніг дваццаць, назвы якіх практычна цалкам забытыя і ніяк не ўплываюць змешчаныя ў гэтых кнігах творы на айчынную літаратуру. Гэта я да лімаразмаўцаў, якія ўчапіліся ў дзяржаўны варштат. А вам гэта трэба, столькі перажываць? У Багдановіча была адна прыжыццёвая кніжка. У Лермантава – адна…
 
Ды прывядзём жа нарэшце нататку:
 
Дачакаўся новай вясны, і гэтым красавіцкім днём зноў спяшаюся летаваць у сваю пушчанскую вёску. Азяблы за зіму двор сустракае пярэсыпам кратавіння, леташнімі змаршчакамі-яблыкамі на голых галінах, нясмелым выбліскам маладой крапівы і шчаўя пры плоце. Выстыла за зіму хата, сіратліва выглядаюць абразы на покуці, задубэльчаныя вокны. Цяжкаватае, з гаркавым прысмакам паветра ў пакоях. Бягу ў гумно па дровы і тут жа распальваю бывалы стаячок. Пакуль яшчэ слабое сонца, трэба ўсім, чым можна, саграваць і самотлівую душу.
Пры добрым бярозавым цяпле прачнецца леташняя муха. Ці не тая гэта назоліца, што мінулай восенню надразала маіх сноў, нават дапякала і выводзіла са стану ляноты марудлівага ката? З агню ў печы, з веніка, рыдлёўкі, з конаўкі свежага бярозавіку, з добрага суседскага слова пачынаецца мая новая вясковая вясна. Мала ў ёй што і змянілася, хіба што я сам пастарэў яшчэ на адну зіму.
 
Вы, спадары, яшчэ не ўпалі ў дэпрэсію? Сонца – “слабое”, паветра – “цяжкаватае”, двор – “азяблы”, яблыкі – “змаршчакі”, душа – “самотлівая”, аўтар – “пастарэў”. І так, папярэджваю, будзе ўсе 30 старонак вялікага палымянскага фармату. Набярыцеся цярпення. А лепш, калі псіхіка ў вас слабая, чытайце па старонцы ў дзень, увесь гэты вадаспад традыцыйнай беларускай меланхоліі, паэзіі памірання вам не вытрываць. А да мовы ў мяне ніякіх прэтэнзій няма. Яна проста цудоўная. У гэтым і дысананс.
 
Ладна, калі не верыце – другая нататка:
 
Адбушавала белае гаркавае полымя чаромхі, дагарэў і стаўся іржавым цвет белага бэзу, пачуў сваю пару і язмін. Вунь ужо стрэльнуў у акно белы пухірок кветкі з жоўтым вочкам унутры, а за ім пачаў набухаць і наступны. Люблю непадкупную далікатнасць яе духмянасці. Гэта зваблівая веснавая парфума бунтуе нават хворае сэрца.
 
Пласцінка нязменная – “адбушавала”, “дагарэў”, “стаўся іржавым”, “хворае сэрца”. Апошняя фраза ключавая – хворае сэрца, у вобразным сэнсе, усё ўспрымае хваравіта. Не прырода такая тужлівая, спадары, а біяхімія мозгу аўтара. Здаровае ж сэрца ўсе гэтыя “адбушавалыя” фарбы прыроды заменіць на яскравыя, будзе наталяцца стыхіямі неба, зямлі і вады, эмацыяніраваць, дзейнічаць, жыць. Памятаеце акцёра Зельдзіна, маладога душою і здаровага сэрцам у 100 гадоў?
 
Калі ж аўтар адыходзіць у сваіх нататках ад лірыкі, а спрабуе не то філасофстваваць, не то проста ўспамінаць перажытае, то гэта ўжо выходзіць за межы мастацкай літаратуры, а з’яўляецца простай дакументалістыкай. Вось прыклад:
 
Здаўна не люблю абрэвіятур. А іх у нашым жыцці з’яўляецца ўсё больш і больш. Здаецца, не церпіць іх і сам час. Бязлітасна выкрэслівае некаторыя з нашага ўжытку і… не памыляецца. Ну як немілагучна гучала калісьці звыклае БССР. А сёння як цёпла і лагодна прамаўляецца — Беларусь! Доўгі час самыя цяжкія, а то і цікавыя абрэвіятуры я выпісваў сабе ў нейкі сшытачак. Цікава бывае часам яго і пагартаць. Ёсць там і надта сумныя скароты слоў, а ёсць і нават вясёлыя. З сумных наткнуўся і на такое, што мела месца і ў маім часе — ЧСИР. Вунь што гэта на самой справе — член семьи изменника родины… А з весялейшага запісалася такое — ПБС. Прачытанне мае наступнае — Першы беларускі спадарожнік. Гэта — не што іншае як легкавы аўтапрычэп, які даўно ўжо стварылі нашы аўтазаводцы. Я ці не першы з аўтааматараў набыў некалі гэту патрэбную рэч. Хораша ён бегаў у спулцы з маімі старымі «Жыгулямі», якія толькі цяжары не цягаў на мой дачны ўчастак. А неяк нават апраўдаў сваю касмічную назву — на паваротцы каля Рудзенска ён падняў мае лёгкія  «Жыгулі» ў паветра. Я не паспеў спалохацца. Дзякуй богу, усё абышлося. Прызямленне было безаварыйным.
 
Выглядае, прабачце, тужлівым бурчаннем, не болей. І такімі вось, з дазволу сказаць, тэкстамі “Полымя” частуе нас дзесяцігоддзямі і, відаць па ўсім, збіраецца частаваць і далей. Аўтары надзейныя, узростам за 60 і 70 гадоў, пішуць многа. Паважаць іх старасць – свяшчэнны наш абавязак. Абураныя галасы маладых і амбітных даўно не чутны – крытыку ў “ЛіМе” наменклатура дадушыла яшчэ 3 гады таму. Так што доля беларускую літаратуру чакае самі разумееце, якая. Аднак мы будзем старацца яе рэанімаваць. Бо зашмат душы і сэрца, і літаратурных тэкстаў у яе ўклалі, каб кінуць вось так, дажываючы, тлець. Літаратурная крытыка на сённяшні дзень – гэта крыж, але крыж пачэсны, бо каманда сайта дзейнічае практычна ў адзіноце. І каб не лічыльнікі сайта, якія выразна паказваюць вялізны да яго інтарэс, то можна падумаць, што голас наш – «глас вопиющего в пустыне». Дзякаваць Богу, гэта не так.


ЛіМаразм-41

Насмешка гісторыі

Учора мне на мой Жывы Журнал, у сувязі з артыкулам “Паэзія памірання”, прыйшоў каментарый:

Ох у ж гэтыя літаратары-пенсіянеры... Я вось дзіўлюся - расейскі Лімонаў той жа даўным даўно дзед, таксама 1943 года нараджэння, але ж робіць цікавыя тэксты і жывыя. Можна па-рознаму ставіцца да яго паглядаў, асабліва ў апошні час, але ж таго, што ён варты літаратар наўрад ці можна аспрэчыць. Ня так даўно прачытаў яго кнігу "Апология чукчей" і вось параўнаў з прыведзеным Вамі. Жах...Неба і зямля.

На што я адказаў:

Лімонаў малады душой, бо ўсё жыццё ў тонусе, змагаецца за сваю праўду. А гэтыя закіслі даўно, бо смокчуць бюджэт. Да таго ж рускі пісьменнік даўно свабодная асоба, а ў Беларусі - і па сёння раб вярхушкі СПБ, бо яны кантралююць і грашовыя патокі, і друк, і доступ у бібліятэкі ды кнігарні.

І сапраўды, бачачы выступленне па тэлевізіі Эдуарда Лімована, дзіву даешся яго маладзецкаму тэмпераменту – пастаянна зараджаны на барацьбу, а чалавеку за семдзесят. Вандруючы па свеце, ніколі не зачахляў пяро, нават у турме. Кожны дзень – змаганне з самім сабой, даказванне свету сваёй праўды. Я не прыхільнік Лімонова, але кнігі яго купляюць, таму што піша так, каб зацікавіць чытача.
Падводжу гэта да таго, чаму літаратура ў нашых дзяржаўных часопісах такая чахлая. А таму што не трэба змагацца літаратарам за выжыванне сваімі тэкстамі. Яны змагаюцца іншымі метадамі – праз пасады і закулісныя інтрыгі. Але гэта не літаратура і тыя, хто думаюць, што яны цвёрда занялі месцы для публікацый у “Полымі”, насамрэч маюць становішча хісткае. Бо як толькі страціў крэсла – то не проста адкаціўся назад, а навечна выкраслены з гісторыі беларускай літаратуры. Наколькі імкліва ідзе забыццё пісьменнікаў савецкага часу, яны могуць пабачыць увачавідкі. І тым не менш – змагаюцца, ствараюць для сябе імітацыю вечнай прысутнасці ў літаратуры, акупіраваўшы ўсе хлебныя месцы ў дзяржаўным друку, закрыўшы “звычайным” літаратарам доступ да часопісаў, кніг, кнігарняў, бібліятэк. Працуюць зладжана. Як мафія.
Але дні іх злічаны. Бо старэюць. А змены за імі, 60, 70, 80- гадовымі, не стаіць. Не відно яе. Не падрыхтавалі. Бо наменклатура – гэта выхадцы з сацыялістычнай сістэмы. Не ў сілах прыдумаць новую мадэль развіцця літаратуры, яны ўзялі плоскія савецкія шаблоны і накладваюць на трэцяе тысячагоддзе. Ну, пратрымаецца гэта каманда Алеся Марціновіча яшчэ колькі гадоў. Дапусцім. Аднак законы прыроды неадменныя і вечна ніхто не жыве. Дый пасля 70 гадоў, як правіла, не мае ўжо сілаў заставацца  ва ўладзе літаратурнай. Здароўе не дазваляе. І колькі б яны ні замоўчвалі сучаснасць, аўтараў і творы, усё роўна прыйдзецца іх прызнаваць і з імі лічыцца. Бо на класіках савецкага часу, пантэон якіх узведзены ў выданнях холдынгу, развіццё літаратуры не спраўдзіш. Загніванне будзе працягвацца. Ізноў прыйдзецца прымаць дзяржаўныя меры і мяняць закасцянелых чыноўнікаў на новых, больш маладых, актыўных, пасіянарных. Але дзе іх узяць? Другога і трэцяга эшалона за спінамі цяперашняй наменклатуры не  праглядаецца. Таму што актыўныя і пасіянарныя ўжо не ідуць працаваць у ТАКУЮ літаратуру, тую, што мы бачым апошнія гадоў сем.
Здагадайцеся самі, які натуральны дарвінаўскі адбор і які вэрхал пачнецца, калі цяперашняя наменклатура, сілавікі, якім за 60 гадоў, сыдуць з арэны. Таму што стратэгічная лінія цяперашняй брыгады холдынгу вядзе да заняпаду і знікнення беларускай літаратуры з сусветнай арэны. Бо за дваццаць пяць гадоў, што праляцелі пасля развалу СССР, не выпрацавана новая перспектыўная сістэма адбору ў класікі. Гады ляцяць, парадыгма цывілізаванага свету кардынальна змянілася, а ў нас усё заезджаную прасцінку варочаюць – Колас, Купала, Колас, Быкаў, Купала, Шамякін. Ды прырода проста змые нас з твару зямлі, як непатрэбшчыну. У Бога людзей многа. Ну не хочаце вы развівацца – то знікнеце. На адну мову менш стане.
Памятаю, роўна 10 гадоў таму я друкаваў у часопісе “Нёман” артыкул “Прастора беларуская слова”, дзе паказваў, што ў нашай гаспадарцы літаратурнай не ўсё так шакаладна, як цвердзіць афіцыёз. Канешне, вастрыня артыкула была на парадак слабейшая, чым у артыкулаў цяперашняга “ЛіМаразма”, але і не парадак жа вастрэйшы быў артыкул, чым звыклы сярэдні ўзровень крытычных артыкулаў на той час. Многія рэчы называліся сваімі імёнамі. Выказвалася маё расчараванне творчасцю Быкава. Гаварылася, што пісьменнікі нават вядомыя, такія, як Федарэнка, Наварыч, Казлоў, працуючы рэдактарамі, па 15 гадоў не бачылі ад дзяржавы сваіх кніг. Шмат у тым артыкуле было непажаданага для Касты сказана. Але час быў такі, што многія, і рэдактары ў тым ліку, імкнуліся паламаць абрыдлыя савецкія стэрэатыпы і вырвацца з лапаў літаратурнай наменклатуры.
Артыкул доўга не выходзіў, нягледзячы на гарачую яго падтрымку галоўнага рэдактара – Ніны Чайкі. Я ўжо перастаў яго чакаць, як праз месяцаў восем ён з’яўляецца. Разгарнуўшы часопіс – я ўсё зразумеў: рэдакцыя шукала чалавека для так званага буфернага артыкула, які б кампенсаваў маю рэзкасць. І знайшлі самага “адказнага” крытыка – Алеся Марціновіча, сімвала нашага застою літаратурнага, можна сказаць. Марціновіч, карыстаючыся тым, што я не магу з ім уступіць у палеміку, высмейваў мяне, маю недасведчанасць у літаратурным працэсе і “фактамі” даказваў мне, што ў нас, наадварот, усё шакаладна і мармеладна. Яўна выстаўляючы мяне дэбілам. Але ўражанне ў чытачоў, нават зусім не знаёмых з закуліссем айчыннай літаратуры, было адваротнае – інтэлектам і аргументамі артыкул Марціновіча катастрафічна прайграваў. То бок ён сам сябе нагнуў, сам засунуў сваю галаву праміж каленяў і сам сябе адхвастаў па адным мяккім месцы.
Я ж ніколькі не пакрыўдзіўся тады на Ніну Чайку, бо ведаў, якое супраціўленне наменклатуры яна мусіла пераадольваць з гэтым артыкулам.
Але важна нават не гэта. Іронія гісторыі ў тым, што Алесь Марціновіч, заняўшы буйную пасаду ў “Полымі”, літаральна за некалькі месяцаў давёў часопіс да свайго “ідэалу” – аўтары, што выйшлі з савецкай наменклатуры, царуюць там, і ніводны жывы павеў не пранікае цяпер на старонкі пажоўклыя. У гэтай задусе і цемры – раскоша для нашага афіцыёзнага кампліментарнага крытыка. Мала таго, як я даведаўся, Марціновіч толькі імітуе свой летаргічны сон – разам з паплечнікам Міхасём Пазняковым ён ініцыяваў і вось-вось ажыццявіць выгнанне аўтара “ЛіМаразма” з пачэсных шэрагаў СПБ. Пажадаем жа яму поспехаў.


ЛіМаразм-42

Свежы павеў

З дзесятага нумара “ЛіМ”а за гэты год, я даведаўся, што Таццяна Сівец добра-такі ведае азербайджанскую мову. Змешчаны яе пераклады з паэзіі Лейлы Аліевай. Пра арыгінал нічога сказаць не магу, але самі пераклады мне спадабаліся – акуратныя такія, гладкія, без граматычных памылак. У прыведзеным ніжэй вершы прысутнічае энергія, паўднёвая экспрэсія, на мове не спатыкаешся. Дый не без сэнсу.
 
Лейла Аліева
 
Крамы, крамы,
рэстараны...
Крамы, крамы, рэстараны...
Мне балюча,
Што ж рабіць...
Я тушу святло старанна —
Як не бачыш —
Не баліць.
 
Вось прыпынак, дачакацца б...
Мой аўтобус
Не ідзе.
Я хачу ва ўсім прызнацца,
Ды не слухаюць
Нідзе.
 
Свет шуміць,
А гэтак ціха...
Нават слова не чутно.
Хто пусціў у сэрца ліха,
Богу
Зачыніў акно.
 
Вось прыпынак, ды аўтобус
Не спяшаецца...
Таксі?
Гэты горад, нібы глобус,
Хтосьці хутка
Раскруціў.
 
Ззяюць вуліцы, вітрыны,
Так, Каляды
На дварэ.
Скажуць людзі, што мы трызнім,
А мы хочам
Дагарэць.
 
Крамы, крамы, рэстараны...
Ліхтары,
Агні машын.
Хтосьці лямпачку да рання
Не пакінуў
У душы.
 
Яшчэ ў нумары нарэшце, пасля месяцаў адсутнасці, з’явіліся артыкулы, падобныя да крытычных. Гэта працы Дар’і Латышавай і Віялеты Вашчылінай.
 
Латышава разглядае апавяданне Мікіты Волкава “Плюх”, што было змешчана ў першым сёлетнім нумары “Маладосці”. Добрая аператыўнасць і сам артыкул мае аналітычны ўхіл. Аўтарка параўноўвае апавяданне з “Запіскамі маладога лекара” Міхаіла Булгакава.
 
Шмат у чым аповеды Мікіты Волкава нагадваюць «Запіскі маладога лекара» Міхаіла Булгакава. Апавяданне «Плюх», надрукаванае ў першым сёлетнім нумары часопіса «Маладосць», чарговы раз пераконвае ў гэтым.
Апавяданне можа стаць сапраўдным шокам нават для падрыхтаванага чытача, які знаёмы са стылістыкай і тэматыкай аўтара. Па назве твора цяжка здагадацца, што тэмай новага апавядання Мікіты Волкава стала такая медыцынская працэдура, як аборт. Сюжэт цікавы і небанальны, нягледзячы на даволі ардынарную праблематыку твора…
 
Аналізуючы такім чынам твор, Латышава падводзіць нас да высновы:
 
Асобна варта адзначыць стыль Мікіты Волкава. Дасведчанасць у медыцынскай сферы дапамагае аўтару дакладна выкарыстоўваць спецыяльныя тэрміны, пры гэтым тэкст не выглядае штучным, навуковым і сухім. Хоць маладому пісьменніку пакуль яшчэ не ўдаецца пазбягаць пэўных хібаў (распакоўваючы ўпакоўкі), дыялогі персанажаў — жывыя.
 
Улічваючы малафарматнасць газетных артыкулаў, крытык сказала пра твор досыць многа. І, магчыма, некаторых зацікавіла аўтарам і яго творам. Прынамсі для мяне імя Мікіты Волкава – новае. Што радуе.
 
Другі крытычны артыкул у выкананні Віялеты Вашчылінай скіроўвае нас да творчасці Неролі Ултарыка, якая піша беларускае фэнтэзі, наколькі я зразумеў. Разглядаецца яе кніга “Нявеста-пачвара”. Адзін з недахопаў артыкула – крытык больш пераказвае творы, чым аналізуе іх. Да таго ж хацелася б пачуць шырэй пра аўтара ды пра кнігу. Гэта усё можна было б змясціць замест шырачэзнага анонсу, які насамрэч не нясе нагрузкі, уласцівай анонсам. Гэта філасофскае разважанне:
 
Чалавечая падсвядомасць дзіўная і загадкавая. Колькі жахаў, перажыванняў, балючых успамінаў утрымлівае ў сабе! А ў паяднанні з бязмежнай фантазіяй гэтая цёмная субстанцыя здольная спараджаць пачвар, прывідаў, дэманаў — самыя розныя жудасці, якімі так любіць паказытаць нервы чытач. Кожны народ мае міфалагічную спадчыну, у якой выявілася калектыўная фантазія, што ўвасобілася ў безлічы чорцікаў, злыдняў, ваўкалакаў, пярэваратняў ды іншай нечысці і выпісала такім чынам аблічча чалавечых страхаў.
 
А трэба б было адразу акрэсліць аўтара і яго творчасць. А так мы бачым проста какетлівы псеўданім, за якім асоба не праглядаецца.
 
Сам артыкул цікавы, неардынарны, але залішне мнагаслоўны – праз захапленне пераказам сюжэта.
 
Стварыць пэўнага кентаўра (верхняя частка — «Міфы», ніжняя — беларуская рэчаіснасць) спрабуе Неролі Ултарыка ў кнізе «Нявеста-пачвара», дзе змешчаны два апавяданні, аднайменнае і «Багна» (кніга апублікаваная на сайце электроннага выдавецтва BYBOOKS). Беларускае Палессе з такога боку, мусіць, яшчэ не паказвалі! І захаваць прысмак тыпова беларускага безнадзейнага існавання, безвыходнасці, тутэйшасці ў Неролі атрымалася. Апісанне вёскі, згубленай у часе і прасторы: «Вёска стаіць на ўскрайку балота.
 
Спадзяюся, што апублікаваная на сайце кніга напісана па-беларуску. У адваротным выпадку крытыку Вашчылінай варта было б гэта пазначыць.
 
І яшчэ спадзяюся, што памянёныя тут крытычныя артыкулы стануць для тыднёвіка нормай, а не пробным каменьчыкам. Гэта патрэбна нашай літаратуры, нібы павеў свежага ветрыку над задушлівай багнай.


ЛіМаразм-43

Здзіўляйце

Літаратурнай крытыкай, па вялікім рахунку, займацца нельга – калі хочаш захаваць нармальны душэўны стан. Бо крытыкуючы твор, ты крыўдзіш аўтара, яго асобу. А ён можа аказацца псіхапатам. Або наадварот, занадта кволым і хваравітым. Або лядачым старым, які ад крытыкі можа тэарэтычна памерці. Або цяжарнай жанчынай, у якой здарыцца выкідыш. Або занадта чуллівым пачаткоўцам і адахвоціцца ад літаратуры назаўсёды.
Акрамя таго, наконт літаратурных крытыкаў існуе штамп, што гэта проста няўдалыя літаратары, якія узлаваліся на свае няўдачы і на калегаў ды рашылі ім помсціць. Ну і запаведзь як быццам мы парушаем, каб не судзіць, тады і нас не асудзяць. Не, можна, канешне, займацца ялейнай крытыкай, як Алесь Марціновіч, або слоўнай эквілібрыстыкай, як Ірына Шаўлякова. Быццам бы нікога не крыўдзяць яны. Але і тут не ўсё проста. Узнікаюць прэтэнзіі, крыўды: калі хваліш ты, Марціновіч, так чаму адно сілавікоў ды чыноўнікаў, а не мяне? Калі аналізуеш ты мудрагеліста твор, Шаўлякова, дык чаму чалавека са сваёй тусоўкі, а не мяне? Ну і гэтак далей. Як ні круціся – ад справядлівага гневу не ўберажэшся ты, крытык.
А з другога боку калі паглядзець – дык амаль любы род чалавечай дзейнасці нясе за сабой падобнае: некага крыўдзіць. Міліцыянер свішча і спыняе машыну, а раптам за рулём стары у перадінфарктным стане? Або тая ж жанчына цяжарная? Або прадавец у краме з некім няўважліва абышоўся, а той быў псіхапат і з нажом кінецца?
Так што крытыку трэба назаўсёды адрынуць ад сябе падобныя думкі ды кіравацца сваёй праўдай і справядлівасцю. А інакш нічога не выйдзе. І калі вы ўжо, спадары, наважыліся публікаваць сваё тварэнне, значыць, улічылі і той момант, што яго прычытаюць і пакрытыкуюць. Ды вы ж насамрэч і чакаеце крытыкі. толькі дзеля яе і пішаце і друкуецеся. Але любіці крытыку салодкую, ну, на благі канец, канкструктыўную…
Вось і ў апошнім нумары “ЛіМа” на старонцы паэзія змешчаны вершы. Кіруючыся агульначалавечымі нормамі маралі, як іх можна крытыкаваць? Ды людзі душу туды ўклалі, святая святых на суд Божы прадставілі, а вы… Эх. вы…
І тым не менш, гладзіце: найперш змешчана падборка вершаў рускамоўнага паэта, супрацоўніка холдынгу, памерлага Юрыя Сапажкова, у перакладах Міколы Шабовіча і Міколы Кандратава. Ну як мы можам апаганіць памяць чалавека крытыкай яго вершаў, або перакладаў, таму што хлопцы стараліся? ды таго ж і сам Юрый Сапажкоў нам нічога кепскага пры жыцці не зрабіў? Таму мусім абмежавацца прывядзеннем тут аднаго верша, які нам найбольш з усёй падборкі стаў даспадобы:

Кропка невяртання

Пайсці ад звыклых берагоў,
Як і калісьці на світанні…
Існуе ў мове маракоў
Паняцце — кропка невяртання.

Цяпер ужо ў апошні раз!
Хоць што наперадзе — пытанне.
Ёсць у жыцці любога з нас
Такая кропка невяртання.

Час вырашаць, як ні марудзь,
Дзе зман, дзе ісціна святая,
Паспець наказ душы пачуць
За крок да кропкі невяртання.

Калі назад — забудзь намер,
І свет падзелены на грані,
І штосьці гоніць, як на смерць,
Цябе за кропку невяртання.

Пераклад з рускай мовы
Міколы КАНДРАТАВА

Наступны аўтар – Наста Рагаўцова, мяркуючы па фота, маладая. Але і маладых жа нельга крытыкаваць – пакрыўдзяцца, адахвоцяцца, а беларускую мову трэба падтрымліваць. І тым не менш, для чаго тады мы патрэбныя крытыкі? Ну не для перакліку ж і пераказу тэкстаў? А – для аналізу, для ацэнак.

Два вершы прыводжу ніжэй:

***
Ні ў чым цалкам
нельга быць упэўненым.
Нават у тым,
у чым вельмі перакананы.

***
З сумленнем нічога не паробіш.
Яно або ёсць, або яго няма.

Глядзіце, сябры: дзе хоць адзін крытэрый, па якім гэтыя тэксты можна назваць вершамі? Рыфмы – няма. Рытму – няма. І галоўнае, вобразнасці – таксама няма. А вобразнасць ёсць асноўнай прыкметай верша. Можна і рыфму, і рытм, і нават бязглузды сэнс дараваць – але не вобразнасць. У Гагаўцовай жа мы бачым толькі філасофскія сентэнцыі, якія да таго ж глыбінёй і арыгінальнасцю не вызначаюцца. Банальнасці. З серыі “а дай я паспрабую вось так, назаву гэта вершам і падам Віктару Гардзею, раптам пройдзе”. Прайшло, змешчана, надрукавана. І можна б радавацца – ды падаспелі подлыя крытыкі.

Вершы (два штукі) Таццяны Мацюхінай выглядаюць сырымі. Але прынамсі вобразнасць у іх прысутнічае. Як і рыфма, і рытм.

Куфэрак шчасця

Твае вершы жывуць светлякамі
Пад запечкам у хаце драўлянай.
Успамінаючы род свой вякамі,
Дакрануся да брамы нязнанай.

Той куфэрак ямчэй патрымаю —
Хай надоўга цяпло захавае.
У маўчанні крану ноту жалю,
Быццам клён, што вясны не чакае.

У куфэрку знайду я грабеньчык,
Што бабуля на шчасце схавала
Для любімай унучкі. На памяць
Гэту рэч перадаць абяцала.

Твае вершы жывуць светлякамі
Пад запечкам у хаце драўлянай.
Я дзяўчынкай бягу па парэчкі,
Каб адчуць сябе моцнаю паннай.

Трэці радок першай страфы збіты з рытму, тут як бы патрабуецца пачынаць з “Ў”, але будзе няправільна граматычна. Недапрацоўка. Дый светлякі пад запечкам… неяк цяжка такое ўявіць. Ну няхай. Але метафара наконт клёна, які “вясны не чакае”, выглядае надуманай. Чаму менавіта клён? І чаму ён не будзе чакаць вясны? Гэтаксама дзяўчынка, якая бяжыць “па парэчкі” ну ніяк не можа здацца “моцнаю паннай”. Трэба ўсё ж такі быць аб’ектыўнаю.

Вершы Расціслава Бензерука пакідаюць досыць прыемнае ўражанне. правільныя. Без асаблівых штампаў. Бе прэтэнзій на “высокую” філасофію. Проста. Чытэльна. Пісьменна. Ёсць добрая энергетыка.

Напрадвесні

Напрадвесні, напрадвесні
Ад зямлі цяпло.
З першай жаўруковай песні
Сеецца цяпло.

На паляне, сярод лесу,
Добра, як у сне,
Прабіваецца пралеска
Скрозь зляжалы снег.

Неба — сіняя аснова,
Нізам — светлы ўток.
У ствалах, бы ў бочках, зноўку
Бродзіць, пеніць сок.

Адчуваннем маладосці
Варта даражыць…
Марыць дзед — старыя косці —
Аж да ста пражыць.

Адзіны сумнеў, ці чуваць ужо “напрадвесні” песню жаўрука? Наўрад жа яны прылятаюць на “зляжалы снег”. Здаецца, значна пазней. Ну ды пакінем гэта чытачу, каб ён сам разабраўся. Ну і сок “у ствалах” – ён свежы, ён не “бродзіць” яшчэ, гэта потым, калі людзі захочуць, то атрымаюць праз браджэнне адпаведны напой. То бок на экспрэсію і вобразнасць паэт мусіць накідваць аброць ведаў, назіральнасці, лагічнасці. Іначай ніяк.

Увогуле, з чаго нараджаецца паэзія? Здольныя да яе людзі, з самага дзяцінства, пачынаюць прыслухоўвацца да вершаў, супастаўляць іх з карцінкай светабудовы ў сваёй галаве. І вось нараджаецца на эмоцыях першы верш – і ён, як правіла, вельмі банальны, складзены з заезджаных паэтычных метафар, то бок са штампаў. Верш нарадзіўся, шчасця поўныя штаны, бацькі апладзіруюць. а паэзіі няма. І яе не будзе дагэтуль, пакуль не сфарміруецца свой унутраны свет і, што самае важнае, не пачнуць нараджацца менавіта свае метафары, ні да каго не падобныя. А яны могуць і не пачаць нараджацца, колькі б “паэт” ні чытаў чужых вершаў і не высільваўся. Гэта ў пэўнай ступені таямніца. Або тое, што завецца талентам. Мозг павінен памятаць літаральна ўсе прачытаныя метафары з вершаў іншых паэтаў, прачытаных некалі. Асабліва – з класікаў. І мусіць сам адфільтроўваць, на ўзроўні падсвядомасці, “чужыя” метафары. Бо менавіта ў іх, у іх спалучэнні і жыве паэзіі. Тэмаў жа насамрэч для напісання вершаў небагата – усё ўжо было пад небам і нікога не здзівіш тэмай. А вось вобразнасцю, энергетыкай – здзівіш.


ЛіМаразм-44

Вінаватыя

Кожнага разу, паглыбляючыся ў архіў холдынгу “Звязда”, адчуваю няўцямнае пачуццё віны. Быццам завінаваціўся я чым перад холдынгам і прыпісаным да яго СПБ. Адчуваю сябе чужаком, які квапіцца на багацце літаратурнага храма. “Не лезь! Не тваё!” – трызняцца мне абураныя галасы. Пачуццё віны стойкае, прывітае мне гадоў 17 таму, калі ўпершыню, падбухтораны прыяцелем, памкнуўся я ў вялікую літаратуру. Віна адчувалася ўжо на стадыі напісання твора, фантом рэдактара стаяў за маёй спінай і непрыязна хітаў галавой, маўляў, дарэмна стараешся, не пройдзе, не надрукуем. Але па ўпартасці я доўжыў выводзіць радкі, з якіх складаліся вершы, апавяданні, аповесці. Але пачуццё віны нарастала, бо неўзабаве мне давядзецца сутыкнуцца не з фантомным, а рэальным рэдактарам, пра жорсткасць і непрабівальнасць якіх хадзілі тады легенды. Той, маўляў, не церпіць слова “заўжды” і правіць яго на заўсёды”, а гэты шалее ад слова “зараз” і загадвае, каб пісалі “цяпер”. Той самадур і хам, гэты алкаголік і не адказвае за свае абяцанні, палохалі мяне, недасведчанага. Віна нарастала. Устойлівае яе адчуванне, як вядома, першая прыкмета клінічнай дэпрэсіі. Але я пераадольваў творчасцю і страх і віну. Мне здавалася, што вінаваты павінен быць не я, які творыць, а тыя, хто мяне не друкуе. Вось так. З гэтым псіхалагічным пасылам я рухаўся па жыцці. Наступаў на рэдакцыйныя бастыёны. Цяпер думаю, што хоць бы на секунду ўсумніўся тады ў сваёй праўдзе і ў веры, што прайду скрозь глухую сцяну, доля мая была б незайздросная.
Але дзіва: і адужаўшы сцяну, не думай, што ты ўсё зрабіў. За ёй – другая сцяна. Гэта ў нармальных літаратурах пісьменнік спачатку высільваецца на сваё імя. а потым імя яму прыносіць даброты і шчасце. У нас кардынальна не так. У нас пісьменнік працуе на пасаду – доўга, упарта, гадамі выслужваючыся, – і толькі потым, пад старасць, пасада працуе на яго.
Звычайны ж літаратар у Беларусі вечна вінаваты перад ганкам рэдакцыі. Ён мусіць схаваць свае амбіцыі куды падалей, схіліць галаву, зняць шапку і ў такім выглядзе сціпла рушыць у святая святых – дзе ў задушлівых неправетраных кабінетах людзьмі, што гадаваліся і гартаваліся ў СССР, будзе вырашацца лёс яго твора. Быць або не быць. Ці шырэй? Жыць або не жыць, бо нямала легла ў зямлю беларускіх таленавітых пісьменнікаў, так і не пабачыўшы сваіх кніжак, не атрымаўшы тых грамат, прэмій і медалёў, што сівыя старцы ў кабінетах запыленых.
Пачуццё віны. Яно гняце і тады, калі ты спрабуеш крытыкаваць – нават з самымі добрымі намерамі – выданні холдынгу. Не для цябе пісаны тыя тэксты! Не твае рукі і не твой паганы язык мусіць да іх дакранацца. Гэтыя тэксты свяшчэнныя, бо на часопісах стаяць штамп “акадэмічны”, а значыць, беззаганны. які даўно прайшоў праверку знакам якасці і даўно авеяны знакам вечнасці. Ну не прынята ў нас пісаць крытыку на творы ў часопісах і тыднёвіку. Ну настолькі высокая кваліфікацыя там рэдактараў, настолькі карыфеі прымаюць да друку творы, што сам факт іх там з’яўлення – знак годнасці.
І тым не менш, адрынаючы гідкае пачуццё віны, лезу ў нетры архіваў. І ўпарта кажу, што гэты лаўрэат як быццам і не зусім паэт, а той як бы і зусім не празаік. Прыводжу як быццам доказы. Што ўжо гучыць проста-такі нахабствам і дзёрзкім выклікам. Але я мушу гэта рабіць, бо жыццё наша – дарога, а маю дарогу, так сталася, перагарадзілі кучы хламу і смецця. ад якіх ідзе млосны пах. Мне трэба рухацца, а яны ляжаць на дарозе. Ляжаць марна. Іх ніхто не адкінуў убок.

Працягваючы даследаваць №10 часопіса “полымя” за мінулы год, заўважаю, што за велізарнай падборкай нататак Казіміра Камейшы прытуліліся вершы Міколы Шабовіча. Зусім некалькі. Тады як мініяцюрыст Камейша проста заваліў на сваімі тварэннямі. За што аднаму многа, а другому мала? Вечнае пытанне, на якое чалавецтва вечна шукае адказы.
Глянем вершы Міколы Шабовіча, папярэдзіўшы іх біяграфічнымі звесткамі:

Шабовіч Мікалай Віктаравіч нарадзіўся 4 студзеня 1959 года ў вёсцы Бадзені Мядзельскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў беларускае аддзяленне філалагічнага факультэта Мінскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя А. М. Горкага (1981). Кандыдат філалагічных навук. Настаўнічаў на Вілейшчыне. Зараз — дацэнт кафедры беларускага мовазнаўства Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка. Аўтар паэтычных кніг «Дом» (1996), «Яшчэ пакуль не лістапад» (1996), «Падары мне сваю адзіноту» (2002), «Мая надзея» (2006), кнігі гумару «Хор болей не спявае» (2008).
Лаўрэат Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2009).

Ясна. Дацэнт. Культурніцкая эліта. Але яшчэ не наменклатура літаратурная, не галоўны рэдактар там, не сакратар звышадказны. Колькасць кніг сама за статус гаворыць. Няшмат. Але ж мы даўно не мераем сапраўдны статус паэта колькасцю напісаных вершаў, як і не прыраўноўваем гэты статус да статусу фальшывага, афіцыёзнага.


* * *
Да новае стрэчы!
Да казачна-новай вясны!
Усё недарэчы:
Жаданні, і мары, і сны.

Усё мімалётна,
А ты паспрабуй затрымай
І студзень сумётны,
І ў квецені сонечны май,

І ночы сваволі,
І дзён залатыя віры,
Што столькі патолі
Дарылі — і ты падары

Радзіме — адданасць,
Бацькам — дабрыню і любоў,
Сябрам — беззаганнасць
Учынкаў, памкненняў і слоў.

А дзецям і ўнукам,
Калі пасачылі цябе,
Пакінь без прынукі
Усё, што нясеш на гарбе:

І плуг, і лапату,
І працы сялянскай сакрэт,
І бацькаву хату,
Што сына выводзіла ў свет.

І вершы-прызнанні
Радзіме, матулі і ўсім,
Хто ўвечар і ўранні
Цябе ў сваім сэрцы насіў.

Скажы ім: «Да стрэчы!
Да казачна-новай вясны!» —
Калі недарэчы
Жаданні, і мары, і сны.

Вось так натхнёна пачынае Мікола Шабовіч сваю падборку. Адчуваецца, што ён многа выступае з дэкламацыяй вершаў, яны ліюцца, наўпрост пранікаюць у душу. Такія вершы для аўдыторыі – добры пажытак. Бо натуральныя. Жывыя. Народныя, можна сказаць. Іх заўсёды лёгка адрозніць ад надуманых, вымучаных, высмактаных з пальца “складаных” вершаў, калі паэт шчыруе не для людзей, не для паэзіі, а для крытыкаў, знаўцаў, каб іх здзівіць.
 
Але занадта простыя вершы – гэта таксама не ёсць добра, бо паэтычных адкрыццяў яны не нясуць. Як пісаў Пастарнак, захапляючыся гэтым, небяспечна наступнае: “Нельзя не впасть к концу, как в ересь, В неслыханную простоту”. Паэзія ўсё ж такі пані вытанчаная, чароўная, гжэчная.
 
У прыведзеным вершы Шабовіча многа звыклага, напрыклад, рыфма “вясны– сны”, метафары “сонечны май”, “бацькава хата”. Сэнс жа пятай страфы мне застаўся незразумелы – як гэта, “калі пасачылі цябе”? Удумайцеся, што значыць уся страфа. Ну і сэнс агульны верша – сто разоў перапеты, усё не проста цячэ і змяняецца, а ляціць тым хутчэй, чым ты старэйшым робішся. Але вось прыемная знаходка Шабовіча, што гэта ўсё трэба паспрабаваць затрымаць – не інакш як праз пісьменніцкае пяро, вершы і прозу. Гэта здорава, і ў гэтым задача майстроў слова – затрымаць, пераўвасобіўшы ў мастацкае.
 
Яшчэ адзін верш Шабовіча прывядзём з невялікай падборкі. Ён куды, на мой погляд, мацнейшы за першы. Сумнеўная толькі для мяне рыфма “збываюцца – забываюцца”, тым больш што яна завяршае твор, як мінімум яго не ўзмацняючы.
 
* * *
Хай сняцца сны. А добрыя збываюцца,
Пакуль жыццё — суцэльны палігон,
Дзе дабрыня, бывае, забываецца,
Благое — мчыць за намі наўздагон.
 
І ў гэтым коле, гэтай кругабежнасці
Суседзямі — сябры і несябры,
Суседзямі — нягрэшнікі і грэшнікі,
І нават — песняры і хлусняры.
 
І кожнаму нябёсамі адмерана
Жыццёвая няпростая вярста
Ад Берага З’яўлення і да Берага,
Адкуль глядзіць нямая пустата.
 
І ў гэтай кругаверці разняволенай
Валеты так і пруцца ў каралі,
А каралі звяргаюцца ці войнамі,
Ці здрадай — здрайцаў многа на Зямлі.
 
Адно паэты, быццам бы заклятыя,
Загадку свету мкнуцца разгадаць
І ў гэтым прад усімі вінаватыя —
Іх зорны час закончыўся, відаць.
 
І толькі ў снах бывае, што збываюцца
Іх мары, як нябесны плытагон
Вяшчуе: «Дабрыня не забываецца…»
Хаця жыццё — суцэльны палігон…
 
А, ну і яшчэ “кругаверці” – русізм. Па-беларуску – “колазварот”, або “віхура”. А так прывабна, удумліва, без залішняга пафасу даводзіць нам паэт, што ёсць “песняры”, а ёсць “хлусняры” (я б пазычыў гэтае слова і паставіў бы яго сінонімам нашага “лімаразмаўцы”). Заўважце – і пра пачуццё віны ў паэтаў ёсць! “І ў гэтым прад усімі вінаватыя”. Аказваецца не ў аднаго мяне прывітае беларускай літаратурай пачуццё віны, а практычна ва ўсіх паэтаў. Вінаватыя… А “валеты” між тым “пнуцца ў каралі”. Ну ці не сугучна гэта з нашай крытычнай рубрыкай?


ЛіМаразм-45

Дзе ўласна літаратура?

Гадоў 5–10 таму назад пісаць на Беларусі мастацкія творы стала немэтазгодна, калі не сказаць – бессэнсоўна. Бо з гэтага моманту літаратурныя крытыка, і без таго заўсёды кволая. перастала спраўляцца з масай малатыражных кніжак. Яна нават не паспявала і хутка кінула зусім займацца мастацкімі тэкстамі ў дзяржаўных часопісах, то бок адкрываць нешта новае і прэзентаваць яго чытачам, і ўводзіць у літаратурную іерархію. А кніжкі, пераважна ў прыватных выдавецтвах, валілі валам – аўтарам дужа хацелася патраціць свае грошы дзеля ўвекавечвання сваёй асобы і апраўдання свайго жыцця сэнсам. Гэта натуральнае і ніколькі не заганнае жаданне не падмацоўвалася, аднак, літаратурнай сітуацыяй. Інтарэс да літаратуры, насуперак масам кніг, падаў, чытач проста не мог разабрацца, што чытаць.
Хаця артыкулы крытычныя калі і з’яўляліся, то пераважна рэкламныя. Адно выданне, падуладнае сваёй наменклатуры, рэкламуе “сваіх” аўтараў. Другое выданне, што ва ўладзе другой наменклатуры, – сваіх. “Наша Ніва”, “АРХЭ”, “Галіяфы”, “Дзеяслоў”, холдынг “Звязда”… І ва ўсіх свае “геніі”. Адзінай іерархіі, звыклай за савецкім часам, ужо няма і паміну. Разабрацца, хто круцей, немагчыма. да таго ж і крытыкі мітусяцца, перабягаючы то туды, то сюды. Адным словам вэрхал, разброд. Даходзіла да таго, што нават славутую эпапею акадэміка Гніламёдава, якая дзесяцігоддзе доўжыла сваё друкаванне ў “Полымі”, – не было каму крытыкаваць. Толькі нядаўна ў “Звяздзе” спахапіліся, што твор праходзіць без сваіх ацэнак – ды сталі адразу ўзносіць у класікі, прычым настолькі тапорна і няўклюдна, што мы ў “ЛіМаразме” проста не маглі на гэта ўказаць чытачу.
Але і пяць гадоў таму і цяпер сітуацыя аднолькавая: назапасілася крытычная маса мастацкіх тэкстаў, якую ўжо крытыкі не ў стане пераварыць. Практычна ўсё пішацца ўпустую і вылятае з варштата ў касмічны вакуум. На плыву толькі тыя, хто, зразумела, сядзіць на блатных хлебных пляцоўках, і тыя, хто актыўна прэзентуе свае творы па бібліятэках, з гітарамі, з дэкламацыяй. Больш менш на плыву. Але гэтае плаванне – на крызе лёду, на месяцы, на колькі гадоў, а потым ізноў той жа вакуум, забыццё. Бо не падмацавана кваліфікаваным крытычным разборам.
Таму, у разрэзе сказанага, радуешся, што ў сёлетнім часопісе “Полымя” №2 з’явіліся крытычныя артыкулы Аксаны Бязлепкінай і Ганны Кісліцынай, крытыкаў усё-ткі больш-менш таленавітых і дастаткова маладых. Але і дастаткова вядомых, з пэўнай харызмай. Бо чытаць опусы некаторых старцаў робіцца ўжо невыносна.
Бязліпкіна і Кісліцына насамрэч афіцыёзную літаратуру не любяць, душой яны з апазіцыяй, з рамантыкай “АРХЭ”, Хадановіча, Балахонава. Але па доўгу службы мусяць друкавацца ў афіцыйных выданнях. Аксана бязлепкіна ў свой час пачала гарэзаваць з апазіцыйным друкам, але была спынена пытаннем, якое ставілася ў сярэдзіне двухтысячных да ўсіх, і пытанне рубам: з намі ты (то бок з СПБ і “Звяздой”, або супраць нас). Бязлепкіна знайшла трэці варыянт – пакрыўдзіўшыся, перастала наогул займацца крытыкай і друкавацца дзе б там ні было. Кісліцына ж ніколі з холдынгу далёка не адыходзіла, але сапраўднай літаратурай, сваёй любоўю, лічыла літаратуру мадэрновую і постмадэрнісцкую, пішучы пераважна пра іх на розных пляцоўках. Выдавала і цікавыя кнігі па літаратуразнаўстве (неафіцыёзным), якія я з цікавасцю, помню, чытаў. Але гадоў пяць таму зачахла і яе творчасць – нібы падуладная агульнаму метафізічнаму працэсу заняпаду літаратуры. Не стала з’яўляцца новых ідэй. Стала ясна і дурню, што гульні ў дэмакратыю і постмадэрнізм – усяго толькі гульні, што літаратурай для народа гэтае чытво ніколі не стане.
І абедзве дамы мусілі вярнуцца ў вотчыну, з якой выйшлі – у наменклатуру (бо не сакрэт, што яны з філалагічных “акадэмічных” сем’яў, а Каста сваім не здраджвае.) Папісваюць у газеце “Звязда”, нават калонкі вялі ці вядуць, але розгаласу і каментарыяў іх творчасць не мае. Таму што нічога новага, адрознага ад таго, што казалі яны 10–15 гадоў таму, яны не выказваюць. І тым не менш старанне ўхвальнае. Хоць нешта рабіць. Бо калі не будзе з’яўляцца на старонках “Полымя” маладая крытычная наменклатура, то будзе там адна нямоглая прасавецкая свой век дажываць.
Паглядзім жа, што прапаноўвае нам Аксана Бязлепкіна.
Свой вельмі кароткі артыкул “Беларускі літаратурны працэс: зачараванае кола” яна пачынае так:

Вынікі анкеты можна пракаменціраваць адным сказам: найбольшую колькасць прыхільнікаў набіралі тыя творы, якія ў розныя гады знаходзіліся ў школьнай праграме. Кажа пра гэта, напрыклад, розніца паміж стаўленнем удзельнікаў анкетавання да п’ес Янкі Купалы «Паўлінка» і «Тутэйшыя». Пазнаёміўшыся нават не з самімі анкетамі, а толькі з іх апрацаванымі вынікамі, можна меркаваць, напрыклад, прадстаўнікі якога пакалення, жыхары якіх мясцін ці адэпты якіх поглядаў адказвалі на пытанні: здаецца, менавіта таму былі згаданыя «Глыбокая плынь» І. Шамякіна, «Над ракой Арэсай» Янкі Купалы, «Жоўты пясочак» і «Пакахай мяне, салдацік» В. Быкава.

Глядзіце: з кручы ў ваду – “вынікі анкеты”. Якой анкеты, дзеля чаго анкеты, дзе яна, анкета і кім праводзілася, каго апытвала, нам не даводзіцца. То бок мы самі павінны ведаць, што Бязлепкіна працуе ў БДУ і там збірае інфармацыю пра літаратуру.
Такая нядбайнасць і непавага да звычайнага чытача характэрна апошнім часам для выданняў холдынгу. быццам пішуць яны для сябе, для ўнутранага карыстання, гэтакі міжсабойчык.
Або выснова Бязлепкінай “…здаецца, менавіта таму былі згаданыя «Глыбокая плынь» І. Шамякіна, «Над ракой Арэсай» Янкі Купалы…” Чаму “менавіта таму” і як гэта вынікае з папярэдніх слоў крытыка? Логіка цалкам адсутнічае. Або рэдактары так папрацавалі каравай рукой, што выдзерлі гэтую логіку, як ногі ў лялькі, і сказалі, што так і было. Проста дзіву даешся, як у “флагмане” літаратуры дапускаюцца такія каструбаватыя сказы.
алейшы абзац ад Бязлепкінай зноў жа не раскрывае нам сакрэт, дык якія ж пытанні ў анкеце былі пастаўлены:
 
І хоць вынікі анкеты выглядаюць цікавымі, да такіх апытанняў я стаўлюся з насцярогай…
 
Пайдзі туды, не знаю куды, адным словам.
 
А вось далейшыя фразы крытыка-выкладчыка выглядаюць зрэбнай праўдай жыцця:
 
Аднойчы, у першы год сваёй выкладчыцкай дзейнасці, я спытала на экзамене студэнтку пра яе любімага беларускага аўтара. Адказ быў стандартны — Караткевіч. Але наступнае пытанне расставіла ўсё на свае месцы, бо студэнтка не змагла назваць, якія яго творы яна чытала. Гэта значыць, што яна ведала, якім павінен быць «правільны адказ». Некаторыя студэнты наогул стараюцца адгадаць, дагадзіць, падладзіцца
 
Але, вось такія нягодныя хітруны гэтыя студэнты – любяць выкладчыку дагадзіць. На ЖЖ Бязлепкінай царуе як быццам поўная злагада ды любоў паміж выкладчыцай і студэнтамі, куча каментарыяў, ды ўсе кампліментарныя. Што спараджае пытанне – любяць яны так вас ці вашу пасаду?
 
Аднак не думайце, што Аксана настолькі простая – яна бачыць наскрозь усе хітрыкі студэнтаў і ўсё подлае славалюбства літаратараў (пачытайце яе даўні артыкул “Амбітная літаратура”). Таму далей яна зноў жа трапляе ў кропку:
 
Але вынікі анкеты найперш паказалі, наколькі школьная праграма магутны рэсурс па рэкламе літаратуры наогул і пісьменнікаў у прыватнасці. На жаль, сёння гэта найкарацейшы шлях да пэўнай вядомасці, а таму для некаторых пісьменнікаў уся размаітасць літаратурных жанраў, сюжэтаў і праблем звужаецца да своеасаблівага тунэля школьнай літаратуры. А паколькі ў прафесійнай сферы ўсе адно з адным знаёмыя, а праграму ствараюць таксама людзі, то аберацыя блізкасці непазбежная.
 
Ну залатыя ж словы! Вось таму чыноўнікі ад СПБ і перакрываюць кісларод, што азначае – доступ да друку і чытача, так званым староннім літаратарам. Вось таму Пазнякоў і К апанавалі дзяржаўныя выдавецтвы і пачэсныя серыі, якія самі па сабе амаль што гарантыя трапіць у школьныя праграмы. І сябры іх – менавіта тыя, хто і ўбівае ў падручнікі бяздарныя імёны і творы. Вось жа ўся соль. Далей артыкул можна і не чытаць. Усё сказана на першай старонцы.
 
Ды толькі, дарагая наша Аксана, агульных слоў “нейкія, некаторыя, людзі” – мала на сённяшнім этапе, неабходна называць канкрэтныя імёны канкрэтных цемрашалаў. А таксама неабходна ўсімі сродкамі прэзентаваць праз свой крытычны талент творы маладых, сучасных, нашу будучыню. Прычым рабіць гэта не рэкламна, а грунтоўна, скарыстоўваючы ўвесь свой досвед і вопыт. У адваротным выпадку гэта за вас зробіць акадэмік Гніламёдаў, які на лімаўскую паласу ўхваляе сумнеўныя вершы Наталлі Саветнай, або піша літаратуразнаўчую кнігу па творчасці “выдатнага” беларускага паэта Міхася Пазнякова. Прырода не церпіць пустаты. Не будзеце прасоўваць сваю праўду, ваша месца зоймуць паганкі ды мухаморы. Будзеце потым плявацца, а змушаць вывучаць студэнтаў творчасць чыноўнікаў.
 
І тым не менш пахвальна, што хоць так, амаль эзопавай моваю ды гаворыцца ў “флагмане” безназоўная і безыменная праўда.
 
Або далей:
 
…на жаль, добры тэкст сам па сабе не ёсць умовай прызнання і вядомасці, а літаратар, які актыўна і паспяхова займаецца ўласнай раскруткай, можа не мець таленту. То бок пісьменніцкая вядомасць і літаратурны талент сёння, на жаль, не знаходзяцца ў выразных прычынна-выніковых сувязях.
 
Хораша ж сказана. Усё мы разумеем. Мала робім толькі як крытыкі, каб змяніць сітуацыю, калі талент і вядомасць стануць у прычынна-выніковую сувязь. Пастаўце іх правільна!
 
Завершым агляд яшчэ адной слушнай думкай выкладчыца і знаўцы сучаснага літпрацэсу:
 
Я ўжо двойчы тут напісала пра тое, што якасць тэксту не стаіць на першым плане: ад яе не залежыць любоў шараговых чытачоў, вядомасць і папулярнасць. Да такіх жа высноў прыводзяць сацыялагічныя даследаванні. І гэта значыць, што сама літаратура функцыянуе іншым чынам. Напэўна, менш прадказальным. Значыць, у нас актыўней будзе працаваць чалавечы фактар (ад знаёмства да таленту ствараць інфармацыйны шум у блогах і сацыяльных сетках), патраплянне ў мэйнстрым і абоймы, прыналежнасць да журналісцкай гільдыі (людзі ахвотней рэагуюць на знаёмае імя). Але дзе тут уласна літаратура?


ЛіМаразм-46

Калі паталогія норма

У нумары 2 часопіса “Полымя” за сёлетні год прачытаў артыкул Ганны Кісліцынай “Пошукі новых камунікацыйных сродкаў у мастацкай літаратуры XXI стагоддзя”. Прачытаў з цікавасцю, бо гэта адзін тых нешматлікіх артыкулаў, якія вылучаюцца з асноўнай масы літаратуразнаўчых артыкулаў “ні аб чым”, калі аўтары пераліваюць з пустога ў парожняе, пераціраюць даўно зведаныя імёны і тэмы. Артыкул напісаны добрай мовай. Адчуваецца, што Кісліцына падбірала кожнае слова, бо ўжо каму, як не ёй, ведаць, што за цэнзура ў дзяржаўных часопісах. Трэба сказаць многа, але нікога канкрэтнага не пакрыўдзіць. Завастрыць праблему, але перавесці яе ў агульначалавечае рэчышча, адхіліўшы ад беларускага. Трэба і не здацца недасведчанай, а таму прывесці некалькіх сучасных імёнаў і працытаваць пару разоў іх творы. З усім гэтым Ганна Кісліцына болей ці меней справілася.
Якасцю яе артыкулаў з’яўляецца лагічнасць мыслення, рэдка ўласцівая жанчынам. Напрыклад, той жа па-жаноцку эмацыйнай Ледзе Алейнік, якую пачуцці часам заносяць. Або блытанай і мнагаслоўнай, аматарцы вязаць слоўныя вязі Ірыне Шаўляковай. У Кісліцынай усё абгрунтавана, па-мужчынску строга. Але гэтая яе ўласцівасць у нечым і шкодзіць Ганне – яе артыкулы выглядаюць сухімі, празмерна акадэмічнымі, хоць бы і пісала яна на цікавыя тэмы. Ці то прыродная безэмацыйнасць замінае, ці то так вымуштравалі яе ў акадэміях – незразумела. Але факт ёсць факт – артыкулы Кісліцынай не маюць экспрэсіі, не ставяць вельмі вострых праблем, стараюцца нікога з асцярожнасці не пакрыўдзіць, і менавіта таму не здольныя па-сапраўднаму запаліць сэрцы чытачоў, выклікаць у іх сапраўдную цікавасць да тэкстаў.
Працуе Ганна Кісліцына ў крытыцы даўно і актыўна, асабіста ведае шмат літаратараў. Што таксама абмяжоўвае яе творчую свабоду, бо праўда ліквідуе сяброў, а сябраваць неабходна як дыхаць. Таму яе крытыка яшчэ і балансаванне на канаце, нейкая змова з сумленнем. Да таго ж і аўтары, як правіла, няўдзячныя свінні. Высільваешся дзеля іх, а яна нават дзякуй не скажуць. Або прабурчаць, што яна не раскрыла іх на ўсю поўніцу. Або пакрыўдзяцца, што іх абышлі. Таму ворагаў Кісліцына набывае сабе яшчэ і свядомым ігнараваннем некаторых пісьменнікаў. Кажу гэта з упэўненасцю, бо добра ведаю яе ЖЖ. шмат чытаў артыкулаў, кніг. Усюды скразны матыў – затоенай крыўды на літаратараў няўдзячных. Я ўжо не кажу пра тое, што калегі па крытычным цэху і слова добрага з творчай канкурэнцыі не кінуць. Усё глядзяць спадылба. Таму праца Кісліцынай у пэўнай ступені сасаахвярная. І калі б яна магла пісаць геніяльныя вершы, то, мусібыць, развіталася б крытыкай лёгка.
Аднак скончым прадстаўленне даволі вядомай асобы і пяройдзем да артыкула. Ганна Кісліцына аналізуе змяненне літаратуры на зломе эпох, балючае яе перарастанне з савецкай у проста нацыянальную. Спрабуе выявіць сучаснага героя. Разглядае прыярытэтныя жанры. Зрэшты, абсалютна вышморгваючы з паняцця мастацкай літаратуры паэзію, а менавіта ў ёй у нас не ўсё так горка.

Крытык робіць смелыя высновы:

Дык які ён — чалавек сучасны? Адказы, якія дае сённяшняя літаратура, нечаканыя. Разгублены, дэзарыентаваны, без адчування каранёў, без адчування перспектыў. Ён прыйшоў у свет не толькі між свайго жадання, але нават па-за жаданнем уласнай маці, якая бачыць у ім хіба сродак для здзяйснення пэўных, далёка не высокіх мэтаў.

Дарэчы, хацелася б удакладніць, што Кісліцына разумее пад тэрмінам сучасная літаратура? Бо ў часопісе, дзе яна зараз друкуецца, сучасная літаратура прадстаўлена на 90 адсоткаў менавіта савецкімі драхлымі літаратарамі і адпаведнымі мастацкімі творамі. Усё ж мае на ўвазе крытык літаратуру “прасунутую”, якая не тое што ў “Полымя”, у “Дзеяслоў” не праходзіць. Зрэшты, наконт разгубленасці галоўных герояў, іх вечным песімізме, млявасці – яна не памыляецца. З класікаў, акрамя як у Івана Шамякіна і Караткевіча. я не бачыў пазітыўных, аптымістычных герояў. Усё ў нас змрок, усё прыдушанае, усё ліпіць і стогне, і скардзіцца, як нам кепска жывецца – а потым жадаюць, каб нас чыталі. А за што нас чытаць, каму хочацца пры жыцці легчы ў склеп і замураваць выхад. Пішыце жыва, праўдзіва. Пра людзей, а не пра літаратараў. Дык вось якраз людзі нашы, так званыя звычайныя людзі – нармальныя, з нармальнымі жыццёвымі эмоцыямі, здаровымі інтарэсамі і ў цэлым пазітыўна настроены. Кісліцына ж бярэ не людзе рэальных, а культурніцкую беларускамоўную тусоўку і герояў іх твораў. Прыводзіць прыклад герояў Бравы, вядомай пясняркі чалавечага негатыву і паталогіяў (пры ўсё павазе да яе таленту) – і кажа што гэта ўзорныя героі, тыповыя беларусы. Вы яшчэ б аднаго песняра негатыву ўзялі – Бахарэвіча, аматара чалавечых выродстваў, штоо люструюць, зрэшты, яго ўласны ўнутраны свет. Ды нельга – вы яго не любіце, ён вас, Ганна, крыўдзіў нядобрым словам, да таго ж апазіцыянера нельга згадваць уголас у “флагмане”.
Не варта, спадары, яшчэ забывацца на тое, што ў беларускую літаратуру часта ідуць людзі самі па сабе дэпрэсіўныя, не прынятыя ні ў адну нармальную сферу чалавечай дзейнасці. А праз абмежаванасць беларускага кола яны адчуваюць сябе яшчэ больш ізгоямі. Пісьменнікі ж многія, як сектанты. не могуць выйсці з-за межаў сваёй тусоўкі, не здатныя паглядзець на нармальнага чалавека, беларуса, не-літаратара. Не здатныя цвяроза ацаніць рэчаіснасць. Паглядзіце, як адбудоўваецца той жа Мінск. Гарыць, зіхаціць, гіпермаркеты, дый беларусы не з авоськамі ў іх, а з поўнымі тачкамі прадуктаў ды ў аўто шыкоўныя ўскокваюць потым. А вы кажаце – няшчасныя, разгубленыя, не ведаюць, што рабіць. А кім гэта ўсё будуецца тады, гэты сучасны Мінск, стадыёны. хто запаўняе канцэртныя залы, дарагія білеты хто купляе?
Не варта валіць з хворай галавы на здаровую. У беларускіх літаратараў звужанае мысленне, абмежаваны пагляд.

Ну паглядзіце ж:

Аўтарка старанна раскручвае стужку жыцця Юлі ад нараджэння да заўчаснай смерці — і нідзе, ні ў адной кропцы гэтай змрочнай стужкі, іранічна названай пісьменніцай love-story, няма месца ні каханню, ні любові, бо гэтыя пачуцці заменены эрзацамі, прычым даўно, яшчэ да з’яўлення на свет галоўнай гераіні. Аднак прызвычаеныя жыць у густа насычаным эрзацамі сацыялізме, героі «Менады і яе сатыраў» не заўважаюць падмены, і няма нікога, хто б мог ім на гэтую падмену ўказаць.

Нам гэтае выродства чалавечай душы выдаецца за тыповае. Ніхто, Ганна, так не жыве. Усе, нават самыя апошнія бамжы і алкашы нешта адчуваюць, і плачуць, і здольныя некага палюбіць, хоць сабачку бяздомнага. Вы ўродаў дам тыцкаеце ў твар і называеце нормай. Не можа чалавек нічога не адчуваць, акрамя тужлівай нянавісці да ўсяго свету. Нармальны чалавек. А ненармальных – лечаць спецыялісты.

Або:

Адказнасць за тое, што робіцца ў свеце бярэ на сябе і Віктар Казько, без якога цяжка ўявіць сабе размову пра духоўныя пошукі беларускай літаратуры. У 2009 годзе выйшаў асобнай кнiгай яго «Бунт незапатрабаванага праху», твор вельмi цяжкi, песiмiстычны, i, без пафасу, знакавы для нашай лiтаратуры. Гэта раман пра сучаснiка, якi дзiчэе, зазiрнуўшы ва ўласную душу. Можна перанесцi праўду пра свет, у якiм жывеш, але як жыць з праўдай пра сябе самога — нiкчэмнага, непатрэбнага, непачутага?

Вой як задушліва. І ў гэтым балоце песімізму і нэндзы корпаецца па доўгу службы сімпатычная жанчына Ганна Кісліцына і завучана называе гэта мастацтвам і нормай. Хто ж вас будзе пасля гэтага чытаць і любіць? Да героя з такім унутраным светам можна дастасаваць роспачны крык Міці Карамазава: “Ды навошта ж жыве такі чалавек!”

Гэтыя старцы, якія перажылі Савецкі Саюз, страцілі свае здабыткі, сталі нікім і нічым, захапілі і не адпускаюць часопісы і выдавецтвы, – яны кашчавай рукой цягнуць нас у балота і смерць. Самі тонуць, дык і нас заадно цягнуць.
Ну а далей Ганна Кісліцына акунаецца ў сваю любімую тэму – постмадэрнізм, літаратуру без маралі і без ідэі, якую я на дух не пераношу, таму і не стану нічога аспрэчваць.
У цэлым жа артыкул талковы – для нашых непраходных дрымучых часопісаў, але адсталы – па мерках літаратурнага Інтэрнета, пра які, дарэчы, Ганна не сказала ні слова, не абазначыўшы стрыжнявую праблему сучаснасці – пераход ад папяровай кніга да кампутарнага экрана і электронных кніжак. А праблема між тым навісае. І кнігі ўсё больш выходзяць у пустату.


ЛіМаразм-47

Рэчка Цемра

У часопісе “Полымя” №9 за мінулы год змешчаны вершы Валерыя Максімовіча. За шмат гадоў літаратурнай кар’еры мне не знаёмы гэты паэт. Нічога не нагадвае і фота, хоць на твары ў мяне памяць выдатная. Але паколькі часопіс яго друкуе, значыць, узровень вершаў мусіць быць досыць высокі. Зазірнём, зрэшты, у біяграфічныя звесткі паэта – магчыма, менавіта там мы нешта цікавае знойдзем.

Максімовіч Валерый Аляксандравіч нарадзіўся 21 сакавіка 1962 года ў вёсцы Траянец Лагойскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (1989). Доктар філалагічных навук. Быў дацэнтам кафедры беларускай літаратуры БДУ, першым прарэктарам Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў, выконваў абавязкі дырэктара Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы НАН Беларусі. Працуе ў Інстытуце філасофіі НАН Беларусі. Аўтар паэтычнага зборніка «Мяцежнай споведзі скрыжалі» (2012).

Што ж, пасады гавораць самі за сябе. Але паэзіяй, відаць, Максімовіч стаў займацца адносна нядаўна, прынамсі мае толькі адну паэтычную кніжку. Пачатковец? Паглядзім.

Ужо з першай страфе бачна, што стыль пісьма не вывераны, паэтычны слых не падказвае аўтара, што такое спалучэнне літар і слоў парушае мелодыку верша.

Зямля свой спеўны голас падае —
Душа ёй ціхім рэхам адгукнецца,
Засведчыць тым, што і яна жыве,
Што і яна на волі, а не ў клетцы.

А парушаюць паэтычны лад наступныя спалучэнні: “тым, што і яна”, “што і яна на волі, а не”. Два радкі аказаліся пасечанымі кароткімі немілагучнымі словамі. Што тычыцца паэтычнай логіцы, то калі душа ўжо “на волі”, то не варта ўдакладняць, што яна “не ў клетцы”. Тым больш што гэта грубая метавара для такога лірычнага пачатку. Такім чынам першая страфа паэту, філолагу і навукоўцу не ўдалася зусім.
Другая страфа:

Як загамоніць звонкім галаском
Лістота на бярозцы маладая,
Душа не зможа вытрымаць — цішком
Пачне маліцца, бо яна жывая.

Па-першае, лістота “загаманіць звонкім галаском” можа толькі ў сэрцы паэта, насамрэч жа яна толькі шалахціць і шапоча пад ветрам. Такім чынам – нацяжка. Душа, між тым, не вытрымлівае гэтага гоману і пачынае маліцца, прычым “цішком”. А што, магчымы варыянт уголас? Нібы мула ў мячэці? Завяршае паэт сцвярджэннем, што душа ўсё-ткі жывая. Зноў жа лішне. Бо і так ясна, што калі ў душы нешта страпянулася і паклікала да малітвы – то па меншай меры душа не мёртвая. Другая страфа на такім жа слабым, дылетанцкім узроўні, што і першая.
Трэцяя страфа:

Малебен той — за ясень ля двара,
За вербалоз, за клён шыракалісты,
За птушак гаману, буянне траў —
За гэты свет чароўны і вячысты.

Першае ж слова выклікае сумнеў. Разгортваем тлумачальны слоўнік: “малебен” – кароткае набажэнства. Гэта значыць, што тэрмін царкоўны. Паэт жа моліцца ціха, “цішком”, сам для сябе, як ён абвясціў у папярэдняй страфе. Таму слова “малебен” тут недарэчна заняло месца простага слова “малітва”. Максімовіч моліцца за ясень ля двара і тут жа – за вербалоз. Але вербалоз часцей сустракаецца ля ракі, куст сямейства вярбовых. Ну ды ладна, пагляд у паэта, дапусцім, шырокі і ён ахоплівае ўсю радзіму адразу, пераносячыся з двара на раку, з лесу ў лугавыя травы.
Чацвёртая страфа:

Сярод вітальнай літургіі ўсёй
Ёсць тая, што кранае сэрца болей:
Малю, мой свеце, вечна будзь са мной
І не сыходзь з вачэй маіх ніколі.

Паэт упарта сцвярджае, што ціхая малітва ў яго душу насамрэч “вітальная літургія”. І сярод ёй, літургіі, ёсць “тая”, якая кранае найболей. Прабачце, але як у царкоўнай службе можа быць (унутры?) яшчэ другая, якая кранае сэрца мацней за астатніх. Словам, тут поўны абсурд. Да таго ж паэт наіўна моліцца, каб “мой свеце” не сыходзіў з вачэй ніколі. Не прывядзі Бог нам жыць вечна. Хіба толькі ў слове. Але паэтычнае слова Максімовіча такіх падстаў не дае. Словазлучэнне, дарэчы, “не сыходзь з маіх вачэй” зусім не прыдатнае для малітвы. Бо ў народзе, наадварот, прынята казаць у гневе нешта падобнае: “сыдзі з маіх вачэй!”
Апошняя страфа:

Хачу застацца назаўжды, навек
У краі гэтым слаўным і прыгожым…
Пакуль я тут, душа мая жыве
І наталіцца хараством не можа.

Але Максімовіч упарта просіць у некага жыць вечна, “навек”, “назаўжды” у нашых слаўных краях. Зноў ашаламляе нас прызнаннем, што пакуль ён тут, то і душа жыве, па-пазнякоўску “наталяючыся” хараством.
Карацей, увесь верш цвёрды двоечнік і не ўяўляе сабой анічога, апроч набору банальнасцяў і ляпсусаў.
Далейшыя некалькі вершаў – такія самыя. Можаш пераканацца, чытач – падборка навукоўца і філолага змешчана на старонцы 80 нашага слаўнага часопіса.
Вось як літаратурная наменклатура, сябры, нагінае і апускае нацыянальную літаратуру. А між тым акадэмічны часопіс апрыёры гаворыць – гэта ўзор літаратуры, такая паэзія, бо яна прайшла апрабацыю ў высокіх інстанцыях, прапушчана праз кваліфікаваных рэдактараў, адобрана самім Алесем Бадаком, самім Алесем Марціновічам. Вы разумееце ўвесь трагізм нашага з вамі становішча. Гэтая літаратурная каламуць наўпрост едзе ў школьныя праграмы, у душы вашых дзяцей і ўнукаў. Проста таму, што брыгада Пазнякова навыжыла іх зрабіць духоўнымі неданоскамі.
Я захворваю ад аднаго такога верша. І ўжо не бачу ніякага спосабу змагацца з чыноўнікамі і акадэмікамі, як груба тыцкаць іх носам у памылкі ды ляпсусы.
Каб закончыць артыкул не так трагічна, хачу прывесці тут адзін верш Міколы Чарняўскага, падборка якога таксама змешчана ў гэтым нумары.

Чарняўскі Мікалай Мікалаевіч нарадзіўся 16 студзеня 1943 года ў вёсцы Буда-Люшаўская Буда-Кашалёўскага раёна Гомельскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1966). Працаваў у рэдакцыі газеты «Піянер Беларусі», на Беларускім радыё, у часопісах «Бярозка» і «Вясёлка». Піша для дзяцей і дарослых. Аўтар зборнікаў лірыкі, сатыры і гумару: «Чалавечнасць» (1971), «Трывога» (1988), «Лёкса ў люксе» (1993), «У трох соснах» (1996), «Сонечны кошык» (2009) і інш. Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Янкі Маўра (1995), прэміі Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі (2001), Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2010).

Міколу Чарняўскага я ведаю даўно і знаёмы асабіста па працы ў часопісе “Акно” пры канцы 90-х. Ён быў адным з тых, чыё добрае слова акрыліла мяне, маладога паэта, і ўлюбіла ў беларускую мову. А ў Міколы Чарняўскага яна настолькі натуральная, каларытная, народная, што яму не трэба пераскокваць з рускай на беларускую і назад – насельнікі беларускай сталіцы цудоўна яго разумеюць. Не кожны знаны паэт асмеліцца на высокую ацэнку творчасці пачаткоўца ў прадмове да першага паэтычнага зборніка. Мікола Чарняўскі, на той час ужо заслужаны літаратар, размаўляў са мною як з роўным. Дзівоснай шырыні душы чалавек. І я ганаруся, што менавіта ён, а таксама Леанід Галубовіч і Ўладзімір Мароз, пісалі мне рэкамендацыі ў Саюз Пісьменнікаў. У ранейшы, агульны, адзіны саюз – а не той, апанаваны цяпер брыгадаю Пазнякова, адкуль мяне толькі што выдалілі. Дрэнна б атрымліваць рэкамендацыі ад людзей, у якіх ты потым расчаруешся. Галоўнае, каб яны не расчараваліся ў Южыку.

Мікола Чарняўскі

Рэчка Цемра

Пушча шлях твой,
Як стужку, адмервае.
Дзівіць пушча —
Спрадвечны мастак.
Хто ж цябе ахрысціў раптам
Цемраю?
Хто ж цябе ў нас
Пакрыўдзіў так?

Ты ж, як неба сінеча,
Празрыстая,
З табой побач святлей дубам.
Пад твой плёскат
Яны, плячыстыя,
Тут вядуць свой падлік гадам.

З круч схіляюцца вербы ніцыя —
У тваю паглядзець чысціню.
А мо хочацца пакланіцца ім,
Што ў сухмень сцеражэш
Ад агню?

Ці таму, што ты з пушчай цёмнаю
Тут здружылася, і здавён,
I пятляеш па ёй, нястомная,
Дорыш пушчы свой ціхі звон?

Вусце ёсць у цябе,
Вусце слыннае —
Гэта Ясельда-маці сама:
Не прымоўклая, салаўіная,
Песняй стала яна нездарма.

Таямнічасцю зачароўвае,
Пад пушчанскі забегшы дах,
Цемра — сіняя, вечаровая,
Цемра — чыстая, як вада.


ЛіМаразм-48

Звыклае, устойлівае, савецкае

Мне казалось, что к общественной работе частенько прибегали люди неталантливые, и это помогало им делать карьеру в искусстве. В нашем странном, чтобы не сказать уродливом, обществе бездарный тип, вооруженный марксистской фразеологией, мог добиться всего и оттереть, а то и уничтожить действительно талантливого соперника. Можно, конечно, сослаться на классический пример Т. Д. Лысенко и Н. И. Вавилова. И в искусстве было то же, что и в науке. Ничтожества становились секретарями союзов художников ли, композиторов ли, писателей ли, начинали командовать, издавать себя, печатать, хватать выгодные заказы, представлять себя к наградам, организовывать заграничные поездки, получать хорошее жилье и так далее. Поэтому я никогда не торчал в президиумах, ни откликался ни на какие кампании, не подписывал клеймящих кого-либо писем, не лез на трибуну с единственным желанием продемонстрировать себя.

Вам нікога і нічога не нагадвае гэты абзац. Быццам усе лімараўзмаўцы разам да нас завіталі са сваімі звычаямі ды прыёмчыкамі. А між тым апісаны падзеі трыццацігадовай даўнасці, падзеі савецкіх часоў, а аўтар – “Эльдар Разанаў” (“Непадведзеныя вынікі”). Як вам такі паварот? Пагулялі ў дзевяностыя ў сапраўдную літаратуру і годзе? Нехта гуляў, а нехта проста затаіўся, пільнуючы свой час. І не памыліўся – 60, 70, 80-гадовыя літаратары, заўзятыя аўтары холдынгу “Звязда” верхаводзяць цяпер. Натуральна, што яны не змяніліся. І натуральна, спосабы выжывання ў іх тыя самыя, апісаныя Разанавым, мастаком ад Бога і вечным змагаром за талент і праўду.

“ЛіМ” №11 за сёлетні год холдынг з хітрай баязлівасцю не выставіў у электронным архіве. Але ж не спыняць жа яму друкаванне папяровага варыянту. Таму мы з лёгкасцю пакарыстаемся простай газетай.
Што новага з мастацкіх тэкстаў? Тыя ж аўтары савецкіх часоў. Што ў крытыцы? Ды літаратуразнаўчы артыкул пра першага – па часе – паэта Беларусі Францыска Багушэвіча. На цэлую паласу. Пахвальна. Тым больш што артыкул выкананы таленавітым літаратуразнаўцам Ігарам Запрудскім. Аднак дзіва, як толькі артыкул дзяжурны, літаратуразнаўчы, які нас цягне ў даўніну ад подлага “цяпер”, а не вядзе наперад, асвятляючы бягучы працэс, то таленту Запрудскага няма дзе разгортвацца. Не тое што стыль выкладання, а сама мова філолага і выкладчыка меркне, згладжваецца, падае да агульнага шэрага фону. Не скажу, што Запрудскі не пісаў гэты артыкул ад душы. Наўрад. Але добра вывучаны не высоўвацца, ён зрабіў усё так, каб не было потым праблем. Каб было зразумела. Змагароў жа за Беларусь у нас шмат. Чаму не ўзяць таго ж Анатоля Сыса, ды не ўзвялічыць яго? Вершы ж нашмат мацнейшыя за Багушэвічавы. Нельга! Багушэвіч далёка, ён легенда ўжо, на яго абаперціся можна. А на Сыса – нельга, выплывуць непрыемныя дэталі, палітычныя погляды, развярэдзяць. Шмат дзесяцігоддзяў яшчэ трэба счакаць. Тое самае тычыцца змагароў за беларускасць Уладзіміра Арлова і Уладзіміра Някляева: хіба яны менш рупяцца за Радзіму. Аж не! Не тыя. Яшчэ не жупелы, не бажкія язычніцкія. яшчэ жывым ад іх павявае! А ў царстве мёртвых жывы дух – як для чорта крыж.
На другой старонцы нехта Іван Саверчанка разрываецца, нахвальваючы магутную творчую спадчыну Леніда Левановіча. Паслухаце толькі пачаткі некаторых абзацаў:

Таксама раман “Палыновы вецер” – глыбокае мастацкае асэнсаванне найважнейшых грамадска-палітычных падзей…

Да несумненных заслуг Л. Левановіча належыць мастацкае ўзнаўленне атмасферы грамадскіх дыскусій…

Л. Левановіч імкнуўся дагістарычнай дакладнасці…

Аўтар аб’ектыўна раскрыў супярэчнасці часоў перабудовы….

Бліскуча асвятліў працэс вяртання гістарычнай памяці і нацыянальнай свядомасці…

Пісьменнік паказаў не толькі лёсы людзей, але і іх унутраныя памкненні, жаданні, трывогі…

Вельмі пераканаўча Л. Левановіч змог перадаць душэўны стан людзей…

У рамане шмат народнага гумару і каларытнага смеху…

Раман-хроніка “Палыновы вецер” – буйная з’ява ў літаратурным жыцці…

От так. “Буйная з’ява! – я вам сказаў!” (А хто не паслухаецца, таго раскрыжуем, ці прынамсі з нашай літаратарскай суполкі выкінем.)
Так, гумару ў гэтым непрыхаваным кампліментарным артыкуле зашмат. –звычайна такія тапорныя хвалебныя артыкулы хаця б прыкрываюцца невялічкай паблажлівай крытыкай ці сумневамі. Не! Саверчанка не сумняваецца ні секунды – шэдэўры. Усе некалькі раманаў Левановіча, ні болей, ні меней. Калі нам падаюць хлусню, то звычайна хаця б замятаюць сляды. У холдынгу ж людзі настолькі самаўпэненыя ў сваім самаўпраўстве – што плявалі на ўсю Беларусь. Вульгарны, тапорны, каравы, скрозь фальшывы артыкул – амаль што на паласу. Пад ёй туліцца невялічкі артыкул Дар’і Латышавай пра маладога празаіка. Зрэшты, таксама рэкламны, хоць напісаны пяром, а не Саверчанкавай сякераю.

Вось вам жыццяпіс Леаніда Левановіча, каб было зразумела, адкуль ногі растуць у такога артыкула:

Нарадзіўся ў сялянскай сям’і. Скончыў Магілеўскую культасьветвучэльню (1956). Працаваў ва ўстановах культуры Койданаўскага (Менская вобласьць) і Касьцюковіцкага раёнаў (1956-58). У 1957-ым паступіў на завочнае аддзяленьне факультэта журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта. Служыў на Балтыйскім флёце (1958-61). Пасьля дэмабілізацыі перавёўся на стацыянар і скончыў унівэрсытэт у 1963 годзе. Працаваў у рэспубліканскіх газэтах «Сьцяг юнацтва» (рас. «Знамя юности», «Сельская газэта» і «Літаратура і Мастацтва» (1963-71). У 1971-74 гг. — рэдактар аддзела мастацтва і крытыкі часопіса «Нёман». З 1974 — адказны сакратар, з 1975 — рэдактар аддзела навукі і мастацтва часопіса «Полымя». У 1980-82 г.— галоўны рэдактар літаратурна-драматычных праграмаў Беларускага тэлебачаньня. З 1984 — старшы рэдактар выдавецтва «Мастацкая літаратура». Чалец Саюза беларускіх пісьменьнікаў з 1975 году.

Каментар адзін – прадстаўнік слаўнай літаратурнай наменклатуры. Цяпер на заслужаным адпачынку. Імкнецца ў класікі. Прывычнымі спосабамі.
Празаік пасрэдны. Не забуду, як у рамане “Сіняе лета” яго 67-гадовы галоўны герой на лецішчы уступаў у сексуальную сувязь са сваёй новай каханкаю (ледзьве не равесніцай) па некалькі разоў на дзень – дзе ні вылавіць – ля ракі ці на гарышчы – наталяецца “маладухай”, нібы семнаццацігадовы юнак! Божа, што ж яны ноччу рабілі, 70-ці гадовыя старцы?! Я быў так ашаломлены гэтым нюансам, што ўсю далейшую прозу Левановіча ўспрымай з іроніяй. Дзіцячая душа. Я разумею, што падаўленая творчая сексуальнасць у савецкія часы патрабуе выйсця (тады літаратура сексу не ведала), але празаік знайшоў дзіўны спосаб яе рэалізаваць – зрабіўшы палавым гігантам галоўнага героя, свайго равесніка, двайніка.


ЛіМаразм-49

Несупадзенне

У рубрыцы мы ўжо не раз адзначалі, што часопіс “Полымя” апошнім часам абраў два важныя накірункі. Першы: насяліць яго аўтарамі, каму добра за семдзесят; другі: зрабіць з літаратурнага часопіса гістарычны і краязнаўчы. Такія густы ў кіраўніцтва – Карлюкевіча, Бадака, Марціновіча, ну палюбілі яны сівую даўніну ўсім сваім сэрцам шырокім. З нумара ў нумар мы бачым, што няма рамана на сучасную тэму і, відавочна, што рэдакцыя не заклапочана яго пошукам. Інакш бы яны пазванілі Южыку і ён бы ім дапамог. Рэдакцыю цалкам задавальняе адзін з раманаў Раман – эпапея вялікага акадэміка даўжынёю ў вечнасць.
Нумар 7 за мінулы год – яркае пацверджанне маіх слоў.
Вось хто прадстаўляе мастацкую частку часопіса:
Мікола Лобан – успаміны чалавека прамінулай эпохі, памерлага.
Васіль Макарэвіч (1939) – вершы.
Георгій Марчук (1947) – проза.
Анатоль Шушко (1954) – вершы.
Ніна Рыбік (1962) – проза.
Рагнед Малахоўскі (1984) – вершы, адшкадавалі 2 старонкі па статусе.
Як вам сярэдні ўзрост аўтараў, падлічыце на калькулятары.
Усіх мы ведаем даўно. Не забудзем, аднак, што сонечны Рагнед Малахоўскі – таксама супрацоўнік СПБ, а Ніна Рыбік – галоўны рэдактар “Астравецкай праўды”. Чужых тут няма. Бадай, адзін Анатоль Шушко выпадае, ды ён – “лаўрэат рэспубліканскага літаратурнага конкурсу «Лепшы твор 2012 года» ў галіне паэзіі”.
Месца, традыцыйна прызначанае для раманаў (а ў Мятліцкага, бывала, паралельна друкавалася 2 раманы) тут занятае ўспамінамі Міколы Лобана. То бок холдынг смела руйнуе традыцыі “флагмана”. “Наперад у мінулае” – гэты яго дэвіз мы даўно вывучылі. Без жартаў кажу, знайсці раман пра сучаснасць лімаразмаўцы маглі лёгка, дый неаднойчы адпрэчвалі такія раманы адпіскамі ці грубымі выспяткамі. Так што гэта можна лічыць свядомым, мэтанакіраваным зарываннем  літаратуры ў зямлю.
Давайце ж глянем творы гэтых пажылых літаратараў савецкага гарту, а раптам гэта напраўду значнае нешта.
Васіль Макарэвіч.

Макарэвіч Васіль Сцяпанавіч нарадзіўся 15 ліпеня 1939 года ў вёсцы Купленка Крупскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў аддзяленне журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1964). Працаваў у газеце «Чырвоная змена», на Беларускім радыё. Аўтар зборнікаў паэзіі «Вогненная камета» (1963), «Мерыдыяны і паралелі» (1966), «Ліставей» (1971), «Вечнае дрэва» (1974), «Радоўка» (1977), «Праталіна» (1983), «Відушчы посах» (1987), «Сумежжа» (1989), «Квадратура круга» (2000), «Неба ў руках» (2012) і інш. Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова (1994), Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2013).

Паспрабуем ацаніць першы верш падборкі слыннага паэта. Што ж ён там цікавага і новага меўся сказаць.
Пачатак такі:
ЗАСЕВАК

На цаліку,
З іржышчам, як рыззём,
З любоўю плугара,
а не падзёншчыка,
Плуг запусціў я ў тлусты чарназём
І расшпіліў наросхрыст,
Як паддзёўчыну.

Плуг заглянуць
Дазволіў мне ў вякі,
Дзе мелася адно майстэрня Богава.
Зімой там вылі скрозь снегавікі,
Таўкліся дні вясной,
Дажджы чаўбохалі.

Адразу адзначым, што слова “чаўбохалі” акадэмічны слоўнік адпрэчвае, у беларускай літаратурнай мове яго няма; гэта або прыдумка аўтара, або дыялектызм. Другое, “плугар” можна было б дапусціць, бо ёсць слова “плуг”, але, дзіва, акадэмічны слоўнік і яго адпрэчвае, замяняючы на звыклае “араты”. Дый слова “паддзёўчына” напружвае слых, яго таксама няма ў слошніку, хоць ясна, што аўтар меў на ўвазе. Усе гэтыя слоўныя паганкі заведама атручваюць верш, робяць яго нечытэльным.
Аўтар, трэба прызнаць, майстар выдумляць смелыя метафары, настолькі смелыя, што часам ломіш галаву, што ж ён меў на ўвазе, дзе знайшоў падабенства, напрыклад, “іржышча” з “рыззём”, як можна “расшпіліць наросхрыст” чарназём, бо расшпільваючы, перабіраюць гузікі?
Плуг дапамог паэту “заглянуць у вякі”, дзе мелася “адно майстэрня Богава”. Наколькі я ведаю, Эдэм – гэта райскае месца, дзе вечнае лета. Але змрочны Макарэвіч насяляе Эдэм маразамі, снегавікамі, якія “выюць”. Можа выць вецер, а як можа выць снегавік, і хто яго зляпіў? Або аўтар, мабыць, меў пад “снегавікамі” нешта іншае? У любым выпадку гэта няўдача, блытаніна. Калі на вершы спатыкаешся, гэта ўжо не паэзія. Усё геніяльнае простае. І лёгка заходзіць у душу. Макарэвіч жа нават вясновыя дні змушае “таўчыся”. Нейкі інфернальны свет, а не райскае месца.
Далей:

А ўлетку зноў
Кружыў сонцаварот
З вясёлаю хмурынкай спадарожнаю.
Цераз раку брылі стагоддзі ўброд,
Золь асядала ў дол густымі
Дрожджамі.

Не для пустой
Ды паказной красы
Грамы каменячосамі нязграбнымі
Вычэсвалі, як з крэмня, каласы
Ці з бронзы адлівалі,
Васьмігранныя.

Пройдземся па граматыцы. “Дрожджамі” – няправільна, слоўнік указвае – “дражджамі”. Не трэба блытаць маладое пакаленне, спадары рэдактары, а то яны будуць на філфаку двойкі атрымліваць за гэтае “дрожджамі”. Таксама няправільна і “крэмня”, а правільна будзе “крэмню”. Так ужо прынята, я толькі сведчу. Вобразнасць тут таксама занадта складаная. Як можа “кружыць сонцаварот з вясёлаю хмурынкай спадарожнаю”? Вясёлая хмурынка – гэта як салодкі лімон. Ну хай сабе стагоддзі брыдуць цераз раку, але чаму “золь”, чаму “асядае ў дол густымі дрожджамі”? Блытаніна дзікае. Такое ўражанне, што аўтар наталяецца сваім уменнем выдумляць неверагодныя метафары, якія мала дастасаваны да рэчаіснасці. Нейкая гульня ў словы. Тое самае і “каласы”, якія “вычэсваюцца, як з крэмня(ю), грамамі – бесталковасць, перабор. Няма ўжо змогі разблытваць гэтую мешаніну сэнсаў.
Ашчаджаючы нервы і цярпенне чытача рубрыкі, прывядзём толькі адну яшчэ страфу (далёка не апошнюю) гэтага мнагаслоўнага верша.

А бліскавіцы —
Жыг ды зноўку жыг! —
Снавалі, па жытах таропка лазілі
І зерні, быццам ювеліры, ўміг
Для каласоў гранілі,
Як алмазныя.

Хлопцы, ды не лазяць бліскавіцы па жытах. Яны б’юць у высокія кропкі. Апроч таго, адкуль у дагістарычным свеце, у Богавай майстэрні жыта? Наколькі я ведаю, злакавыя выводзіліся чалавекам. А ёсць версія, што іх занеслі іншапланецяне. Паверце, спадары, як толькі ўзнікае пры чытанні сумнеў, то верш пачынае развальвацца і нагадвае нагрувашчванне слоў.
Вікіпедыя выдае толькі, што жыта – гэта культурная расліна, а
Все культурные растения произошли от дикорастущих. В результате селекции они стали давать более высокие урожаи в необычных для себя условиях - на новых землях или в ином климате. Некоторые растения так видоизменились, что трудно даже определить их предков.
Ва ўсякім разе бачна, што такіх ядраных і наліўных каласоў, як апісвае Макарэвіч, у дагістарычным свеце быць не магло.
Мы не прыдзіраемся і не збіраемся зводзіць з некім рахункі. Васіля Макарэвіча асабіста не ведаю, і ён мне нічога кепскага не зрабіў, акрамя як няспынна друкаваў свае аднастайныя вершы, а я мусіў іх чытаць і раздражняцца 17 гадоў. Мнагаслоўнасць. Кепскі густ. Перабор, які, што вядома, нават у картах шкодзіць. І гэта пры дасканалым веданні мовы народнай і выверанай рыфмоўцы. Мала, хлопцы лімаразмаўцы, гэтага для мастацкіх тэкстаў – дасканала вывучыць мову і насабачыцца правільна рыфмаваць. Паэзія найперш перадае пачуцці. І з пустой душы іх не выціснеш. А бывае і такое, што сам аўтар і яго вершы не перажываюць свой час. То бок для равеснікаў Макарэвіча гэта цудоўная паэзія, а для Южыка і маладзейшых за яго чытачоў – слоўныя выкрутасы. Такое бывае. Несупадзенне энергетыкі, светапогляду, моды. Ёсць паэты, якія абслугоўваюць свой час, а ёсць тыя, хто абслугоўвае вечнасць. Але і вечнасць – катэгорыя ўмоўная ў сваёй канчатковасці. Бо і Гамер, І Дантэ выглядаюць ужо старамодна ў спосабе падачы тэкстаў.
 Увогуле, вось гэтая характэрная для Макарэвіча і многіх беларускіх паэтаў мнагаслоўнасць, расцягванне верша на малую паэму, паўтарэнне са страфы ў страфу аднаго і таго ж, вынікае з савецкіх часоў, калі можна было выдаваць шмат кніжак, паколькі маеш пасаду. І паэты стараліся наперабой, беглі навыперадкі, хто больш заробіць. А ганарары там сапраўды былі – ганарары. Дый калі ты пішаш задоўгі верш, то адчуваеш, што папрацаваў і напружыўся, дзень прайшоў нездарма, самаацэнка, а з ёй і самаадчуванне, расце. Паэты ж больш, як правіла, нічога не ўмеюць. Прынамсі ўсё астатняе не дае патрэбных жыццёвых эмоцый, а значыць, энергіі. Кароткі ж верш бывалы рыфмач піша за паўгадзіны. І чым потым яму займацца хаця б да абеду?


ЛіМаразм-50

Возера светлае

Прыспеў пяцідзесяты выпуск нашай рубрыкі. Два месяцы з лішкам напружанай працы. Даследаванне глыбінь і нетраў афіцыёзнага літпрацэсу, выданняў холдынгу “Звязда”. А між тым мы пакуль не краналі ні “Маладосць”, ні “Нёман”, ні кнігі. Найбольш ясная карціна з “ЛіМам”. Крыху менш праясненая яна з “Полымя”.
Хочацца зрабіць гэты выпуск крыху нестандартным, не паўтараць тое, што паўтаралі дзень пры дні. Але мы ў гэтым не вінаватыя – такая аднастайнасць правакуецца самімі выданнямі, што мы аглядалі.
Але давайце пакарыстаемся алегорыяй. Уявім балота ў глыбінях гушчы лясной. Каравыя кволыя дрэўцы на подступах да яго. Мох, купіны вялай травы. Хмызняк. Акенцы каламутнай вады, а так усё – твань заклятая, нічога не варушыцца. І ветрык не праляціць над усёй тэрыторыяй. У вадзе многа ўсякай жыўнасці, бактэрый. Але няма там нармальнай рыбы. Толькі карась выжывае ў застойнай вадзе, дый тое – паступова выраджаецца да памераў пяці капеек. А як гусцее твань, то і зусім знікае карась.
Так што для рыбака разнастайнасці тут няма. Няможна ў балоце налавіць дзівосных мастацкіх твораў – рыбак сабе на вячэру. Усе аднолькавыя – пяцікапеечныя карасі. Памятаю ў дзяцінстве маім, у Асіповічах, пасярод горада існавала балота. І паколькі яно падкормлівалася нечыстотамі і памыямі з навакольных хацін, то карась там раскашаваў і быў разнастайным, некаторыя і з далонь мужчынскую трапляліся там асобіны. Але нам, дзецям, строга забаранялася нам рыбачыць, а тым больш – насіць карасёў дамоў. Але покліч прыроды быў велізарны – мы і лавілі гэтую нячыстую рыбу, і таемна сушылі, і елі. Гэта мы пра тое, што пры знешняй, людской падтрымцы, у балоце могуць жыць не такія і малыя карасікі, але ўсё адно нячыстыя.
Вяртаемся ж да нашага ляснога балота. Прыйшоўшы туды рыбаком, я заўважыў дзівоснае – над балотам лунаў фантом маляўнічага жывога возера, сінізна вады, пясчаныя берагі, россып кветак, высокія травы, ніцыя вербы, крыху далей ад берага хвоі, дубы. Карціна чароўная, але хісткая, падманлівая, як міраж. А па берагах бачацца мне людзі ў свежых кашулях, у выгладжаных касцюмах, са значкамі літаратарскімі, рэгаліямі. Ветліва ўсміхаюцца, запрашаюць на шырокімі абдымкамі да іх далучыцца. Ды між сабой у іх мір, злагада. Абдымаюцца, граматы адно аднаму ўручаюць, медалі вешаюць, рукаюцца, абдымаюцца, клянуцца ў вернасці возеру.
Але я, бывалы рыбак, не паддаюся, ведаю, што і возера і светлыя людзі – гэта фантом, якім балота заваблівае мяне ў сябе, каб знішчыць. Насамрэч жа светлыя людзі – гэта пачвары і цмокі, што валодаюць гэтай багнай дзесяцігоддзямі, жывуць там, жывяцца плесняй і падлай.
Каб гэта даказаць я закідваю ў адно са шматлікіх акенцаў вады сваю вуду, а прынада мая такая, што завабіць любога цмока. Чакаю нядоўга – і вось напятая ўжо лёска, выгінаецца і трымціць трывалае вудзільна ў вопытных руках. З нетраў ляснога балота, з цяжкасцю, з зацятаю барацьбой вывалакваю я на бераг першую пачвару. Яна вішчыць, верашчыць, пакрываецца пенай, агідная. Потым дранцвее і замірае. Гэтак большую частку нечысці праз прынаду сваю я выцягваю вудай. Іх сапраўдныя абліччы відаць усім.
І дзе тое возера з гаючай празрыстай вадой? Дзе той светлы бор на яго берагах?
Спяшаюся дамоў. Вечарэе. Але раптам чую ззаду – хлюп, шабулдых! Гэта пачвары мае ажылі (яны адно прыкінуліся мёртвымі) ды ў смярдзючаю твань зноўку скочылі. А па-над балотам, на фоне чырвонага захаду, зноў лунае фантом – возера чыстае, светлыя ўсмешлівыя спадары з літаратарскімі рэгаліямі наўсцяж берагоў.


ЛіМаразм-51

Чароўная скрыня

 “ЛіМ” №12 за гэты год мала чым адметны і няшмат чым адрозны ад сваёй сярэднестатыстычнай стандартнай балванкі. І ўсё ж спрактыкаванаму воку крытыка ёсць за што зачапіцца.
 
Напрыклад, СПБ зноў рэкрутаваў у свае сябры трох чалавек. Аб чым радасна абвясціў на другой старонцы тыднёвіка. І сапраўды, Пазнякову і К трэба неяк кампенсаваць не толькі сыход сяброў з натуральнай прычыны смерці, а і таму, што перыядычна прыходзіцца выдаляць са сваіх шэрагаў сяброў, якія на паверку аказаліся зусім не сябрамі. Трэба ж слаць справаздачы ў міністэрствы і неяк апраўдваць свае крэслы, а таксама той неаспрэчны факт, што ў чыноўнікаў выходзіць зашмат кніжак за народныя грошы, тады як у шарагоўцаў іх, аказваецца, не выходзіць ніводнай дзесяцігоддзямі. Каб завуаліраваць гэты вярэдлівы нонсенс, нас зноў аглушаюць шуміхаю аб нібыта рабоце з масамі. Вось што паспяшаўся абвясціць у тыднёвіку Пазнякоў:
 
Мінскае гарадское аддзяленне
Саюза пісьменнікаў Беларусі запрашае:
 
30 сакавіка — у абласной бібліятэцы імя Пушкіна
(Гікала, 4) адбудзецца прэзентацыя кніг Алега Ждана.
Пачатак а 18 гадзіне.
 
30 сакавіка — у літаратурную гасцёўню «Сябрына» пры
гімназіі № 20 (вул. Адзінцова, 80) на творчую сустрэчу з
маладымі пісьменнікамі. Пачатак а 10-й гадзіне.
 
31 сакавіка — у Школу юнага літаратара пры Мін-
скім гарадскім аддзяленні СПБ (вул. Фрунзэ, 5, каб. 309).
Пачатак а 15-й гадзіне.
 
1 красавіка — на свята гумару — прэзентацыю кніж-
най серыі выдавецтва «Чатыры чвэрці» — «Несур’ёзна пра
сур’ёзнае». Імпрэза адбудзецца ў галерэі «Лабірынт» Нацы-
янальнай бібліятэкі Рэспублікі Беларусь (пр. Незалежнасці,
116). Пачатак у 14:30.
 
2 красавіка — на пасяджэнне студыі мастацкага чы-
тання «Вобраз» пры СШ № 23 (вул. П. Панчанкі, 56),
прысвечанае 70-годдзю Вялікай Перамогі. Пачатак а 13-й
гадзіне.
 
2 красавіка — на літаратурнае свята — падзвядзенне
вынікаў літаратурнага конкурсу сярод студэнтаў Бел-
дзяржуніверсітэта «Славянскі калейдаскоп», прысвечаны
Дню яднання народаў Беларусі і Расіі і 70-годдзю Вялікай
Перамогі. Імпрэза адбудзецца ў Доме Масквы (вул. Камуні-
стычная, 86). Пачатак а 16-й гадзіне.
 
2 красавіка — на літаратурна-музычнае свята, пры-
свечанае Тыдню дзіцячай кнігі. Мерапрыемства прой-
дзе ў дзіцячай бібліятэцы № 15 (вул. Слабадская, 27).
Пачатак у 15:30.
 
І хто цяпер прыдзярэцца, што нічога не робіцца, а чыноўнікі дарма паядаюць хлеб свой?
 
На старонцы 6, якая пазначана як “крытыка”, лімаразмаўцы ўражваюць нас новаўвядзеннем – аналізуюць сучасную драматургію. Гэта артыкулы Вікторыі Беляковай і Анатоля Трафімчыка. Як быццам для драматургіі няма сваіх дзяжурных выданняў, дзе гэта можна рабіць. Тысячы беларускіх кніг, што томяцца ў аўтараў пад канапамі, прагнуць свайго разгляду дзесяцігоддзямі. “ЛіМ” жа робіць выгляд, што іх у прыродзе не існавала. Аднак драматургія – зацікавіла дзівакаваты тыднёвік! Ёсць і другая версія. Нехта даў каманду з пляча – тэрмінова наладзіць крытычны аддзел, а то шмат пра іх непрыгожага пішуць. Але ж справы настолькі запушчаныя, што, верагодна, у рэдакцыі папросту няма надзейных кніг надзейных аўтараў, якія можна бязбольна разгледзець. Пайдзі правер, а ці не засвяціўся гэты аўтар у апазіцыйным друку? За гэта можа і галава паляцець. Таму – драматургія, рэч больш надзейная, бо дапушчана да сцэны, а значыць, адцэнзураваная ўжо.
 
І нарэшце дабіраемся да самай сапраўднай крытыкі. На старонцы 7 дзве дзяжурныя крытыкесы (Алеся Лапіцкая і Настасся Грышчук) штудзіруюць адну кнігу Анатоля Казлова – “Той, хто абганяе сны”.
 
Асноўная прывязка і прыдзірка крытыкаў да аўтара – яго героі занадта, так бы мовіць, юрлівыя, зашмат увагі надаюць сексу, прычым у самым нізкім і цялесным яго разуменні. Гэта даўні комплекс беларускай літаратуры, якая за савецкім часам была нават без эрасу, не кажучы пра нешта жывейшае. Прайшло трыццаць гадоў, а ў нас пры сутыкненні ў кнігах са здаровай сексуальнасцю па-ранейшаму палохаюцца – ці можна, ці не зашмат, ці не перабор? Дакараюць у адсутнасці высокіх пачуццяў. З такімі ж прэтэнзіямі, а яшчэ і з абвінавачваннямі ў бездухоўнасці прысталі і да Казлова.
 
З артыкула Лапіцкай:
 
Герой самакрытычны: ён добра разумее, што ахвота да «новага цела, разгулуасалоды, бяздумнасці ўчынкаў» нізкая і нядобрая. Няварта здраджваць спадарожніку жыцця, з якім маеш не толькі цёплыя адносіны, але і ўтульнае супольнае жытло. Тым не менш у сучасным свеце апраўданне распусце знаходзіцца хутка: кароткія інтымныя знаёмствы — гэта «душэўнае і фізічнае лекаванне», падстава для гонару: «дзень пражыты на ўсе сто пяцьдзясят»!
 
Або далей:
 
Герой Анатоля Казлова — мысляр і распуснік адначасова — заўсёды «сатканы з супрацьлегласцяў». Ён разважае пра вечнае, схільны да «самакапання» і, адпаведна, мае даволі развіты духоўны свет. Але ў сферы прыватных дачыненняў ён цалкам пазбаўлены самапавагі. Роздумы, якія пачынаюцца з філасофскіх пытанняў, здрадліва прыводзяць да высновы пра прывабнасць сексуальнай свабоды.
 
І сапраўды, як з такімі кніжкамі ў школьную праграму? Трэба ж было аўтару распусціць звыклую гаварыльню пра светлае і высокае, то бок пачаць падманваць чытача.
 
Далей, з дапамогай нейкай Т. Фіцнер, Лапіцкая вядзе фрэйдаўскі аналіз герояў Казлова:
 
Відавочная прычына праблем мужчыны-персанажа — спецыфічнае стаўленне да жанчыны. Спакуса атрымаць асалоду ад жаночага цела спалучаецца з няздольнасцю ці нежаданнем убачыць у сексуальнай партнёрцы душу. Як піша Таццяна Фіцнер, «адметнасць успрымання прадстаўніц супрацьлеглага полу героямі А. Казлова ў тым, што яны «свежае цела малодак» умоўна/візуальна «расчляняюць» на часткі. Яны бачаць перад сабой не асобу супрацьлеглага полу, а «камячкі ... пругкіх грудзей раскошных попак», «аголеныя лыткі, ладныя грудкі», «падатліва-шаўкавістую скуру» (курсіў наш. — А. Л.). Герой часцей за ўсё ставіцца да жанчыны з недаверам і пагардай — як да прылады д’ябла.
 
А трэба было б – ставіцца высока, узнёсла (памятаеце, як у Пазнякова, – “узнёсла схіліць галаву”), па-боску.
 
Насамрэч Лапіцкая выдатна разумее, што Анатоль Казлоў апісвае тое, чым захворвае свет у трэцім тысячагоддзі. Вырваўшыся з лапаў Традыцыі, родавы інстынкт аказаўся расперазаны і паказаў свой непрыгожы бок – ніхто, аказваецца, нікога не любіць, а проста выкарыстоўвае, як зубную шчотку ці гамбургер. Чалавек народжаны, каб спажываць, – прынцып небяспечны. Роўна як і другі прынцып – чалавек створаны для самарэалізацыі. (А як не даюць самарэалізавацца, то і самалёт з бязвіннымі душамі падарвём.) Так, празаіку каштуе вялікага цярпення, каб прэпарыраваць агідную сутнасць сучаснага чалавека. Але гэта, упэўнены, пакуль не норма, а паталогія. Добрыя людзі і добрыя пачуцці па-ранейшаму пераважаюць. І думаю, іх цяпер не менш, а можа, і больш, чым за савецкім часам. Проста тады не было чароўнага тэлевізара, які збірае негатыў па ўсім зямным шары і выдае яго за правіла, норму. Як не глядзіш чароўную скрыню, то можна ўсё жыццё прабавіцца без даўкага негатыву і агідных карцінак. Але ж усё агіднае па законах псіхалогіі прыцягвае. І таму празаікам – добры пажытак, бо проза рэдка калі жывіцца высокім і светлым. На тое яна і проза.


ЛіМаразм-52
 
Узорнае аддзяленне

Тыднёвік “ЛіМ” №13 за гэты год парадаваў тым, што ўсё на мазі, станок круціцца – галоўнае, Мінскае аддзяленне СПБ Міхася Пазнякова плённа працуе. Пра што традыцыйна засведчылі нам на старонцы №3. Ці не штодня там, у аддзяленні ўзорным, нешта ладзіцца, святкуецца, прэзентуецца, прычым па ўсёй тэрыторыі горада. Што радуе, бо літаратура жыць – будзе! Вось вытрымка з шырачэзнай абвесткі:
 
8 красавіка
 —
на творчую сустрэчу з паэтам Міхасём Пазняковым і кампазітарам, выканаўцам песень Аляксандрам Якіменкам. Мерапрыемства пройдзе ў СШ No 218 (вул. Ясеніна, 13). Пачатак у 10:30.
 
9 красавіка
 —
на творчую сустрэчу з паэтам Віктарам Шніпам «Мая душа, як птушка...», якая адбудзецца ў Цэнтральнай гарадской бібліятэцы імя Янкі Купалы (В. Харужай, 16). Пачатак у 13.30
 
Што тычыцца ўвогуле першых трох старонак, то там звыкла ўсё пустапарожняе. Банальныя назвы артыкулаў тое пацвярджаюць: “Шчодры дар”, “Крыштальная Паўлінка”, “Пры святле Купалавай зоркі”, “Фестываль вясны і паэзіі”. Назвы прыдатныя і да 70-х гадоў росквіту СССР. Ні аб чым, ні пра што, абы месца запоўніць.
 
На старонцы “паэзія” сустракаю Георгія Марчука. Чуў, што чалавек хварэе, нядаўна перанёс цяжкую аперацыю. Пытанне законнае: можна яго крытыкаваць? Ці толькі хваліць? Ці прапусціць наогул яго вершы, як не было. І ўсё ж, паколькі вопытны чалавек выносіць свае тварэнні на публіку, то жадае рэакцыі.
 
Таму возьмем хаця б “Тураўскі вальсок”
 
Добра ў Тураве людзям жыць,
Наша Прыпяць да мора бяжыць.
Радасць тут пануе ў хатах
І гасцей заўсёды багата.
 
Згодны, мой сусед па пляцоўцы кінуў на ліха Мінск, купіў хату ў Тураве ля ракі, будуе дачы быццам бы маскалям. Ажаніўся. Жонка на малаказаводзе. Праўда, яна наязджае ў Мінск, каб цешча перадала са школы недаедзеныя абеды для тураўскага сабакі. (Добра жывуць?) Прырода раскошная. Як і рыбалка. А, ледзь не прызабыў, Прыпяць бяжыць у Дняпро, а не ў мора наўпрост.
 
Добра ў Тураве працаваць,
Працу кожнага тут відаць,
Ураджайны зноў выдаўся год,
І дай нам, Божа,
жыць без нягод.
 
Ну сам паэтычны стыль мужыкаваты, без тонкасцяў, без адметных метафар, для заліхвацкай простанароднай песні.
 
Прыпеў:
 
А над Прыпяццю,
над шырокай
Буслы ў небе лета вітаюць,
Каб не быў ніхто адзінокі —
Пад вянец маладых
запрашаюць.
 
Далей:
 
Нашы вяселлі здалёку відно,
Што ў Давыд-Гарадку чутно.
Як жадаюць кахання і долі
І дзеткі каб не хварэлі ніколі.
Помнім словы
Святога Кірылы,
Надаюць яны людзям сілы.
 
(А ці памятаюць месцічы словы святога Кірылы? Да яго ім? Сумнеў вярэдзіць.)
 
І вядзе нас вера святая
Да царквы, што аблокі трымае
 
Прыпеў.
 
Добра ў Тураве, праўду кажу,
Хто не верыць, таму адкажу:
На любові трымаецца свет,
Усім дабра жадае сусед.
Добра ў Тураве песні спяваць,
Іх далёка ў свеце чуваць.
Ганарацца горадам людзі,
Шчасце ёсць і шчасце будзе.
 
Прыпеў.
 
Без усякага асабістага: Георгій, ну небагаты верш адкрыццямі, а словазлучэнне “шчасце ёсць і шчасце будзе” – не то камуністычны лозунг, не то народная прымаўка. Паэзія гэта не ваш канёк, давайце па шчырасці. І без крыўдаў.

 
Вершы Юрася Шамецькі прыкрываюцца прадмовай Ізяслава Катлярова.
 
А між тым я пра Шамецьку нешта чуў і раней і нешта з яго крытыкаваў. Памятаю, адзінай вартасцю яго тварэнняў лічылася, што паэт з Канады, а на родную старонку і мову не забыўся. Повязь зямлі.
 
Прасочым.
 
***
 
За паваротам — паварот
шляхоў няпростых, —
мы пераходзім з году ў год
пары узнёслай.
Упэўненасць тваёй рукі
мяне трымае.
Пяшчота, быццам плынь ракі,
перапаўняе.
І разам ідучы далей,
сябе мы
знойдзем...
Што не праходзілі раней,
аднойчы пройдзем,
бо неабсяжнасці палёт
спазнаць нам трэба...
За паваротам — паварот,
за небам — неба..
 
Як бачна любому дасведчанаму, з уласна паэзіяй справы горкія. Чаму пераходзім “з году ў год” менавіта “ўзнёслай пары”? Ці не таму, што для рыфмы са словам “няпростых”? У лірычнай гераіні, партнёркі лірычнага героя, па-мужчынску “ўпэўненая”, відаць – дужая рука, якая “трымае” героя. І разам з тым – у гэтай дужай каханкі поўна “пяшчоты”, якая “перапраўляе” героя некуды (няясна куды), быццам “плынь ракі”.
 
Скажыце, усе прыведзеныя вышэй сентэнцыі і метафары не трызненне сівой кабылы? Не? Тады доўжым: “героі”, ідучы далей, сябе “знойдуць”, а каб зарыфмаваць гэтае нагрувашчванне слоў, яны яшчэ і “пройдуць” тое, што не “праходзілі раней”. Ім яшчэ трэба “за паваротам” спазнаць “неабсяжнасці палёт” (сама па сабе канструкцыя лухтовая, неабсяжны палёт можна яшчэ ўявіць, а палёт неабсяжнасці – праблематычна, трэба глузды выварочваць, з творамі Канта звярацца.
 
Адным словам, Таццяна Сівец і К працягваюць куражыцца, здзекавацца з нас, выдаючы з нумара ў нумар за паэзію набор сказаў, выкліканых вычварнымі комплексамі аўтараў. Добра, калі гэта не сягае ў вобласць псіхіятрыі.
 
Заходзіць на старонкі “крытыка”, прызнацца, проста баюся.
 
Відаць, другім разам.
 
А пакуль чытачам і гэтай пажывы для роздумаў, мяркую, будзе задосыць.
 
Быць беларускай літаратуры або не быць – пытанне, з кожным разам пераконваюся, – нежартоўнае…


ЛіМаразм-53

Не толькі ілюзія

Гуляў учора і сёння па раёне, быў у краме, дзівіўся на грамадзян. Дзяжурны шпацыр. Але з кожным разам пераконваюся – жыццё ў кватэры, замкнёнае, якім я па волі лёсу жыву ўжо 19 гадоў, нашмат цікавейшае і ніколькі не пакаранне мне, а шчасце бязмернае. Рэч у тым, што я пераважна бачу людзей па тэлевізары, і так год за годам, выключаючы блізкіх сямейнікаў. І гэтыя людзі ў тэлевізары і свет, створаны імі, на парадак, на некалькі парадкаў глыбейшы і цікавейшы ад рэальнага свету, які зрэдку назіраю пад час прагулак, або выступленняў на публіцы.
 
Пастараюся паясніць. У тэлевізары сабраны лепшыя людзі нашай (чытай – расійскай), а таксама паўночна-заходняй цывілізацыі. У пераважнай большасці яны таленавітыя, энергетычныя, прынамсі не дэпрэсіўныя, і трансліруюць мне самае каштоўнае, што можа атрымаць чалавек – цывілізацыю і культуру.
 
Людзі ж, якіх я бачу пад час прагулак на мікрараёне – гэта збольшага звычайныя абывацелі, людзі безэмацыйныя (я бачу закрытыя, зашораныя маскі), хмурныя, вялыя, стоена злосныя, зрэдку агрэсіўныя, часцей – дэпрэсіўныя. Яны абцяжараны хмарным сырым кліматам, жыццём, якое ўяўляецца ім наборам страхаў, немагчымасцю самарэалізавацца (часцей – з прычыны ўласнай бяздарнасці), бояззю страціць якую-ніякую, хоць і нялюбую, не творчую працу. Гэта напісана на тварах.
 
Рэдка, вельмі рэдка чуецца на нашым мікрараёне смех, гамана – як правіла, ад людзей “паўднёвай” нацыянальнасці. Нашы ж паныла маўчаць, раўніва выбіраюць, абмацваюць у крамах прадукты, у гэтым матэрыяльным выжыванні ўсё іх жыццё. Калі і бывае беларус разняволены, то ў 99 выпадках са ста – агідна п’яны. Вось тады ён распяразваецца і падыходзіць да мяне “знаёміцца”, цікавіцца ці, не ў Афгане я атрымаў траўму пазваночніка, бывае кажа, што і сам там служыў. Совае грошы. Але гэта рэдка вельмі. Усё радзей і радзей. І гэтая некамунікабельнасць, закрытасць, пахмурнасць, стоеная заклапочанасць – даўно зрабілася нацыянальным характарам. Мала сонца. Размежаванне па дабрабыце і сацыяльным статусе. Адсутнасць агульнай духоўнай, нацыянальнай, дзяржаўнай ідэі; акрамя боязі не выжыць, страціць працу, захварэць, памерці нічога не кіруе людзьмі.
 
Як ні дзіўна, пры СССР было ўсё не так. Ветлівыя ўсмешкі, віншаванні з агульнымі святамі, пажаданні шчасця незнаёмцам на вуліцы – былі нормаю. Прычына – агульная ідэя, тры тэлепраграмы, якія праграміравалі ўсіх аднолькава; усе “таварышы” прыкладна матэрыяльна роўныя, усе аптымісты і гумарысты. У шматлікіх даўжэзных чэргах – не было паныласці, памятаю. Наадварот, азарт, энергія, жыццяздольнасць.
 
Цывілізацыя, а з ёй і шматпалярнасць ідэалогіі, разлагаюць нашага чалавека. 200 тэлеканалаў збіваюць з толку. Тым больш што там часта паказваюць гламур – шакаладнае жыццё “зорак” рознага калібру, жыццё, нашмат па якасці адрознае ад сярэдняга абывацельскага, калі лічыш кожную капейку, трасешся, як пракарміць дзяцей, не захварэць, не страціць не любімую і не творчую працу. Менавіта ўсведамленне большасцю людзей таго, што яны ў жыцці аўтсайдэры і што многія (па тэлевізары) жывуць непараўнальна лепш – прыбівае, прыгнятае, замыкае ў сабе.
 
Беларусам, трэба прызнаць, страшэнна пашчасціла, што яны жывуць у культурным полі расійскай культуры. Маю на ўвазе тэлеканалы, ФМ-радыё, кнігі, музыку. Інакш бы яны зусім заскавыталі ад безвыходнасці. Усё ж якую б ты прынізлівую, не творчую і малааплатную працу ні рабіў – грэе культура, тыя кнігі, што чытаеш у вольную часіну, тыя расійскія тэлепраекты, серыялы, фільмы, што глядзіш, музыку, што чуеш.
 
Культура адзіная, па вялікім рахунку, каштоўнасць у жыцці, якое звонку спрэс напруга, праца, затым хваробы, а ва ўзнагароду за твае старанні – смерць. Толькі культура робіць чалавека чалавекам, вучыць суперажываць чужому, як свайму, пражываць новыя, цікавыя віртуальныя жыцці, адчуваць еднасць з людзьмі, з космасам, з Богам, адлучае ад эгаізму, самай страшнай хваробы душы. Культура нацыянальная і агульначалавечая – самае надзейнае лякарства ад адзіноты і бессэнсоўнасці існавання. Бо родныя, як бы ты іх ні любіў, паміраюць. Сябры – часта здраджваюць. Каханне схільнае затухаць. І толькі свядомасць наша – космас бязмерны, дзе заўсёды можна знайсці інтарэс, аб’ект для віртуальнай і рэальнай любові.
 
Любоў бескарыслівая, без спадзеву на ўзаемнасць, – насамрэч самая надзейная і глыбокая, уласцівая толькі чалавеку любоў. Ну якая карысць табе, што ты ўлюбіўся ў поп-зорку, актрысу, літаратурную гераіню? Усё адно ўзаемнасці не чакай. А радасць часцяком большая, чым ад рэальнай палюбоўніцы, у ідэальнасці якой расчароўваешся праз некаторы час. Вось веліч культуры, паратунак для чалавека, адкрыццё сэнсу жыцця. Любіць радзіму, мову, культуру, літаратуру, музыку, чалавецтва ты можаш заўсёды і пры любым стане здароўя. Жывёлам гэта не дадзена. (А ў нас заўсёды жыве прымат, скіраваны здабываць ежу, шукаць самак, пладзіцца, дамінаваць у статку.)
 
Вось менавіта таму мы так і б’ёмся за культуру нацыянальную, пішам творы, крытычныя артыкулы, дамагаемся справядлівасці нейкай. Бо заўсёды будуць нараджацца людзі на Беларусі, якія мусяць рэалізоўвацца ў слове, а значыць, непазбежна ісці да СПБ і СБП, у часопісы, дзе найчасцей стаіць глухі тупарылы бастыён літаратурных чыноўнікаў і не пускае нікога. А калі табе заткнулі канал рэалізацыі па таленце – гэта такая бяда, якую нічым, нават шчаслівым сямейным жыццём, не кампенсуеш. Ты як бы жывеш, і як не жывеш, не выконваеш сваёй місіі, не маеш эмацыйнай разрадкі. У выніку захворваеш псіхічна або фізічна, бо творчая энергія яна як жоўць – калі не знаходзіць выхаду з печані, то робіць мінімум раздражняльным, а тое і псіхам. Таму, сябры, мы і стаім на варце літаратурнай брамы, таранім каменную сцяну цемрашальства – менавіта дзеля малой колькасці людзей, якія мусяць па прызванні ствараць нацыянальную літаратуру, напаўняць душы абывацеляў, якія цягаюцца на працу і ў магазін, і без культуры ўсё іх жыццё – суцэльнае выжыванне з перспектывай магілы. З культурай жа – гэта ілюзія вечнасці. А можа, і не толькі ілюзія…


ЛіМаразм-54

Жывыя класікі

Н. Чергинец: «Я понимаю: озабоченность заключается в том, что часто на страницах журналов появляются одни и те же авторы. Кроме того, сами сотрудники редакций в силу того, что получают небольшую зарплату, начинают печатать друг друга, чтобы заработать гонорар».

Гэтая тэндэнцыя літаратурных чыноўнікаў друкаваць адно аднаго ў холдынгу “Звязда”, тонка заўважаная Мікалаем Чаргінцом, мае месца і ў часопісе “Полымя” №12 за мінулы год прымае памеры пачварныя. Міжсабойчык непрыхаваны. Селі, самі парэзалі сала (чытай – ганарары) і самі з апетытам з’елі яго. У гэтым чытач можа спакойна пераканацца, зайшоўшы на сайт і азнаёміўшыся са зместам часопіса. І як добра, што менавіта наступным месяцам, на пачатку сёлетняга года, мы адчынілі нашу рубрыку. Інакш бы хвароба, якая перайшла ў злаякасную, прагрэсіравала б без усякага лячэння і догляду.
У часопісе, у шэрагу іншых лімаразмаўцаў, надрукаваны наш заўсёднік Міхась Пазнякоў. Апавяданні. Тры штукі. Паспрабуем прааналізаваць гэтую прозу і выявіць, што пабудзіла яе змяшчаць у “флагмане” айчыннай літаратуры, якія мастацкія якасці ўразілі рэдкалегію.
Для першага апавядання Пазнякоў абраў назву тонкую, неардынарную – “Ад лёсу не ўцячэш”.
Услухаемся.

Дзень быў сонечны, з ласкавым ветрыкам, без назольнай духаты, якая звычайна бывае сярод ліпеня ў вялікім горадзе.

Гэта пачатак. Мова цудоўная. Дый да зместу не прыдзярэшся. Акрамя, бадай, традыцыйнага для школьных сачыненняў першага сказа “Дзень быў сонечны…” – а там, звычайна, пайшло і паехала.
Але ж далейшае ў абзацы адразу насцярожвае крытычны пагляд.

За тыдзень гасцявання ў сваякоў, я трохі аствойтаўся ў Маскве, таму вырашыў пагуляць адзін — паездзіць у метро, пахадзіць па вуліцах у натоўпах масквічоў і шматлікіх прыезджых, наведаць музеі. А паколькі першыя сем дзён пайшлі ў мяне на агульнае знаёмства і пераважна з гісторыка-рэвалюцыйнымі мясцінамі, то цяпер планаваў паглядзець Маскву літаратурную, пабыць ля Пушкіна, Лермантава, Талстога, Чэхава, Маякоўскага, Горкага, Ясеніна...

Глядзіце. Твор пісаны ад першай асобы і неўзабаве мы даведаемся, што герой – дзесяцікласнік, якога бацькі адпусцілі пагуляць у Маскву, стольны горад СССР. Бо менавіта пра дарагую сэрцу Пазнякова імперыю пойдзе аповед. Аднак малады рамантычны герой, па-першае, гаворыць канцылярскай мовай, будуючы сказы так, як гэта робяць чыноўнікі ў справаздачах. “Тыдзень гасцявання”, “першыя сем дзён пайшлі ў мяне на агульнае знаёмства”, “з гісторыка-рэвалюцыйнымі мясцінамі”, “планаваў паглядзець Маскву літаратурную”, “пабыць ля Пушкіна, Лермантава, Талстога…” Ці не праўда, які добры хлопец? І якія чыстыя намеры ў юнака. Не, каб той жа Раскольнікаў, замысліць забіць бабульку, не, каб Міця Карамазаў, вымагаць грошы ў роднага бацькі, не, каб Долахаў, піць на пары бутэльку каньяку на краі акна. Не, наш герой выхаваны, руплівы, чысты, рамантычны юнак.
А вось і пацверджанне тэкстам:

Тым далёкім летам я закончыў дзясяты клас і падаў дакументы ва ўніверсітэт. Бацькі «прэміравалі» мяне двухтыднёвай паездкай у Маскву, што павінна было «надаць мне новыя сілы, узбагаціць маральна і паспрыяць паступленню». Бацькі мелі рацыю, бо рос я надта ўражлівым і хваравіта перажываў ростань са школай і аднакласнікамі.

Герой вымалёўваецца яўна накшталт Алёшы Карамазава ці князя Мышкіна. Праўда, бацькі ў тых не былі такія ўзорныя. Аднак неўзабаве высвятляецца, што герой наш – чалавек з адпаведнымі слабасцямі і нармальнымі сексуальнымі схільнасцямі.

Мяне цягнула так далёка ад дому яшчэ і таму, што ў падмаскоўным горадзе Электрасталь гасціла ў сваякоў аднакласніца і мая патаемная самота Э. Вядома, мае юнацкія фантазіі малявалі нечаканую, але такую шчаслівую сустрэчу з ёю. Чаго, натуральна, не адбылося. Дарога, новыя абставіны, жыццё і знаёмства з Масквою — тады сталіцай нашай вялікай, магутнай дзяржавы з велічнай назвай Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, падбадзёрылі, акрылілі мяне.

Во як! Фантазііі малявалі нечаканую сустрэчу ў 10-мільённай Маскве! І гэтыя юнацкія фантазіі, мабыць, былі як у здаровых юнакоў – эратычныя? І такую гарачую асалоду такі адужалі ўражанні ад уласна Белакаменнай, яны “падбадзёрылі, акрылілі” юнака. То бок адбылася фрэйдаўская сублімацыя інстынкту роду. Горад замяніў сексуальны аб’ект.

Яшчэ больш хацелася зрабіць нешта сваё, прыгожае, значнае, высакароднае, нават вельмі гучнае, такое, чаго яшчэ ніхто дагэтуль не рабіў.

Аднак і тут не ўсё нагэтулькі проста. Бо якое класічнае апавяданне без рамантыкі кахання і нечаканай сустрэчы? А менавіта ў класікі імкнецца наш аўтар.
 
Таму пацярпі, чытач, задоўгую цытату з апавядання:
 
Наведвальнікаў у музеі было няшмат. Я далучыўся да групы экскурсантаў. Экскурсавод вяла нас і расказвала так хутка, як мне падалося, што я не паспяваў усё ўважліва разгледзець, удумацца ў кожны цікавы або значны факт з жыцця любімага пісьменніка. «Нічога, — вырашыў, — пасля вярнуся і разгледжу ўсе экспанаты лепш, не спяшаючыся». Раптам убачыў дзяўчыну. Яна таксама не паспявала за экскурсаводам. Нешта асаблівае было ў яе постаці, рухах, адкрытым прыгожым твары. Мне падалося нават банальнае, што недзе ўжо бачыў яе, што яна ці не з маіх родных мясцін, адтуль, дзе ў нас, за недалёкім гарызонтам, узыходзіць сонца, разгараецца раніца, якую я вельмі любіў назіраць... Дзяўчына, відаць, адчуўшы пільны позірк, павярнулася ў мой бок. Мяне нібыта працяло токам. З паўхвіліны знерухомела глядзелі адно на аднаго. Ніякавата адводзячы позірк, яна злёгку хораша ўсміхнулася і накіравалася ўслед за групай. Праз некалькі хвілін мы зноў сустрэліся позіркамі. Пагляд яе васількова-блакітных вачэй, здалося, ахінуў усяго мяне нечым неверагоднацёплым, прыемным, незвычайным. Я адчуў: нешта здарылася, добрае-добрае, прыгожае-прыгожае... Незнаёмая дагэтуль хваля ўзрушанасці агарнула сэрца. І на што б я цяпер ні глядзеў, бачыліся яе вочы, поўныя прамяністага гаючага святла, прыцягальнай чысціні... Я падышоў да яе, калі яна схілілася над рукапісам Антона Паўлавіча. Хвіліны дзве, а мне падалося, што цэлую вечнасць, мы стаялі моўчкі.
 
Хацеў я вылучыць тлустым, для нагляднасці, асабліва манерныя, напышліва-фальшывыя, безгустоўныя, заштампаваныя месцы з гэтай цытаты. Але кінуў такі намер – вылучаць бы прыйшлося 90 адсоткаў. Настолькі ўсё па мастацкіх мерках мярзотна. З такімі сачыненнямі шкаляроў адпраўляюць перарабляць. Але ў акадэмічным дзяржаўным часопісе для старшыні МГА СПБ – робіцца выключэнне: не правячы ані слоўца (а як можа помсціць пан старшыня, мы ўжо зведалі), яго шчодра друкуюць, наляпіўшы для строгасці і пэўнасці перад аповедамі вось гэтую шыльду:
 
Пазнякоў Міхаіл Паўлавіч нарадзіўся 24 студзеня 1951 года ў вёсцы Заброддзе Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1977). Працаваў настаўнікам у школе, навуковым супрацоўнікам у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі, дырэктарам Літаратурнага музея Максіма Багдановіча, галоўным рэдактарам выдавецтва «Юнацтва», галоўным рэдактарам часопіса «Вожык», галоўным рэдактарам часопіса «Нёман», намеснікам дырэктара РВУ «Літаратура і Мастацтва». Цяпер — старшыня Мінскага гарадскога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі. Аўтар кніг паэзіі «Колер радасці» (1989), «Час надзеі» (1991), «Любі і помні» (2006), «Святое правіла…» (2008), «Усміхаюцца зоры над хатаю» (2011), «Доверием небо измерю» (2012), «Спявае жыта» (2014), «Наталенне Радзімай» (2014) і інш., «Слоўніка эпітэтаў беларускай літаратурнай мовы» ў двух тамах (2012), многіх кніг для дзяцей, а таксама кнігі прозы «Паміж радасцю і болем» (2010) і кнігі крытычных і літаратуразнаўчых артыкулаў «Залаты ключык духоўнасці» (2010). Лаўрэат прэміі Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі ў галіне літаратуры (2009),прэміі Міністра абароны Рэспублікі Беларусь у галіне літаратуры і мастацтва (2011 і 2013), іншых літаратурных прэмій.
 
І калі ты ўбачыў, чытач, што самі апавяданні дрэнь і лухта, то ведай – гэта абмарачэнне і зман, усё ад нячысціка. Ну падумай сам, ці могуць у паважаным грамадстве выдаваць столькі кніг бяздарнага чалавека? А ці могуць даваць гэтулькі прэмій? Таму апамятайся, прымі, зразумей, палюбі. А галоўнае, набярыся цярпення – бо такія тэксты і такіх аўтараў табе давядзецца бачыць у “Полымі” доўга і вельмі доўга. Практычна вечна. Яны нашы жывыя класікі.


ЛіМаразм-55

Будзьце ўважлівыя

Нумар “ЛіМ” №14 за сёлетні год пачынаецца надзвычай бадзёра. Абвестка пра чарговых рэкрутаў у СПБ. Нібы рэкорды ставіць літаратарская суполка, імкліва пашыраючыся, як мыльны пухір. Ды вось бяда: чалавекаў многа, а твораў мастацкіх гадамі не бачна. Зрэшта, навошта нам творы, калі кнігі чыноўнікаў спраўна выдаюцца, ганарары атрымліваюцца. Прычым, нібы на злодзеі шапка гарыць: шырокай рэкламы гэтых блатных праектаў (кшталту ўкладання прымавак ці перакладу казахскіх паэтаў) не робіцца, ва ўсякім разе яна раскідана па шматлікіх выданнях “Звязды” так, што і не расшалопаеш, у чым цымус. А ён у дабрабыце элементарным. Для ўсіх мы камунізм за Савецкім часам пабудаваць не змаглі, але свой рай на зямлі наменклатура наладзіла.
У рубрыцы ў “Саюзе Пісьменнікаў Беларусі” вядзецца гаворка з літаратарам Барысам Савіным. Па шчырасці, пра такога не ведаю, нягледзячы на добрую памяць і абазнанасць. Як высвятляецца, Савінаў сябар двух саюзаў – СПБ і Саюза пісьменнікаў Саюзнай дзяржавы. Нарадзіўся ў Расіі, потым перабраўся ў Беларусь і вельмі заклапочаны “пытаннямі беларуска-расійскай інтэграцыі”. Спадзяюся, гэта не замашкі імперскія. А то ў нас любяць апошнім часам з краінамі былога СССР абдымацца. Настальгія вярэдзіць.
Ды вось, прыкладам, артыкул “Сугучча”: зазірніце на старонку Туркменістана”, цытую пачатак:

На сайце zviazda.by  Выдавецкага дома «Звязда» асобнае месца займае старонка «Літаратурны Туркменістан» (www.sozvuchie.zviazda.by ). Беларуска-туркменскія літаратурныя стасункі — адзін са складнікаў міжнароднай дзейнасці пісьменніцкай грамадскасці. Традыцыйна ў пасляваенныя дзесяцігоддзі перакладчыкі былі ўважлівыя да туркменскай літаратуры.

А і праўда, ну няма важнейшых заняткаў у “Звязды”, як лучыць нас з туркменскай літаратураю. Пазацкавалі, павыганялі, адвадзілі ўсіх таленавітах аўтараў Беларусі са старонак выданняў холдынгу, дзе цяпер пасвяцца адны “зубры” былога СССР, ды бяздарнасці. Пазамоўчвалі ўсіх сучасных харызматычных літаратараў, дзесяцігоддзямі не памінаюць, напрыклад, такія імёны, як Някляеў, Галубовіч, Дранько-Майсюк, Эдуард Акулін і г.д. Тыцкаюць у твар нам нейкі сурагат літаратуры, які мерацца заўтра-паслязаўтра ўвапхнуць у праграмы школьныя ды інстытуцкія. Але вось паэзія брацкіх народаў, дзе можна намалаціць па падрадкоўніку тону сумнеўнай вартасці вершаў, выдаць кнігі і заглынуць ганарары – гэта святое. Пасля нас хоць патоп? Так трэба, спадары лімаразмаўцы вас разумець?
У раздзеле “паэзія” зноў Васіль Макарэвіч. Нястомны паэт. Колькі разоў я яго ўжо разбіраў, змарыўся, дальбог. Але прыходзіцца. Бо друкуюць адных і тых жа. А ў мяне такая работа – судзіць па ўсё строгасці нашу літаратуру. Калі думаеце, што гэта лёгка – корпацца ў чужых слоўных патоках, захлынаючыся ад пошласці ды бяздарнасці, – то паспрабуйце завесці сваю калонку і вядзіце яе месяц за месяцам.
На гэты раз Васіль Макарэвіч абрынуў на нас цэлую паэму. Прывяду толькі пачатак і скажу літаральна пару ласкавых слоў.

Калі некалькі гадоў таму я прыйшоў у рэдакцыю літаратурна-драматычных праграм на Беларускае радыё, там пазнаёміўся з Міколам Гірыловічам, тэхнічным майстрам, які цудам застаўся жыць у вайну пасля таго, як карнікі спалілі яго родную Дальву і жыхароў. Ён скупа расказваў пра трагедыю вёскі, у выніку чаго і з’явілася паэма.

Аўтар

Рэквіем Дальвы

Міколу Гірыловічу

1
Дзень з травы
Не ўзляціць, як з сіла.
Ціша вочы сцярожкія звузіла.
Дзе той провад, што бег ля сяла
Тэлефоннай варожаю
Сувяззю?

Провад
Карнікаў мог аклікаць
Гневам фюрара з сілай уладнаю,
Што пушчанскі Палік, нібы кадзь,
Абручамі сціскалі
Блакаднымі.

Не гадайце,
Хто рату адбыў
І за рысу нябыту аддалены, —
Провад кім перасечаны быў
Партызанскаю помстай
Ці Дальваю?
………………………..

І гэтак жа далей, у такім духу, на паўстаронкі, дробненькім шрыфтам.
І зноў змрок, і зноў “рэквіем”. Ізноў вычварная, неапраўданая, прыцягнутая за вушы вобразнасць. Чаму “дзень з травы” сабраўся ўзлятаць, “як з сіла”, але не можа? Чаму провад бег “тэлефоннай варожаю сувяззю”?
У нас думаюць, што калі ты абраў свяшчэнную тэму вайны, то ўжо не падвержаны літаратурнай крытыцы і можаш выдурвацца і сваволіць. Я запэўніваю лімаразмаўцаў, што гэты нумар у іх не пройдзе. Кожная памылка, ляпсус, літаратурнае “мыла” будзе зашальмавана і распята на старонках рубрыкі. Каб вы маглі, нібы ў люстэрка, хоць раз за доўгія дзесяцігоддзі без адэкватнай крытыкі на сябе паглядзець і жахнуцца. Яшчэ раз паўтараю, не трэба паразітаваць на свяшчэннай тэме вайны, горы і смерці нашых суайчыннікаў кепскімі творамі. Пісаць бяздарны твор на такую тэму – усё адно як частушку пахабную скласці пра пакуты людзей. Так думаю. Хто не згодны – рэгіструйцеся пад сваімі імёнамі ды спрачайцеся.

У вершы Валянціны Груць-Русакевіч пра гадзіннік, на мой погляд, цікавая задума – задаць пад “цік-так” пытанні “ці так?”, ці так жыла, маўляў, аўтарка, калі гадзіннік пераваліў за палову. Прывядзём увесь верш.

***
Ці так, ці так, ці так? — гадзіннік
Дапытвае няўмольна строга...
Далёка ўжо за палавіну
Зайшла жыццёвая дарога.

Ці так па ёй ішлая ўпарта,
Ці тыя словы ўсе і справы?
Ці так, ці так, ці так?..
Ці варта павагі ад людзей і славы?

Пра славу... Не, яе не трэба,
Не ў ёй усё ж, напэўна, шчасце.
Была б павага і патрэба
Жыць для людзей з душою насцеж.

Ці так, ці так?.. Сама не знаю:
Відаць, напэўна, лепей людзям.
А варта пекла або раю —
Судзіць Усявышні толькі будзе.

Верш прыемны. Не шэдэўр. Бо ёсць банальнасці – напрыклад, штамп “Судзіць Усявышні толькі будзе”. Ёсць негарманічныя месцы, з кароткімі словамі, якія прынята называць паэтычнымі паганкамі: “Не ў ёй усё ж, напэўна, шчасце”, амаль увесь радок з’елі гэтыя паразіты. Ну і кульмінацыя – ляп рэдактараў словы “ішла” і “я” ў першым радку другой страфы не раздзелены. Тут канкрэтна трэба назваць віноўнікаў – галоўны рэдактар Таццяна Сівец, абавязаная вычытваць нумар, затым – карэктар (не ведаю хто), ну і, зразумела, рэдактар аддзела паэзіі (таксама не ведаю хто, бо чуў, што Віктар Гардзей нібыта напісаў заяву на звальненне). Спадары рэдактары, надалей будзьце ўважлівыя.


ЛіМаразм-56

Беларуская таямніца

И пока ещё жива роза красная в бутылке,
Дайте выкрикнуть слова, что давно лежат в копилке.
                Булат Акуджава

Адчыніў “ЛіМ” №15 бягучага года і ледзьве не зарагатаў. Але збаяўся, што гэта рогат раптам пяройдзе ў істэрычны плач, і суседзі спалохаюцца. А ўразіў мяне анонс артыкула на старонцы 9: “ЛіМ”: назад у шасцідзесятыя”. Ну што тут дадаць? Верны кірунак!
І тыднёвік яго трымае строга. Вось, прыкладам, ужо на другой старонцы – фота і біяграфічныя звесткі новых рэкрутаў у СПБ. Не творамі, возьмем – дык колькасцю літаратараў!
І тут жа – лявей і ніжэй: “Адзначылі пісьменніцкі актыў”. Як хочаш, так і разумей гэтую назву. На фота Алесь К,арлюкевіч цісне некаму руку, уручае нейкую грамату. У артыкуле пазначана, што пісьменнікі узнагароджаны рэгаліямі за нейкія дасягненні значныя. Але ж чытаем спіс:

Рашэннем кіраўніцтва творчага аб’яднання адзначаны граматамі СПБ Уладзімір Цанунін, Вадзім Вазнясенскі, Дзмітрый Вінаградаў, Лёля Багдановіч, Алесь Камароўскі, Хведар Гурыновіч, Іван Ярашэвіч, Ісфандзіяр Вагабзадэ (Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол Азербайджана ў Рэспубліцы Беларусь, літаратуразнаўца, ён таксама член Мінскага абласнога аддзялення СПБ).

Як вам гэтыя імёны. Усе невядомыя. Або шэрасць. А гэта і трэба кіраўніцтву СПБ – не агучваць імёны харызматычных беларускіх літаратараў. выцясняць іх з выданняў. Выдаляць са сваіх шэрагаў. Усіх ужо амаль замаўчалі, выгналі беззаконна. Але пасол Азербайджана – член МГА СПБ! Во які фортэль ад Пазнякова. Зрэшты, гэты пан і не такое адмочваў. Чытачы рубрыкі ведаюць.
Крыху правей на старонцы – зноў справаздача па вале.
Чытаем пачатак:

Творчая сустрэча з пісьменнікам, галоўным рэдактарам выдавецтва «Мастацкая літаратура» Віктарам Шніпам «Мая ж душа, як птушка...» адбылася ў Цэнтральнай мінскай гарадской бібліятэцы імя Янкі Купалы і прымеркавана да 55-гадовага юбілею паэта. Мерапрыемства ініцыявана Мінскім гарадскім аддзяленнем Саюза пісьменнікаў Беларусі і Дзяржаўным музеем гісторыі беларускай літаратуры. Віктар Шніп — лаўрэат спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у галіне мастацкай літаратуры (2008) за кнігу «Страла кахання, любові крыж», а таксама прэміі імя Уладзіміра Маякоўскага Савета Міністраў Грузіі (1987) за зборнік «Гронка святла». Віктар Анатольевіч — аўтар больш як 20 паэтычных і празаічных кніг.

Ніжэй ідзе агітацыя падпісацца на “Вожык” (“З “Вожыкам” па жыцці”) і анатацыя найактыўнейшай дзейнасці Мінскага гарадскога аддзялення (“Мінскае гарадское аддзяленне Саюза пісьменнікаў Беларусі запрашае”).
Чытач, пэўна, думае, што з яго здзекуюцца. А між тым я толькі цытую, канстатую, нічога не прыдумляю. “ЛіМ” хвошча па задніцы сам сябе, вось у чым самая хохма.
Прапусцім пакуль мастацкую частку і скокнем на старонку з гордай назваю “крытыка”. Там адразу сутыкаемся з цікавай высноваю.
Віялета Вашыліна на пачатку свайго артыкула, нібы з кручы ў ваду, агаломшвае: “Беларускія празаікі нячаста засяроджваюцца на тэме кахання”. Оба-на. Два у два – пяць! І што вы са мной зробіце? Больш бязглуздай і нахабнай высновы цяжка ўявіць. Ды ўся наша літаратура адно і пранізана тэмай кахання. Хаця б Южыка пачытайце. Ці пана старшыню Міхася Пазнякова – як лірычна ён апісвае каханне ў палымянскай нізцы аповедаў – зачаруешся! А Караткевіч? А Шамякін? А Колас? Ну, праўда не куляюцца там у ложку як апантаныя, не размахваюць геніталіямі, затое кахаюць як! Аж не! Паводле Вашчылінай – рэдка пра каханне ў нас пішуць!
І скажыце, як можна пасля такой бесталковай высновы мець давер да аўтара і артыкула? Ці захочацца яго доўжыць чытаць? Ну Таццяна Сівец магла б, нарэшце, вычытваючы нумар, звярнуць на гэта ўвагу і замяніць шапку артыкула? Ці ўсе там паснулі даўно непрабудна?
 Але пахвальна ўсё-такі тое, што крытыкі ўзяліся разбіраць сучасную кнігу сучаснага празаіка Міколы Адама “Шоўк”. Акрамя Вашчылінай шчыруе над гэтым і заўсёдніца “ЛіМаразма” Алеся Лапіцкая. Прычым у шапцы артыкула яна відавочна супярэчыць паплечніцы:
 
Што можа быць больш істотным за пошукі адзінага спадарожніка жыцця? Гэты перыяд для кожнага мае сваю працягласць, і з вышыні гадоў гульня «кахаю — не кахаю» можа падавацца дзіцячай забаўкай. Аднак магчымасць перажыць колішняе душэўнае ўзрушэнне, па-іншаму паглядзець на сітуацыю моцна трымае чытача стандартны таму на любоўных калізіях заснавана большасць вядомых літаратурных твораў.
 
Аказваецца, усё ж на любоўных калізіях заснавана большасць літаратурных твораў! Як казаў адзін герой савецкага фільма: “Тут мы з вамі не супадаем” (тычыцца Вашчылінай і Лапіцкай).
 
Бянтэжыць іншае – новы пачварны ляпсус ад Сівец і Кампаніі. Удумайцеся ў другі сказ цытаты: “…паглядзець на сітуацыю моцна трымае чытача стандартны таму…” – ну, дзяўчаты, апамятайцеся, вазьміце сябе ў рукі, не няслаўце дзяржаўны “ЛіМ”.
 А Алесю Карлюкевічу, мусіць, чым уручаць граматы і абдымацца з дагодлівымі літаратарамі, трэба было б даўно застроіць рэдакцыю і накачаць яе, каб не забываліся пра адказнасць. Не трэба ператвараць тыднёвік у пасмешышча.
 Адзіная больш-менш адэкватная крытычная думка праглядаецца ў калонцы Аксаны Бязлепкінай, якая асядлала свайго любімага коніка – апытанні сярод студэнтаў, ці чытаюць яны нацыянальную літаратуру наогул, а калі чытаюць, то што.

Мяркую, гэта няправільна — патрабаваць ад юнакоў маўкліва прызнаваць нашы аўтарытэты. Ім прапаноўваеш іерархію пісьменнікаў — далей яны рухаюцца самі, пагаджаюцца або не. А эмацыянальнае скіданне класікаў — пабочны эфект сталення. Скідваю — значыць, існую.
 (Аксана Бязлепкіна)


ЛіМаразм-57

Усё для вас

Недзе пасля таго, як мне споўніўся 21 год, асноўным заняткам для мяне стала праслухванне вінілавых пласцінак ці касет з запісамі Акуджавы, Высоцкага, Візбара. Іншых бардаў было значна цяжэй дастаць, таму я месяцамі круціў адны і тыя ж пласцінкі. Хутчэй бег з інстытута дамоў, уключаў прайгравальнік, клаўся на канапу і слухаў як зачараваны. Для чаго, не ведаю. Проста нічога больш не прыносіла мне ў жыцці столькі эмоцый. Слухаў бязмэтна – я не збіраўся станавіцца паэтам, пісьменнікам. Але ж менавіта праз некалькі гадоў слухання запісаў мяне пацягнула да пяра. Прычым вершы сталі прыходзіць самі і ў самых розных месцах – у тралейбусе, на працы, на рыбалцы. Я заўсёды насіў з сабою блакнот, куды іх адразу запісваў, а ўжо потым дапрацоўваў няспешна.
Гадоў дваццаць я ўжо не слухаю так апантана любімых бардаў. І вось нядаўна быў ашаломлены тым, што адкрываю ў песнях Булата Акуджавы неверагодныя духоўныя бездані. Бездані, якія я адчуваў раней адно інтуітыўна, на ўзроўні магіі музыкі і слоў. Прычына стала яснай як дзень і літаральна скаланула мяне. Я не разумеў тады Акуджаву таму, што не ведаў хрысціянства, выхаваны пры сацыялізме ў атэістычнай сям’і. А менавіта хрысціянскім паэтам, прычым наскрозь, быў і ёсць Булат Акуджава.
Ён вельмі часта пачынаў свае канцэрты з песні “Надпіс на камені”. Я пашукаў тэкст у Сеціве. І наткнуўся на тое, што і чакаў. Проста прывяду цытаты:

Помогите, пожалуйста, нужен анализ стихотворения Б,Окуджавы, желательно стихотворения "Надпись на камне" или любое другое об Арбате(чтобы вписаться в главную тему руферата)

Гэта, відаць па ўсім, моліць нейкі студэнт, двоченік і гультай.
І тут жа невядомы добразычлівец яму расшыфроўвае:

Вообще, все стихотворения Булата Окуджавы, посвященные арбату - это воспоминания о довоенной реальности.
Стихотворение «Чаепитие на Арбате» (1975 г. ) входит в их чило, т. е. число стих-й об Арбате. Арбат для Окуджавы был всегда центральной улицей, не только в жизни, но и в творчестве, он был и призванием поэта, и его бедой, сам Окуджава назначил себя "дворянином с арбатского двора, своим двором взведенным во дворянство". С большинством стихотворений об этой улице связано одно интересное свойство – на Арбате привычные представления о времени превращаются в нечто совершенно другое, нет границ между прошлым и настоящим, герой способен встретить мертвых людей, стирается грань между живым и мертвым.

Я, зразумела, не чытаў усю літаратурную крытыку на паэзію Булата Акуджавы, але чамусьці ўпэўнены, што многія менавіта як гімн Арбату, малой радзіме, успрымаюць гэты верш. І паэт збольшага застаўся незразуметы. А гаварыў ён зусім пра іншае…
Дарэчы, у маладосці мяне напружваў гэты верш (песня) менавіта таму, што нацяжкай выглядалі для мяне словы “арбацтва”, “дваранства”, калі глядзець іх у кантэксце.
Зірніце на тэкст:

* * *

Пускай моя любовь, как мир, стара, --
лишь ей одной служил и доверялся.
Я -- дворянин с арбатского двора,
своим двором введенный во дворянство.

За праведность и преданность двору
пожалован я кровью голубою.
Когда его не станет, я умру,
пока он есть - я властен над судьбою.

Молва за гробом чище серебра
и вслед звучит музыкою прекрасной...
Но не спеши, фортуна, будь добра,
не выпускай руки моей несчастной.

Не плачь, Мария, радуйся, живи,
по-прежнему встречай гостей у входа...
Арбатство, растворенное в крови,
неистребимо, как сама природа.

Пускай моя любовь, как мир, стара, --
лишь ей одной служил и доверялся.
Я -- дворянин с арбатского двора,
своим двором введенный во дворянство.

І што гэта, скажыце, за “праведность и преданность двору»? Што значыць “Когда его не станет, я умру», а «пока он есть - я властен над судьбою»? Чаму двор настолькі сакральны? Бо людзі ж спакойна мяняюць месцы жыхарства, краіны, культуры і не паміраюць. Аднак паспрабуйце замяніць натужлівае слова “арбатство” і недарэчнае тут слова “дворянство” на слово «христианство». А преданность «двору» – на преданность «Христу». І ўся загадка верша, напісанага за савецкім часам, вырашаецца імгненна, а сэнс перакульваюцца з галавы на ногі. Знікае поза, надуманасць, нацяжка – і адчыняюцца вароты ў сапраўды сакральнае, вечнае. Ключ да творчасці паэта. І менавіта таму Акуджава часта распачынаў гэтай песняй канцэрты. І, дарэчы, менавіта таму адчуваў сябе да канца дзён незразуметым!
Паэт за праведнасць і адданасць Хрысту ўганараваны “блакітнай крывёю” – сімвал духоўных азарэнняў. Акуджава сапраўды быў удастоены дару духоўнага бачання, гарманічнасцю натуры. І ўсё гэта выяўлялася ў паэзіі, пакладзенай на боскую музыку. Я не ведаю больш паэтаў, якія адпачатку былі гарманічныя, дасканалыя, настолькі глыбокія, прычым спалучаючы гэта са светлынёй чалавечай асобы. Геніяльны Барыс Пастарнак ішоў да гэтага ўсё жыццё, згарманізаваўшы сябе і сваю паэзію толькі пад старасць. Акуджава ж, такое ўражанне, быў іншапланецянін, або “анёл у плоці”, як у народзе любяць казаць.
Але ж давайце скончым з вершам “Надпіс на камені”.
Фраза “Молва за гробом чище серебра //и вслед звучит музыкою прекрасной» – ну ніяк не стасуецца з арбацкім дваром, а толькі – з Труной Гасподняй. Што наўпрост зацвярджаецца наступнай страфой:

Не плачь, Мария, радуйся, живи,
по-прежнему встречай гостей у входа...
Арбатство (христианство – М.Ю.), растворенное в крови,
неистребимо, как сама природа.

Думаю, не выпадае ўсумніцца, што Марыя – Маці Божая, і менавіта яе просіць паэт не плакаць, бо Хрыстос уваскрэсне. Прычым як у новым целе, якое сорак дзён будуць бачыць апосталы (і гэта не прывід, бо да яго яны дакраналіся, з ім размаўлялі, елі), так і ў новым вучэнні, якое перайначыць твар Зямлі ў прамым сэнсе.
І гэта пісана ў махровы савецкі час!
Ну і любоў, якая старая як свет, маецца на ўвазе менавіта як любоў Хрыстова, паколькі праведнікі жылі на зямлі задоўга за з’яўлення Ісуса. Таму менавіта гэтай любові, толькі ёй, “служил и доверялся» вялікі паэт. Прычым я ўпэўнена выказваю версію, што вялікі ён быў адпачатку, а не па меры творчага росту. Вось у чым дзіва. Я адшукаў у Сеціве запіс аднаго канцэрта Акуджавы, дзе ён дае тлумачэнне многім вершам, у прыватнасці кажа, што некаторыя выконвае упершыню, просячы не судзіць строга, а то ён можа словы забыць. І вось гэтыя дэбютныя песні Акуджава выконвае бездакорна, строга трапляючы ва ўсе ноты (не будучы прафесійным музыкам), з тымі вытанчанымі інтанацыямі, да якіх мы потым звыкнем дзесяцігоддзямі. Такое ўражанне, што песні існавалі заўсёды, а паэт іх адно вымаў аднекуль гатовымі.
Я не першы год гляджу праект “Голас”, дзе добра абучаныя таленавітыя музыканты выконваюць, скажам так, сусветныя шэдэўры. Прычым робяць гэта цудоўна пастаўленымі галасамі. І вось гэтыя прафесіяналы на эмоцыях вельмі часта даюць фальшывыя ноты, што адзначаюць іх суддзі, прафесіяналы. Яны фальшывяць таму, што прырода іх чалавечая, недасканалая, дае збоі. І толькі цягам гадоў і ўпартых трэніровак яны дасягнуць таго, што амаль не будуць фальшывіць. Булат Акуджава, не прафесійны музыкант, – дасканалы ад прыроды, як Моцарт, які часта прама ці ўскосна прысутнічае ў яго песнях. Таму і не фальшывіць. Ні ў словах. Ні ў музыцы. Ні ў акцёрскіх інтанацыях.
Уся творчасць Акуджавы настолькі глыбінная, што для разгляду і аналізу патрабуюцца тамы. У рамках артыкула я толькі паспрабую звярнуць увагу на хрысціянскую пазіцыю паэта. На прыкладзе, што называецца, яго самых-самых шэдэўраў.
Хто не ведае песню “Вінаградная костка” (правільная назва “Грузінская песня”)? Але ўдумваюцца ў тэкст, зачараваныя мелодыяй, не многія. Зірнём у яго:

Виноградную косточку в теплую землю зарою,
И лозу поцелую, и спелые гроздья сорву,
И друзей созову, на любовь свое сердце настрою...
А иначе зачем на земле этой вечной живу?

Собирайтесь-ка, гости мои, на мое угощенье,
Говорите мне прямо в лицо, кем пред вами слыву,
Царь небесный пошлет мне прощение за прегрешенья...
А иначе зачем на земле этой вечной живу?

В темно-красном своем будет петь для меня моя дали,
В черно-белом своем преклоню перед нею главу,
И заслушаюсь я, и умру от любви и печали...
А иначе зачем на земле этой вечной живу?

И когда заклубится закат, по углам залетая,
Пусть опять и опять предо мной проплывут наяву
Белый буйвол, и синий орел, и форель золотая...
А иначе зачем на земле этой вечной живу?

 Вінаградная костка, пасаджаная ў зямлю, – сімвал працоўнага, творчага чалавека (памятаеце прытчу Хрыста пра зерне?). Гэта значыць, талент павінен аддавацца людзям дарэшты штодзённаю працаю, паміраць як зерне і нараджацца як плод. На плады, на “вінаградную гронку” паэт склікае сяброў, настройваючы сэрца на любоў. Як казаў Збавіцель, дзе двое ці трое сабраліся ў імя Яго, там Ён пасярод іх. Адсюль і настройванне сэрца на любоў. І рэфрэн пры канцы кожнай страфы – замацоўвае: “А иначе зачем на земле этой вечной живу?»
У другой страфе ўжо прамым тэкстам указваецца Цар Нябесны, які пашле паэту дараванне за грахі, бо бязгрэшных людзей не бывае. (Згадайма песню “Пра Валодзю Высоцкага”, дзе таксама ідзе «как умел, так и жил, а безгрешных не знает природа»). Адразу адзначым, што матыў “нікога не судзі” праходзіць стрыжнем у творчасці Акуджавы. Ён можа асуджаць адно грэх, а не людзей – “Ах, война, что ж ты сделала, подлая?». Рэдкі выпадак, дарэчы: прайшоўшы жудасную вайну, паэт не азлобіўся на людзей, на ворагаў, што таксама ўказвае на дасканалую прыроду яго асобы – дараваць ворагам, гэта таксама адзін з прынцыпаў хрысціянства. Прасачыце вершы – няма ў Булата бравады, што, маўляў, мы б’ём ворага, як у таго ж Высоцкага. Вайна для Акуджавы – бяда, грэх, перамагчы які, ён ведае, можна толькі ўдасканальваючы прыроду кожнага чалавека праз Хрыста. Працэс доўгі. Але іншага рэцэпту няма.
Апошняя страфа наўпрост указвае на спакойны пераход праведніка пасля смерці да Хрыста, дзе сімвалы неба, зямлі і вады – арла, буйвала, фарэлі – плывуць наяве. Смерці, такім чынам, няма. Рэфрэн замацоўвае пастулат, што без уваскрэсення няма сэнсу жыцця чалавека. Успамінаем словы апостала Паўла, які гаварыў, што калі Хрыстос не ўваскрэс, то ўся наша вера не мае сэнсу. Бо сіла хрысціянства не толькі ў маральных пропаведзях, а ў жыцці вечным праз веру ў Хрыста, які – апосталы рэальна бачылі – уваскрэс пасля раскрыжавання ў дасканалым, не падвержаным тлену целе, якое можа быць адначасова ў некалькіх месцах, якое праходзіць праз сцены і г.д.
Яшчэ адзін з самых пранізлівых вершаў Акуджавы, які я таксама не мог зразумець дарэшты без дапамогі хрысціянства:

Опустите, пожалуйста, синие шторы.
Медсестра, всяких снадобий мне не готовь.
Вот стоят у постели мои кредиторы,
Молчаливые Вера, Надежда, Любовь.

Раскошелиться б сыну недолгого века,
Да пусты кошельки упадают с руки.
Не грусти, не печалуйся, о моя Вера,
Остаются еще у тебя должники.

А еще я скажу, и бессильно, и нежно,
Две руки виновато губами ловя,
Не грусти, не печалуйся матерь Надежда.
Есть еще у тебя на земле сыновья.

Протяну я Любови ладони пустые.
Покаянный услышу я голос ее:
«Не грусти, не печалуйся, память не стынет.,
Я себя раздарила во имя свое.

Но, какие бы руки тебя б не ласкали,
Как бы пламень тебя не сжигал, неземной,
В троекратном размере, болтливость людская,
За тебя расплатилась. Ты чист предо мной».

Чистый-чистый лежу я в наплывах рассветных.
Белым флагом струится на пол простыня.
Три жены, три сестры, три судьи милосердных
Открывают последний кредит для меня.

Як я ўспрымаю гэты верш: чалавек смяротна захварэў, прычым найхутчэй смерць пачалася на ўзроўні духоўным. І ён гэта разумее, і просіць урачоў не старацца, бо яны яму тут не памочнікі. Ён хапаецца за апошнюю саломінку, ідзе на пакаянне, апусціўшы “сінія шторы”, застаецца сам-насам з сабой і з Богам. Перад ім стаяць “крэдыторы” – Вера, Надзея, Любоў. І аказваецца, што чалавек перад імі банкрут, у яго “пустыя кашалькі”. Пабегаўшы па жыцці, ён растраціў самае галоўнае – сваю боскую прыроду, свой унутраны свет, ганяючыся за страсцямі. Але ён каецца і пераконвае “крэдытораў”, што іншыя людзі заплацяць за яго. І вось тут ключавое: Хрыстос сваімі пакутамі на Крыжы за ўсіх заплаціў. Нездарма ж апошні зварот няшчаснага – да Любові. А Любоў – сімвал Хрыста. Што кажа хвораму Збавіцель? «Я себя раздарила во имя свое… Ты чист предо мной». Нягледзячы на складаную вобразнасць, уласцівую паэту, сэнс ветрам выдзьмухвае ўсё наноснае, завуаліраванае. І застаецца хворы непасрэдна ўжо перад Хрыстом.
Ну а далей працуе сіла пакаяння – чалавек ляжыць чысты ў “наплывах” світання, урачыстасць моманту падкрэсліваецца “белым сцягам” прасціны. І вось “тры сястры міласэрных” адкрываюць “апошні крэдыт” для душы. Ён пачынае адраджацца. Прычым у паўторы страфы гучыць у Акуджавы ўжо не “последний кредит», а «бессрочный кредит». То бок без волі чалавека канчаткова пагубіць яго немагчыма, але і без волі гэтай шлях да Бога немагчымы таксама. Гэта адзін з пастулатаў, дарэчы, праваслаўя. А менавіта на праваслаўнай тэрыторыі, скажам так, вырас савецкі паэт з каўказскімі каранямі – булат Акуджава.
Глядзім яшчэ адзін знакаміты верш:

Песенка о полночном троллейбусе

Когда мне невмочь пересилить беду,
Когда подступает отчаянье,
Я в синий троллейбус сажусь на ходу,
В последний, случайный.

Последний троллейбус, по улице мчи,
Верши по бульварам круженье,
Чтоб всех подобрать, потерпевших в ночи
крушенье, крушенье.

Идущим по улице дверь отвори,
Я знаю, как в зябкую полночь
Твои пассажиры, матросы твои,
Приходят на помощь.

Я с ними не раз уходил от беды,
Я к ним прикасался плечами.
Как много, представьте себе, доброты
В молчаньи, в молчаньи.

Последний троллейбус плывет по Москве,
Москва, как река затихает.
И боль, что скворчонком стучала в виске,
Стихает, стихает.

Большасць людзей зноў жа ўспрымаюць яго як прагулку на тралейбусе, каб развеяцца і зняць тугу.
Ды не толькі. Таму што тралейбус нездарма паўночны і нездарма ён падбірае ўсіх, хто пацярпеў уночы руйнаванне душы. І апошні ён менавіта таму, што калі чалавеку ніхто не можа дапамагчы, а з самім сабой невыносна і брыдка – іншага спосабу, як ісці да Хрыста, у яго проста няма. І вось людзі ў тралейбусе “Твои пассажиры, матросы твои, Приходят на помощь». Такім чынам, вымалёўваецца тралейбус як сімвал Царквы Хрыстовай, якая прыходзіць на дапамогу ўжо два тысячагоддзі тым, хто шукае збавення ад граху і звязаных з ім пакутаў. Выратавацца, пазбавіцца хваробы. Адсюль – Збавіцель. У малітоўным маўчанні – як многа, аказваецца, дабрыні… “Как много, представьте себе, доброты В молчаньи, в молчаньи». І вось ужо ў апошняй страфе містычнае і сімвалічнае патухае – і тралейбус як быццам зноў плыве па Маскве, па рэальнасці, якая – як паказаў нам верш – вельмі і вельмі няпэўная штука, з якой падчас хочацца бегчы на радзіму – да Хрыста, а пабываўшы там – вылечваешся і бачыш рэчаіснасць асэнсаванай, прасветленай, радаснай.
Увогуле сілу нашу паэт бачыць у яднанні. Але менавіта ў яднанні Хрыстом – “Возьмемся за руки друзья, что б не пропасть поодиночке». І саюз гэты зусім не камсамольскі, не піянерскі, як некаторыя памылкова думалі ў савецкія часы, слухаючы магічныя песні генія! А «безумный наш султан», які “сулит дорогу нам к острогу», гэта далёка не Сталін, як я падазраваў у маладосці, а сам сатана, дух разбурэння, які прагне заняволіць душы людзей цемраю.
Або песня, ад якой мяне скаланае:

Неистов и упрям,
Гори, огонь, гори.
На смену декабрям
Приходят январи.

Нам все дано сполна --
И горести, и смех,
Одна на всех луна,
Весна одна на всех.

Прожить лета б дотла,
А там пускай ведут
За все твои дела
На самый страшный суд.

Пусть оправданья нет
И даже век спустя
Семь бед -- один ответ,
Один ответ -- пустяк.

Неистов и упрям,
Гори, огонь, гори.
На смену декабрям
Приходят январи.

Тут, безумоўна, трэба слухаць мелодыю, якая нашмат узмацняе ўражанне. Але і па тэксце відавочна: Страшны Суд, напісаны, зразумела, з малых літар. І адказ на гэтым судзе для праведніка – пусцяк! Чысціня перад Хрыстом. Дзіўлюся, як лоўка вадзіў за нос Акуджава Сістэму, мудра пасмейваючыся.
А неўтаймоўны агонь, які паэт заклікае гарэць і гарэць, – гэта зноў жа Бог у душы, творчая сіла, праўда, Хрыстос.
А студзенях, якія прыходзяць на змену снежням –  сімвал Вечнасці, ні болей ні меней. Вечнасці ў Хрысце. Калі гэта да мяне ўпершыню даходзіла, то з душой адбывалася нешта неверагоднае. А падняўшыся зранку сёння, бо з вечара намерыўся апісаць свае думкі, – адчуў дзікі страх і маладушнасць – раптам не спраўлюся з такой непадымнай адказнасцю? Гэта і была д’ябальская спакуса. Бо менавіта гэты тып прызваны ад прыроды ўсім заткнуць раты, асабліва паэтам, бо слова іх самае дзейснае ў свеце людзей.
І нарэшце самы любімы мой, дзівосна кранальны верш:

ПРОЩАНИЕ С НОВОГОДНЕЙ ЕЛКОЙ

Синяя крона, малиновый ствол,
звяканье шишек зеленых.
Где-то по комнатам ветер прошел:
там поздравляли влюбленных.
Где-то он старые струны задел -
тянется их перекличка...
Вот и январь накатил-налетел,
бешеный как электричка.

Мы в пух и прах наряжали тебя,
мы тебе верно служили.
Громко в картонные трубы трубя,
словно на подвиг спешили.
Даже поверилось где-то на миг
(знать, в простодушьи сердечном):
женщины той очарованный лик
слит с твоим празднеством вечным.

В миг расставания, в час платежа,
в день увяданья недели
чем это стала ты нехороша?
Что они все, одурели?!
И утонченные как соловьи,
гордые, как гренадеры,
что же надежные руки свои
прячут твои кавалеры?

Нет бы собраться им - время унять,
нет бы им всем - расстараться...
Но начинают колеса стучать:
как тяжело расставаться!
Но начинается вновь суета.
Время по-своему судит.
И в суете тебя сняли с креста,
и воскресенья не будет.

Ель моя, Ель - уходящий олень,
зря ты, наверно, старалась:
женщины той осторожная тень
в хвое твоей затерялась!
Ель моя, Ель, словно Спас-на-крови,
твой силуэт отдаленный,
будто бы след удивленной любви,
вспыхнувшей, неутоленной.

1966 г.

Здавалася б, тэма ясная і заяўленая самой назвай. Хто не сумаваў, развітваючыся з сімвалам Навагодніх святаў – ёлкаю? Быццам губляеш нешта рэальнае, цёплае, адрываеш ад душы…
Але якая складаная вобразнасць верша! І перажыванні ў многім аўтарскія, суб’ектыўныя. Тут і закаханыя, якіх віншавалі каля яліны. І чароўнасць гітарных струн. І студзень, які налятае шалёна і кліча ад святаў у дарогу. І чароўны вобраз жанчыны, цень якой потым заблытаўся ў кроне. І нейкія неверагодныя кардонныя трубы. І знятая менавіта з крыжа ёлка… А каго здымалі з Крыжа, мы ведаем. Калядная, навагодняя яліна ўжо параўноўваецца паэтам з самім Хрыстом! І праўда, кожны ведае гэты дух радасці, сямейнай злагады, еднасці людзей, які прыходзіць у дамы разам з пахам хвоі, які часам застаецца на ўвесь год, на ўсё жыццё, калі пражываеш яго праведна, у працы, творчасці і любові. У яліны, праўда, няма ўваскрэсення, кажа паэт з сумам. Але надзея на яго ёсць у чалавека. Вострае адчуванне кінутых у сумёты ялін недзе ў раёне Старога Новага года жыве ўва мне з дзяцінства, тады было мала штучных ялін. Але адчуванне гэтае – светлае, толькі ціхі сум. Бо ёлка сваю справу зрабіла ўжо – злучыла людзей, сем’і, народ любоўю. Уяўляеце, якая гэта сіла, калі кожны з мільёнаў у адзін і той жа міг зычыць усім дабра?
Акуджава тым не менш сумняваецца – ці не дарма старалася яліна, злучаючы людзей? Бо каму, як не яму, ведаць, што грэх і боль жывуць у свеце – вайну паэт сербануў напоўніцу. І вось гэты сілуэт яліны набывае ў яго параўнанне не то іконай “Спас-на-крови», не то з храмам Спас на Крыві. Тут ужо прамая адсылка да праваслаўя ў савецкага барда. А выратаванне на крыві – чыёй? Зноў жа – Хрыста.
Адзін і той жа скразны матыў праз усе вершы! Уратавацца – любоўю. будаваць свой унутраны свет па гэтых законах. Успрымаць знешні свет – праз гэтую прызму.
Зірніце ролік https://www.youtube.com/watch?v=l5iUlI-5rvk – якія прасветленыя твары гледачоў на канцэрце Булата Акуджавы. Часта вы такія бачыце па жыцці? І ў храме праваслаўным не заўсёды будзе так пры богаслужэнні, каб усе – свяціліся. Прычына ў тым, што Акуджава даводзіць тыя ж хрысціянскія ісціны, не ціснучы, не палохаючы, супакойваючы гармоніяй гітары, мелодый, голасу, сваёй мудрай добразычлівасцю і ўседараваннем. Бачанне духоўнага свету, вечнасці адчыняецца людзям ненавязліва.
І не дзіва, што менавіта ў час, калі перакрылі ўвесь друк, прыйшлі два вялікія барды – Высоцкі і Акуджава. Разам з Пастарнакам – які таіў сваё хрысціянства ў прыродзе і каханні – гэта тры найвялікшыя галасы савецкай паэзіі. Высоцкі – высмейваў і асуджаў, бунтаваў, разрываючы душу і разам з тым дысгарманізуючы сваю асобу. Акуджава і Пастарнак – апявалі прыгожасць, святасць, хрысціянства, не судзячы анікога, таму захавалі цэласнасць і цнатлівасць асобы да апошняга часу.

Чаму я напісаў гэты артыкул для нашай рубрыкі? А з надзеяй, што нехта задумаецца і пачне разважаць аб прызначэнні паэзіі. Нехта проста стане слухаць Акуджаву і яму стане хораша, як некалі мне. А нехта, магчыма, задумаецца, ці яго гэта прызванне – вершы пісаць… Бо, паводле Булата, у паэта спаборнікаў няма, проста праз вершы ён спрабуе ісці да Хрыста:


У поэта соперников нету -
Ни на улице и не в судьбе,
И когда он кричит всему свету,
Это он не о вас - о себе.

Ручки тонкие к небу возносит,
Жизнь и силы по капле губя.
Догорает, прощения просит.
Это он не за вас - за себя.

Но когда достигает предела
И душа отлетает во тьму -
Поле пройдено, кончено дело.
Вам решать - для кого и кому.

То ли мёд, то ли сладкая чаша,
То ли адский огонь, то ли храм...
Всё, что было его, - нынче ваше.
Всё - для вас. Посвящается вам.


ЛіМаразм-58

Нягуста і безгустоўна

Полымя №3 2015 г. парадаваў тым, што зноў сабраў на сваіх старонках наменклатуру дзяліць ганарары. Нібы цэнзура там існуе не толькі па змесце тэксту, а і паводле пасадаў. Заклікаю адпаведныя міністэрствы неяк паўплываць на каманду Алеся Марціновіча, бо далей, як кажуць, няма куды.
Ёсць багата вершаў у гэтым нумары. Беларуская літаратура наогул багатая на вершы. А ці ёсць там паэзія?
Давайце разбірацца.
Віталь Сабалеўскі адзін з самых невядомых аўтараў нумара. Ён усяго толькі “Кіраўнік раённага літаратурнага аб’яднання «Нёманец». Член Беларускага саюза журналістаў, Саюза пісьменнікаў Беларусі”.
(З нейкіх пор у нас палюбілі словазлучэнне “член СПБ” замест ласкавага “сябар СПБ”.
Верш, які адкрывае публікацыю Сабалеўскага, прыемны. Гладкі такі. Без лішніх слоў. Ёсць мелодыка. Не глыбокі, звыклы, але прысутнічае і сэнс.

ВАЛЬС ШАПЭНА

Зімні вечар. Ціш. Субота.
Вальс Шапэна за сцяной.
Успамінаў льюцца ноты,
Парушаюць мой спакой.

Гэты вальс гучаў калісьці
Вечар цэлы для дваіх.
Адшукаць не мог я выйсця,
У вачах тануў тваіх.

Ноч цудоўная кахання
Паяднала зноўку нас...
Потым быў час развітання,
Разам з намі плакаў вальс.

Пад мелодыю Шапэна
Закружылася зямля.
Ты стаяла каралевай,
Жабраком паехаў я.

Яшчэ доўга ў наваколлі
Гукі вальса я лавіў...
Успаміны ціхім болем
Абуджае той матыў.

Ды ганю я прэч самоту,
Бо ў марах ты са мной.
Зімні вечар. Ціш. Субота.
Вальс Шапэна за сцяной.

У плане паэтычных адкрыццяў, канешне, нуль. Да таго ж строфы першая і пятая паўтараюць адно і тое ж, а сцісласць, як вядома, сястра таленту. Гэты верш можна было б укласці ў тры страфы.
Але не гэта, сябры, галоўнае. А тое, што “флагман” наш даў чарговы агідны ляп, “пусціў пеўня”.

Ды ганю я прэч самоту,
Бо ў марах ты са мной.

Гэта як вам? Збой у рытме ў другім радку. Неблагі верш аўтар ці каравая рука рэдактара збрыдзілі даастатку. Абсалютная безадказнасць Марціновіча і падпарадкаваных яму людзей да працы сваёй у дзяржаўным часопісе.

Заўважым, што паколькі Сабалеўскі ўсяго толькі кіраўнік літаратурнага аб’яднання, то па ранжыры яму належыць 2 старонкі, 2 вершы.
Другі верш.

ДАЗВОЛЬ

Дазволь з табой паслухаць
цішыню
І гэтай цішынёю наталіцца,
І ў захапленні шчырым тым забыцца.
Дазволь з табой паслухаць
цішыню.

Дазволь з табою зведаць
прыгажосць —
Пачуццяў светлых і на дзіва простых,
Забыцца на трывогі, боль і роспач.
Дазволь з табою зведаць
прыгажосць.

Дазволь з табой усмешку
адшукаць
У закуточках тваіх мілых вуснаў
І не пазбегнуць дум маіх
распусных
Дазволь з табой усмешку
адшукаць.

Дазволь з табой смяяцца,
сумаваць,
Азёрнай гладдзю ціха любавацца,
Ніколі ў жыцці
не расставацца.
Дазволь з табой смяяцца,
сумаваць.

Дазволь з табой да зорак
узляцець,
І ў вышыні табою
захапляцца.
На грэшную зямлю каб
не вяртацца,
Дазволь з табой да зорак
узляцець.
Дазволь…

У першым вершы былі цішыня і каханая. Дык і ў другім яны ж! Адна тэма. А для публікацый варта было б выбіраць разнастайныя вершы. Аднак паколькі часопісы ў нас выходзяць для галачкі, для ганарараў наменклатуры, то і старацца не трэба.
Цікава як аўтар з каханай збіраецца сумесна адшукаць усмешку ў куточках яе вуснаў (напэўна люстэрка паставяць). Пале папярэджвае, што дум распусных ад такой блізкасці целаў яму не пазбегнуць. Ну а там – як атрымаецца. Развіццё падзей нам не раскрытае. У чацвёртай страфе радок “ніколі ў жыцці не расставацца” са збітым рытмам за кошт “ў” (патрэбна “у”). Гэта ўсяго толькі недапрацоўка. Але ў паэзіі дробязяў не бывае. Гэта як пусціць у песні фальшывую ноту.
Зашмат штампаў тыпу “вышыні” чыстай і грэшнай зямлі. Па сутнасці, увесь верш са штампаў зляпаны, нібы па схеме канструктарскай.
Ну дык гэта малавядомы паэт. Ён яшчэ навучыцца, калі будзе старацца.
А вось карыфей наш – Таццяна Сівец. І хоць яна галоўны рэдактар “ЛіМа” – далі ёй старонак не нашмат больш, а іменна 3. Таму што Сівец яшчэ не зубр літаратурны, не мацёры чалавечышча. Тут усё строга.
І што ж яна прад’яўляе ўсяе Беларусі ў выглядзе вершаў?
Здавалася б, калі табе адшкадавалі 3 старонкі, то выберы ўжо адны шэдэўры свае. Але адкуль іх узяць – вось бяда дзе гаркавая!

Возьмем толькі пачатак яе задоўгага верша:

* * *
Гэта дзяўчынка-русалачка —
рыбкаю ў кулаку —
так трапечацца смешна,
што хочацца сціснуць пальцы...
Яму нават здаецца, ён чуе
крыштальны гук
звонкіх яе запясцяў...
Ён старэйшы ўдвая...
Ён умее не памыляцца...
Толькі падаюць
лыжкі-відэльцы з рук...

Калі
яна
усміхаецца...
Ён думаў, што больш
не мае чаго баяцца,
што ведае
усе пасткі,
што болей за час
не здольны ніхто скалечыць...

Па першае – мнагаслоўе, якое цесна мяжуе ўжо з пустаслоўем. За нагрувашчваннем слоў праглядаецца-такі каханне, вечны наш эрас, прычым мужчына ўдвая старэйшы, чым ужо не здзівіш цяперашнім часам. Так што гэта не бывалы педафіл, а русалка наўрад ці Лаліта.
Возьмем сябе ў рукі і разбяром другі верш Сівец, балазе ён кароткі.

* * *
Дзе тыя школы, што вучаць крэсла адсоўваць так,
каб заняло дыханне?
Ты сядаеш, а ў скронях тахкае:
«кахаю-кахаю-кахаю-кахаю-кахаю»...
Ён пытаецца нешта, ты кажаш: «Так!»
І не чуеш, пра што ён пытаў: пра тое, ці хочаш кавы,
ці хочаш пражыць з ім разам бліжэйшыя трыста год...
Ты глядзіш на яго, як на вогнішча,
і павекам горача... І не глядзець няможна...
Што ж ты робіш-та,
Божухна мой ласкавы?!
Што я зрабіла табе такога? Каб зноў мяне —
у агонь..

Верш як бы і не верш, але з намёкамі на паэзію. Бо мае вобразнасць. Хоць і бязглуздую. Напрыклад, як можна вучыць у школах адсоўваць крэслы “так, каб заняло дыханне”? Ну поўная ж бессэнсоўнасць. Тым больш што ў школах сядзяць за партамі, а крэслаў там няма. Ды не бяды! Паколькі ты галоўны рэдактар “ЛіМа” – хай будуць крэслы.
Жанчына пра што ні піша, усё адно піша пра каханне. Гэта яе прырода. Вось і гэты выкрутасны верш пра дваіх – маладыя ў школе, бач ты, не вучобай занятыя, а ўжо аглядаюць адно аднаго, абнюхваюць, вось-вось пачнуць ціскацца, а там і – галаўны боль бацькам, перарыванне цяжарнасці, аборт, забойства жывой душы. Цяпер гэта проста. Вось і ўсё, што сказала вядомая праз свае пасады паэтка чытачу Беларусі. Нягуста.
Мяне спытаюць – дык што ж ты ўсё лаешся, злы чалавек? Няўжо няма за што пахваліць, ну хоць трохі? І я адкажу, што пры ўсім жаданні – няма за што, апроч таго, што гэта напісана на роднай мове. Але і за гэта, па вялікім рахунку, нельга хваліць, бо рэклама мове такімі вершамі мае адмоўны знак. Так і будуць надалей думаць: а, гэта па-беларуску?.. І, завалакваючы твар выразам абыякавасці, рушыць міма нашых латкоў.


ЛіМаразм-59

Прывольная бесталач

У “Полымі” №3 2015 г. змешчаны ў шэрагу багатых паэтычных падборак і вершы Алеся Пісарык. Паэт нарадзіўся ў 1954 г., а значыць, яму пайшоў сёмы дзесятак. Між тым піша Пісарык нястомна, па-маладому, пра каханне, нібы юнак. Памятаю, яшчэ Льва Талстога раздражнялі вершы старых людзей пра каханне, маўляў, пра душу трэба ўжо думаць.
Мы ж падыдзем да творчасці паэта непрадузята.

* * *
Марозік такі, што ля гурбаў платы
На пятках ад холаду скачуць...
«Прарэзаўся ў месяца зуб залаты!» —
Паненкі з хітрынкаю кажуць.

Гармонік гасцінных двароў не міне:
Прыйшла Каляда — следам госці!
І ты, дарагунька, чаруеш мяне
Пяшчотай сваёй маладосці...

Шчаслівых — і рэха нясе на руках
У храм падвянцавага гаю,
Каб светла пранесці ў наступных вяках
Сагрэтае сэрцам: «Кахаю...»

Згадзіцеся, зухавата. Прарэзаны ў месяца зуб – канешне, нацяжка, але арыгінальна гучыць. Платы таксама не могуць сказаць на пятках, і не таму, што пятак у іх няма, а проста намёртва ўрытыя ў зямлю. То бок – надумана, фантазія знайшла занадта далёка.
“Дарагунька”, якая чаруе пяшчотай “сваёй” маладосці – дрэнна. Бо чыёй жа маладосцю ёй чараваць, як не сваёй? Выходзіць, лішняе слова.
Рэха, якое нясе на руках, – выклікае сумнеў, цяжка такое ўявіць. Рэха можа адно даносіць, прыносіць гукі.
Слова “падвянцавага” тлумачальны слоўнік не ведае. Мяркую, аўтар меў на ўвазе “падвянечнага”, ды рашыў павыдурвацца.

* * *
Чараўніца, а выкрасці змог
Я цябе з-пад распененай хвалі.
Ты прыпала на зорны мурог —
Незабудкі шаўкамі ўкрывалі...

Да чаротаў і ноч заплыла,
Следам — знічак зялёныя ліўні.
Я смялеў — ты касу распляла
Пад расяным уборам каліны...

Не будзі, рэха, сонных палян,
Там драмаюць вятры, як манахі.
Закувала зязюля — паглянь —
Зніклі хмараў цікаўныя птахі...

Кветкай-папараццю расцвіла...
Не шапнула мне, што маладая,
Прытулілася і абняла...
Распляскалася цемра густая...

Не русалка, а ў косах — зара!
Запаліцца б тваім летуценнем,
Каб да скону рамонкам згараць,
Стаць тваім мне пад раніцу ценем.

Адразу кідаецца ў вока кепская метафара – “Незабудкі шаўкамі ўкрывалі”. Як гэта? Прычым тут шоўк і незабудкі? Няўдала.
Слова “распененай” слоўнік акадэмічны недзе згубіў, яго там няма. Як і слова “чаротаў”. Ёсць “чаратоў”. Граматыку павет мусіць ведаць, калі амбіцыі цягнуць у “флагман” айчыннай літаратуры.
Ну, ноч, якая заплыла да чаратоў – метафара ўдалая.
 
Метафара “Там драмаюць вятры, як манах” – таксама хораша. Але слова “драмаюць” у слоўніку няма, яно ўзятае як, відаць, новатвор Караткевіча, з назвы яго аповесці “Ў снягах драмае вясна”.
 
Слова “паглянь” таксама паразітарнае, нелітаратурнае. Ёсць цудоўныя “глянь”, “зірні”.
 
Цемра густая, якая распляскалася, – сумнеўная метафара.
 
У апошняй страфе многа бесталковага, коснаязыкага. Па логіцы аўтара выходзіць, што ў русалкі павінна быць у косах зара. Чаму?
 
Як можна рамонкам згараць да скону? Гарэць – яшчэ б куды ні ішло. “Стаць тваім мне пад раніцу ценем” – груба, каструбавата, натужліва ва ўсіх сэнсах.
 
Яшчэ адзін верш паспрабуем адужаць.
 
* * *
 
Жніўнем выспелі зоры, як зёрны.
Разрумянілі шчокі дажджы.
Ці не вычарпаў месяц азёры?
Глянь,
Лілеі ў астральным каўшы!
 
Ты паверыла страсці?
Забудзем
Пра мінулае,
Як пра падман,
У лугах нашай тайны заблудзім,
Развяселім пануры туман.
 
Лета ў восень глядзіць
З паднябесся,
Дзе паспеў залаты вінаград,
Кожны міг на зямлі,
Ён — як песня
Пад чароўныя струны наяд...
 
Прыгажосць не хавае маршчынак.
Наша ноч нам не стане чужой.
Веру я, што са мною жанчына
З неабкрадзенай, чыстай душой.
 
Як бачна, паэт не стамляецца пра каханне. І забываецца адразу, што слова “зёрны” ў беларускай літаратуры няма. Ёсць “зерне”. А рэдактарам лянота было паправіць. Навошта варушыцца – хай памылку чытаюць студэнты і думаюць, што гэта правільна.
 
Так, хлопцы, падкажыце мне, як дажджы могуць “разрумяніць шчокі”. “Лілеі ў астральным каўшы!” – недарэчнасць, не прыдатнае сюды слова “астральны”.
 
Ну яшчэ ўкажам на заезджаную дзецьмі рыфму “падман – туман”. І спынімся. Годзе. Бо гэта паэзія нізкай пробы, як і абсалютная большасць вершаў гэтага гаротнага нумара. Зусім закінулі рэдактары працу. Апусціліся. Хто б іх патрос ды нападдаў энергіі ды адказнасці? Пры Вадзіму Спрынчану ў аддзеле паэзіі і блізка не было такой прывольнай бесталачы.


ЛіМаразм-60

Лясны ручай

Тыднёвік “ЛіМ” №16 2005, выйшаў у тэрмін, так сказаць, бадзёра, задзірыста, з яркімі фота выстаў, круглых сталоў і г.д.
на другой старонцы нам адрапартавалі, што ў шэрагі СПБ прыняты яшчэ два чалавекі, прычым аднаму блізу 78 гадоў, а другому ўсяго толькі 25.
Нанапісьменніцкая суполка любіць збіраць пад свае харугвы многа народу ўсякага, рознага. Што і пацвердзіў Мікалай Чаргінец у артыкуе пад рубрыкай “У Саюзе пісьменнікаў Беларусі”:

Нават прывяду такі факт: членамі СПБ з’яўляюцца таджыкскі драматург і празаік Ато Хамдам, азербайджанскі паэт Чынгіз Аліаглу, малдаўскі літаратар Юрый Іваноў, армянскі паэт Эдвард Мілітанян... Не засталіся ўбаку ў гэтым плане і Латвія, Літва. Вітаутас Жэймантас і Яронімас Лауцюс — літоўскія пісьменнікі — уваходзяць у нашу творчую супольнасць. Паэт Станіслаў Валодзька — наш зямляк з Латвіі — таксама ў складзе СПБ. А пра Яронімаса Лауцюса хацеў бы сказаць асобна. Ён жыве і працуе ў Вільнюсе. Выдае дзіцячы часопіс «Тры зорачкі», з’яўляецца дырэктарам выдавецтва, сарыентавана га на дзіцячую літаратуру. І вельмі шмат выдаецца ў Беларусі.

Ага, мы даўно ведаем, што ў Беларусі “вельмі шмат” выдаецца хто заўгодна, акрамя сваіх родных нацыянальных сучасных пісьменнікаў, якія не належаць да Касты.
З гутаркай Чаргінца суседнічае артыкул з кідкай назваю “У Калмыкіі – па-беларуску”, дзе люструецца як чыноўнікі Калмыкіі шануюць нашых літарурных чыноўнікаў пад шыльдаю культурнага ўзаемаабмену.
Наша літаратура, відаць, вырашыла, што ва ўнутраных справах у яе ўсё ў парадку і пасунулася пакараць свет. Кірункі яе, праўда, ляжаць збольшага на Ўсход.

У гасцях Выдавецкага дома «Звязда» пабывалі члены Экспертнага савета конкурсу Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі на лепшы літаратурны твор сярод моладзі. Такі прадстаўнічы візіт зусім невыпадковы. Пастаянны камітэт Саюзнай дзяржавы ўжо не ўпершыню даручае беларускаму боку правядзенне конкурсу, падсумоўванне яго вынікаў, а пасля і выданне штогадовага альманаха з творамі пераможцаў. Сёлета рэалізацыяй гэтага праекта займаецца Нацыянальны прэс-
цэнтр. Ён і правёў пасяджэнне экспертнага савета конкурсу ў Мінску. Беларусь у савеце прадстаўляюць галоўны рэдактар газеты «Літаратура і мастацтва» паэтэса Таццяна Сівец, дырэктар выдавецтва «Мастацкая літаратура» Алесь Бадак, літаратуразнаўца, празаік, прафесар Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта Анатоль Андрэеў.

На трэцяй старонцы адны юбілеі, абдымкі, упаміны, клятвы ў вернасці літаратуры і Радзіме. Яе прапускаем як пустапарожнюю, бо ўсе мы грамадзяне Беларусі і ўсе яе любім, навошта ж нам у гэтым штотыдзень клясціся.
Адгарнуў старонку 4 і ўзрадаваўся: будзе куча эмоцый. Бо там, у правай верхняй пачэснай покуці, фота выдатнага беларускага складальніка вершаў Міхася Пазнякова. Гэты лімаразмавец друкуецца дужа часта, робячыся дзень пры дні смялейшым у сваіх паэтычных адкрыццях, яго мнагамудыя вершы прыводзяць у шок бывалага крытыка.
Памятаю, як я адкрыў закон па распазнанні графаманаў у паэзіі – амаль усе іх вершы маюць назву. Гэта яшчэ не стоадсоткавая прыкмета, але дзейнічае досыць пэўна.
Вось і Міхаіл Паўлаваіч Пазнякоў любіць акрэсліваць тэму вершаў назваю. У сціплай лімаўскай падборцы вершы ўсяго чатыры і ўсе маюць назоў, а не абы.

Роднаму лесу

Мой лес радыяцыйны,
Мой сябра дарагі,
Не боязна прыйсці мне
Зноў да тваёй тугі,

Прыпасці да яліны,
Нырнуць у верасы,
Застыць каля рабіны
Зіхоткае красы,

Набраць грыбоў вядзерца
Ля сосен і бяроз, —
Бо я душой і сэрцам
Твой падзяляю лёс...

Гэта ўжо неякі мазахізм – так сябе не любіць, каб глытаць радыяцыйныя грыбы. Спадзяюся гэта ўсяго толькі поза, што яшчэ не дайшоў да гэтага насамрэч Пазнякоў у сваім лімаразме…
“Нырнуць у верасы”, дарэчы, непраўдзіва, няжо ж тады па-пластунску паўзе грыбнік у іх. Ну не такія яны высокія, верасы.

Куток маленства

Заброддзе, Глухі і Усходняе.
Дарогі і блакіт нябёс —
Усё знаёмае, і роднае,
І незабыўнае — да слёз.

Нішто так сэрца не кранае,
Як гэты край найдарагі.
Іду — вось ніва залатая,
Вось першыя духмень-стагі.

Вось па-над плотам спеюць вішні,
Гарыць сланечнік на градзе,
Вось васількі на ўзмежак выйшлі...
Пагрозы, быццам, — анідзе.

Куток маленства! Мне сягоння
Тваёй не вырачы бяды.
Пра стронцый жаласна гамоняць
Навокал неба і сады...
Верш, у цэлым, па форме выкананы няблага. Спадзяюся, і пачуцці паэта шчырыя. Але хібы ёсць, сучкі і калдобіны, аб якія раз-пораз спатыкаешся. “Духмень-стагі” – адна з такіх калдобін, збівае лірычны настрой, дый словы “вось першыя” перад стагамі – груба, па-газетнаму.
Пасля слова “вось” апошняга радка другой страфы новая страфа зноў пачынаецца з гэтай непаэтычнай паганкі “вось”, а потым “вось” паўтараецца і ў трэцім радку. Гэта сведчыць пра тое, што ў вершаскладальніка няма паэтычнага слыху, яго грубы слых спакойна прапускае гэтыя “восі”.
У апошняй страфе дапушчана недарэчная фраза “тваёй не вырачы бяды”. Што гэта значыць? Падкажыце мне, абазнаныя. І арфограф строга падкрэслівае слова “вырачы”, якога ў літаратурнай мове няма.
У выніку неблагі, сардэчны верш недацягвае і да чацвёркі па пяцібальнай сістэме. Ён цвёрды троечнік.

Наступны верш ужо больш груба зляпаны:

Дваццаць першаму веку

Ах, зямляне, ліхія зямляне,
Што ж ускінулі меч над сабой?
На суніцы, на кветцы жаданай
Несусветны чарнобыльскі боль.

Ратавала краса ўсіх спрадвеку.
Дабрыня, не заплюшчвай павек.
Чалавека адкрый чалавеку,
Дваццаць першы камп’ютарны век.

Як малому, табе сёння веру,
Што ўсміхаецца радасна ўсім,
Перапоўнены сонцам даверу,
Не засмучаны покуль нічым.

Намер і пафас верша – высачэзныя. Але выкананне іх брыдзіць датла. Звярніце ўвагу на другую страфу: рыфмы “спрадвеку – чалавеку” і “павек – век” выглядаюць у дваццаць першым стагоддзі, да якога апелюе паэт, проста здзекам неверагодным. Студэнтам на філфаку двойкі за такое ставяць, а пану старшыню МГА СПБ спакойна друкуюць у пачэснай покуці нацыянальнага тыднёвіка! Жуда.
Э чацвёртай страфе паэта чамусьці рашыў паверыць камп’ютарнаму веку, “як малому”, сцвярджаючы. што гэты век пакуль нічым не засмучаны. Тут ужо яўны фальш, бо недалёка ад нашай дзяржаўнай мяжы ідзе вайна, гінуць людзі. Але паэт гэта не бачыць, унураны ў сябе любімага, ён “перапоўнены сонцам даверу” да веку. Во як! Ну што ты будзеш рабіць? Ну і казырная рыфма Пазнякова “веру – даверу” тыпу “пайшоў – прыйшоў” давяршае гэты няўклюдны, фальшывы, хоцб вонкава і пафасны верш.
Хацелася б, хлопцы, менш пафасу, а больш уласна паэзіі. Паэзія не выкрыкваецца голасна, яна бяжыць лясным ручаём і запрашае на свае берагі тых, каму трэба напіцца вады гаючай.


ЛіМаразм-61

Кругавая парука

Калі дапытлівы чытач раптам адкрые сайт холдынгу “Звязда” і, зайшоўшы ў часопіс “Нёман”, паспрабуе адкрыць у архіве №1 за 2015 год, то ён невыказна здзівіцца – адчыняюцца толькі дзве першыя старонкі часопіса. Чытач, мабыць, падумае, што гэта агульнае правіла – не даваць у вольным доступе змесціва, каб людзі куплялі папяровыя варыянты. Але гэта не так. І чытач хутка ў гэтым пераканаецца, пашчоўкаўшы кнопкай па наступных і папярэдніх нумарах, – усе яны адкрываюцца лёгка і гасцінна прапаноўваюць нас чытаць і чытаць.
 
Дык што ж там такое ў таямнічым №1 за бягучы год? А сабака зарытая вось дзе: на старонцы 99 (як вам чысло?) рэдакцыя змясціла падборку вершаў Таццяны Лебедзевай, але фота і біяграфію дала нейкай іншай Лебедзевай, якая да вершаў Таццяны Лебедзевай не мае ніякага дачынення. Ляпсус у стылі холдынгу! І замятанне слядоў – у стылі гэтага паважанага выдавецкага дома. Зрабілі чалавеку балюча, парушылі заканадаўства, можна сказаць, але адказнасці за гэта несці яны не збіраюцца, маральны ўрон аплачваць – таксама, прасіць публічнага прабачэння – дулю; затое зрабіць усё шыта-крыта – са шчодрай душою! Няма змесціва, і хто дакажа, што яны напартачылі? На шчасце, вядучы рубрыкі добра ведае паэтку Таццяну Лебедзеву. І на шчасце, ёсць папяровы варыянт часопіса, з якім можна кіраваць у суд.
 
Канешне, паэтэса наўрад ці ў суд пойдзе, і максімум, што яна магла – выказаць прэтэнзіі па тэлефоне. На што рэдакцыя адрэагавала аператыўна – закрыла доступ да змесціва часопіса на сваім сайце. На злодзеі, кажуць, шапка гарыць. Так што чытач нашай рубрыкі, думаю, зразумеў, якія ў холдынгаўцаў правілы і павадкі. Там царуе кругавая парука.
 
 
А ўвогуле, калі браць шырэй, за 60 выпускаў “ЛіМаразма”, можна расставіць нават па пунктах асноўныя недапрацоўкі, хібы і проста халтуру выданняў холдынгу. Гэта:
 
1. Адсутнасць аператыўнай крытыкі бягучага літаратурнага працэсу.
2. Змяшчэнне ў рубрыку “крытыка” літаратуразнаўчых, краязнаўчых, публіцыстычных артыкулаў, а таксама ўсялякіх гутарак і інтэрв’ю.
3. Замоўчванне амаль усіх харызматычных пісьменнікаў Беларусі – іх не толькі не друкуюць, але і не ўзгадваюць, каб тыя, хто цяпер ля руля, не памерклі на іх фоне. Насамрэч гэта ёсць знішчэнне нацыянальнай літаратуры.
4. Друкаванне крытычных і публіцыстычных артыкулаў збольшага, у асноўнай масе, – супрацоўнікаў холдынгу, пад сваімі прозвішчамі ды шматлікімі псеўданімамі. Наконт мастацкіх тэкстаў – амаль тое самае, “вярхушка” друкуе сама сябе.
5. Шматлікія ляпсусы – граматычныя і лагічныя, як у тэкстах, гэтак і ў назвах артыкулаў.
6. Нізкі ўзровень мастацкіх тэкстаў (паэзія, проза). А дзе ж узяць высокі ўзровень, калі ўсіх таленавітых паадганялі ад сябе літаратурныя чыноўнікі?
7. Зашмат пустапарожніх артыкулаў, якія нясуць адно інфармацыйны (а не аналітычны характар), імі занятая львіная плошча выданняў.
8. Ператварэнне часопісаў з літаратурных у гістарычныя і краязнаўчыя.
9. Рэклама на старонках “ЛіМа” кніг, якія да беларускай літаратуры не маюць ніякага дачынення. Гэта адбываецца ва ўкладышы “Кніжны свет”.
10. Нахабная прапаганда літаратурнай творчасці і жыццяпісу чыноўнікаў ад літаратуры – рэдактараў холдынгу і кіраўніцтва СПБ. Адцясненне такім чынам сапраўдных мастацкіх твораў на задворкі.
 
У гэты спіс яшчэ можна шмат чаго ўнесці. Але пакуль спынімся. Адзінае што: звернем увагу на галоўнае – калі СПБ так плённа працуе, як падаецца ў лозунгах “ЛіМа”, то чаму такі нізкі ўзровень мастацкіх тэкстаў у тыднёвіку і “Полымі”, якія мы неаднаразова аналізавалі на канкрэтных прыкладах з канкрэтным тыцканнем носам у ляпы і недарэчнасці?
 
Задумайся над гэтым галоўным, спадар чытач! Грошы дзяржаўныя бухаюцца. Лозунгамі пазітыўнымі пярэсціць “ЛіМ”, а творы мастацкія – нікчэмныя.


ЛіМаразм-62

Выкладчыца роднай мовы

Час ідзе імкліва, спадар чытач. Так доўга мы рыхтаваліся да 70-годдзя Перамогі, а яно прамільгнула, і тыдзень яшчэ з тых пор прамільгнуў. І прыйшла пара падумаць, што мы маем прад’явіць з уласна літаратуры. Бо медалі вешаць, абдымацца, сустракацца, наладжваць круглыя сталы – гэта мы, безумоўна, умеем. Але ўсё адно на выхадзе павінна быць яе вялікасць сучасная літаратура, а іменна паэзія і проза.
У новым, 19-м па ліку за гэты го, тыднёвіку “ЛіМ” прадстаўлена ў перакладах на беларускую мову паэзія нашых беларускіх рускамоўных паэтаў – Валянціны Паліканінай і Тамары Красновай Гусачэнка. Паколькі аналізаваць паэзію ў перакладах – справа няўдзячная, то перакінемся адразу на прозу, дзе на адну старонку прадстаўлены аж два празаікі. Гэта так званая малаформатная проза. Ну зусім мізэрная па фармаце. І каб яна ўразіла, трэба туды закласці нешта адмысловае, нейкі неверагодныя экспрэсіўны сюжэт, падмацаваны гожай моваю.
Кацярыне Худасевіч-Лісавой не ўдалося ні першага, ні другога. Не скажу, што мова яе зусім кепская, але яна перапоўнена літаратурнымі калькамі, русізмамі. А сюжэт… Апавяданне пачынаецца як дэтэктыўнае, чакаеш нейкага раптоўнага павароту. А ў выніку – звыклая беларуская меланхолія пра хуткаплыннасць жыцця, пра тое, што ссеклі бярозу на школьным двары, якую гераіня бачыла яшчэ дзяўчынкаю. Ліюцца слёзы па бярозе. Па людзях бы так плакалі. Карацей, празаіку ўдалося зрабіць кароценькае апавяданне расцягнутым і занудлівым, а гэта не кожны зможа.
Каб не быць абвінавачаным у галаслоўнасці, звернемся да тэксту.

Я і сапраўды спазнілася. Калі завярнула за вугал дома, то ўбачыла, як аўтобус закрыў дзверы і паехаў.

Па-беларуску заведзена называць вугал дома – “рог”, а дзверы звычайна не закрываюцца, а “зачыняюцца”

У мае развагі настойліва пранікаў нейкі непрыемны назойлівы гук. Машынальна агледзеўшыся па баках, не знайшла, што гуло. Я будавала планы на дзень, а гэта бесперапыннае зумканне перашкаджала мне, нервавала, не давала засяродзіцца.

Гук, які пранікае ў мозг галоўнай гераіні, мае аж чатыры ацэначных вызначэнні – “настойліва”, “нейкі”, “непрыемны”, “назойлівы”. Гэта зашмат, вада, паражняк. Такой расцягнутасці нельга сабе дазваляць нават у раманах, не кажучы пра карацелькі. “У мае развагі пранікаў назойлівы гук” – вось як у прафесіяналаў павінен гучаць гэты сказ. Але бяда ў тым, што аматары ў нас не толькі аўтары, але і рэдактары. Хто там у “ЛіМе” рэдактар прозы? А хто галоўны рэдактар?
Будаваць планы – рускамоўная калька, ды яшчэ і канцылярызм, якога трэба старацца пазбягаць у мастацкіх тэкстах.

Узгадала, што не купіла хлеба.

І зноў аматарства. “Узгадала” – гэта сінонім “упамянула”. А “згадала” – сінонім “успомніла”. Аднак у дадзеным выпадку непрыдатным будзе і слова “згадала”, бо згадаць можна некаму. Чуццё мовы павінна было падказаць аўтарцы, што адзіны дарэчны тут варыянт – “успомніла”, добрае ўсім зразумелае слова, і няма чаго выпендрывацца.

Ізноў думкі-клопаты апанавалі, нібыта ўзялі ў палон.

Як бачна, у кароценькім сказе, аж тры няпэўныя месцы. Слова “ізноў” выкарыстоўваецца зазвычай пасля зычных, для мілагучнасці. Ім не прынята пачынаць сказ. Тады ўжо прыдатным будзе злучэнне “і зноў”.
“Думкі-колпаты” – грувастка, аб яго спатыкаешся. Такіх наваротаў празаік мусіць пазбягаць, не ленавацца ставіць коску, або злучаць літарай “і” – “думкі і клопаты”.
Слова “нібыта” ўтрымлівае ў сабе элемент сумневу, гэта аналаг рускага “якобы”. Аўтарка ж лепіць яго дзе не лянота. І рэдактары падтрымліваюць яе! Яўжо неаднойчы звяртаў увагу на слова “нібыта” ў гэтай рубрыцы, эквівалент яму па беларуску – “быццам бы”, але ніяк не “нібы” і не “быццам”.

Задумаўшыся, я зайшла за школу і спынілася, нібыта наляцела на нябачную сцяну. Прама перада мной на зямлі ляжала вялізнае спілаванае дрэва.

Не зразумела мне, як гэта “зайсці за школу”? Можна абысці школу, падысці да яе, пайсці ад яе. Але зайсці…
 
Слова “нібыта” зноў не да месца. Аўтар “быццам бы” зайшла за школу, а потым наляцела на нябачную сцяну. Метафара з нябачнай сцяной грувасткая і недарэчная. Яе з лёгкасцю замяніла б адно слова “знерухомела”.
 
Слова “прама” у тым значэнні, у якім яго выкарыстоўвае Хадасевіч-Лісавая, у беларускай мове замяняецца словамі “проста” ці “наўпрост”. “Прама” практыкуецца ў рускай мове.
 
У падсвядомасці зазваніў трывожны званочак. Дрэва! Гэта дрэва... Гэта ж яна! Бяроза.
 
Званочак зазваніць можа толькі ў свядомасці. Падсвядомасць – гэта сфера па-за свядомасцю. А менавіта ў свядомасці перажывае ўсё галоўная гераіня.
 
Я забылася і на хлеб, па які ішла ў краму, і на вячэру, якую збіралася гатаваць, і на ўрокі, што трэба праверыць, і на кашулі, што чакаюць увагі праса.
 
Уражаная спілаванай бярозаю да стану афекту, гераіня тым не менш пералічвае ўсе хатнія справы, якія чакаюць яе. Да драбніц. Гэта ненатуральна. А для празаіка папросту – слаба. І гумар наконт кашулі, якія чакаюць “увагі праса” бесталковы ў дадзеным выпадку.
 
Званок мабільнага тэлефона вярнуў мяне з успамінаў у рэальнасць. Дома пачалі непакоіцца, што я затрымліваюся. Сапраўды, ужо пачынала змяркацца, а я і не заўважыла, што прабыла ля бярозы так доўга.
 
Увогуле, вяртанне з успамінаў у рэальнасць – даўно ўжо літаратурны штамп, які трэба хаця б перафразаваць. А два словы “пачалі” і “пачынала” стаяць вельмі блізка. Неабходна падбіраць сінонімы.
 
І так, спадары, амаль у кожным абзацы гэтага маленькага апавядання, гэтай карацелькі, якую, здавалася б, можна ўжо было проста вылізаць да бездакорнасці. Але аўтары нашы дужа спяшаюцца дасылаць свае геніяльныя опусы ў рэдакцыі. Маўляў, рэдактары давядуць да ладу. Не давядуць, бо даўно перабываюць у сне летаргічным. Спадзяюся на адно: галоўная гераіня, якая па сюжэце выкладчыца роднай мовы, не двайнік Хадасевіч-Лісавой.


ЛіМаразм-63

Несумяшчальнае

На сайце холдынгу “Звязда”, у падраздзеле “Нёман”, з’явіўся красавіцкі нумар, які выйшаў зусім нядаўна. Аператыўнасць уражвае. Не інакш, як спяшаюцца даць магчымасць найхутчэй чытаць яго нашым расійскім братам і сябрам. Ну і, пэўна ж, змяшчаюць туды самае лепшае, таленавітае і дасканалае. Каб паказаць, што і мы не ў кулак смаркаемся.
Давайце глядзець.
На 24-й старонцы змешчана падборка вершаў Алеся Пісарыка, беларускамоўнага паэта ў перакладах на рускую. Адразу скаланаешся – паэт не абы які, раз яго перакладаюць на вялікую і магутную! Аднак звесткі пра яго прыйшлося пашукаць у канцы часопіса (гэта не “Полымя”, дзе тут жа абвяшчаюць, хто і што, і за што друкуюць). Дык вось, са скупых звестак пра Пісарыка вылучым галоўнае: “Автор двадцати книг поэзии. Живет в Минске”. Для мяне дык усё ясна з гэтага кароткага сказа, і больш не трэба нічога тлумачыць. Тым больш што не так даўно разбіраў палымянскую падборку пладавітага паэта.
Аднак засяродзімся на яго тэкстах. (Дарэчы, верш, што пойдзе ніжэй у перакладзе самой Рымы Казаковай! што яшчэ раз падкрэслівае значнасць паэта…)

Слово земляка

На стене тюремной нацарапал,
Написал поэт Михась Чарот:
«Паверце, я не вінаваты...»
Этой строчки завиток корявый,
Этот голос за сердце берет.

Совесть он оглохшую задел,
Как Христа кровавое паренье,
Разбудил ее и залетел
В душу моего стихотворенья.

К своему народу я приду,
Распрямив изломанные крылья,
И слова заветные найду,
Чтобы очи небеса открыли.

Выйду из туманов лжи и зла,
Позабуду о тоске и страхе —
С речью, что свободна и светла,
В белой, словно ландыши, рубахе...

Адразу агаломшвае “Как Христа кровавое паренье”. Даволі пашлаватая метафара, улічваючы, што Хрыста асацыіруюць з любоўю. А на крыжы – да не лунаў ён, а пакутаваў.
Цяпер: хто можа мне паказаць “Этой строчки завиток корявый”. Гэта як? Радка пакручасты завіток? дык радок ёсць радок. А завіток – гэта зусім іншае. Потым гэты мудрагелісты завіток абуджае аглухлае сумленне паэта і залятае (залятаюць звычайна на аборт, вось такая прыходзіць згадка) ў душу не паэта, не, а – верша. Потым аказваецца, што ў гарапашнага паэта не толькі сумленне аглухла, а і крылы пераламаны. Далей Рыма Казакова выкарыстоўвае шкалярскую рыфму “приду – найду”, так што спісваюцца з гадамі, спадар чытач, не толькі беларускія літаратары.
Вы будзеце смяяцца, але ў паэта праблемы не толькі з сумленнем, крыламі, але і вачыма! Ён чакае, што вочы яму адкрыюць нябёсы. Але пытанне, ці варта з заплюшчанымі духоўнымі вачыма вершы пісаць. Бо верш не проста слабы. Ён бяздарны. Усё скрозь у ім – поза, няшчырасць, глупства. І кашуля, белая, як ландышы, давяршае няўдаласць і нямогласць гэтага верша. (Кашуля можа быць белай, як снег, але ландышы бываюць бяле-зялёныя, маленечкія агеньчыкі кветак на фоне шырокіх зялёных лістоў. Метафара кульгавая.)
Калі чытаеш такую халтуру, то даецца – ты гартаеш нейкі абласны альіманах. Правяраеш – не, флагман рускамоўнай беларускай літаратуры такое змяшчае. Выстаўляе нас рускім на “позорище”.
Разгледзім жа іншы верш, у выкананні іншага майстра перакладу. Зрэшты, у ім перакладчык не ўказаны. Выходзіць, аўтар сам пастараўся. Тым лепей.

* * *
Малые детки — малые бедки,
Вырастут — в клочья порвут!
Помнится боль деревенской соседки...
Матери в горе не врут.

Замужем дочь,
Подрастает и внучек —
Ангел-хранитель семьи,
С радостью детские книжки читает,
Слушает песни мои.

Он не такой, как родители.
Лучше!
Слаще румянец щеки!
И улыбается он, словно лучик
Солнца с Господней руки...

Мишка!
Мишутка!
Почти медвежонок!
Сколько в глазенках тепла!
Ласковы маки несмелых ручонок,
Речь задушевно мила...

Вишен от бабушек полные горсти...
Сказочно небо вдали...
Папа и мама — они словно гости,
Что-то купили, ушли.

Взрослые дети за пазухой носят
Горечи давних обид,
С милых старушечек
Жалостью спросят
Так, что в глазах зарябит!

Дети умнее родителей стали,
Сами в тревогах до пят.
Где бы душою они ни страдали —
Матери ночью не спят.

Время нужду забывать.
А невзгоды —
В наших умах и руках...
Сколько же нужно любви и свободы
Тем, кто парит в облаках?

Пачуццё пасля гэтага верша такое, што мяне такі разводзяць. Ну не веру, што гэтую частушку можна змясціць у “Нёмане”! А між тым усё на поўным сур’ёзе. Важкая падборка. Знакамітыя перакладчыкі… Хм.
Пачынаецца опус з прымаўкі пра малых дзетак і малыя беды, і тут жа, невядома для чаго – аўтар успамінае боль вясковай суседкі. Ну не інакш, як для рыфмы. Потым аўтар абвяшчае, што ўнук, які расце ў яго, лепшы нават за бацькоў, за яго дачку. Нейкая жаночая эмацыйнасць. Яе яшчэ можна перажыць. Але затым ідзе зусім пошласць: “Ласковы маки несмелых ручонок”. Гэта тады нейкія абвараныя кіпенем рукі, калі яны чырвоныя, як макі, ды яшчэ і ўмудраюцца лашчыць. А далей аказваецца, што дарослыя – таксама дзеці, але ўсё памятаюць, што з імі рабілі старэйшыя. і могуць так за гэта спытаць, што запярэсціць у вачах (“С милых старушечек Жалостью спросят Так, что в глазах зарябит!”) Ну не менш чым з размаху – ды ў нос кулаком, каб ўваччу запярэсціла! І гэтаму верыш. так часта паступаюць мілыя ўнучкі (анёлы-ахоўнікі, як азывае аўтар) са сваімі бацькамі ў старасці.
Гэты задоўгі верш аўтар завяршае рытарычна: “Сколько же нужно любви и свободы Тем, кто парит в облаках?”
Мы ж можам яму толькі параіць – спусціцца з нябёсаў на зямлю і ніколі не пісаць болей вершаў. Бо паэзія і Алесь Пісарык са сваімі дваццаццю кнігамі – рэчы несумяшчальныя.
Фу, каб трохі аддыхацца і скончыць на пазітыве, прывяду сапраўдны верш з гэтага нумара са старонкі 100. Ён патрэбны нам, каб паверыць, што паэзія жывая, нягледзячы на засілле графаманаў і прайдзісветаў.

Мікалай Шашкоў

Первый сон

Войны внезапные метели.
Горнило горестей и бед.
И я в бессонной колыбели,
обиженный
на целый свет.
И снова ливни, снова ливни,
в раскатах ночь, в раскатах день.
На всю округу — черный иней,
дымы горящих деревень.
И в этом мареве кровавом,
протяжно охая: «О бог...»,
седая маленькая мама
меня спускает в погребок
на чьи-то немощные руки.
И вот во власти тесноты
мне снятся красные игрушки...
и черно-белые кресты...

Но вот — о свет! О незабвенный! —
Всем существом и что есть сил
во всю округу май победный
зацвел, защелкал, закружил.
И боль… И радость...
Слов не надо.
Цветы и солнце говорят.
Открылось небо. Ожил сад.
И я лечу,
и нет преграды...


ЛіМаразм-64

Тварэнне без твару

Направо – трудный бой,
Налево – мир пустой.
                Міця Фамін

Чацвёрты нумар “Полымя” за гэты год адметны шмат чым. Па-першае, там доўжыцца друкаванне эпапеі акадэміка Гніламёдава, якая пачалася ці не ў мінулым тысячагоддзі. Па-другое, там адсутнічае поўнасцю літаратурная крытыка. Па-трэцяе, там збольшага прысутнічаюць аўтары, якія з’яўляліся на старонках “Полымя” і дваццаць, і трыццаць гадоў таму. Па-чацвёртае, там змешчана нізка вершаў Людмілы Кебіч “У абдымках летуценняў”. Улічваючы, што Кебіч чалавек выключна практычны, зямны, то мне вельмі цяжка аказалася ўявіць, як з воблака нябачных летуценняў вымкнулі ласкавыя рукі і моцна абнялі аўтарку. Падборкай вершаў я зацікавіўся адразу, бо яшчэ не знаёмы з творчасцю гэтай знакамітай паэткі, пра славу якой сведчаць біяграфічныя звесткі:

Кебіч (Вайтулевіч) Людміла Антонаўна нарадзілася 17 ліпеня 1951 года ў гарадскім пасёлку Краснасельскі Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. Скончыла аддзяленне тэорыі музыкі Маладзечанскага музычнага вучылішча (1971), філалагічны факультэт Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы (1981). Працавала выкладчыкам музычна-тэарэтычных дысцыплін у Гродзенскім дзяржаўным каледжы мастацтваў. Цяпер — старшыня Гродзенскага абласнога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Аўтар паэтычных кніг «Па музычных законах» (1996), «Зялёная рутвіца» (2001), «На беразе белай ракі» (2003), «Ключы ад Неба» (2005), «Светач мастацтва» (2008), «Непераможны колер охры» (2008), «Дамінанты лёсу» (2014) і інш.
Лаўрэат Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2010). Узнагароджана нагрудным знакам «За ўклад у развіццё культуры Беларусі» (2009), медалём Францыска Скарыны (2014).

Як бачна, чалавек адукаваны не толькі філалагічна, але і музычна.
Адразу зазначым, што хоць “Полымя” выдзеліў паэтцы няшмат старонак, а іменна дзве, ён тым не менш, у выглядзе выключэння, дазволіў завярстаць вершы ў дзве калонкі, цесна-цесна, каб чытач змог найпаўней азнаёміцца з творчасцю лаўрэаткі.
Прывядзём першы верш.

БЭЗАВЫ ДОМ

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе ўспаміны жывуць дарагія,
дзе пад маміным цёплым крылом
мы былі незваротна другія.

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе надзейныя татавы рукі
нас звязалі сямейным вузлом,
дзе жыцця спасцігалі навукі.

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе сустрэне мяне мая вішня,
што расце і цяпер пад акном
і красуе духмяна і пышна.

Дзе гарыць жыццядайным агнём
сэрца светлай, як мара, радзімы,
дзе яшчэ мы ўсе разам жывём
на зямлі сваёй роднай, адзінай.

Дзе за круглым вялікім сталом
ні сябрам, ні суседзям не цесна,
дзе людзей памінаюць дабром,
і бяседа ліецца, як песня.

Кожны міг занатую радком,
каб у бездань цябе час не зрынуў.
Завядзі мяне ў бэзавы дом,
і я болей яго не пакіну.

Адразу ўспыхвае пытанне, да каго звяртаецца Кебіч, каб яе ў бэзавы дом завялі? Асоба правадніка не пазначана, і застаецца толькі гадаць, светлыя сілы ці якая нялёгкая панясе паэтку ад цёплага наседжанага месца ў счарнелую хату. Але выраз “пад маміным цёплым крылом” пераконвае нас у тым, што весці аўтара туды могуць толькі летуценні, фантазія, бо ў людзей крылаў не бывае, у дадзеным выпадку метафара натужлівая, няўдалая. Тым больш што ў таты рукі замест крылаў прысутнічаюць – “дзе надзейныя татавы рукі”.
Варта прызнаць, што рыфмаваць і ўвогуле складаць вершы Людміла Кебіч умее. Рыфмы ў большасці правільныя, рытм выкананы, мілагучнасць прысутнічае. Хоць песню спявай. Але за гэтай правільнасцю не бачна своеасаблівасці, адметнасці, балеснасці душы, якая прагне фантазіяй перанесціся ў мінулае, дзе было лагодна і добра. Такія вершы і на такую тэму, і нават лепш складзеныя мы чытаем тысячамі ў перыёдыцы і праходзім міма іх, не запамінаючы і потым ніколі больш з імі не сутыкаючыся. І не дапамагаюць тут ні дваццаць паэтычных зборнікаў, ні літаратурныя чыноўныя пасады. Гладка зайшло ў душу і гладка выйшла з яе.
У вершы Кебіч няма надрыву, адзін саладжавы пазітыў, мядовая патака. А між тым жыццё – гэта няспынная барацьба дабра са злом, прычым зло гэтае прысутнічае не толькі звонку, а і ўнутры чалавека. Людміла ж Кебіч, выстаўляючы нам гэтую “красу ненаглядную” сваіх вершаў, яўна хавае сваю сапраўдную сутнасць, у якой змагаюцца люта дабро і зло. Верш, у якім не бачна гэтай барацьбы, – порхаўка.
У вершы не прысутнічае ніводнай сваёй, арыгінальнай метафары, ён спрэс склеены з клішэ, штампаў. Прабяжыся, чытач, па кожным радку і знайдзі хоць адну новую, яскравую метафару. І гэта на фоне правільнасці, гладкасці, мілагучнасці верша! Нічога свайго. Нібы імправізуе салодка рэстаранны тапёр, а мы чакаем мелодыі Моцарта.
Другі верш таксама ўражвае бездакорнасцю формы, правільнасцю:

ЦЮЛЬПАНЫ

Час не дарэмна скарыстаны:
мінаю наш універмаг,
а ля яго — гарой цюльпаны,
у шклянках, вёдрах, на сталах…

З чаго яны? З вясновай пены?
Пяшчоты сонечных вышынь?
І ўжо пяюць, звіняць катрэны
маёй абуджанай душы.

Бяру шчасліва, як каханне,
як сэнс жыцця, як цэлы свет,
як сімвал весніх спадзяванняў
на лепшы лёс, жывы букет.

Але за душу не бярэ. І менавіта ад перабору сонечнасці, саладжавасці, мядовасці гэтага паэтычнага торта. Да таго ж першы радок “Час не дарэмна скарыстаны:” выпадае з агульнай лірычнасці, гэта ўжо нейкі разлік, калі карыстаеш час правільна. Усе метафары – таксама штампы. Тут бы і хацеў пахваліць, ды няма за што зачапіцца. Форма правільная, змест пусты, без энергіі. Магчыма, аўтарцы замінае яе музычная адукацыя, ёй хочацца зрабіць усё гожа, правільна, як вучылі падручнікі, як доктар прапісаў. Але ў паэзіі мусіць прысутнічаць пэўная шурпатасць, няправільнасць. Як, дарэчы, і ў сапраўднай музыцы. Мы чакаем ад вершаў пераліваў розных пачуццяў, эмоцый, скачкоў з высокіх “нотаў” на нізкія, а Кебіч іграе нам завучаныя гамы.
У падборцы, спадар чытач, прысутнічаюць яшчэ два вершы, але не будзем іх тут разглядаць. Бо яны, нібы пад капірку, такія ж, як і два папярэднія. У іх паэтка зноў збягае ў родную вёску (толькі у летуценнях, целам, напэўна ж, трымаючыся цвёрда за горад?!), дзе наталяецца прыродай, воляй, прасторам. Але пра “наталенне радзімай” ужо напісаў слынны паэт Міхась Пазнякоў, чыя кніга неаднойчы рэкламавалася ў выданнях холдынгу. Наўрад ці Людміла Кебіч яго пераплюне.
Зрэшты, даруйце, усяго адну, завяршальную, страфу падборкі я такі прывяду:

І ўсё сваё жыццё перагартаць,
наслухацца, напіцца, наталіцца…
А ў горад трэба ездзіць, каб стаміцца,
бо ў горадзе і сонца не відаць…


ЛіМаразм-65

Узаемнае прыцягненне

Разгарнуўшы чарговы, 20-ты нумар “ЛіМа” за гэты год, пераканаўся, што рэдакцыя не дрэмле: пахаванне сучаснай беларускай літаратуры паспяхова працягваецца. Нумар цалкам прысвечаны літаратурным сувязям СПБ з іншымі краінамі, а таксама ўспамінаюць Янку Купалу – ледзьве не на кожнай старонцы. Даўно вядома, што калі ў гаспадарцы справы не вельмі, трэба адцягнуць увагу на нешта вонкавае, на знешнія літаратурныя сувязі ў дадзеным выпадку.
У цяперашнім тыднёвіку абсалютна спакойна, не тоячыся, адмяняюць рубрыку “крытыка”, замяняючы яе “літсувязямі” (як сёння), або “юбілеямі”, або на благі канец упарваюць нам пад шыльдай крытыка літаратуразнаўства, краязнаўства – усё тое, што, адным словам, крытыкай не з’яўляецца. І неведаеш нават, што тут найбольш сумленна – зусім адмовіцца ад крытыкі бягучага літпрацэсу (бо яна цяперашняму СПБ не патрэбная), зняць маскі і сашмаргнуць шыльду “крытыка”, або падманваць, маніць, што яна прысутнічае ў тыднёвіку.
Карацей, цяперашні склад рэдакцыі ўжо даўно парушыў векавую традыцыю тыднёвіка, каб пры любых юбілеях, памінках ды іншых неспадзяванках адводзілася ўсё-такі дзве старонкі на літаратурную крытыку. То бок мы жывём у новую эру.
Вось назва першага артыкула, галаўнога артыкула тыднёвіка – “Пецярбург у лёсе Янкі Купалы”.
Пачатак:

Санкт-Пецярбург. Горад-гісторыя, горад-легенда. Лёсы славутых вучоных,
грамадскіх дзеячаў, мастакоў сталі неад’емнай часткай яго мінулага. З ім непарыўна звязаны жыццёвыя і творчыя лёсы Аляксандра     Пушкіна, Тараса Шаўчэнкі, Адама Міцкевіча — творцаў, якія акрэслівалі шляхі развіцця нацыянальных літаратур Расіі, Украіны, Польшчы, закладалі асновы сучаснай літаратурнай мовы, былі праваднікамі ідэй, што і сёння вызначаюць нацыянальную адметнасць рускай, польскай, украінскай культуры. Праз Пецярбург таксама прайшоў жыццёвы і творчы шлях Янкі Купалы.

Эх, настальгія па СССР, дый годзе. як гэта добра было, калі старэйшы брат накіроўваў, вёў пад белыя локці ў яе вялікасць літаратуру. Складаецца ўражанне, што гэта і ёсць асноўная ідэя афіцыёзнай літаратуры – з’яднацца з братам старэйшым, каб указваў ён дарогу светлую. Бо сам СПБ наконт ідэй, кірункаў развіцця нацыянальнай літаратуры даўно ўжо банкрут. Аслеп і аглух у сучаснасці. То наталяецца радзімай, то аддаецца салодкім успамінам пра пісьменнікаў БССР. Скажыце, і колькі можна дзесяцігоддзяў на гэтым карміцца, не вырабляючы нічога новага, не робячы класічнымі новыя творы і новыя імёны? Вечна, я вас запэўніваю, не атрымаецца. Бо жыццё жорстка сашморгвае са сваёй сцэны тых, хто не хоча, або не можа ісці наперад. Прычым выспятак гэты будзе вельмі балючы. Тым больш балючы, чым больш нашы сівыя старцы ад СПБ будуць настальгаваць па савецкіх часінах.
Зрэшты, у свае шэрагі суполка літаратараў не забываецца дадаваць новых сяброў – яшчэ двое прыняты на гэтым тыдні.
Арыгінальнай беларускай паэзіі не знойдзе чытач у дваццатым выпуску “ЛіМа” – тут доўжацца ўжо традыцыйныя пераклады рускіх паэтаў на мову. Пытанне толькі – навошта гэта рабіць у каіне, дзе кожны чалавек рускую мову ведае лепей за беларускую? Але рэдакцыі відней, як быць, як паступаць, каб даўжэй пратрымацца на крэслах. Будзем жа паважаць яе святое жаданне.
Прывядзём толькі знакавы верш з усёй магутнай падборкі:

Андрэй АНТОНАЎ

Тры сястры

Тры сястры — Беларусь, Украіна, Расія,
Тры сястры нашай слаўнай магутнай сям’і.
Ва ўсім свеце не бачыў шчэ гэткай красы я,
Гэткай роднасці душ, як на нашай зямлі.

Там здзіўляюць святлом паўнаводныя рэчкі.
Зарапады залоцяць улетку палі!
У вялікай сям’і — ні абразы, ні спрэчкі,
Так жывуць, як далёкія продкі жылі.

Засталося адно: мовіць зычна, нарэшце,
Прыгубіць гэту радасць ураз і нагбом.
Ад Камчаткі хай чуюць мяне да Бярэсця:
Раскашуй і квітней ты, адзіны наш дом!

(пераклад Іны Фраловай)

Тут відавочныя імперскія замашкі, бо Беларусь і Ўкраіна называюцца ўжо “наша зямля”.
Больш агіднага па сваім фальшывым пафасе і літаратурнай бяздарнасці верша цяжка сустрэць на ўсім белым свеце. Тыднёвік наш – нібы адстойнік, дзе асаджваюцца ўсе духоўныя шлакі.
Але ж будзем канкрэтнымі. “Паўнаводных рэчак” не бывае, бываюць паўнаводныя рэкі, бо рэчка – памяншальны варыянт ракі. Далей, як рака можа здзіўляць святлом – здагадайцеся самі, калі вада можа быць шэрая, зеленаватая, максімум блакітная. А “зарапады”, што “залоцяць улетку палі” – трызненне сівой кабылы, зор столькі не набярэшся, каб вызалаціць усе палеткі роднай зямлі. Зрэшты, выбачаюся – “нашай зямлі”, як вяшчае рускі паэт.
А потым паэту засталося адно – прыгубіць гэтую радасць “нагбом”. Стойце, чакайце, а як гэта прыгубіць з рыльца, з “гарла”, як кажуць у народзе? Можна выпіць з рыльца, нагбом, як робяць гэта зацятыя выпівохі. І такую грубасць, недарэчнасць, фальш перакладчыца цягне на старонкі тыднёвіка, а паважанае рэдакцыя гэта друкую з экстатычнай радасцю. Бо верш – пра “наш адзіны дом”, “ад Камчаткі” і “да Бярэсця”! Ні болей, ні меней.
Глянем яшчэ адзін шэдэўр рускага паэта, на гэты раз парупіўся перакладчык, ён жа радыё- і тэлевядучы, паэт, эсэіст Навум Гальпяровіч:

Глеб Гарбоўскі
 
У нас
 
Дзе ў жыцці не быў я толькі
і які я бачыў свет,
і ўсяго пабачыў столькі —
і нябёсаў, і планет.
 
Дзе пакутуюць ад болю,
ад вайны і розных крыўд,
дзе, не знаючы патолі,
стогнуць ворагі, сябры.
Бачыў радасць я і беды,
тых, каго адзначыў час,
толькі цікавей не ведаў
за такое, як у нас.
 
Па-першае, адзначым граматычную памылку, якую прамаргалі ад бывалага перакладчыка і рэдактар, і карэктар, і галоўрэд: “Дзе ў жыцці не быў я толькі”. Правільна будзе ў дадзеным выпадку – “ні быў” (“дзе толькі ні быў” – даволі трывалая канструкцыя, праверце ў “гугле”, “ні” ў дадзеным выпадку не адмаўляе, а ўзмацняе). Сорамна не ведаць. Далей – проста стылістычная неахайнасць: у адным радку “бачыў”, а ў другім, следам – “пабачыў”. Такое ўражанне, што перакладчык, нібы шкаляр, пісаў гэты верш на калене, у перапынку паміж заняткамі. Мой арфограф падкрэсліў як памылковае і слова “крыўд”, бо яно каструбаватае, а правільная, больш мілагучная форма – “крыўдаў”. Але законы рыфмоўкі ніхто не адмяняў, і Гальпяровіч упёр слова туды, дзе загадаў яму быць. Далей, слова “знаючы” – русізм, “знаць” дапускаецца ў дачыненні да “чалавека” (“я яго знаю”, адсюль, дарэчы, і “знакаміты”). У дадзеным кантэксце “знаючы” – гэта ад ляноты, гультайства. Каравы выраз “за такое” давяршае гэты нямоглы пераклад слабага верша. І сапраўды, “за такое” школьнікам вушы дзяруць. Адно застаецца пытанне – і як гэта ўхітраюцца нашы лімаразмаўцы з багатай рускай паэзіі вышукваць такія кепскія ва ўсіх адносінах вершы? Ну няйначай як па прынцыпе – падобнае прыцягвае падобнае.


ЛіМаразм-66

Пастка

Беларуская літаратура трапіла ў пастку. Сітуацыя склалася на сённяшні дзень так, што да чытача і ў школьныя падручнікі даходзяць толькі творы сяброў СПБ – у выглядзе дзяржаўных кніг і публікацый у тыднёвіку і тоўстых часопісах. Гэта можна назваць як дзяржаўнай палітыкай, так і засіллем уласна СПБ. Творы ж пад эгідай другога, недзяржаўнага саюза пісьменнікаў, або ўсялякіх “Галіяфаў” маюць мізэрны тыраж і разыходзяцца пераважна на вечарынах, у данельга звужаным коле прыхільнікаў. Тады як кнігі пад харугвамі СПБ распаўсюджваюцца тыражамі, бывае, у некалькі тысяч – ва ўсе магчымыя бібліятэкі і кніжныя крамы. Да таго ж і дзядзькі ў пінжаках да са значкамі СПБ лёгка і часта збіраюць народ ля сваіх трыбун, дзе выступоўцамі, прамоўцамі, аратарамі даносяць да някемлівага народа “вялікую” літаратуру. Іх творы вывучаюць, іх творы аналізуюць у Акадэміі адпаведны інстытут, пішуцца ліпавыя дысертацыі па пераліванні з пустога ў парожняе.
Чаму так сталася? А гэта, як я і казаў, своеасаблівая пастка. Лепшыя творцы і творы – амаль усе па-за межамі СПБ, і якраз іх творчасць не трапляе ў так бы мовіць прызнаную літаратуру. Яны тоўпяцца на задворках літаратурнага працэсу. Чыноўнікі СПБ мэтанакіравана і цярпліва выцяснялі ўсе таленты са сваіх выданняў, каб тыя іх не зацьмявалі, не заміналі блішчаць ды іскрыцца. Цікава, што ўсе хлебныя месцы ля дзяржаўнай кармушкі кантралююць літаратары ад 60 да 80 гадоў, выхадцы і выхаванцы савецкага часу. А чаму, спытаеце вы, не захапілі гэтыя кармушкі маладыя і спрытныя? У маладых жа сілаў паболей. Думаю, таму, што для маладых гэта замалы куш, не тыя гэта грошы і слава, каб за іх душу прадаваць. За ганарары не купіш маладую палюбоўніцу і не паляціш на Сейшэлы. Маладыя мысляць іншымі катэгорыямі, іншымі грашовымі парадкамі, спрабуючы зарабляць на жыццё цела ў іншых сферах жыцця, а дух свой развіваць у малатыражных незалежных выданнях. Другая прычына захопу кармушак старцамі такая: літаратурныя сувязі, імя і званні зарабляліся імі дзесяцігоддзямі пры СССР, сувязі гэтыя яны не згубілі, а званні не аслабелі ў сваёй вазе, імі па-ранейшаму агрэсіўна размахваюць. калі трэба выбіць якісьці куш. То бок наменклатура цяперашняя фарміравалася зусім не цяпер, і не дзесяць гадоў таму пры стварэнні дзяржаўнага СПБ, а значна раней. Трымацца яны будуць за кармушку да смерці, бо нічога больш у жыцці не ўмеюць, а дажыць неяк трэба.
Чытач заўважыў, што ў рубрыцы мы часта крытыкуем пажылых і старых пісьменнікаў. Здавалася б, ды адкасніся ты ад іх, дай старым папісаць, гэта адзіная іх уцеха. Дай ім надрукавацца, гэта працягне іх дні. Але ж бяда ў тым, што ў часопісах нашых старыя гэтыя нямоглыя адкусваюць сабе львіную долю, працэнтаў да 95 плошчы. І з гадамі гэта сітуацыя, сама сабой, не выпраўляецца. Ясна, што з гадамі талент, калі ён і быў, слабее. Ясна, што мозг робіцца менш энергетычны, а эмоцыі ўжо па вастрыні далёка не тыя, што ў 20 і трыццаць гадоў. Таму мы бачым пераважна сурагаты паэзіі ды прозы. Асабліва пакутуе паэзія, дзе бачым найчасцей падробкі, рыфмаваныя балванкі, а тое і зусім глупства і пошласць. Але ж не чапайце старых, чуем на кожным кроку мы, не крытыкуйце, дайце ўжо дажыць. І дажыванне гэтай даўжынёй у дзесяцігоддзі аберуч душыць нацыянальную літаратуру, наступаючы яшчэ вострым старэчым каленам на грудзі.
Я ўжо разглядаў №4 “Полымя” за гэты год, указваючы, што менавіта пажылых, прасавецкіх літаратараў там за 90 адсоткаў. Творы, як правіла, кепскія. Што натуральна. Але парадавала выключэнне. Гэта падборка вершаў Міколы Маляўкі. Хто такі ён, кажа нам кароткая біяграфія:

Маляўка Мікалай Аляксандравіч  нарадзіўся 13 снежня 1941 года ў вёсцы Мікалаеўшчына Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна (1965). Настаўнічаў у вясковых школах. Працаваў на рэспубліканскім радыё і тэлебачанні, у часопісе «Вясёлка».
Аўтар паэтычных зборнікаў «Едуць маразы» (1966), «Лотаць» (1973),  «Эстакада» (1982), «Аднавяскоўцы» (1988), «Зімні дождж» (1991), «Ручнічок на крыжы» (1995), «Покуць» (2001), «Сядзіба, або Хата з матчынай душой» (2002), «Старая зямля» (2005), «Ой, бярозы і сосны...» (2006), «Дзічка ў полі» (2007), «Крыштальная галінка снегападу» (2011), «Беражыце шыпшыну» (2013) і інш., кніг вершаў і казак для дзяцей «Дзед і ўнучка» (1983), «Салодкі лядзяш» (1986), «Як дом будавалі» (1987), «Дзе жывуць казкі» (1994), «Запрашаем на калядкі» (1998), «Папялушка» (2000), «Пачынайце дзень з усмешкі» (2013) і інш.
Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова (1992), прэміі Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі (1997), спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у намінацыі «Мастацкая літаратура» (2002).

Ну тыповы ж прадстаўнік літаратурнай наменклатуры. Шмат пасадаў, а значыць, шмат званняў і кніг за дзяржаўны кошт. Але ж мы глядзім толькі на вершы. А яны, нягледзячы на 75-гадовы ўзрост, маюць і майстэрства, і праўду, і свежасць. Насуперак усёй той агіднай сістэме, скрозь якую прайшоў Мікола Маляўка, ён застаўся паэтам.
 
БУСЕЛ МОКНЕ
 
Бусел мокне, апусціўшы дзюбу,
Як скульптурка, зробленая з дубу.
 
Дождж без бліскавіц і грому, ціхі,
Дзеці спяць пад крыламі бусліхі.
 
На адной назе-тычынцы строма
Ён стаіць, стары ахоўнік дома.
 
Засціць змрок дрымоты павалока,
А да раніцы — яшчэ далёка.
 
Я пад дахам спагадаю ўнізе,
Хоць з плашчом да птаха падніміся, —
 
Каб накрыўся з галавой нябога
Ад макроты і дажджу начнога.
 
 
У СНЕ ДУША АДПАЧЫВАЕ
 
У сне душа адпачывае,
Калі сыходзіш з цягніка —
І клопат гарадскі змывае
Лагоднай хваляю
Рака.
 
У сне душа адпачывае,
Калі, забегшы ціха ў сон,
Вядзе сцяжынка палявая
У жыта,
У блакітны лён.
 
У сне душа адпачывае,
Калі падыме кроны бор —
І песню родную спявае
І дрэў, і птушак
Зводны хор.
 
У сне душа адпачывае,
Перажагнуўшыся спярша,
Калі душа ў цябе жывая
І не грашыла ўдзень
Душа.
 
 
СТРАКАЗА
 
Яна ў палёце трапятала,
Трымцела на лістку лазы.
І ты з усмешкаю спытала:
«Якія вочы ў страказы?»
 
Адкрасавала лета міла,
Дыхнуў марозным ветрам час —
Жыццё ўсе колеры зацьміла
І развяло ў дарозе нас.
 
Гляджу на страказу ў палёце,
І свет туманіцца ў журбе:
Не ўспомніў на лірычнай ноце,
Якія вочы... у цябе.


ЛіМаразм-67

Каб не было і духу

У нашай афіцыёзнай літаратуры апошнімі гадамі выветрывацца і амаль ужо выветрыўся дух беларускі. Маўляў, дзякуй нам скажыце хаця б за тое, што мы за дзяржаўныя грошы пішам і друкуемся па-беларуску. Ужо за адно гэта помнік пастаўце.
Калі ў 1998 годзе я пачынаў шлях у літаратуру, то памятаю, як выразна свяціўся гэты беларускі дух у “ЛіМе”, “Полыме”, “Маладосці”, “Крыніцы”. Гэта быў адгалосак яскравых гадоў, калі нацыянальны дух абудзіўся і пачаў сяліцца ў творцах, рэдакцыях. Беларускія літаратары да 1998 года яшчэ толкам не ўсвядомілі, што адбылося ў 1994 годзе, і перабывалі ў шчаслівых ілюзіях. Паміж радкамі, а то і прамым тэкстам у дзяржаўных выданнях панавала беларускамоўная інтэлігенцыя, эліта, якая даводзіла, што чалавек на сваёй зямлі мусіць гаварыць толькі па-беларуску. Па гэтым прынцыпе пераважна і прымалі тады ў свае шэрагі, у Саюз пісьменнікаў, куды вой як цяжка было прабіцца рускамоўнаму літаратару. Памятаю, я паступаў туды разам з Анатолем Андрэевым, дацэнтам, паважаным тады філфакаўцам, гуманітарыем. Дык яго выструньвалі тады, як студэнта, а ён дагодліва ківаў на заўвагі мэтраў, жывых класікаў.
Беларускі дух тады межаваў з нацыяналізмам. І я яму ў пэўнай ступені паддаўся – недзе да 2002 года гарэў гэтай ідэяй, чытаў “Нашу Ніву”, і здавалася мне, што патрэбны апошні штуршок – і краіна абудзіцца ад сну, і загавораць дзяржаўныя дзеячы па-беларуску, а з імі ўвойдзе мова ў школы ды інстытуты, тыражы кніг узнімуцца на вышыню небывалую Тое была тыповая наіўнасць запальчывага маладзёна, і яе, дзякуй Богу пазбыўся. Да мяне дайшло, што многія літаратары папросту робяць на нацыянальнай ідэі свой піяр, сваю кар’еру, свой дабрабыт, ствараюць імя.
Маё расчараванне гэтай суполкай, памятаю, якраз супала з пературбацыяй у дзяржаўных літаратурных выданнях, зменай лідэрства, фарміраваннем новага складу рэдакцый дзяржаўных часопісаў і тыднёвіка. Звольненыя ж рэдактары пракліналі ўлады з апазіцыйных пляцовак і прарочылі канец беларушчыне. Насамрэч жа ператасоўка аказалася дужа карыснай для беларускай літаратуры. Як усякая змена, яна дала на некалькі гадоў імпульс, глыток свежай вады і пару літраў незаменнага кіслароду. Тут жа з’явіўся часопіс “Дзеяслоў” як апазіцыя афіцыёзнай літаратуры. А развіццё ў прыродзе без апазіцыі і супраціўлення немагчымае. Ніхто яшчэ не стаў шчаслівы, разлёгшыся на канапе. Жыццё ёсць барацьба. Падужэлі, напоўніліся зместам дзяржаўныя часопісы.
Усё гэта адбывалася нядоўга, гадоў пяць–шэсць, але плён аказаўся большы, чым за дзесяцігоддзі савецкай літаратуры, дзе пісьменнікі былі, па сутнасці, марыянеткамі рэжыму і нічога прамога, сумленнага, рэзкага і праўдзівага сказаць не маглі. Яны банальна хацелі жыць, таму ў лепшым выпадку сыходзілі, як Караткевіч, у віртуальнае жыццё, фантастычную Беларусь.
Аднак прароцтвы звольненых у 2002 годзе рэдактараў сталі паспяхова здзяйсняцца. То бок працэс зніштажэння беларускай ідэі не спыняўся ніколі, але да 2010 года ён працякаў не вельмі прыкметна ў сувязі з успышкай мастацкай літаратуры ў дзяржаўных выданнях. Найперш – у “Полымі” і “Маладосці”, а таксама ў крытычнай частцы тыднёвіка “ЛіМ”. Аднак у 2010 годзе адбыўся паваротны момант, насамрэч, паўтаруся, добра запланаваны цемрашальскімі сіламі. Пачалося імклівае выцясненне з холдынгу “ЛіМ” (цяпер “Звязда”) харызматычных літаратараў, носьбітаў нацыянальнай ідэі, якія заўсёды паказвалі сябе нераўнадушнымі да лёсу краіны і мовы. Разам з выгнаннем рэдактараў адбываўся, што натуральна, і сыход са старонак выданняў таленавітых аўтараў. То бок размыванне нацыянальнай ідэі чароўным чынам супала з абядненнем мастацкай літаратуры. Дзве гэтыя рэчы аказаліся цесна звязанымі.
Што мы бачым цяпер на старонках холдныгу “Звязды” – гэта ціхі жах, балотная затхлая мясцовасць, літаратура без духоўнай ідэі, а значыць, без руху наперад. Нам сапраўды прыходзіцца дзякаваць ужо за тое, што яны частку матэрыялаў змяшчаюць па-беларуску. Не дзіва, што і сама мова і якасць мастацкіх тэкстаў пагоршыліся. У дзяржаўных выданнях робяць граматычныя памылкі, лагічныя недарэчнасці, проста агідныя ляпсусы, якія за ўсю гісторыя беларускай літаратуры ніхто не рабіў. Гэта ад нелюбові да мовы, праз адсутнасць кваліфікаваных рэдактараў. “ЛіМам” і “Маладосцю” кіруюць людзі без літаратурнага імя, а значыць, без аўтарытэту ў гуманітарнай эліце, склад рэдкалегіі “Полымя” і “Нёмана” таксама сумнеўны.
Такім чынам, замест духоўнай ідэі ў нацыянальнай літаратуры мы атрымалі іншую ідэю, бо, як вядома, зусім без ідэі ніводная матэрыяльная адзінку ў Сусвеце не здатная існаваць. Духоўную ідэю замяніла пошлая ідэя мамоны, якая працуе на карысць і дабрабыт так званай літаратурнай наменклатуры. Увесь холдынг “Звязда”, выдавецтва “Мастацкая літаратура”, увесь СПБ сталі працаваць на гэтую эліту. Усё прадыктавана яе інтарэсамі, кожнае дзеянне, кожная публікацыя, калі ўжо браць па вялікім рахунку. Уведзеная цэнзура строга сочыць за тым, каб ніводнае імя аўтарытэтнага літаратара, носьбіта нацыянальнай ідэі не ўзгадвалася на старонках выданняў. Выключэнне робіцца толькі для памерлых народных літаратараў – напрыклад, Рыгора Барадуліна, дый тое – вельмі асцярожна, дазіравана.
Боязь праўды і прарывання ў свядомасць нацыянальнай ідэі якраз і прывялі да таго, аб чым мы голасна гаворым у рубрыцы – да адсутнасці мастацкай прозы пра сучаснасць і аператыўнай крытыкі бягучага літпрацэсу. Бо ў творах пра сучаснасць можна не ўсачыць прыхаваную ідэю, незадаволенасць, палітычную правакацыю, за што могуць паляцець галовы і пахіснуцца крэслы. Вось адсюль так і палюбіліся холдынгаўцам успаміны, гістарызм, краязнаўства, эпапея Гніламёдава пра вёску трыццатых гадоў. Гэта яны могуць друкаваць бязбоязна і бясконца. Гэта прыкрывае ўцёкі ад сучаснасці, якая ўсё настойлівей прад’яўляе холдынгаўцам гамбургскі рахунак, задаючы адзінае пытанне: дзе мастацкія творы, самы галоўны ваш плён?
Сучаснасць патрабуе бруістага працэсу, а нам заляпляюць вочы пяском успамінаў, настальгіяй па СССР. Усё актыўней братаюцца з Расіяй, Казахстанам, Кіргізіяй ды Кітаем. Ужо наўпрост называюць “нашай зямлёй” прасторы “ад Камчаткі да Бярэсця”. Гатовыя ўжо легчы на спіну, лапкі падняць і аддацца. Радзіма цяпер разумеецца выключна як родны куток, бацькоўская хата, лясок і рачулка, хто серабрыцца праз палеткі жытнёвыя, куды едуць нашы паэты наталіцца і адпачыць, целамі, зрэшты, строга і ўчэпіста трымаючыся за дымны смуродны Мінск, за крэслы, ганарары ды сумнеўную славу. Радзіма, такім чынам, у нас адно. А дзяржаўнасць, краіна – прынцыпова іншае. Радзімай наталяюць душу, а з дзяржаўнай кішэні ладкуюць свой дабрабыт. А як жа літаратура? Што – літаратура? Ах, літаратура! А літаратура – гэта творы і кнігі чыноўнікаў у Нацыянальнай бібліятэцы за народныя грошы. Чытайце і наталяйцеся.


ЛіМаразм-68

Тыповае, звыклае

Нет, это не рыба,
это не заливная рыба.
(З фільма “Іронія лёсу, або З лёгкай парай!”)

У тыднёвіку “ЛіМ” №21, прадзёршыся праз тры старонкі лозунгаў і рэкламы прадукцыі холдынгу “Звязда”, трапляеш на старонку “паэзія”. Зрэшты, ёсць і другі шлях, у абыход, што азначае – прапусціць тры старонкі і адразу разгарнуць на чацвёртай. Зэканоміш нервы і час. Праўда, і паэзія ў тыднёвіку славіцца сваёй асаблівасцю. Таму – беражыце нервы.
Гэтым разам змешчаны цеснай гурмой вершы трох паэтаў. Пачнём з Юркі Голуба, вядомага сталага літаратара, які друкуецца даўно і славіцца, наколькі я ведаю, выверанай рыфмоўкай, вытанчаным стылем падачы тэкстаў.

Сэнс

Ляжу. Пазбыўся куражу.
Ганю паганыя заганы.
А крокі даўняга дажджу
Наўмысна топчуцца на ганку.

Упрочкі кінуўся прамень.
Сышоў кудысьці пёс калматы.
Няўжо чакаюць перамен
І навігатар, і аматар?

Дзівосна збудаваны свет:
Вакол пагоды ёсць прыгоды.
Згубіўся ў нетры грому след —
Чакай прыходу з чвэртку года.

На шыбе шастае лісток.
Душа яго трымціць-сплывае.
Вось так імкнуцца ў вадасцёк
Ручай і кропля дажджавая.

Над дахам вечнасцю грыміць.
Заціх на лаве кот зіркаты.
Нішто істота: быццам спіць,
А вочы бляшаць шматкрылата.

Ты на маёмасць маеш цэнз
І мроіш: вось і тут прыдамся.
Але зважай, шаноўны, сэнс —
Знайсці паэзію.
Прынамсі.

Як бачна, нам шмат давялося вылучыць тлустым. Гэта тыя месцы ў вершы Голуба, на якіх спатыкаешся, раздражняешся.
У першай страфе ўяўляеш паэта, які разлёгся ў меланхоліі на адзіноце ў лядачай хаціне і назірае праз шыбу, як ідзе дождж. Настрой такі, што адразу хочацца кінуць чытаць. Але мы абавязаны прасачыць тэкст дарэшты і даць ацэнку. Такая ў нас праца.
Паэт назірае існы дождж, а называе яго “даўнім”, нейкім, відаць, метафізічным. У любым выпадку ідзе раздзяленне рэальнасці, распадзенне карцінкі, што напружвае. Вобразнасць, зрэшты, ва ўсёй страфе добрая, ёмкая. Кроплі дажджу, што “топчуцца на ганку” свецяцца праўдай жыццёвай, хоць паэт іх не можа бачыць, лежачы ў хаце.
У другой жа страфе ўсё спрэс надуманае і натужлівае. Чалавек у вясковай хаце жаліцца, што сышоў “пёс”. Як гэта заўважыў герой, які ляжыць, калі сабака звычайна на дварэ, а не ў хаце? Ці прапаў “пёс” яшчэ з вечара? У любым выпадку нейкая недарэчнасць. А чаму вясковая хата – спытаеце вы, у вершы ж наўпрост гэтага не ўказана. А таму, што прысутнічаюць “ганак”, “лісток на шыбе”, “кот на лаве”.
Але ж рушым далей. “Пёс” – гэта русізм, у беларускай літаратурнай мове такога слова няма. Далей варушыш бездапаможна глуздамі – прычым тут “і навігатар, і аматар”? Не іначай – для рыфмы. І каб арыгінальна гучала.
У трэцяй страфе сярод неблагой вобразнасці пра “грому след”, які згубіўся “ў нетры” раптам выпырхвае фанабэрыстае “Чакай прыходу з чвэртку года”. Вось табе раз! Як хочаш, так і разумей Юрку Голуба.
У чацвёртай страфе лісток, што трымціць на шыбе, – выдатна. Што ў лістка ёсць душа – ладна, паверым. І знянацку абагульненне, што вось так, як сплывае душа лістка, імкнуцца ў вадасцёк і “кропля дажджавая” і “ручай”. Як ручай можа сплываць у вадасцёк? Няўвязка, недарэчнасць, глупства, збівае з тропу, парушае цэласнасць успрымання.
У пятай страфе: “над дахам вечнасцю грыміць” – хораша. “Кот зіркаты”, які “заціх на лаве” – верыш. Потым, праўда, аказваецца, што кот быццам спіць, “а  вочы бляшаць шматкрылата”. Калі кот спіць, то ўжо спіць, і гэта бачна па заплюшчаных вачах. А калі не спіць, то можа і зіркаць. А што такое “бляшыць шматкрылата” – гэты паэтычны дурман хай застанецца на сумленні аўтара і рэдактара. Толькі малю студэнтаў: ні ў якім разе не бярыце гэтыя словы за ўзор правільнага, інакш атрымаеце двойкі.
Апошнюю страфу парушаюць канцылярскае слова “цэнз” і блытанасць логікі. Хоць паэт і шукае сэнс у гэтым вершы, “цэнз” ён уставіў для рыфмы.
Агульнае ўражанне: верш ледзьве цягне на тройку. І не важна тут, што паэт умее рыфмаваць і знаходзіць, як ён думае, яскравыя вобразы. Усё гэта кепскім густам папахвае.
Другі верш Юркі Голуба разглядаць, паверце, не варта. Будзе прыкладна тое ж.
Таму пяройдзем да наступнага аўтара – Лёлі Багдановіч.

Пад сузор’ямі мар

Схаваўся месячык за хмару,
Схіліў да зоркі галаву.
А я за марай пешчу мару —
Пад іх сузор’ямі жыву.

Я з імі плачу, і кахаю,
І камнем падаю з гары,
Ды кветку папараць шукаю
Ажно да ранішняй зары.

А потым зноў — крылатай птушкай —
Праз навальніцы, перуны!
А ноччу плачу я ў падушку
Замест таго, каб бачыць сны.

Як толькі сонейка заззяе —
Пяшчоты кропельку злаўлю...
Я зноў шчаслівая такая —
Кахаю!
Дыхаю!
Жыву!

Увогуле верш падаецца позай, за цёплымі словамі шчырых і глыбокіх пачуццяў я не заўважыў. Прыгожая такая віньетка, і толькі. Адзін з тысячы тыповых вершаў. Памятаеце, як гераіня фільма “Чарадзеі” пакрыўдзілася на спадара Брыля, які назваў яе твар “тыповым-тыповым”? Дык не будзем жа вырабляць, паэты, тыповыя вершы. І калі няма чаго сказаць – лепш глядзі тэлевізар ці абірай бульбу.
Цяпер канкрэтна. Як круглы ці рагаты Месяц можа “схіліць галаву”, дзе ў яго галава? Няма там ніякай галавы, вось у чым штука. Выраз “за марай пешчу мару” проста каравы.
Паэтка жыве пад сузор’ем мар і, тым не менш, “камнем падае з гары”. Што за штукарствы? Прычым у дадзеным выпадку камень, гара? Да таго ж правільна – “каменем”, “камнем” – гэта русізм. Шуканне “папараць-кветкі” да “самай зары” даўно ўжо паэтычны штамп. Потым Лёля Багдановіч ляціць “крылатай птушкай”. Пытанне, а ці бываюць птушкі бяскрылыя? Пакажыце.
У апошняй страфе аўтарка ловіць “кроплю пяшчоты” – што гэта такое, я не здагадаўся, колькі ні напружвай свядомасць. Раса, сляза, сліна?.. Практычна ўвесь верш – узор для навучэнцаў філфака, як не трэба пісаць лірычныя вершы.

Другі верш атрымаўся ў паэткі нашмат лепшым.

Цвітуць сады...

Неяк неўпрыкмет пахаладала —
Так заўсёды, як цвітуць сады...
Сонейка сняданак свой праспала,
Толькі салаўі на ўсе лады

Цішыню пяшчотна прашываюць
Гукамі чароўнай прыгажосці.
І палоніць тонкі водар мая,
І вясёлкавы будуе мосцік.

І няхай сабе пахаладала,
Ды, як бачыш, адцвітуць сады...
Сонейка у рэшце рэшт устала.
— Добры дзень! Хутчэй ляці сюды!

Праўда, і тут далёка да дасканаласці. Салаўі, якія “пяшчотна прашываюць цішыню” – ужо дастаткова! І “гукамі чароўнай прыгажосці” – залішне, перабор. Як “водар мая” можа “будаваць вясёлкавы мосцік”? Яшчэ б прамень сонца яго будаваў – можна паверыць. Але водар, пах… Карацей, работы над сабой у Лёлі Багдановіч непачаты край.

Вершы Вольгі Пашкевіч – не благія і не добрыя, сярэднія беларускія вершы. Тыповая тэматыка, звыклая вобразнасць. Не чапляе. Хаця ўсё складна і ладна, і гладка. Словам, трымцення і палёту душы не відаць. Свайго асабістага, як падаецца, – мала. Але і такіх ляпаў і недарэчнасцяў, як у двух папярэдніх паэтаў, няма. Што само па сабе радуе.

* * *
Пакуль вясна квітнее,
Пакуль цвітуць сады,
Хмялею я, хмялею
Ад кветак маладых.

Кудлачыць вецер дрэвам
Густы зялёны чуб,
Прайсціся босай трэба,
Каб дух раллі адчуць!

А неба ў зорах яркіх,
Я знаю: не засну.
Зямля, вялікі дзякуй
За дзіўную вясну.


Вобразнасць бедная. У “дрэў” могуць быць толькі “чубы”, а не адзін “чуб”. “Знаю” – русізм. Рыфма “вясны – сны” настолькі ўжо заезджаная, што ад яе трэба ўцякаць, як ад чумы. Адзіная добрая знаходка, пра вецер, які кудлаціць чуб (чубы) дрэвам. Такую карцінку кожны можа сабе ўявіць. Але знайсці трапныя словы можа толькі паэт.

Наступны верш падаўся мне найбольш удалым і цэласным з усёй падборкі Вольгі Пашкевіч:

* * *
Паэзія — мроя ці ява,
Жыццё або казка-мана?
Яна мае царскае права
Паэтавы лёс памяняць.

Як пані, пакажа капрызы:
То птушкай спявае вясной,
То знойдзеш няўлоўныя рысы
У сонцы ці ў кроплі лясной.

Мяняе аблічча старанна,
У пошуках траціш гады...
Паэзія — вечная тайна.
Хай тайнаю будзе заўжды!

Тут няма да чаго прычапіцца, акрамя слова “паэтавы” (лёс); граматычна правільна будзе “паэтаў” (лёс). А яшчэ ямчэй – “лёс паэта”. Часта адно няўклюднае слова псуе ўражанне ад усяго верша. У дадзеным выпадку гэта не настолькі крытычна. Ну і рыфма “гады – заўжды”, канешне, не такая зашмуляная, як “вясны – сны”, але сустракаецца досыць часта, прыкладна на ўзроўні “трэба – неба”. Такіх сітуацый варта пазбягаць, калі імкнешся да дасканаласці. Увогуле верш неблагі.
Што ж, мы ўбачылі тыповую лімаўскую старонку “паэзія”, дзе з вершаў трох аўтараў паэзіяй можа называцца усяго адзін верш. Такая ўжо ў нас рэчаіснасць.


ЛіМаразм-69

Трэцяга не прадбачана

Надышло лета, і падобна на тое, што беларуская літаратурная грамада зусім расслабіцца. І без таго няма чаго тут чытаць, а цяпер дык зусім лагодная млявасць апануе пісьменнікаў. Але сайт крытыкі не дрэмле і мы ўжо знойдзем, чым гультаёў узбадзёрыць.
 
Прайшло каля паўгода ад пачатку стварэння рубрыкі “ЛіМаразм”. За гэты час мы пастараліся даць аб’ектыўную карціну і выявіць прычыны заняпаду нацыянальнай літаратуры. Глядзелі мы на прыкладзе пераважна холдынгу “Звязда”, але з вялікай доляй пэўнасці карціну можна экстрапаляваць на ўвесь літаратурны працэс. Агульны дыягназ якога – духоўная немач – сумневу не падлягае.
 
Дзяржаўныя выданні ды СПБ, па сутнасці, распісаліся ў сваёй нямогласці. За гады не з’явілася новых знакавых твораў, якія б прызнала і глыбока аналізавала афіцыйная крытыка, літаратуразнаўства. Замест крытыкі мы бачым яе імітацыю. Замест твораў – бяздарныя літаратурныя балванкі чыноўнікаў, якія спрабуюць выдаць за творы мастацкай літаратуры. Такім чынам, усё заканамерна – няма твораў, значыць, няма і крытыкі. Або наадварот перастаўце і давайце будзем гадаць, што першапачатковае, яйка ці курыца.
 
Прычым людзям, пастаўленым руліць афіцыйнай літаратурай, цалкам усё роўна, што і на іх творы і кнігі амаль адсутнічае крытыка. Бо не літаратурай яны занятыя, па вялікім рахунку. Яны выжываюць, жывуць, і поспехі свае мераюць выключна па колькасці публікацый у месяц і па важкасці ганарару. На вечнасць яны не разлічваюць. Хоць вялыя спробы сябе ўвекавечыць робяць, выпускаючы артыкулы пра свае фаліянты за подпісамі “доктар навук”, “прафесар філалогіі” і г.д. Аднак спробы захліпаюцца на сваім зачатку, бо нядужыя творы спараджаюць і нямоглую крытыку, а званні рэцэнзента тыпу “прафесар”  тут не памочнікі.
 
Таму застаецца наменклатуры нашай літаратурнай жыць сённяшнім днём, то бок хапаць, пакуль жывыя і ў сіле, па поўнай, колькі можна пераварыць. А не пераварыш – то вырве. Няхай, галоўнае, што сапернікам не дасталася.
 
Прычым запусканне памаўзлівых рук у дзяржаўную кішэнь у нас лічаць справай нармальнай і звыклай. Само самой, маўляў, зразумела, што старшыня МГА СПБ Пазнякоў выдае да 7 кніг у год кніг за народныя грошы. І ўсе астатнія навыперадкі гоняцца за старшынёй, бо прыклад надта заразлівы. Азартна так, куражыста выдаюць чыноўнікі свае фаліянты. Ніхто не чырванее зусім. Бо так павялося з часоў СССР, калі “класік” ці “народны пісьменнік” былі амаль сінонімамі важкай літаратурнай пасадзе. “Усе бяруць і я бяру! – задзірыста кажа смаркаты чыноўнік N, – я ж сябе не на памыйніцы знайшоў!” Да таго ж сям’я, дзеці, унукі – іх трэба карміць. Карацей, апраўданні для сваёй подласці і зладзейства заўсёды знойдуцца. І нічога не зробіш, і ў міністэрствах усе бачаць гэта і церпяць, паважаючы традыцыі. Ну паставіш іншых, падміргваюць нам, а што зменіцца? Іншыя прыстасуюцца і праз год таксама будуць запускаць руку па локаць у дзяржаўную кішэнь, то бок сябе выдаваць непамерна. А літаратуру беларускую не адменіш, таму ўжо лепш цярпець такіх чыноўнікаў, якія ёсць.
 
Чалавек недасканалы і ад малпы яшчэ адышоў недалёка. Цяперашнія чыноўнікі хоць бачнасць працы ствараюць. А іншыя, мажліва, зусім усё прап’юць,  прагуляюць.
 
Церпім. Такія вось пірагі. Але ж бяда не ў тым, што закон матэрыяльнага выжывання паразіў нацыянальную літаратуру, якая сама па сабе паняцце духоўнае. Страшыць тое, што чыноўнікі сапраўды – ад беспакаранасці – сталі думаць, што яны паступаюць правільна, сумленна, як трэба, па паняццях, адным словам, жывуць. А калі хто ўздумае парушыць гэты закон, пра справядлівасць нейкую пракрычаць, то яго паганай мятлой з нашай суполкі – прэч! Пакараць публічна, хай усе бачаць, хай іншым не панадна будзе крытыкаваць святая святых – наш дабрабыт і спакой. То бок жыве наменклатура па законах зладзейскіх, па зладзейскіх жа законах і карае. Сама “вярхушка” ўскосна народныя грошы крадзе, сама і выганяе з СПБ тых, хто не задаволены іх зладзействам. Ну акурат натуральны адбор! Але ж хто на яго будзе ў такой лялечнай арганізацыі, як СПБ, зважаць па-сур’ёзнаму? Не да таго цяпер, тут сапраўдная вайна, нежартоўнае забойства людзей па дарвінаўскім адборы ідзе ў суседняй краіне.
 
Па вялікім рахунку, сайт “літкрытыка” павінен атрымоўваць ад “Звязды” ганарары за працу – бо ён адзінае месца ў Сусвеце, дзе можна хоць нешта прачытаць пра падзеі ў нашай афіцыйнай літаратуры. Ён адзін і паказвае, што тут нешта варушыцца, дзеецца. А то ж аўтары бедныя, паэты лімаўскія, дзесяцігоддзямі не бачылі водгукаў на тварэнні свае. А бедныя нашы лаўрэаты савецкіх часоў, што друкуюцца ў “Полымі”, усё жыццё, гаротнікі, думалі, што яны пішуць геніяльныя вершы… Карацей, праўда, якая б яна горкая ні была, заўсёды мае карысць. Каб некаторыя ўсвядомілі сваё сапраўднае месца ў Сусвеце. Бо пагана ў няпраўдзе жыць, але яшчэ страшней так і не пачуць яе напрыканцы сваіх дзён.
 
Мы стаім на парозе новай эры ў беларускай літаратуры, калі зрынуцца многія аўтарытэты савецкіх часоў, а сістэма каштоўнасцяў стане нарэшце з галавы на ногі. Працэс гэты непазбежны. І сутаргавае чаплянне холдынгу “Звязда” за аўтарытэт савецкіх класікаў падобнае на агонію. Яны літаральна не ведаюць, што рабіць. Разгубіліся, небаракі, напярэдадні Новай Эры. Яны абанкруціліся да таго, што за 10–12 гадоў сваёй працы не ўзвялі ў ранг Новай Класікі ніводнага (!) твора. Часопісы цягнікамі ідуць штомесяц, дзесяцігоддзямі, а – бач ты – упустую, паражняком: не паказалі нам крытыкі вартых твораў, не ўзвялі іх у класічныя, не паставілі ўпоравень з Шамякіным, Коласам, Быкавым… Што ж так? Або нацыя вырадзілася, і нараджаюцца адны дэгенераты і дэбілоіды? Не. Проста сістэма сябе зжыла. Яна красамоўна распісалася ў сваёй няздатнасці ды бясплённасці.
 
Падумайце самі, спадары, вось разваліўся хлуслівы СССР, а нашы фарысеі ад літаратуры, гэтыя прафесары з Акадэміі 25 гадоў утрапёна моляцца на Шамякіна, Быкава і Купалу, не дапусціўшы ў гэты Пантэон ніводнага новага чалавека. Як вам такі літаратуразнаўчы фортэль? Ну ясна ж, што яны не дбаюць за будучыню літаратуры. Ясна, што жывуць сённяшнім днём. А можаш ты, спадар чытач, уявіць, што і яшчэ праз 25 і праз 50 гадоў у класіках у нас будуць хадзіць толькі савецкія літаратары, песняры вёскі? Ды немагчыма такое. А значыць… Значыць, час зрыне старую прасавецкую сістэму афіцыёзнай літаратуры і перафарматуецца пад сучасныя рэаліі. Або… другі варыянт – літаратура беларуская сканае зусім, цалкам, дазвання. Трэцяга не прадбачана.


ЛіМаразм-70

Рай на зямлі

Учора ў адной кулінарнай перадачы пачуў ад повара, што быццам бы 75 адсоткаў жыхароў планеты Зямля любяць літару “7”. Як гэтую інфармацыю праверыць, не ведаю, але па ўласных адчуваннях – мяне таксама задавальняе літара “7”. Тым больш што прыспела пара пісаць артыкул пад нумарам “70” нашага “ЛіМаразма”. Лічбы гэтыя і радуюць і палохаюць. Семдзесят артыкулаў – гэта дзве кнігі літаратурнай крытыкі за пяць месяцаў. Ніколі нават не думаў, што буду займацца разборам чужых тэкстаў, бо на пачатку кар’еры пазіцыянаваў сябе як паэта, і толькі. Аднак горкая рэчаіснасць і пэўныя прэтэнзіі да яе змусілі займацца мастацкай прозай. Размова з жыццём ніяк не ўкладвалася ў мяне ў малыя формы – так я стаў раманістам.
 
Ішлі гады, і завітаў да мяне ратавальны досвед, што неабходна засвоіць майстэрства літаратурнага крытыка. Бо дрэва, пасаджанае ў збяднелую глебу, не вырастае. Глебу трэба угнойваць і падрыхтоўваць праз якасную літаратурную крытыку, паколькі такой крытыкай не забяспечваюць нас “знаўцы” ад літаратуры. Мала нарадзіць мастацкае дрэва, яго трэба – як любімае дзіця – гадаваць.
 
Крытыка аказалася дужа запатрабаваная не толькі на прасторах Сеціва, але і ў “ЛіМе” – у час, калі адпаведны аддзел узначальваў Леанід Галубовіч. Попыт спараджаў прапанову, і я не заўважыў, як напісаў артыкулаў на дзве кнігі крытыкі – “Баль на канаце” і “Метафізіка ісціны” – так я назваў электронныя кнігі крытычных артыкулаў, што вісяць на мім сайце.
 
Потым я пазнаёміўся з сайтам “літкрытыка”, дзе прыйшла ідэя арганізаваць крытычную рубрыку. Семдзесят крытычных артыкулаў за пяць месяцаў… ці не перасягаюць яны ўсю масу крытычных артыкулаў, выпушчаных за гэты час у друку на тэрыторыі Беларусі? Падазраю, што перасягаюць, асабліва калі браць пад увагу той факт, што блізу 90 адсоткаў артыкулаў, якія выдаюцца ў нас за крытычныя, такімі ніяк не з’яўляюцца.
 
Да я чаго вяду? Не да таго, што я неяк адмыслова пісучы ці плённы літаратар. А да таго, што вось прыкладна такім тэмпам працуюць нармальныя прафесіяналы, скажам, у суседняй Расіі, дзе ёсць попыт на літаратуру, чытачы і рэальны рубель, які законна аплачвае працу. Ёсць попыт – вырастаюць крылы, з’яўляюцца тэмы ды энергія. Няма – адпаведна вяласць, хандра, думкі пра бессэнсоўнае існаванні. Роўна так бядуе бальшыня літаратараў Беларусі – у татальным адчуванні сваёй нікчэмнасці, незапатрабаванасці.
 
Адна толькі прэмія Гедройца ўскалыхвае, крыху ажыўляе нашу застаялую багну. Пісьменнікаў азарае збродлівая надзея – а раптам перамагу? З’яўляецца матывацыя, энергія, фантазія малюе будучыню ў вясёлкавых фарбах. Падрыхтоўка. Старт. Паляцелі!
 
А што трэба для палёту па славу? Ну мінімум напісаць кнігу. Гэта нам па плячы. А далей? Далей выдаць яе! А вось тут крылцы нашы даюць невялікі тэхнічны збой. Як выдаць? І на гэтым шляху літаратара чакаюць наступныя варыянты:
 
1) самому аплаціць выданне кнігі ў адным з больш-менш аўтарытэтных выдавецтваў, якое б высунула цябе на прэмію;
2) знайсці спонсара пад выданне кнігі; праблематычна, як пераканаеш яго аддаць крэўныя даляры на сумнеўную справу чужому чалавеку?
3) мець багатага родзіча, які б даў з любві да цябе свае грошы;
4) сядзець на грашовых патоках пад назваю “гранты”, цвёрда сядзець; але пазіцыі гэтыя, хлебныя месцы, як правіла не пустуюць, іх бяруць з боем, а потым сурова адстойваюць; да таго ж трэба пастаянна пераконваць замежных спонсараў, што менавіта табе, на тваю кнігу трэба даць грошы, а не на пісьменніка Іванова;
5) быць рэдактарам у дзяржаўным выдавецтве або літаратурным сілавіком, належаць да так званай наменклатуры.
 
І вось праз чаргу маральных прыніжэнняў і страт, з кепскім рэдактарам і карэктарам (а кваліфікаваных у Беларусі амаль няма) вы атрымалі бясцэнную кнігу і паклалі тыраж да сцяны, у любімым пакоі, дзе стаіць кампутар, на якім вы пісалі гэтую кнігу. То бок кола замкнулася – кніга вярнулася туды, адкуль нарадзілася. Тут бы адчаяцца, але ёсць выратавальны “Гедройц”! І вы бежыце з некалькімі асобнікамі запаветнай кнігі да сакратара прэміі Мартысевіч і аддаяце іх (аддалі б хоць увесь тыраж, ды ніхто не бярэ). А далей – о радасць! – вас будуць чытаць і ацэньваць, і прасоўваць у намінанты. Год жыцця патрачаны не дарэмна. Навакольныя з’явы набываюць у вашай свядомасці вялікі сэнс! Фантазія малюе карціны чароўныя. У мозг пайшлі патрэбныя дапаміны.
 
Найчасцей, праўда, вас у намінанты не высунуць і вы будзеце потым гадамі хадзіць па тусоўках і раздаваць свой тыраж. Ну, і канешне ж – мала верагодна, што вы станеце пераможцам. Гляньце, як стараецца нястомны Бахарэвіч – па тры кнігі за год у Нямеччыне піша, штогод прэтэндуе ад прэстыжнага выдавецтва, раскручаны, распіяраны – а не робіцца пераможцам.
 
Аднак алімпійскі прынцып аптымістычны – важная не сама перамога, а ўдзел, гэтыя непаўторныя эмоцыі творчасці, канкурэнцыі, запаветных летуценняў і мар, адчуванне, што ты некаму патрэбны на гэтай зямлі.
 
Такім чынам, палёт па славу “аля-Гапееў-Праклён” не ўдаўся. Вы расчараваны. У людзях, у сітуацыі, у саміх сябе. Чалавек лёгкага характару зробіць яшчэ два-тры заходы, пакуль грошы не скончацца. Чалавек цяжкі стане ў лепшым выпадкам поедам есці сям’ю, спаганяючы свой негатыў; у горшым выпадку – ён штодзённы наведвальнік піўных і вінных аддзелаў, пацыент псіхіятра або спажывальнік царкоўнага опіуму.
 
Аднак з агідай чытаючы па старой звычцы “ЛіМ”, бедны наш літаратар убачыць светлыя ўсмешлівыя фота, клятвы ў любові да літаратуры, уручэнне грамат і медалёў, абдымкі і брэжнеўскія пацалункі ўзасос. Хто пабудаваў гэты рай на зямлі – запытаецца наш небарака. І калі розуму ў яго хопіць адэкватна ўсё ацаніць, ён заўважыць, што абдымаюцца і ўсміхаюцца светла адны і тыя ж асобы, а іменна выяўленыя ў “ЛіМаразме” непатапляльныя аптымісты – прадстаўнікі касты літаратурнай, трымальнікі пасадаў і дзяржаўных грашовых патокаў. Яны, як і светлай памяці савецкая наменклатура, не справіўшыся з задачай пабудаваць камунізм для ўсіх, пабудавала рай для саміх сябе. Зрэшты, і гэты рай аказаўся не вечным.


ЛіМаразм-71

Міжсабойчык

Не оставляйте стараний, маэстро,
Не убирайте ладони со лба.
               
  Булат Акуджава.
 
У мяне дома жывуць кошкі. Мірныя лагодныя жывёлы. Адна бяда – любяць лазіць па кухонным стале, красці. Злаўлю, накрычу, зганю – сігаюць ад мяне палахліва. Але як толькі я адвярнуўся – скок лапамі, якімі нядаўна па туалеце тапталіся, на стол. І так бясконца. Чалавека можна пераканаць, застрашыць. Жывёлу цяжэй.
 
Вось і нашы любімыя аўтары холдынгу “Звязда” любяць пашастаць па кухонным стале, то бок заняць сваімі публікацыямі ўсю плошчу. І аўтары гэтыя незвычайныя, якія жывуць па паняццях і называюцца Кастай. Колькі ні ганяй іх Южык з дзяржаўнага кухоннага стала – будуць туды перціся, такая ўжо прырода кашэчая. Вось і нумар 7 “Полымя” за гэты год распасцёр ласкавыя абдымкі і прыгалубіў на сваіх старонках прадстаўнікоў Касты. Яны там як свае, братэрскімі ды сямейнымі сувязямі знітаваныя.
 
Я проста прывяду імёны, спадар чытач, не палянуюся:
 
Адам Глобус (сын Адамчыка, пісьменніка савецкіх часоў), Уладзімір Гніламёдаў (акадэмік), Віктар Шніп (галоўны рэдактар “Мастацкай літаратуры”), Алена Масла (рэдактар “Мастацкай літаратуры”), Святлана Дзянісава (галоўны рэдактар “Маладосці”), Казімір Камейша (вясковы філосаф, рэдактар шматлікіх часопісаў), Лада Алейнік (выкладчыца БДУ, дацэнт)…
 
Ну што, не палохаюць званні, рэгаліі? Гэта яны проста так тут сабраліся, самі сабой. Ніхто іх адмыслова ў кучу не збіваў. Закон руху матэрыі. Наменклатура. І ясна, што менавіта для іх існуюць часопісы дзяржаўныя, а не для літаратуры і не для цябе, спадар чытач паважаны.
 
На старонцы 29 змешчана падборка вершаў невядомай мне паэтэсы Алены Гінько. Нарадзілася ў Віцебску. Рэгалій не мае, але свая, філолаг, выкладае мову і літаратуру.

 
Тым цікавей нам будзе паглядзець на яе творчасць.
 
Вось верш, які адкрывае падборку.
 
* * *
 
Прыгажуняю,
                чараўніцаю
і аздобай чыйгосьці жытла,
яркай зоркаю Мілавіцаю
называлі...
                А ці была?
Пекнай ягадкай,
                гожай краскаю,
звонкай песняю ручая,
незвычайнай
                каляднай казкаю
называлі...
                Была ж — не я...
За асокамі,
                за аблокамі
птушка шчасця галёкае: дзе?..
Можа, цешыцца, адзінокая,
мо купаецца ў слёз вадзе?
 
Бачыце, колькі я нападкрэсліваў у філолага? Палову тэксту, які быццам пісьменна зроблены, без яўных памылак. Аднак вобразнасць, семантыка, мілагучнасць накульгваюць на ўсе ногі.
 
Такім чынам: пра чалавека звычайна не гавораць – аздоба, бо ён адушаўлёны, не рэч якая бяздушная, таму правільна – “упрыгожанне”.
 
Слова “чыйгосьці” ну яўна не паэтычнае, пакручастае, каструбаватае, яго і ў прозе рэдка знойдзеш калі. Куды лепш гучыць “нейчага”.
 
Метафара “пекная ягадка” – кепская, тут, наадварот, прадмет неадушаўлёны, а яго называюць так, як дзяўчат звычайна (“пекная маладзіца”).
 
Метафара “гожая краска” не вельмі добрая. Слова “гожы” да “красак” (кветак) рэдка калі дапасоўваюць. “Гожы стол” (па-руску “добротный”) гэта па-звыкламу.
 
Хто калі чуў у Беларусі, каб “ручай” “спяваў звонка”. Не горная краіна ўсё-такі.
 
“Птушку шчасця” за аблокамі, дарэчы, уявіць можна, а вось за асокамі – цяжка, бо асака расліна зусім невысокая.
 
Ну і завяршальная кропка як сярпом па адным месцы: “у слёз вадзе” – гэта крута. Ёсць слёзы, ну максімум – вадкасць гэта, ну ніяк не вада.
 
Карацей рэдактары справу завалілі зусім. Зрэшты, папярэднія нашы выпускі рэальна паказалі, што служкі музы занятыя там далёка не літаратурай, а разводам грашовых і эмацыйных патокаў.
 
І хоць з паэзіяй выкладчыцы беларускай літаратуры нам усё ясна пасля першага верша, прывядзём для парадку яшчэ адзін.
 
* * *
 
Замільгаў светлячком за парогам
і патух, як з лучыны агонь.
Дармавога бывае замнога,
а каштоўнага — на далонь.
 
Цераз бераг круты пераскочыў,
а пад стромай вада вірыць.
Хтось зачаста мазоліць вочы,
ну, а нехта — і не глядзіць.
 
Затрымаўся на міг на паўстанку —
і спазніўся... на цэлы лёс.
...Накувае зязюля-падманка,
каб мне шчасцейка ты прынёс
 
Верш зноў без граматычных памылак. І… без паэзіі. “Дармавога бывае замнога” – метафара не паэтычная, а нейкая вулічная.
 
Яшчэ: як гэта пераскочыць цераз бераг? А? Ну можна скочыць з берага ці ўзабрацца на бераг. Пераскочыць нельга.
 
Яшчэ: “Хтось зачаста мазоліць вочы” – выкарыстана гутарковае слова “зачаста”, гутарковае ж “хтось” (украінізм, дарэчы), грубая звязка “мазоліць вочы”.
 
Вернемся на пачатак: нехта замільгаў спачатку “светлячком”, але пагас “лучынай”. То бок святляк, каб згаснуць, спярша ў лучыну ператварыўся. Навошта?
 
Кепска, спадары філолагі і рэдактары.
 
Такое ўражанне, што дапускаюцца людзі не з Касты ў “Полымя” спецыяльна для таго, каб сваімі дрэннымі творамі адцяняць пасрэдныя опусы саміх наменклатуршчыкаў. Інакш цяжка вытлумачыць усё вычварнае, што там адбываецца.


ЛіМаразм-72
 
Цырк на дроце
 
Вось яго біяграфія:
 
Каранеўскі Алесь (Аляксандр Уладзіміравіч) нарадзіўся 23 чэрвеня 1960 года ў горадзе Мінску. Скончыў Мінскае мастацкае вучылішча імя А. К. Глебава (1979). Служыў у войску. Працаваў настаўнікам у школе, кіраўніком дзіцячай студыі выяўленчага мастацтва. Аўтар двухмоўнай кнігі паэзіі і мастацкай фатаграфіі «Минские волны = Мінскія хвалі» (2014).
 
Верш, які адкрывае публікацыю:
 
Я прыйду да цябе сонным зманам,
Летуценнем у знаёмы палон,
Калыханкаю позніх туманаў,
Дзе палае з бярозаю клён.
 
Уварвуся я светлым з’яўленнем
У мітусню, у спалоханы лад,
Хараством фіялетавай цені
У разводы, што лье вадаспад.
 
Адгарэла. Не варта пытанні
У начы з цішынёю злучаць.
У палёце лагоды спаткання
Нам былое ўжо не гартаць.
 
Толькі зараз, бо сёння не маю
Досыць часу — імгненні лаві!
Усё ў мінулае разам знікае,
Як дрыготкія нашы агні.
 
Тут ужо не да гумару. Поўны рускі “бред”. У акадэмічным часопісе рэспублікі. Ды ці ёсць там на іх управа якая ў Міністэрстве інфармацыі?
 
Я нават метафары гэтыя не магу каменціраваць, настолькі гэтае вычварнае ўбоства раніць душу. Хочаш пасцябацца, а не можаш. Збоі па рытме, логікі найменшай нават няма. Вы што там, хлопцы, зусім ачмурэлі? Хто рэдактар аддзела паэзіі, хто галоўны рэдактар? Завошта вы нам такія? Што такое “спалоханы лад”. Што такое “разводы, якія лье вадаспад”?
 
А гэта што за шэдэўр?
 
* * *
 
Калісьці, злятаючы з лесвіцы,
Прамень мог злавіць у далонь.
А зараз мне сонейка свеціцца
Ўздагон у збялелую скронь.
 
Не пнуся хутчэй за парэнчы я,
Жаданне лаўлю неўзнарок.
Жыццё праляціць праз ступеньчаты,
Свабодны паверхавы блок…
 
Такое ўражанне, што знаходзішся ў псіхдоме, а не на старонках “флагмана” айчыннай літаратуры. Ну, хлопцы з СПБ, Марціновіч і Пазнякоў, ну чыталі ж вы дзесяткі “ЛіМаразмаў”, але адно, што змаглі – інтрыгамі выперці крытыкаў са сваёй хеўры літаратурных бандытаў. Усё ўпустую няўжо? Мы так са спадаром Новікавым хацелі вам падмагчы… Марна. Гарбатага магіла выправіць.
 
Адна бяда – гэта не цырк, а ўсё па-сапраўднаму і на поўным сур’ёзе…


ЛіМаразм-73

Сонца няма. Зіма

У беларускай літаратуры крызіс жанру – рамана. Што выдатна паказвае часопіс “Полымя”, які ўсе раманы, што маглі б з’явіцца, забівае эпапеяй Уладзіміра Гніламёдава, якую друкуе безупынку гадоў пятнаццаць. Я ўжо пра раман на сучасную тэму не кажу, кажу ўвогуле пра раман. А толькі ў гэтым жанры можна люстраваць і аналізаваць грунтоўна жыццё. Ці яшчэ лепш – даследаваць сучаснасць. Палымянцы наважылі нічога не пакідаць нашчадкам, ускосна намякаючы, што цяперашні час – чорная дзірка, дзе нічога не адбываецца. Нядаўна пачуў цікавае меркаванне, што вобраз Абломава ў Ганчарова – гэта сімвал застойнага тагачасся; чалавек ляжыць у пасцелі першыя дзвесце старонак рамана – такога яшчэ не ведала сусветная літаратура…
 
Цяперашні час у беларускай літаратуры таксама варыянт абломаўшчыны. Усе або спяць, або бесталкова мітусяцца. Руху наперад няма. Ідзе праяданне папярэдне назапашвання матэрыялу. Мала таго, што часопіс “Полымя” надрукаваў ужо ўсе магчымыя ўспаміны пра класікаў беларускай літаратуры, дык ён па другім крузе пайшоў, з пустога ў парожняе пералівае. Зноў творы Навуменкі нястомна даследуе.
 
На месцы раманаў, аповесцяў, апавяданняў цяпер у нас “дзённікі” і “ўспаміны” жывых класікаў.
 
У №7 “Полымя” увекавечаннем памяці пра сябе займаецца Адам Глобус; сын пісьменніка савецкіх часоў, ён напраўду лічыць сябе літаратарам значным, таму беларусы павінны ведаць да тонкасцяў і драбніц, як Адам наведваў мастацкую вучэльню. Што ён яшчэ і мастак, мы можам упэўніцца па малюнках, якія мастак-літаратар штампуе штодня і выкідае ў свой блог. Па мне – дык кепска вучыўся ён мастацтву ў савецкія часы. Дый унутраны свет, што люструюць тыя малюнкі, – жахлівы.
 
Гэты ж нумар “Полымя” адчыняе магчымасць Віктару Шніпу выказацца ў дзённіках пра сябе. Цікава, а не паперлі б Южыка выспяткамі з яго дзённікамі? Паперлі б, я не галоўны рэдактар “Мастацкай літаратуры”. З якога ражна ім мае смаркатыя дзённікі? Хопіць з яго “ЛіМаразма”.
 
Вытрымка з дзённіка Віктара Шніпа:
 
Учора вечарам з Маладзечна патэлефанаваў Міхась Казлоўскі і паведаміў сумную навіну — на 73-м годзе жыцця памёр пісьменнік Янка Галубовіч, які пісаў для дзяцей. Яшчэ на аднаго шчырага беларуса стала меней у нашай краіне.
 
Знакавы запіс! Выдатны беларускі пісьменнік, шчыры нацыянал памёр, а на яго месца – ці з’явяцца новыя імёны, ці выгадавалі вы іх у СПБ? Не, не выгадавалі, бо займаліся выданнем і прапагандай сваіх твораў. А пасля вас – патоп, і скончыцца літаратура і мова. Дык Янка Галубовіч дажыў хоць да 73-х гадоў, а колькіх людзей СПБ увагнаў у труну маладымі, перакрываючы потнымі далонямі кісларод?
 
А вось лірычнае ў дзённіках Шніпа, як па мне, атрымоўваецца здорава:
 
*
21.12.2014. Снегу няма. Сонца няма. Настрою няма. Зіма…
*
22.12.2014. Сёння самая доўгая ноч. Доўгая, як спадніца ў манашкі…
*
23.12.2014. На Свіслачы каля берага пад дрэвамі качкі, як камякі апалай
лістоты…
*
28.12.2014. Неба за ноч замерзла, і птушкі ў нашым двары ходзяць па зямлі,
а калі ўзлятаюць, то не вышэй шматпавярховікаў…
*
1.01.2015. Там цёплае мора, дзе нас няма…
*
2.01.2015. Ноч яшчэ доўгая, як дарога дамоў, дзе няма бацькоў…
*
6.01.2015. Месяц таму, калі пачаліся першыя сур’ёзныя маразы, у мяне з’явіўся пачатак верша:
 
Мінскае мора замерзла і снег,
Нібы на полі бязмежным ляжыць.
Заяц па моры, як прывід, прабег,
Быццам шукаючы ў поля мяжы…
 
Далей натхнення не хапіла. Твор замарозіўся…
 
Адзінай балеснай, а таму кранальнай ноткай у дзённіку Віктара Шніпа я расчуў любоў да бацькоў і сям’і. Ужо гэта хораша, бо многія цяпер, апанаваныя Інтэрнэтам і мабільнікамі, не даражаць ні сям’ёй, ні бацькамі, ні краінай, ні мовай, не вераць ні ў Бога, ні ў чорта. А толькі ў сваё цела, якое праз секунду Вечнасці стане тлом.
 
І тым не менш, будзем не забываць, што літаратараў у нас шмат, а вось публікаваць пры жыцці дзённікі дазваляецца выбраным. І не трэба нас палохаць высокім узроўнем часопіса, прынамсі вершы, якія тут змяшчаюць (глядзі папярэднія выпускі рубрыкі),  у былыя часы не змясцілі б і ў піянерскай “Зорцы”. То бок наменклатура сама апусціла сябе ніжэй ад плінтуса, дайшла ў цемрашальскай дзейнасці да мяжы, за якой ужо не проста непавага да чытача, а адсутнасць самапавагі. Чорнае ў іх белае, белае ў іх чорнае. Жыццё па паняццях.


ЛіМаразм-74

Рэчаіснасць паказвае

Наконт нашай рубрыкі хочацца зрабіць некаторыя ўдакладненні. А то апошнім часам даводзіцца чуць такое, што, маўляў, пакінь ты людзей у спакоі, дай ім жыць, што ты крытыкуеш сістэму, якая не зменіцца ўсё адно, што, маўляў, людзі заўсёды жывуць па двайных стандартах – адзін публічны, другі карпаратыўны, па законах сваяцтва, сяброўства і сямейнасці.
 
Гэта ўсё так, спадары. Аднак не кранаем мы, заўважце, ні часопіс “Дзеяслоў”, ні “Нямігу літаратурную”, а шугаем чарцей менавіта ў дзяржаўных выданнях. Бо холдынг “Звязда” гэта не прыватная крамка Алеся Карлюкевіча ці Міхася Пазнякова, гэта выданні стратныя, якія існуюць на грошы падаткаплацельшчыка, то бок на твае сродкі, спадар чытач. А людзі, пастаўленыя дзяржавай кіраваць народнай літаратурай, запраўляюць ёй так, што ўласна літаратуры амаль не відаць, затое ўся друкаваная плошча запоўнена служкамі холдынгу ды іх хаўруснікамі. А значыць, менавіта яны заграбаюць усе ганарары і ўсю “славу” ад публікацый. Што не ёсць справядліва. Пра двайныя стандарты, чытач, я нічога не хачу ведаць, я ведаю, як павінны жыць нармальныя людзі ды як мусіць існаваць нацыянальная літаратура.
 
Літаратура ж, замешаная на хлусні, прыводзіць роўна да таго, што савецкую літаратуру з БССР даўно не чытае ніхто, іначай як з-пад палкі, а ў часопісах мы бачым роўна такую паэзію і прозу, якую разбіраем у рубрыцы. Не мы развеялі міф пра высокі ўзровень мастацкіх тэкстаў у холдынгу, а самі рэдактары і аўтары выставілі сябе на пасмешышча. Мы ж проста цытуем кавалкі з іхніх, з дазволу сказаць, тэкстаў.
 
На 175 старонцы “Полымя” №7 ёсць артыкул Лады Алейнік, галоўнай спецыялісткі Беларусі па дзіцячай літаратуры – “РОЛЯ ДЗІЦЯЧАГА ДОСВЕДУ Ў САЦЫЯЛІЗАЦЫІ АСОБЫ”.
 
Адтуль можна пачарпнуць цікавае:
 
Фундаментальную ролю ў станаўленні асобы адыгрывае працэс першаснай сацыялізацыі. Менавіта ў юным узросце чалавек засвойвае асновы маралі, адносін да людзей, да свету, вызначаецца ў сацыяльнай прасторы, асэнсоўвае свае правы і абавязкі, фарміруе сістэму сацыякультурных установак. На этапе першаснай сацыялізацыі стабілізуецца характар асобы, выпрацоўваецца стыль паводзін чалавека ў грамадстве. Як правіла, змест вопыту, атрыманага індывідам у дзяцінстве, выяўляецца ў далейшым яго функцыянаванні ў якасці суб’екта грамадскіх адносін і дзейнасці. Заканамерна, што працэс першаснай сацыялізацыі асобы знайшоў шматаспектнае і шматузроўневае адлюстраванне ў мастацкай літаратуры.
 
Хораша напісана, ці не праўда? Асабліва лашчыць слых вылучанае мной тлустым. Усё мы разумеем, але ж дзейнічаем зусім інакш. Дакладней: выпрацоўваем у школьнікаў і студэнтаў антымараль. Бо жывём па паняццях, а не па законах. Каго мы можам нечаму высокаму навучыць, калі самі мы манілавы, сабакевічы, плюшкіны, чычыкавы – гэтыя гогалеўскія маскі хоць цяпер зрывай з некаторых кіраўнікоў айчыннай літаратурай.
 
На выступах перад моладдзю ой якія яны прасветленыя, чыстыя, нашы чыноўнікі. А на справе – нярэдка свіныя рылы, што хлюпаюць і чвякаюць перад карытам дзяржаўным. Тоўстыя тлустыя спіны піхаюць адно аднаго ў азарце заглынуць у сваё чэрава як найболей свінячага пойла. Таму “ЛіМаразм”, чытач, у асноўным пра гэта – пра тлустыя каркі ды двайную мараль, пры наяўнасці якіх функцыянаванне літаратуры амаль немагчымае. Паводле Алейнік, менавіта ў юным узросце чалавек засвойвае асновы маралі, то бок вырастае хітрай юрлівай жывёлінай, гледзячы на вас, настаўнікі ды прафесары.
 
Во як заканчвае свой палымянскі артыкул Лада Алейнік:
 
У заключэнне мэтазгодна заўважыць, што мастацкае адлюстраванне ўплыву дзіцячага досведу на характар дарослага чалавека садзейнічае засваенню чытачамі сацыяльнага вопыту, спрыяе прадуктыўнай сацыялізацыі асобы.
 
Адно шкада: “прадуктыўная сацыялізацыя” не ёсць сімптомам ачалавечання. Малпы ў сваім статку таксама добра сацыялізуюцца.
 
Ёсць версія, што Гогаль пасля поспеху “Рэвізора” на тэатральнай сцэне Пецярбурга прыйшоў у адчай і збег у Маскву. Ён палічыў свой поспех няўдачай таму, што публіка ўспрыняла чыноўнікаў “Рэвізора” як рэальных людзей ў рэальным, хоць і выдуманым, горадзе Расіі, а Гогаль меў на ўвазе горад душы чалавека, дзе нязменна таўкуцца дробныя дэманы. Дарэчы, ён праз дзесяць гадоў напісаў своеасаблівае тлумачэнне “Рэвізора”, пераконваючы, што ў рэальнасці такіх гарадоў з такімі гнюснымі людзьмі не бывае. У людзях, якія праяўляюцца вонкі, не відаць такіх выразных негатыўных праяў, яны збольшага тояцца ўнутры.
 
Рэчаіснасць беларускай літаратуры паказвае, што гэтыя дробныя дэманы амаль ужо перасталі таіцца і павыпаўзалі на белы свет, аблытаўшы сваімі паразітарнымі шчупальцамі свядомасць літаратараў і чытачоў.


ЛіМаразм-75

Прыўкрасная каламуць

Нядаўна прамінула надзвычайная спякота, з тых што здараюцца раз на дзесяць гадоў – паводле назіранняў сіноптыкаў. Але ў прыродзе нешта зрушылася, бо апошні раз яшчэ больш гарачым жнівень выдаўся ў 2010 годзе.
І вось у гэтую страшэнную спёку, калі не можаш адпачыць нават уначы, пад вокнамі нашага дзевяціпавярховага дома збіраліся малалеткі. Ім усё ні па чым: радасныя выгукі, мацюкі, дзявочы віскат, хлапечае заліхвацкае галёканне, і ўсё гэта замешана на алкаголі. Юнакам было весела, і глыбока пляваць на ўсіх астатніх жыльцоў, якія мусілі выслухоўваць выгукі гэтай заліхвацкай п’янай сябрыны. І не было каму іх суняць. Хоць міліцэйскі пункт – рукой дацягнуцца.
Прыходзілі паводле гэтых начных зборышчаў наступныя думкі. Чаму маладзёнам было так весела ў гэтую невыносную спёку? А найперш таму, што яны здаровыя сваім жывёльным здароўем. А ў прыматаў, да якіх адносіцца чалавек, прынята збівацца ў статак і эмацыяніраваць: гучна выкрыкваць, размахваць рукамі, падскокваць. Гармоны і ферамоны процілеглых полаў, што ў статку пачынаюць выдзяляцца найбольш актыўна, надаюць адчуванне эйфарыі. То бок чалавек адчувае шчаслівым сябе толькі тады, калі ператвараецца ў жывёлу. Зразумела, што не кожны чалавек, і не заўсёды. Але ж успамінаю сваю маладосць – для чаго мы збіраліся з хлопцамі піва піць: ну ясна ж не для гутарак філасофскіх, а каб злавіць эйфарыю і пабегчы потым, як малпы па джунглях, па гарадскіх дыскатэках. З гадамі ўсё сцішылася, людзі абзавяліся сем’ямі, і не цягне нас больш у статак, у п’яны разгул. Да таго ж мы ў маладосці збіраліся па кватэрах, а не на двары, не цвялілі сон грамадзян, не былі настолькі расперазаныя ды эгаістычныя.
Маладзёны ж майго двара… Часта думаецца, а навошта жывуць такія людзі? Падобнае пытанне задавалі героі Дастаеўскага. Ну ясна ж, што з юнака, які паўночы галёкае пад вокнамі з п’янай хеўрай, у будучым нічога добрага не атрымаецца. Што жыў ён, што не – усё адно. Наплодзіць такіх жа, як сам, пасядзіць трохі на зоне, выйдзе ўзлаваны на ўвесь свет, сыдзецца з кампаніяй гэтакай жа, яшчэ наплодзіць дзяцей, што будуць беспрытульна сноўдаць па свеце; потым яшчэ раз сядзе і ўжо не выйдзе адтуль. Навошта жывуць такія людзі?
Самае каштоўнае, што ёсць у нас, гэта цывілізацыя і культура. Людзі ж, якія імкнуцца існаваць па-жывёльнаму, здавалася б, толькі абуза грамадства, тормаз яго. Яно так, ды не зусім. Рэч у тым, што культура цывілізацыі выглядае як вяршыня айсберга, а падводная яго частка – забеспячэнне інфраструктуры, і падводная частка значна большая па аб’ёме. Дык вось, каб мастак тварыў, трэба каб нехта забяспечваў цывілізацыю прадуктамі, масціў дарогі, будаваў дамы, рамантаваў электрычнасць, ставіў дзверы, мяняў ванны і г.д. – бясконца. І выходзіць, што ўсе людзі патрэбныя і ўсе на сваім месцы. З маладзёнаў пад вокнамі выйдзе рабочы клас, які ажыццяўляе ўсё тое, чаго не ўмее ці ад чаго адмовілася інтэлігенцыя, усе гэтыя чыстаплюі літаратары, музыкі, акцёры, спевакі, свяшчэннікі – словам, хто не зарабляе на кусок хлеба мазольнай працаю.  Гэта не значыць, што праца мастака ці свяшчэнніка лягчэйшая, чым праца слесара. Аднак факт ёсць факт: амаль усе бацькі імкнуцца накіраваць сваё дзіцё ў шэрагі інтэлігентаў, а не рабацяг, бо, як той казаў, малоць языком – не мяшкі цягаць. І ўсе выдатна адрозніваюць мазольную працу ад інтэлектуальнай. І яшчэ што галоўнае – асяроддзе, у якім будзе ўсё жыццё таўчыся іх дзіцё ненагляднае: адна справа – у кулуарах тэатра, другая – у бытоўцы сярод грубых будаўнікоў.
Ну і агульная цяпер выснова: рабацягі без інтэлігентаў жыць не могуць, роўна як і тыя без рабацяг. У Бога людзей многа і ўсе яны патрэбныя. А гэта яшчэ мы не краналі ўласнае духоўнае развіццё, прасоўванне па “лесвіцы” ўверх. Бо сярод так званых простых людзей шмат бывае людзей чалавечных, добрых, духоўных.
Аднак закончым гэтую вялікую прэамбулу перад гаворкай пра нашу літаратуру. Правядзём аналогію беларускай літаратуры з цывілізацыяй. Ёсць ядро – рэдактары і чыноўнікі, якія разрульваюць працэс. А ёсць “простыя” літаратары, якія масай сваёй гэты працэс забяспечваюць. Адны могуць без другіх? Здавалася б, Каста паказала, што яна амаль здатная абысціся без “проста” літаратараў, бо на старонках перыёдыцы яна друкуе сама сябе, не кажучы ўжо пра кнігі – за дзяржаўны кошт: тут наогул няма жывых “проста” літаратараў. Ёсць крыху мёртвых – Асташонак, Гадулька… Гэта пачуццё віны перад замучанымі Кастай спараджае ў яе жаданні выдаткаваць трохі грошай на помнікі. І тым не менш: ядро беларускай літаратуры не зможа існаваць без нізоў, бо каб атрымліваць грошы на выданне сваіх кніг ад дзяржавы, яму трэба стварыць бачнасць працэсу: поўныя залы пры сустрэчы з чытачамі, семінары маладых літаратараў, спісы прынятых у СПБ, справаздачы аб культурных мерапрыемствах… Жыццё нібыта бруіць. А насамрэч – затхлае балота. І парадокс: чыноўнікі з міністэрстваў усё гэта бачаць і – заплюшчваюць вочы, з іх дастаткова імітацыі працэсу.
Цяпер пытанне: а “проста” літаратары маглі б існаваць без Ядра? Не. Бо Ядро забяспечвае іерархію, гістарычнасць, літаратуразнаўства, выданне класікаў, назначэнне ў класікі, пераемнасць пакаленняў. Пры адсутнасці Ядра стварыўся б вэрхал, дзе кожны сам са сваёй творчасцю. Зрэшты, зважаючы на статкавасць прыматаў, літаратары хутка сабраліся б разам, сфарміравалі б Ядро, адкрылі б выданні, якія б матэрыяльна забяспечвалі і псіхалагічна абслугоўвалі Ядро. І адзіны сыход ад такой тупіковай схемы – кніжны рынак. Але кніжнага рынку ў беларускай літаратуры няма і нікога не было. Дый рынак расейскай кнігі хутка лясне, і кніга стане ўсім даступнай і электроннай. Пытанне толькі, ці будзе стымул у пісьменнікаў пісаць за бясплатна. І тут зноў жа прыярытэт у Касты: бо яна жывіцца бюджэтнымі грошамі, а значыць, пакуль не будзе прынятае на высокім узроўні адказнае рашэнне – зачыніць беларускую літаратуру як непатрэбную – Каста будзе існаваць прыпяваючы.
Мы прыйшлі да таго, што літаратурную прадукцыю холдынгу “Звязда” ўжо некалькі гадоў як немагчыма чытаць. Чаму? А таму, што людзі, якія там на 90 адсоткаў друкуюцца, і ёсць прадстаўнікі Касты, або Ядра. А пішучы ў свае крэўныя (як яны лічаць) выданні, яны не сустракаюць супраціўлення рэдактараў. Бо рэдактары – тая ж Каста. Пішучы, яны самаўпэўнена перакананы, што матэрыял пройдзе. Няма стымулу развівацца, удасканальвацца.
Паглядзеў я вялізны, як для часопіса, публіцыстычны матэрыял Святланы Дзянісавай (галоўнага рэдактара “Маладосці”) – “Шпацыр навобмацак”( “Полымя” №7, 2015 г.). Размыта, млява, не зразумела пра што, а галоўнае, навошта (апроч ганарару) бралася аўтарка за пяро. Мнагаслоўе, какецтва, блытанасць думак – чытаць невыносна. Але матэрыял пісаўся з упэўненасцю, што ён патрэбны… прынамсі кіраўніку холдынгу Алесю Карлюкевічу, бо сам ён аддаў жыццё краязнаўству і вітае ўсе спробы ў гэтым кірунку. Не бяды, што “Полымя” гістарычна – найперш літаратурны часопіс, дзе друкаваліся “Каласы” Караткевіча, “Атланты і карыятыды” Шамякіна. Калі б Дзянісава хоць на каліва сумнявалася, што артыкул пройдзе ў друк, яна б, магчыма, парупілася чытача зацікавіць, для чаго вычарпала б з яго ўсю “ваду” ды ўтрая скараціла. Адна незадача – каму хочацца скарачаць утрая свой ганарар?
Адчыніў я ў Сеціве апошні “ЛіМ” і адразу ўваткнуся ў загаловак ад Насты Грышчук – “Прыўкраснае далёка”. Гэта яна, мабыць, намагалася зрабіць кальку з «Прекрасного далека», вядомага песеннага шлягера. Калька атрымалася непісьменная. Такога слова ў акадэмічным тлумачальным слоўніку не было аніколі. Яго ўвёў у літаратуру Караткевіч, і ўвёў няўдала, шырока ў народ, тым больш у слоўнікі яно не пайшло. Чаму? А таму што няма ў беларускай мове слова “красны”. Яно нам чужароднае. Ёсць “прыгожы”, “цудоўны”, “чароўны”, “дзівосны”, “пекны”, “паглядны” – мора неабсяжнае сінонімаў. Не, Грышчук трэба было зляпіць рускую кальку, бо яна – наколькі я разумею – рэдактарка “ЛіМа”, хто асмеліцца яе папраўляць? Тым больш што на класіка заўсёды можна спаслацца. Загаловак жа, перадавіца, зроблены выродліва, можа адахвоціць наогул гэты нумар газеты чытаць, а скарыстаць яе на спаконвечную, так бы мовіць, патрэбу.
Вось так, спадары, смялеюць і нарэшце зусім распяразваюцца нашы рэдактары – бо яны самі сабе і пісьменнікі, і рэдактары, і карэктары, і друкарскі станок, і чытачы найперш – яны самі, што выразна паказвае колькасць індывідуальных падпісчыкаў.


ЛіМаразм-76

Перлы ад старшыні

Пісьменнік Міхась Пазнякоў вызначаецца пэўнасцю жыццёвай пазіцыі і выверанасцю сваіх літаратурных дзеянняў. Ён заўсёды ведае, куды, як і што падаваць на друк. І ніколі не мае адмовы.
 
А вось з якасцю літаратурных тэкстаў у яго немалыя праблемы. І мы гэта зараз пакажам паважанаму чытачу.
 
У №9 за 2015 часопіса “Полымя” год змешчана аповесць Міхася Пазнякова на, так бы мовіць, вайсковую тэму – “Выйсце заўсёды ёсць…” І хоць назва арыгінальнасцю не вызначылася, шматкроп’е пры канцы яе дорыць надзею.
 
Аднак… Ужо з першых слоў сустракаюцца недарэчнасці. Мяркуйце самі: “тройка чырваназорых бамбардзіроўшчыкаў” – “чырваназорых” гучыць неяк груба, каструбавата, вуху не звыкла. Куды прывычней (і рэдактары мусілі гэта ведаць) будзе “чырваназоркавых”, бо на небе звычайна зоркі, а не зоры, усё-ткі. Я разумею, што “зоры” – у другім значэнні сваім сінонім “зорак”, але толькі ў другім.
 
Далей. “Фашысцкія армады” – літаратурны штамп, не зусім да твару “Полымю” будзе. “Зрэдзь уступаючы” – гартаю тлумачальны слоўнік: няма там гэтакага выродлівага слова – “зрэдзь”, якім Міхась Пазнякоў, відаць па ўсім, вырашыў “паярчыць”. Ёсць “зрэдку”, ёсць “зрэдзіць”. Яшчэ гадоў дзесяць–пятнаццаць таму было папулярнае слова “зрэдзьчасу”, потым сам час яго і адсеяў, тым болей што ў слоўнікі яно ўнесена не было…  …“непрацяглыя баі з адступаючымі часцямі” – а вось гэта ўжо зусім нягожа, гэта, спадары, штамп з савецкай газеты – “адступаючымі”, няма ў беларускай мове ні такога слова, ні нават такой формы граматычнай. Гэтага рэдактары і карэктары не ведалі? Сумняваюся. Што ж замінала паправіць? Пасада спадара Пазнякова, няйначай.
 
Гэта мы прайшліся толькі па першым абзацы!
 
Далей.
 
“— Таварыш камандзір, наперадзе па курсе танкі! Вялікая калона! За імі грузавікі з пяхотай і бронетранспарцёры! — усхваляваным голасам паведаміў радыст.”
 
Канцылярская мова. Стыль, зноў жа, савецкай газеты. І не дзіва: як пісьменнік Міхась Пазнякоў фармаваўся глыбока ў савецкім часе. Гэтакая ж яго і псіхалогія як чалавека і грамадзяніна.
 
“Адважныя бамбардзіроўшчыкі” – так Пазнякоў пазначае савецкія самалёты. Параўнаем гэта з “фашысцкімі армадамі”. То бок адразу даецца знак якасці таму і гэтаму, хоць дзеяння яшчэ не адбылося ніякага. Усё гэта, спадар чытач, на ўзроўні школьнага сачынення, не болей. Як пацвярджэнне сказанага: “на варожую тэхніку, барты якой былі размаляваныя ненавіснымі чорнымі крыжамі”.
 
“…запалыхаў агонь”  – непісьменна, бо калька з рускай мовы, якую аўтар, мяркую, вельмі шануе. У слоўніку беларускай мовы няма слова “палыхаць”. Ёсць “палымнець”.
 
А далей, шаноўны чытач, дазволь спытаць – што ты чакаеш? Правільна, цэлая аповесць, дзесяткі бясцэнных старонак “Полымя”, запоўненых літаратурнымі штампамі кшталту “фашысцкі сцярвятнік”, “успыхнуў яркім полымем”, “нашы крылатыя машыны” (параўнайце з іхнімі “сцярвятнікамі”).
 
Я разумею, што чытаць гэтую несусвеціцу ніхто не будзе (хіба што ў якасці сцёбу), а друкуюць гэта па, так сказаць, доўгу службы. Ды вось у чым бяда: плошча часопіса, якая прызначана для літаратурных адкрыццяў, – а мы менавіта адкрыцці чакаем у трэцім тысячагоддзі ад нацыянальнай літаратуры! – запоўнена сакратарскімі канцылярскімі творамі савецкіх часоў. І раптам знойдзецца руплівы настаўнік – у школе там, на філфаку, яшчэ дзе, – які будзе абучаць школьнікаў і студэнтаў на гэтым нямоглым і бесталковым тэксце? Што, акрамя агіды да нацыянальнай літаратуры, здатны выклікаць такі тэкст?
 
Вось яшчэ некалькі штампаў ад Пазнякова, каб закончыць на вясёлай ноце:
 
…“балюча адгукнулася ў сэрцы”, “слёзы затуманілі яму вочы”, “выканалі баявую задачу”, “варожыя лапы”, “адыходзячымі часцямі Чырвонай Арміі”, “нямецкія ваякі”, “гітлераўскую калону”… І гэтак далей, бясконца.


ЛіМаразм-77

Час пацерпіць

Працягваем разглядаць №9 “Полымя” за сёлетні год, які па завядзёнцы вызначаецца колам аўтараў, што друкаваліся там і 10 і 20 гадоў назад. Дастаткова толькі зірнуць на змест, каб спрактыкаваны чытач абамлеў.
 
Вось прыкладам: у нумары прадстаўлена паэзія Соф’і Шах. Паэтка друкавалася там і тады, калі я ўваходзіў у нацыянальную літаратуру (18 гадоў таму), прычым была на той час досыць вядомая, пра яе і яе мужа Ізяслава Катлярова (рускамоўнага паэта) пісаліся цэлыя артыкулы. Соф’я Шах была тады досыць, паўтаруся, вядомая і тварыла ўжо цэлыя вянкі санетаў і нават вянкі вянкоў санетаў, чым, безумоўна, развівала нацыянальную літаратуру.
 
Што ж мы бачым цяпер, праз 18 гадоў? А тая ж Соф’я Шаш піша ўжо дыптых вянкоў санетаў і змяшчае ўрывак яго ў “Полымі”. Дзе развіццё, дзе новыя аўтары, спытаеце вы. Няма. Дакладней, з’явіліся на некалькі гадоў, пазіхацелі, але наменклатура іх удушыла, дакладней, асабіста старшыня МГА Пазнякоў за крытыку ўласных твораў іх выгнаў з выданняў, а пустату запоўніў старымі аўтарамі. Аўтары гэтыя, па законах прыроды, павінны быць не нашмат больш таленавітымі за старшыню і кампанію, каб убогасць твораў апошніх не так рэзала вочы.
 
І вось мы бачым Соф’ю Шах з дыптыхам вянкоў санетаў. Нічога дрэннага не меў ніколі да гэтай паэткі. Адзінае што, заўсёды лічыў, што такі занятак не развівае ні філасофскае мысленне, ні вобразнасць, ні мову, а толькі – талент складальніка крыжаванак.
 
Увогуле што хачу сказаць. Калі ты бярэшся за крытыку, то мусіш адкінуць усялякае пачуццё віны і чалавечы фактар, а разглядаць выключна творы, не думаючы, што ты можаш некага скрыўдзіць ці давесці да смяротнай хваробы. Любое жыццё канчатковае. А слова вечнае. І калі нехта ўздумаў займаць плошчу галоўнага часопіса рэспублікі сваімі творамі, то мусіць несці за гэта адказнасць, ведаючы пры гэтым, што цэлая кагорта маладых і таленавітых засталася без друку, без перспектывы і без жыццёвай дарогі.
 
З гэтай прэамбулай і прыступім.
 
Першы верш (санет):
 
* * *
 
У тым жыцці, якога не мінуць,
якое нас заведама чакае,
даўно бацькі ўжо нашыя жывуць, –
ніхто назад вярнуцца не спяшае.
 
А ці магчымасці такой не мае?..
Адкуль нам ведаць?! Мы там не былі.
І быць – даруй, Гасподзь наш! – не жадаем,
нам разам вельмі добра на зямлі.
 
Сярод карцін і кніжак у жыллі,
сярод дажджоў, вятроў у наваколлі…
Ўявіць без нас лугі, лясы, палі –
усё адно што век не бачыць волі.
 
А новае жыццё – як за туманам.
Якое нам ужо наканавана?..
 
Першыя два радкі – банальнасць, прычым выказаная па-мастацку банальна: усіх чакае тое жыццё, і ўсім яго не мінуць. Потым ідзе заезджанае сцвярджэнне, што адтуль ніхто не вяртаецца. Дзе тут паэзія?
 
Другая страфа – тое самае: мальба да Бога, каб не забіраў туды, маўляў, і тут нам добра. Вось уся ідэя верша. І не дзіва, бо аўтарка напісала, можа, тысячу санетаў за жыццё, адкуль узяцца паэтычным і філасофскім адкрыццям?
 
Зрэшты, зарыфмавана добра. Аднак мы не ў крыжаванкі гуляць сабраліся.
 
Далей аўтарка доўжыць вянок:
 
* * *
 
Якое нам ужо наканавана?..
Не дадзена і гэтае ўявіць,
ці ўбачыць па-за плоскасцю люстранай,
ці хоць бы прыкладна яго сасніць.
 
Як і таго не дадзена адкрыць,
хто – першы з нас… Гасподзь святы, пра што я?!
Маё ўжо сэрца, сэрцайка баліць
ад гэтай думкі, нейкай бы дурное.
 
І ўвогуле, ну што гэта такое?!
Ды гэта ж тэма існа не мая!
А мушу ўсё ж, а мушу і пра тое, –
за нас дваіх перажываю я.
 
Хто скажа тут, хто зможа хоць шапнуць:
нас не разлучаць, нас не развядуць?
 
У першай страфе даволі бязглузда сцвярджаецца, што нам не дадзена ўявіць не толькі тое жыццё, але і гэтае, наша. І нават “прыкладна яго сасніць” не дадзена. Во як! Ну што тут каментаваць?
 
Далей усё тая ж нудлівая манная каша пра тое жыццё, якога большасць людзей страшыцца. Ад гэтай думкі ў паэткі “сэрцайка баліць”, а думка гэтая “нейкая” – “бы дурное”,  то бок “быццам дурное штосьці”. Згадзіцеся, гэтая кароткая форма не да месца зусім, бо скарочаная форма “быццам” – “бы” дарэчная толькі ў гутарковай мове, да таго ж паэтка так заблытала рэдактараў, што яны прапусцілі: перад “бы” трэба было ставіць коску.
 
Потым наступная недарэчнасць – “Ды гэта ж тэма існа не мая”. Глядзіце, колькі ў радку непаэтычных, рэзаных слоў – практычна кожнае слова! Што такое “існа”, пры чым яно тут, дзе падобнае сустракаецца ў літаратуры? Анідзе! Але аўтарцы трэба ж плесці “вянок вянкоў”, таму ўжо не бядуй, чытач паважаны, што мы цябе зневажаем. Можаш сплесці такі вянок? Ну дык і не вякай тады.
 
А “Полымя” друкуе, год за годам, дзесяцігоддзе за дзесяцігоддзем слабыя творы прадстаўнікоў Касты, не шкадуючы на гэта старонак, змушаючы пагрозліва дзяржаўным кулаком бібліятэкі падпісвацца на гэтую каламуць.
 
Ды вы чаго там, хлопцы, блёкату аб’еліся ці што – хочацца крыкнуць і рыкнуць. Ды не пачуюць.
 
Выдаліўшы непажаданых крытыкаў з літаратурнага саюза – няўжо Міхась Пазнякоў спадзяваўся, што спыніцца справядлівая крытыка. Не. Ну не ёлупень жа. Гэта звычайная сістэма паводзінаў чалавека, якую ўбіваюць з дзяцінства – ударылася дзіцё аб стол, заплакала, а маці кажа: давай адлупцуем стол; і лупцуюць, і віноўнік пакараны, і дзіцё супакоілася. Зарыўшы галаву ў пясок, старшыня МГА супакоіўся і падумаў, што можа далей лагодна развальваць нацыянальную літаратуру слабымі творамі і аўтарамі, якіх друкуюць у цэнтральных літаратурных выданнях. Ад яго патрабавалася рэакцыя – крытыкуюць, а аргументаў няма, значыцца, трэба паказаць, што крытык некампетэнтны, несправядлівы, некваліфікаваны. Як паказаць? А выключэннем з СПБ, якое па пазнякоўскай указцы здзейсніў прэзідыум. Логіка: усё, што далей будуць пісаць гэтыя крытыкі – поўны неадэкват, бо іх з ганьбай выгналі з саюза.
 
І вось з такім дзіцячым мысленнем савецкага чалавека ў нас бяруцца кіраваць літаратурай.
 
А мы ж паказваем мастацкую слабасць змешчаных у “флагмане” твораў на канкрэтных прыкладах. Як ад гэтага ўхіліцца? Тысячы ж людзей чытаюць і бачаць ваша злачынства, іначай не назаву. Што ж, час пацерпіць, а мы папрацуем.


ЛіМаразм-78

Чалавечнае ў чалавеку

У №9 “Полымя” за 2015 год змешчаны вершы Міколы Шабовіча, сталага аўтара часопіса, дацэнта кафедры беларускага мовазнаўства Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка.
 
У папярэднім артыкуле, дзе разглядаў вершы Соф’і Шах, я гаварыў пра адказнасць чалавека, які бярэцца выступіць у галоўным часопісе рэспублікі са сваімі тварэннямі. Гэта ж, спадары, не проста гульня ў тое, хто каго пераскача ды перагоніць. Публікацыямі мы пішам гісторыю беларускай літаратуры і проста Гісторыю. І калі аўтар выстаўляецца на такой віднай трыбуне, ён, пэўна ж, хоча атрымаць нейкі водгук на свае творы, быць заўважаным, падвысіць самаацэнку, што ёсць не самым заганным чалавечым памкненнем. Але ж чаму аўтар думае, што водгук будзе абавязкова мядовым? Гэта абсурд лічыць, што сама публікацыя ў “Полымі” ёсць знакам якасці для аўтара і твора. Нашы даследаванні – а гэта амаль восем дзесяткаў артыкулаў – паказалі, што гэта далёка не так, што ў “Полымі” друкуюць па карпаратыўных, узаемавыгадных і статусных меркаваннях, а мастацкае даўно адышло на другі план, калі ўлічыць, якія вычварныя ляпсусы робяць рэдактары.
 
Таму, спадары шаноўныя, выставіліся ў акадэмічным часопісе, значыць, гатовыя да любой, самай непрадказальнай рэакцыі крытыкаў, значыць, псіхалагічна падрыхтаваныя ўсё стрываць.
 
Мікола Шабовіч часткова належыць да так званай літаратурнай наменклатуры, а часткова не – бо ў размеркаванні дабротаў амаль не ўдзельнічае. Аднак аўтарытэт і сувязі мае. Дый чалавек, відаць па фота і па вершах, камунікабельны. Фаліянтамі яго тэксты не выдаюць, але вершы рэгулярна друкуюць. А паколькі Мікола Шабовіч займае адказную пасаду, то яму сорамна было б (найперш перад выхаванцамі) выступаць у цэнтральным часопісе з кепскімі, а то і непісьменнымі вершамі. І трэба сказаць, што Шабовіч марку трымае. За амаль дваццаць гадоў я не чытаў у яго слабых вершаў; былі моцныя, амаль шэдэўральныя, былі звычайныя, прахадныя, але кепскіх не бачыў. Ну гэта на мой густ і ён можа не супадаць з густам астатніх.
 
Вось і ў гэтай публікацыі Шабовіч трымае ўзровень. На невялічкіх хібах, як і на паэтычных вышынях, мы зараз спынімся.
 
Эй, дождж, ты не спі, прачніся!
Эй, сонца, суціш прыгрэў!
Няхай праліецца з высі
Вады выратоўны спеў!
 
На мой погляд, выдатна. Шабовіч, выхадзец з вёскі, арганічна адчувае мову, асабліва калі апісвае прыроду. “Вады выратоўны спеў” – лепш не прыдумаеш. Паэт здолеў апець спякоту, калі ані грыбоў, ані аддухі. А меланхолік бы не парадаваўся і цудоўнаму надвор’ю, знайшоўшы прычыну атруціць настрой сабе і блізкім. Увогуле, паэт – гэта стан душы, унутранае сонца, якое асвятляе сабой наваколле. Калі ж паэт падае, дэградуе як паэт – ён упадае ў маркоту і сее вакол сябе смерць. Такіх прырода звычайна прыбірае з зямлі як непатрэбных. Бо чалавек народжаны для жыцця, а слова, дадзенае паэту, мае вялікую як стваральную, гэтак і разбуральную сілу.
 
У Міколы Шабовіча праз усю творчасць праходзіць лірычная, любоўная тэма, ён пастаянна звяртаецца да жанчыны, гераіні сваіх сноў, мараў і, можа, рэальнасці. І гэта нармальна для мужчыны – імкнуцца да жаночага пачатку Сусвету, такі закон, зноў жа, прыроды. Паўнавартасны чалавек толькі тады, калі ў пары з другой палавінай. Таму жанчына і прырода – гэта дзве асноўныя гераіні твораў Шабовіча.
 
І дакранацца вуснамі да вуснаў…
Так матылькі трапечуць ля агню…
У гэты век выродліва-распусны
Як захаваць пачуццяў чысціню?!
 
Адзінае, з чым бы я тут паспрачаўся – не ў самы горкі век мы жывём, так вольна і сыта, як цяпер, беларусы не жылі ніколі. Маю найперш на ўвазе свабоду напаўнення сваёй душы, свабоду доступу да інфармацыі ды адносную свабоду самавыражэння і выказванняў. Менавіта гэты час патрабуе актыўнага дзеяння, бо ніколі яшчэ фортка свабоды не была расхінутая нам так шырока.
 
Што мне не спадабалася ў гэтай падборцы? А толькі словы, якія тварыў сам паэт і якія выглядаюць, па-першае, какетліва, а па-другое, парушаюць мелодыку верша і яго якасць.
 
Адпачуццёвіць сэрцабой,
Як быццам лес адлістападзіць.
Мы зноў спаткаемся з табой
Адно другому штось парадзіць,
 
Словы выпрацоўваюцца народам, прыродай – гадамі, таму гуляць у словы не варта. Кожнае слова мае сваю энергію, якую можна павярнуць я на карысць, так і супроць чалавека.
 
Дзе дождж імкнуўся астудзіць
Узлетуцененыя душы.
Наіўны дождж! Ды што рабіць —
Стаялі мы, нібы пад душам.
 
Або:
 
І не таму, што ўсё ўжо выстыла, —
Яшчэ агменіць пачуццё.
Мы не адну разлуку выстаім,
Калі дазволіць нам жыццё.
 
Гэтых слоў зашмат. А па мне, дык лепей бы іх зусім не было, бо публікацыя ў “Полымі” мае такую асаблівасць, што студэнты і проста аўтары пачнуць пераймаць гэтыя “прыгожыя” словы, а потым сам жа Шабовіч будзе ім ставіць двойкі, а рэдактары выганяць з кабінетаў.
 
Увогуле ж, паэзія Міколы Шабовіча жыццесцвярджальная, а значыць, карысная для беларускай літаратуры. Ён здолеў застацца маладым у душы, што вельмі няпроста ў літаратурных варунках. Вершамі ён і сам лечыцца ды сілкуецца і лечыць астатніх. Прыгожае народнае слова не можа не зачапіць чалавечнае ў чалавеку.


ЛіМаразм-79

З пустога ў парожняе

Надыходзіць год малпы, што абяцае не менш багатае на літаратурныя метамарфозы жыццё, чым у годзе сёлетнім.
Мы паспрабуем падвесці вынікі зробленага. Год адметны для мяне тым, што я здзейсніў даўнюю мару – напісаць твор пра тое, што насамрэч адбываецца ў беларускай літаратуры, паказаць яе выварат, тое, пра што шапочуць у курыльнях і абураюцца па тэлефонах, але голасна сказаць баяцца. І баяцца нездарма – літаратурныя генералы пісаць творы не навучыліся, але караць сваіх падначаленых так, каб дым з аднаго месца валіў, умеюць здорава.
Ідэя рубрыкі “ЛіМаразм” завітала да мяне пасля пакутлівых пошукаў формы ў сярэдзіне студзеня, і я адразу ўзяўся за справу, разумеючы, што час губляць нельга, інакш хутка згубіш галаву. Я разумеў, што акрамя мяне такое даследаванне на сённяшні дзень ніхто не возьмецца рабіць, а акрамя Аляксандра Новікава ніхто, канешне ж, не стане публікаваць. Да таго ж сайт “літкрытыка” вельмі актыўна наведваецца беларусамі, раўніва адсочвае яго кіраўніцтва СПБ, а значыць, гаварыць мы будзем не ў пустату.
Пачынаючы працу, ніколі не думаў, што колькасць артыкулаў дойдзе за год да васьмідзесяці, а ў кнігах гэта было б – добрых два тамы. Але ж праца мяне зацягнула, заахвоціла. Менавіта таму, што рэчаіснасць перасягнула ўсе мае самыя смелыя прагнозы. Стан рэчаў аказаўся не проста благім, а вельмі благім. Дагэтуль я чатыры гады сачыў за выданнямі холдынгу павярхоўна і выказваўся ў асноўным інтуітыўна. Крытыкуючы на сайце выданні, я пастаянна задаваў сабе пытанне, а ці не куражышся ты, ці не ўзводзіш паклёп, не нагаворваеш на людзей проста таму, што сам перастаў там друкавацца? Цяпер з лёгкім сэрцам мушу сказаць – гэта не быў паклёп. Рэчаіснасць, паўтаруся, аказалася нашмат жахлівей.
Пры гэтым мы разглядалі толькі тыднёвік “ЛіМ” і часопіс “Полымя”. Коратка скажу, чаму я не траціў сілы на “Нёман” і “Маладосць”. “”Нёману” ўжо не паможаш, ён даўно стаў, так бы мовіць, адстойнікам грамадскай думкі, гэтакім блатным месцам, дзе не цураюцца ніякіх тэкстаў, абы чалавек быў патрэбным. З другога боку “Нёман” – гэта месца публікацый для прадстаўнікоў Касты, якімі б бесталковымі публікацыі ні былі, гэта акенца, дзе папросту атрымоўваюць ганарары. “Маладосць” жа стала рэзервацыяй для маладых літаратараў, месцам з якога яны ніколі не выйдуць, бо творы іх не аглядаюцца крытычна ні ў “ЛіМе”, ні ў “Полымі”. У “Полымі” ж ім не быць аніколі – бо верхавіна Касты парашыла там друкаваць толькі эліту, гэта значыць шматлікіх рэдактараў і сілавікоў ад СПБ. Гэта значыць, будзь ты хоць Львом Талстым, які прыцёгся б са сваім Шэдэўрам у 35 гадоў прасіць публікацыі, яму б такога выспятка нападдалі, што бясцэнныя старонкі развеяліся б ветрам па ўсім горадзе і ніколі сабранымі не былі. З другога боку, хваліць маладых пісьменнікаў у дадзенай сітуацыі – галаўны боль для саміх маладых пісьменнікаў; ведаючы зайздрослівасць і помслівасць бяздарнасцяў, што сядзяць цяпер пры кармушках, яны абавязкова перакрыюць кісларод таленту – то бок, з’явіўшыся адзін раз з таленавітым творам, ты назаўжды канеш у Лету. Памятаю, як гадоў семнаццаць таму Навум Гальпяровіч узахлёб хваліў, прадзюсіраваў маладога паэта Паўла Гаспадыніча. Але прайшлі гады і гады. Дзе той Гаспадыніч? А Навум Гальпяровіч, нягледзячы на паважаны ўзрост, у літаратуры яшчэ як ёсць! Бо мае падпоркі ў выглядзе пасады і сувязяў.
Пішучы рубрыку, я вельмі хутка навучыўся распазнаваць за лімаўскімі лозунгамі рэальную сутнасць рэчаў. Прыкладам, рапартуюць нам ад СПБ (ледзьве не штотыдзень) аб прыняцці новых сяброў у свае шэрагі. А я бачу – для галачкі, гарматнае мяса, за якім будуць хаваць сваю мамону генералы, то бок карміцца з бюджэту. У міністэрства рапарт – ад міністэрства грошы: сабе на зарплату, на ганарары, на прэміі. А што ж застанецца прынятым, гэтым маладым рэкрутам? А… ну публікацыя вершаў раз на тры гады ў “ЛіМе”. Не жартую, бо Міхась Пазнякоў, неяк удушваючы маю аповесць у “Нёмане”, прамым тэкстам казаў, што аповесць – гэта не мой статус, а вось каб я прынёс апавяданне, то праз тры гады (бо такая чарга) яго б можна было апублікаваць! Як паказала рубрыка, частата з’яўленняў самога бравага старшыні МГА СПБ у “ЛіМе”, “Нёмане” і “Полымі” далёка не раз у тры гады. Ледзьве не штотыдзень з’яўлеецца гэта цудоўны паэт то там, то сям, улічваючы яго кнігі за бюджэтны кошт. Даследаванне маё паказала, што Пазнякоў вельмі дарагі для бюджэту, а на выхадзе ад яго дзяржава атрымоўвае нейкі мізер. Глядзіце самі: “ЛіМ” пастаянна рапартуе аб шматлікіх вечарынах, што арганізоўвае Пазнякоў. Але ж гэта помпа, шуміха, паказуха, якая ніяк не ўплывае на развіццё літаратуры. Узровень твораў у “ЛіМе” і “Полымі” вельмі слабы і няўхільна каціцца ўніз. А маладыя літаратары максімум што атрымоўваць ад СПБ – гэта магчымасць адрапартаваць аб сваіх творчых набытках, то бок кнігах, выдадзеных за ўласны кошт, якія пры канцы года Пазнякоў уключыць у свой рапарт як уласнае дасягненне! Мала таго, СПБ, адрапартаваўшы, і пальцам не паварухне, каб гэтыя выдадзеныя за грошы аўтараў кнігі неяк прапагандаваліся, распаўсюджваліся, прадаваліся. Інтарэс СПБ да гэтых кніг губляе роўна ў тую секунду, калі рапарт пойдзе ў міністэрства.
Такая, сябры, рэальнасць. І нам трэба з ёю лічыцца, каб змяніць яе да лепшага, а не лунаць у святочных лозунгах ад СПБ.
Далей. Вось, пазначыў Мікалай Чаргінец гадоў дзесяць таму, што асаблівую ўвагу трэба ўдзяліць развіццю літаратурнай крытыкі, прычым крытыкі канструктыўнай. Але давайце расшыфруем, што такое канструктыўная крытыка? Нейкі каварны тэрмін. Напэўна, такая якая не робіць аўтару балюча? Або такая, якая празрыста яго не ўсхваляе? Тэрмін, такім чынам, аказаўся такі хітры, што прывёў да наступнага – “воз і цяпер там”. Гартаючы нумар за нумарам “Полымя” за сёлетні год я жахаўся поўнай адсутнасці крытыкі, яе замяніла літаратуразнаўства і краязнаўства. Дык гэта яшчэ што: “ЛіМ” які першае дзесяцігоддзе новага веку славіўся сваёй крытыкай ўхітрыўся таксама поўнасцю яе пазбыцца. Рубрыку “крытыка” сталі замяняць рубрыкі “юбілеі”, “інтэрв’ю”, “памяць”, “літаратуразнаўства” і г.д., а тое што ішло такі пад рубрыкай крытыка – на 90 адсоткаў ёй не з’яўлялася, бо там пісалі вельмі асцярожныя і вымуштраваныя страхам 2-3 крытыкі, супрацоўніцы таго ж “ЛіМа”. То бок на крытыцы, а значыць, на развіцці літаратуры, СПБ паставіў тлусты крыж.
Чаму, скажыце, так баяцца яны справядлівай крытыкі? А таму, што тады пахіснуцца самі ўстоі Касты, заснаванай на бязбожнай хлусні, усе гэтыя рэдактары разных масцей і старшыні, якія кормяцца з дзяржаўнага карыта, выдаюць свае фаліянты, атрымоўваюць ганарары і прэміі. Згадзіцеся, калі нехта справядліва пахваліць не члена Касты, то ў міністэрствах можа ўзнікнуць справядлівае пытанне: чаго хваляць адных, а творы другіх выдаюцца фаліянтамі? Згадзіцеся, пытанне непажаданае. Таму, каб існаваць Касце, выданні павінны адстойваць яе інтарэсы. Гэта калі не справядліва, то прынамсі лагічна. І таму, зайшоўшы на стайт Нацыянальнай бібліятэкі, мы ўжо не будзем так шакіраваны, як аўтар гэты радкоў, калі ўпершыню пабачыў, што за апошнія гады старшыня МГА СПБ Міхась Пазнякоў выдае ад 2 да 7 кгіг у год за дзяржаўны кошт! Ну навідавоку ж выкарыстанне свайго службовага становішча. У мяне, на той час сябра СПБ, які апублікаваў у “Полымі” тры раманы (Пазнякоў ніводнага), кучу аповесцяў у “Маладосці”, на творы і нават творчасць увогуле якога пісалася грунтоўная крытыка самымі паважанымі крытыкамі – за ўсё кар’еру была выдадзена адна кніга ў мяккай вокладцы, за якую мне фактычна не выплацілі ганарар, тады як самі прадстаўнікі Касты яго паспяхова атрымоўвалі. Гэта мінімум выкарыстанне свайго службовага становішча прадстаўнікамі касты і ў прыватнасці Пазняковым, а максімум – нахабства і подласць.
Ну ладна, можа творы самога Пазнякова сталі такімі геніяльнымі, што дзяржава ўзялася іх шчодра аплачваць. Палез я ў рубрыцы іх даследаваць – творы аказаліся па-мастацку не проста пасрэднымі, а слабымі, што на канкрэтных памылках і ляпсусах я паказаў у рубрыцы. Я к вы думаеце, як адрэагаваў старшыня МГА СПБ на маю канструктыўную крытыку? Спыніў свае публікацыі ў выданнях холдынгу і стаў працаваць над словам? Не. Перастаў смактаць у дзяржавы грошы на свае фаліянты. Не. Пакаяўся публічна і сышоў з пасады як духоўны банкрут? Зноў не. Ён сабраў псіхалагічна падуладны яму прэзідыум СПБ, які па яго ўказцы, запалоханыя, выдалілі мяне з шэрагаў СПБ з фармулёўкай, якую я дагэтуль не ведаю. Дый яна мне не патрэбная. Бо здатны бачыць сутнасць рэчаў за абгорткаю, я заўсёды б прачытаў сутнасць – не смей замінаць Пазнякову жыць добра.
Але прырода заўсёды супраціўляецца злу і ліха без дабра не бывае. Застой у літаратуры справакаваў паспяховае існаванне сайта “літкрытыка”, заснавальнік якога таксама быў выдалены з СПБ за прадэклараваную старшынёй СПБ Чаргінцом так званую канструктыўную крытыку! На сайце, актыўна працуюць усяго тры аўтары, уключаючы і Ірыну Шатыронак. Дык вось – і яна таксама была выдалена СПБ са сваіх шэрагаў і менавіта за канструктыўную крытыку! Чаго дабіўся Пазнякоў і К гэтымі выдаленнямі? Ну магчымасцю раскашаваць на бюджэтных грошах, пераліваючы з пустога ў парожняе, – гэта само сабой. А другі бок медаля – ён дабіўся ўзмацнення крытыкі ў свой адрас і ў адрас такіх як ён магільшчыкаў жывога слова. Такія вось хітрыя ў прыроды законы – дзеянне спараджае супрацьдзеянне.
На гэтым, бадай, скончым. Падводзіць рахункі можна доўга, але ўсё ўжо сказана і яшчэ будзе гаварыцца ў рубрыцы “ЛіМаразм”, якую настойліва рэкамендую чытаць тым, хто хоча ведаць рэальны стан рэчаў у нацыянальнай літаратуры, а не яе святочную абгортку, не гэтыя пацалункі ўзасос сакратароў, калі яны ўручаюць адно аднаму літаратурныя прэміі. Рубрыка пісалася знарок у вострай сатырычнай форме, бо няма страшнейшай зброі для цемрашалаў, як гумар.


ЛіМаразм-80

Без галоўрэда

Адгарнуў я першую старонку №8 часопіса “Полымя” і абамлеў: “намеснік галоўнага рэдактара Мальчэўская Алена Аляксандраўна”.
І не тое здзівіла мяне, што пісьменніцы з такім прозвішчам я не ведаю, а тое, што галоўны літаратурны часопіс рэспублікі перабывае без галоўрэда. А калі намеснік галоўнага рэдактара не пісьменнік – то як ён будзе адбіраць творы да друку? Па якіх крытэрыях. Але пачытаўшы старонку далей, убачыў, што рэдкалегія часопіса багатая літаратурнымі зубрамі, улучаючы акадэміка Гніламёдава. Вось яны і будуць указваць, каго і ў якой колькасці ставіць на друк.
Неяк прысніўся мне страшны кашмар, што я здуру падаў свой раман у адзін з часопісаў холдынгу. Дык напалоханая маім іменем адпіска прыйшла ў гэты ж дзень! І сапраўды – кашмар пасылаць сваё тварэнне туды, дзе галоўныя рэдактары не з’яўляюцца пісьменнікамі, а начальнік холдынгу – краязнаўца.
Адразу скажу, што амаль усе (а што тычыцца мастацкай часткі часопіса – дакладна усе) аўтары ёсць прадстаўнікамі так званай Касты жрацоў нацыянальнай літаратуры. Усе пры пасадах і з рэгаліямі. Засумняваўся я быў у Дзітрыі Пятровічу і Вользе Гапеевай – але прачытаўшы іх біяграфіі, такія сумненні адпалі. Дзмітрый Пятровіч мне запомніўся тым, што то ён піша прысвячэнне ў вершах Міколу Шабовічу, то Мікола Шабовіч піша дарагому сябру Пятровічу прысвячэнне. Такая ў людзей узаемапавага і ўзаемалюбоў. Падазрэнне, што Дзмітрый Пятровіч не проста так мільгае на старонках нашых газет і часопісаў узнікла ў мяне даўнавата, а ўзмацнілася ўчора, калі я палез на сайт “Мастацкай літаратуры”, праверыць, каго яны там друкуюць. І сярод кніг Праўдзіна і Шніпа ўбачыў кнігу Дзмітрыя Пятровіча, проза. Ну а канчатковыя сумненні ў мяне адпалі, паўтаруся, вось толькі што, калі прачытаў у біяграфіі яго рэгаліі. Не палянуюся прывесці іх чытачу.

Пятровіч Дзмітрый Леанідавіч нарадзіўся 29 красавіка 1971 года ў г. Заслаўе Мінскай вобласці. Скончыў музычна-педагагічны факультэт (1996), факультэт беларускай філалогіі і культуры (2009), а таксама магістратуру (2011) пры Беларускім дзяржаўным педагагічным універсітэце імя Максіма Танка. Працаваў настаўнікам, вядучым стылістычным рэдактарам газеты «Звязда». Зараз — вядучы рэдактар выдавецтва «Мастацкая літаратура».
Аўтар кніг паэзіі «Белая квецень кахання» (першае выданне — 2001, другое,
дапоўненае — 2013), «Адзіноты пажоўклыя лісты» (2014), прозы — «Белая Жанчына» (2012). Сябра Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Лаўрэат прэміі «Залаты Купідон» (2013).

Аўтар, згадзіцеся, не такі малады, як сведчаць яго фотакарткі, і далёка не такі просты, бо калі вы будзеце нервова патрабаваць вядучага рэдактара “Мастацкай літаратуры”, то вам – да яго. Ну і спытайцеся заадно, чаго яго кнігі выходзяць у гэтым праслаўленым выдавецтве, а не вашы.

Ну і паэтэса Вольга Гапеева – летуценны прыгожы фотаздымак дзяўчыны. Але аўтарцы ўжо за трыццаць і яна таксама не з вуліцы ўзятая.
Чытаем:

Гапеева Вольга Міхайлаўна нарадзілася 5 студзеня 1982 года ў Мінску. Скончыла Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт (2004). Кандыдат філалагічных навук, дацэнт МДЛУ. Аўтар кніг «Рэканструкцыя неба» (2003), «Няголены ранак» (2007), «Метад муаравых крэсак» (2012), «Прысак і пожня» (2013), «(в)ядомыя гісторыі» (2013), «Сумны суп» (2014). Стыпендыятка міжнародных літаратурных праграм для пісьменнікаў і перакладчыкаў (Германія, Аўстрыя, Латвія), удзельніца міжнародных літаратурных фестываляў (Літва, Славенія, Германія, Чэхія, Латвія і інш.). Творы Вольгі Гапеевай перакладаліся на англійскую, нямецкую, польскую, македонскую, чэшскую, літоўскую і латышскую мовы. Лаўрэат прэміі «Залаты апостраф» (2010), пераможца конкурсу дзіцячай літаратуры імя Янкі Маўра (2013), пераможца прэміі «Кніга года» (2015).

З гэтых кароткіх звестак бачна мінімум тое, што чалавек сацыяльна актыўны.
Я пакуль не бяру мастацкую якасць вершаў Пятровіча і Гапеевай, з якасцю мы будзем разбірацца асобна. Я звяртаю ўвагу грамадства і начальнікаў літаратуры, што ў міністэрствах, што “Полымя” выруліла на абсалютна тупіковую (як паказвае гісторыя сусветнай літаратуры) галіну адбору тэкстаў да друку – аўтар павінен прад’явіць свае званні. Гэта ўжо прывяло да таго, што ў часопісе літаральна за чатыры апошнія гады рэзка ўпаў узровень мастацкіх тэкстаў і ўдо дужаецца з піянерскай “Зоркай” савецкіх часоў. І пытанне – дакуль гэты гвалт над літаратурай будзе доўжыцца? – пакуль завісае ў паветры.

Распачынае нумар доўгі раман Людмілы Рублеўскай. Кажу без усякай насмешкі, бо, паглядзеў, раман будзе доўжыцца тры нумары, займаючы прыкладна па 50 старонак у кожным нумары, што ёсць для раманаў, у прынцыпе, нормай. Выключэнне, памятаю, рабілі для Ўладзіміра Дамашэвіча, калі друкавалі яго раман на 4 (чатыры) нумары да 80-годдзя пісьменніка.
Думаю, гэта таксама прыкмета часу, што Людміла Рублеўская стала публікаваць свае раманы ў “Полымі”, тады як раней – заўсёды ў “Дзеяслове”. Наменклатура, у сувязі з эканамічнай сітуацыяй, ушчыльняе свае шэрагі, каб выжыць – і ўжо не да гульняў у дэмакратыю, і, магчыма, пісьменніцы было прад’яўлена нешта накшталт – “або ты з намі, або супраць нас”. Агульны прынцып цяпер такі – усе невялікія грошы, што выдзяляе на літаратуру дзяржава, не павінны выцякаць у якасці ганарараў за межы Касты. Спрацоўвае дарвінаўскі адбор і закон выжывання.
Памятаю, у сярэдзіне мінулага дзесяцігоддзя да раманаў Людмілы Рублеўскай узнікалі крытычныя прытэнзіі кшталту, што не ўсё псіхалагічна выверана, не ўсё падобнае на рэальнае жыццё. Ну дык пісьменніца і падстрахавалася – называе свае раманы фантасмагорыяй. Гэта, прынамсі сумленна.
А вось Уладзімір Гніламёдаў, які з’яўляецца ў чарговай іпастасі ў любімым сваім часопісе – лічыць, што піша актуальную рэалістычную прозу, дужа патрэбную грамадству. Інакш з чаго яго эпапею друкавалі пятнаццаць год запар? Гэтым разам артыкул пра раманную серыю, якая даўно перасягнула па колькасці старонак “Вайну і мір”, называецца ўрачыста: “Падзеі Першай сусветнай вайны ў раманнай хроніцы Уладзіміра Гніламёдава. Пачатак”. Заўважым, што гэта толькі пачатак(!), і заўважым, што аўтарства артыкула не мае ніякага значэння за магутнай постаццю Гніламёдава. Прынамсі аўтара нам не ўказваюць.
І каб даведацца, хто будзе чарговы раз славіць плённага акадэміка, мы лезем на старонку 129. Оба-на! Дык гэта ж даўні персанаж “ЛіМаразма”, навуковец Яўген Гарадніцкі, які быў злоўлены мной на тым, што ўжо безапеляцыйна славіў літаратурных генералаў на старонках “ЛіМа” – і Міхася Пазнякова, і таго ж Уладзіміра Гніламёдава. Лезу ў архіў рубрыкі, чытаем:

“…знакаміты раманны цыкл У. Гніламёдава”, “КПЗБ і яе асобных сяброў. Аднак тэматыка гніламёдаўскіх раманаў усё ж такі значна шырэйшая і звернута перш за ўсё да гуманістычных каштоўнасцей агульначалавечага кшталту”, “Уладзімір Гніламёдаў, перакананы гуманіст, на баку дабра і праўды, а значыць, – на баку сваіх герояў, для якіх гэтыя каштоўнасці маюць першаснае значэнне”.

Гэта вытрымка з “ЛіМа”. Але перанёсшы сябе ў “Полымя”, навуковец не мяняе свой пафас:

“…Стыль прозы У. Гніламёдава своеасаблівы. Яго адметнасць праяўляецца на ўзроўні фразавай пабудовы, інтанацыйнага ладу, сінтаксісу. Чытаючы гніламёдаўскія раманы ў храналагічнай паслядоўнасці непаспешліва разгортваемага аповеду, звяртаеш увагу на тое, што фразы, з якіх ён складаецца, гучаць лёгка, разгоніста. Яны не абцяжараныя празмерна сінтаксічнай складаназалежнасцю, грувасткімі спалучэннямі перыядаў. Яны сціслыя, лаканічныя, як бы сувымерныя з тым запасам паветра, якое патрабуецца для аднаго выдыху. У гэтым бачыцца вялікая мэтазгоднасць, разлічанасць на доўгую дыстанцыю — каб выявіць цэлую гістарычную эпоху з эпічнай угрунтаванасцю, усебаковасцю ахопу. Калі паспрабаваць пашукаць аналогіі ў галіне спорту, то дарэчы будзе згадаць спартсмена-марафонца, які ашчадна і прадумана размяркоўвае свае сілы на ўсю працягласць дыстанцыі».

Як вам, дарэчы, слова “разгортваемага” ад навукоўца і жраца беларускага слова? Няма такога слова і такой формы ў нацыянальнай літаратуры. У Акадэміі Навук гэтаму не вучылі?
Зрэшты, усё перакрывае і прымушае пра ўсё забыць пафас аўтара, яго трапятанне перад вялікім талентам і вялікім тварэннем Гніламёдава. Тут адпачатку адрынаюцца мізэрныя сумненні ў мастацкай вартасці твора, а нас ім як бы частуюць, як бы далучаюць на нечага смачнага ў плане эстэтычным, духоўным. Мы павінны стаць на калені і ўразумець уласную мізэрнасць. А потым кінуцца ў бібліятэкі, узяць часопісаў трыццаць “Полымя” з публікацыямі Твора – і чытаць, чытаць, чытаць, каб хоць трохі пазбыцца сваёй бесталковасці.
Дзівосны пафас Яўгена Гарадніцкага заўсёды абуджаецца ў ім, калі гаворка ідзе пра літаратурных генералаў, трымальнікаў пасад, сілавікоў беларускай літаратуры. Ён заўсёды аднастайны, гэты пафас. Мяркуйце самі: вось вытрымка з “ЛіМа”, якую прыводзіць “ЛіМаразм-8”: Уладзімір Гніламёдаў і Яўген Гарадніцкі, вядомыя навукоўцы, у прадмове да кнігі пад назваю «Прырода. Радзіма. Жыццё (Лад паэзіі Міхася Пазнякова)» напісалі так: «Міхась Пазнякоў — постаць шматгранная ў сучаснай літаратуры: паэт, празаік, крытык, перакладчык, публіцыст; піша ён творы таксама і для дзяцей і, апрача таго, з’яўляецца аўтарам некалькіх лексікаграфічных прац (напрыклад, «Слоўніка эпітэтаў беларускай мовы»). У такой разнастайнасці, аднак, няма раскіданасці і эклектычнасці: у розных паводле роду і жанру творах праглядваецца адзін характар — адкрыты, спакойны, далікатны і зычлівы. І цэласны — пры ўсіх сваіх асаблівасцях і адметнасцях”.
Як вам трыадзіная звязка Пазнякоў-Гарадніцкі-Гніламёдаў?
А цяпер па-сур’ёзнаму: спадары міністры, дакуль нас будуць дурыць, чмурыць і разводзіць вашы падапечныя? Дакуль нам будуць гвалтам, цягам пятнаццаці гадоў навязваць нудлівы раман акадэміка, а потым гвалтам прымушаць чытаць на яго хваласпевы ў цэнтральным часопісе, старонкі якога павінны аддавацца сапраўдным літаратурным творам? Або яны нас, гэта трыадзіная звязка, зусім за ёлупаў лічыць? Спыніце, калі ласка, іх баявы маладзецкі запал, пакуль яны зусім не ўвагналі літаратуру ў магілу.
Скажы, спадар чытач, ты б даверыўся хірургу, які злоўжывае алкаголем? З чаго ж ты давяраеш пісьменнікам і крытыкам, якія пагрузлі ў сяброўскіх, чыноўных і карпаратыўных сувязях, якія самі сябе выдаюць, самі пішуць на сябе “крытыку” і выдаюць адно аднаму кнігі?
Глядзіце, каб зусім было зразумела: пераскокваем усяго праз адзін нумар і… сустракаем Яўгена Гарадніцкага ўжо ў іпастасі паэта! На старонцы 76 пачынаецца падборка яго вершаў. Але найперш прачытаем біяграфію аўтара:

Гарадніцкі Яўген Андрэевіч
нарадзіўся 29 ліпеня 1951 года ў мястэчку Ракаў Валожынскага раёна Мінскай вобласці. Працаваў на Мінскім заводзе запчастак, у выдавецтвах БДУ і «Вышэйшая школа». Скончыў філалагічны факультэт БДУ (1977). З 1978 года працуе ў НАН Беларусі. Вядучы навуковы супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры. Аўтар літаратуразнаўчых кніг «Думка і вобраз» (1986), «Мастацкі свет беларускай літаратуры ХХ стагоддзя» (2005), «Літаратура як мастацтва» (2014) і інш.  Лаўрэат прэміі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (2013), Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2014).

Я знарок вылучыў тлустым, каб не было сумневу, што паэт працуе ў НАН Беларусі. А цяпер адзін яго верш, для прыкладу:

НАСТАЛЬГІЯ ПА ДАЛЕЧАХ

І тут мне такія адкрыліся далечы, да якіх не дайсці, не даехаць,
І нават не даляцець (гэта лепшая ім ухвала)... Уласна, без гэтага
Пачатковага, адпарожнага, трывала ўсталяванага тут
Існаванне якіх-небудзь далечаў наогул больш чым сумнеўна.
Адкуль жа ім тады адкрывацца? Хто прызнае іх за далечы,
Без іх відавочнай і кранальнай недасяжнасці? Засмужваецца
Погляд, бы парушынка патрапіла нейкая ў вока. Немагчыма
Занадта доўга ўглядацца туды, дзе так завабліва, так самааддана
Разгортваецца невымоўная пространь. Яна чакае, але як мне
Адарвацца ад гэтага тут, як пазбыцца яго, пакінуўшы назаўжды?

Па-першае, з чаго Гарадніцкі і рэдкалегія наогул рашыла, што гэта верш? Ніводнай прыкметы вершы, якая б цягнула хаця б на верлібр, “паэзія” Гарадніцкага не мае. Разумею пад гэтым рытм, рыфму, вобразнасць, ці хаця б філасафічнасць найменшую.
Дарэчы, слова “тут” вылучыў тлустым сам аўтар, надаючы яму нейкае асаблівае значэнне, відаць. Я ж падкрэсліваннем вылучыў два гарбатыя і непісьменныя словы. Гэта каравае “адпарожнага”, якога ніводзін са слоўнікаў ніколі ў сабе не меў, ну і слова “погляд” тут непрыдатнае, бо выкарыстанае ў значэнні “пагляд” ці “позірк”. “Погляд” жа традыцыйна выкарыстоўваюць у значэнні “погляд на рэчы”, “погляд на літаратуру” – як нешта абстрактнае, адцягненае.
Напрыканцы “верша” аўтар як бы хоча адарвацца ад нашага тут, пакінуўшы яго “назаўжды”, але не ведае як. Але ж мы ведаем, што гэта фальш, поза, што гэта яму зусім не патрэбна, бо ён добра і трымала укаранёны сваімі пасадамі і хвалебнымі артыкуламі на акадэміка і старшыню МГА СПБ менавіта тут.

А пытанне маё да чытача ўсё-такі застаецца ў сіле: вы б даверыліся пітушчаму хірургу ці псіхолагу, які сам псіхапат?


ЛіМаразм-81

Калі вымятаецца смецце

Ну што ж, год надышоў. І пераход гэты быў для мяне знакавы: менавіта на гэтым перавале, у некалькі дзён, я развітаўся з многімі сувязямі, якія цягнулі мяне назад. Гэта нібыта прыяцелі, якія звоняць або прыходзяць да цябе раз на год, або блізкія родзічы, якія п’юць тваю кроў гадамі. Засталося вельмі мала сяброў і вельмі мала родзічаў, з якімі не гідкія дачыненні. Перад Новым годам памерла мая старая чорная кошка, якую я вельмі любіў, але якая сімвалізавала мой лёс – дванаццаць гадоў рэзкага пад’ёму па літаратурнай лесвіцы і адначасова дванаццаць гадоў поўнага спаду ў плане сям’і ды здароўя. Чысты ліст жыцця, як бялюткі снег за акном, ляжыць перада мной. І ўжо не страшыць, бо я адчапіў ад сябе баласт, і свабодны, наколькі можа быць свабодны чалавек на зямлі. Нікому нічога не вінен, нічога ні ад каго не патрабую.
 
Хацелася б, каб і літаратура наша прайшла такую ж кропку біфуркацыі, калі б кардынальна змяніўся напрамак яе развіцця, калі вяртанне да старога закасцянелага немагчыма. Каб адчапіла яна баласт усіх гэтых чынадралаў, сабакевічаў, чычыкавых, што гандлююць мёртвымі душамі і прадаюць жывое слова і чужыя таленты за свае званні ды прэміі. Калісьці гэта непазбежна здарыцца. Але калі? Усяму свая чарга.
 
Мы, безумоўна, будзем працягваць разглядаць на канкрэтных прыкладах ды імёнах стан сучаснай, так бы мовіць, афіцыйнай літаратуры. Бо менавіта “афіцыйная” літаратура пнецца прадстаўляць народу нашы набыткі, выдаваць чорнае за белае, пускаць пыл у вочы ці заляпляць іх пяском. Як паказалі нашы даследаванні апошняга года – амаль усё там падман, усё шыецца белымі ніткамі. Гэта як у войску савецкім – ёсць законны статут, а ёсць дзедаўшчына, зямляцтва. І ўсе разумеюць, што большасць часцей жыве не па статуце, але ўсіх гэта задавальняе, акрамя маладых салдатаў, першы год службы якіх ператвараецца ў суцэльнае пекла. Так і ў літаратуры нашай аналаг дзедаўшчыны – наталенне амбіцый літаратурных генералаў, а зямляцтва – сямейныя і роднасныя сувязі. І так было тут заўсёды, а па-іншаму яны жыць не ўмеюць. Усе адно аднаму хлусяць у вочы, а праўда гаворыцца толькі блізкім сябрам за чаркай ды ў тэлефонных плётках. Нават у інтэрнэце пісаць такое небяспечна, таму і хаваюцца за псеўданімамі – “вушасты”, “Валеры” ды інш., бо інакш як узмахне “старшыня” старэчай магутнай рукой і ачухаешся ты ўжо ў шпіталі без вока. Таму – крывадушнасць, хлусня сталі спосабам рэальнага выжывання. І хто гэта зменіць хоць трохі да лепшага, як не мы, літаратурныя крытыкі? Сама праўда з неба не падае, за яе трэба змагацца, вычышчаючы смярдзючыя стайні ды праветрываючы памяшканні ў рэдакцыйных пакоях.


ЛіМаразм-82

Усё магчыма, калі захацець

У №8 часопіса “Полымя” мінулага года прадстаўлена падборка вершаў Дзмітрыя Пятровіча, цяпер вядучага рэдактара “Мастацкай літаратуры”, а раней – вядучым стылістычным рэдактарам газеты “Звязда”. Чалавек закончыў да таго ж музычна-педагагічны факультэт, факультэт беларускай філалогіі і культуры, магістратуру. Але як пісьменніка я яго ўспрымаю як пачаткоўца, таму што гэтае імя прагучала ў мяне зусім нядаўна, калі Дзмітрый Пятровіч стаў рэгулярна з’яўляцца на старонках выданняў холдынгу і выйшла кніга яго прозы ў “Мастацкай літаратуры”. Цяпер вам загадка: з якога часу пачасціліся публікацыі? Тут не трэба гадаць з трох разоў – роўна з часу, калі Пятровіч паступіў на працу ў “Мастацкую літаратуру”. Аднак за мэтра яго далёка не лічаць, бо адшкадавалі ў “Полымі” ўсяго дзве старонкі, значную частку якіх займаюць яго фота і біяграфічныя звесткі. Я ўжо казаў пра ўшчыльненне шэрага наменклатуры – тут акадэмікам месца мала, таму астатнія пацясніцеся! Памятаю, дэбютная падборка маіх вершаў у “Полымі” 2004 года складалася з дзесяці вершаў. Дзмітрыю Пятровічу дазволілі ўсяго чатыры кароценькіх вершаў змясціць.
А цяпер, спадары, не ўспрымайце мае далейшыя словы за прыдзіркі да Пятровіча. Ён мне нічога кепскага не зрабіў, да таго ж кажуць, што чалавек ён цёплы, прыветлівы. Памятайце, што вартую паэзію – прыкладам, як Міколы Маляўкі, Міколы Шабовіча, Міколы Чарняўскага (тры Міколы!) мы адзначалі ў мінулым годзе цёплым словам.
Так часта здараецца, што добрыя музыканты бываюць слабымі паэтамі, а выдатныя паэты – слабымі музыкантамі. Я ведаю прынамсі аднаго чалавека, раўназначна вялікага ў слове і музыцы – булата Акуджаву. У Высоцкага пераважае паэзія, у Візбара – паэзія, у Сергея Нікіціна – музыка, ён наогул выршаў не піша, у Алега Міцяева – сярэдне і тое і гэтае, а ў цэлым выходзіць добра. Не ведаю, як музыкант Дзмітрый Пятровіч, але як паэт ён не цягне на ўзровень “Полымя”, маю на ўвазе прывычны, традыцыйны ўзровень, а не ўзровень перыяду пасля галоўрэда Міколы Мятліцкага.
Глядзіце самі: ужо сама назва падборкі, па-першае, банальная, па-другое, слова “пакрочым” ёсць калькай з рускай мовы, беларускаму вуху яна непрыемная, у класікаў звычайна ўжываецца “пойдзем”, “рушым”. Я шматразова звяртаў увагу ў рубрыцы на гэтыя ляпы, але як вядучаму рэдактару Дзмітрыю Пятровічу на гэта пляваць, гэтак і ўсім рэдактарам “Полымя”. Гэтае слова – паганка, што асабліва ў паэзіі адчувальна.

Прывядзём цалкам першы верш:

ПРАЛЕСКАВАЕ

Тут царства цёплых летніх навальніц,
Язмінава-святочнае зіхценне,
І смак пунсова-сонечных суніц,
І яблыняў зялёнае адзенне.

Тут аглушальна-гучны птушкаспеў,
Што дзень і ноч лунае ў паветры…
І слодыч вуснаў… Быццам неспадзеў
Яго адчуў, бы подых-дотык ветру…

Адразу адзначу, што ва ўсіх вершах Дзмітрыя Пятровіча зашмат здвоеных слоў (якія пішуцца праз злучок). Гэта дысгарманізуе строй верша, прымушае чытача спатыкацца і раздражняцца. Не зусім да таго ж ясна, як язмін можа зіхцець. А вось з яблынь зялёным адзеннем мы згодзімся. “Птушкаспеў” – слова выдуманае, таксама паэтычная паганка. Другі радок другой страфы сапсаваны рэдактарскім ляпсусам – “ў” збівае рытм, брыдзіць увесь верш. А паставіць “у” будзе непісьменна, значыць, другая палова віны ляжыць на аўтару. “Слодыч вуснаў” – паэтычны штамп. Як бачыце, верш аж чарніць ад паэтычных памылак.

Далей:

* * *
Мы пройдземся па набярэжнай Ялты.
Нам усміхнецца сонны Аю-Даг.
Вясёлы месяц — чараўнік і маг —
Падорыць нам сцяжынку.
І напятай

Стралой-лязом падасца гарызонт.
І да яго мы па зіхоткім срэбры
Пакрочым разам.
Наш дзівосны сон

Асветліць пацалунак крымскай цемры.
І эльфаў спеў расквеціць цішыню,
І месяц згасне ў стомленае ночы —
Каб пакланіцца сонечнаму дню…
…А мы кахання сцежкаю пакрочым.

Як бачыце, падкрэсліванняў на адзінку плошчы тут меней, і, па-мойму, вершы атрымаўся трохі лепшым за першы. Тут ёсць адна выдатная знаходка, калі месяц дорыць сцяжынку. На гэтым паэтычныя адкрыцці, праўда, заканчваюцца. Ёсць тут недарэчны зусім, фантазійны “эльфаў спеў, ёсць зацёрты выраз “дзівосны сон”, ёсць памятнае “пакрочым”. Ёсць памылка граматычная “ў стомленае ночы” – у гэтым склоне форма “стомленае” не ўжываецца, вось калі б мы задалі пытанне не “дзе?” (згасне), а “каго?” ці “чаго?”, то гэтую састарэлую гарбатую форму можна б было ўжываць. А “пацалунак крымскай цемры”  – удумайцеся, ну зусім недарэчнасць.

* * *
У жніўні лета дагарае
У разнаквецці летуценняў.
Былога шчасця блікі-цені
У вечаровым сне блукаюць.

Ружова-сонныя аблокі
Ў святле дзівоснае зары
Шукаюць свой Эдэм далёкі,
Каб нам натхненне падарыць,

Каб час лісцёва-завірушны
Наладзіў свята цішыні.
Бо восень не бывае скрушнай,
Калі душой ты — ў летнім дні.

Калі азяблыя чаканні
Аблашчыць сонны снегапад —
Зімовай казцы будзеш рад,
Нібыта першаму каханню…

Верш на ўзроўні верша №2, то бок перасягае верш №1. Выраз “У жніўні лета дагарае” падаецца, відаць, аўтару арыгінальнай знаходкай, бо прыгожы. Але яго чуў разоў 50, таму – гэта ўжо паэтычны штамп, якога варта пазбягаць. Пра здвоеныя словы нічога не кажу, чытач сам іх бачыць вылучанымі тлустым. Аблокі, якія шукаюць свой Эдэм, каб нам падарыць натхненне – занадта пакручаста, грувастка, то бок ім трэба спачатку злятаць у свой Эдэм, а потым вярнуцца сюды і падарыць нам натхненне. Такога ў прыродзе не бывае – аблокі здаля ўжо не вяртаюцца. Сэнсавая недарэчнасць і ў тым, што завірушны час падорыць нам цішыню, бо завіруха гэта найперш рух, тэмп, а не цішыня. “Ў” з працяжнікам таксама не да месца, трэба працяжнік прыбраць як непатрэбны. А вось калі “азяблыя чаканні аблашчыць сонны снегапад” – не заезджана, вобразна, хораша. Напрыканцы верш псуе праславутае “нібыта”, якое павінна ўжывацца ў беларускай мове ў якасці рускага “якобы”, і ніяк інакш. Удумайцеся – “Нібыта(якобы) першаму каханню”.

Непазбежнае пытанне – ці чытаюць рэдактары нашу рубрыку. Або толькі глядзяць на яе як бык на чырвоную матэрыю, адразу раз’юшваючыся і ўспрымаючы як смяротную абразу. А каб чыталі – такіх бы памылак і ляпсусаў на старонкі “Полымя” не праходзіла б. Таму раю ўсё ж прыслухоўвацца да аб’ектыўных заўваг вопытнага крытыка.
Што дадаць да разбору вершаў Дзмітрыя Пятровіча? думаю, у яго ёсць выдатны музычны слых, бо без гэтага музычны факультэт не закончыш. А вось быць паэтам без паэтычнага слыху, аказваецца, у Беларусі магчыма! Прынамсі рэдактары “Полымя” нас у гэтым штораз пераконваюць.


ЛіМаразм-83

Каб толькі не загуляцца

Часопіс “Полымя” №8 за 2015 год адметны сваёй паэзіяй. Там змешчана казахская паэма ў перакладзе Адама Шостака. А вось арыгінальная нацыянальная паэзія прадстаўлена дзвюма старонкамі вершаў Дзмітрыя Пятровіча і дзвюма старонкамі вершаў Вольгі Гапеевай. Гэта значыць, што з усёй 9-мільённая краіны за месяц накапала чатыры старонкі вартых вершаў.  Ну, вартасць паэзіі Дзмітрыя Пятровіча мы разбіралі надоечы. Цяпер паспрабуем ацаніць Вольгу Гапееву, якая дэманструе нам некалькі сваіх верлібраў.
Што такое верлібр – указвае нам Вікіпедыя:

Свободный стих[1][2], верли;бр (фр. vers libre) — в разной степени свободный от жёсткой рифмометрической композиции[3][4] стих, занявший довольно широкую нишу в европейской, в частности — англоязычной, поэзии XX века. Это тип стихосложения, для которого характерен последовательный отказ от всех «вторичных признаков» стиховой речи: рифмы, слогового метра, изотонии, изосиллабизма (равенства строк по числу ударений и слогов) и регулярной строфики[5].

Здаўна людзі захапляліся паэзіяй за яе рытмічны і рыфмаваны строй. Такія вершы запаміналіся цэлымі паэмамі і перадаваліся з вусны ў вусны праз стагоддзі з невялікімі скажэннямі. Успомнім паэмы Пушкіна, напісаныя белым вершам, – прыгажосць, запамінальна, хоць і няма прывязкі да рыфмы.
Доўгі верлібр запомніць складана, дый кароткі – таксама. Таму што гэта, па сутнасці, празаічная нататка, запісаная ў прыблізнай форме верша.
У музыцы, напрыклад, ясна, трапляе спявак у ноты ці не. Ёсць паслядоўнасць розных нотаў – ёсць мелодыя. Дададзены акампанемент у выглядзе паслядоўнасці акордаў, у танальнасць якіх трапляюць ноты, – ёсць музыка.
Свабодны ж верш – гэта, паўтаруся, толькі ўмоўна паэзія, бо асноўныя прыкметы паэзіі адсутнічаюць і знікае магія верша. Адно, што можа выратаваць верлібр – гэта глыбокая, арыгінальная вобразнасць, стрыжнявая ідэя, захінутая алегорыяй. Памятаю, гадоў дзесяць таму я спрабаваў сябе ў верлібры, напісаў цэлую кнігу. Тэхналогія была такая: увечары ці зранку, па абуджэнні, да мяне прыходзіла ідэя, ці сюжэт, які я абдумваў, а потым намагаўся запісаць як алегорыю. Ну і сачыў за фанетыкай, каб тэкст прыгожа гучаў. Потым да верлібра я ахаладзеў, бо перасталі прыходзіць цікавыя сюжэты. А без стрыжня верлібр – суцэльны хаос.
Амаль суцэльным хаосам бачацца мне і вершы Вольгі Гапеевай. Тым больш што яна пагарджае і знакамі прыпынку, зусім ужо зневажаючы чытача.
Першы верш падборкі такі:

* * *
сумятлівая магістраль бязважкіх празрыстых макулінак
заціхае пад раніцу
калі неахвотна расплюшчыўшы левае вока
я засведчу стомленасць парушынак
наша сустрэча таксама недзе была прапісана
канешне не ў кнізе лёсу
хутчэй ў нататніку мойры-лайдачы
што накрэмзала даты і чыслы
пераблытаўшы стагоддзі або імёны
як вынік — абсурднасць здарэнняў і гаваркая мэбля
ў пляме пакінутай сонцам
парэшткі пылу лунаюць у тоўстай палосцы святла
ейны адбітак трымціць на сцяне
а значыцца за акном ёсць рака
а значыцца нехта клапоціцца пра мяне

Гарбатыя, недарэчныя і непаэтычныя выразы я вылучыў тлустым. Хоць трэба зазначыць, што Вольга Гапеева больш чуллівая да прыгожага слова, чым яе сусед па нумары Дзмітрый Пятровіч.
А цяпер, спадары, давайце паспрабуем зрабіць адзін фокус – запішам гэты верш прозай са знакамі прыпынку.  Гэта робім абсалютна законна, бо ніякіх прыкметаў верша аўтарка не прытрымліваецца.

* * *
Сумятлівая магістраль бязважкіх празрыстых макулінак заціхае пад раніцу, калі, неахвотна расплюшчыўшы левае вока, я засведчу стомленасць парушынак. Наша сустрэча таксама недзе была прапісана, канешне, не ў кнізе лёсу, хутчэй – у нататніку мойры-лайдачы, што накрэмзала даты і чыслы, пераблытаўшы стагоддзі або імёны як вынік — абсурднасць здарэнняў і гаваркая мэбля ў пляме пакінутай сонцам. Парэшткі пылу лунаюць у тоўстай палосцы святла, ейны адбітак трымціць на сцяне, а значыцца, за акном ёсць рака, а значыцца, нехта клапоціцца пра мяне.

Запісаўшы так, мы выяўляем, што ўся псеўдамагія верша знікла. Застаўся набор бязладных фраз і няўцямных сімвалаў. Бо калі адбітак палосцы святла трымціць на сцяне, гэта зусім не азначае, што за акном ёсць рака, і тым больш, што нехта клапоціцца пра аўтарку. Лухта, згадзіцеся. Усе вобразы прыцягнутыя за вушы і ёсць не чым іншым, як какецтвам.
Такі “верш” не нясе ніякай нагрузкі – ні мастацкай, ні эмацыйнай, ні філасофскай, ні ідэйнай. Сумятня. Хаос. Разбурэнне парадку. Такая паэзія прыводзіць нармальнага чытача ў эмацыйны ступар, міжволі ўзнікае пытанне – для чаго аўтарка гэта пісала. Бог – гэта парадак, прыгажосць, любоў. Тут – сэнсавая каша, абвяржэнне ўсякага парадку. То бок напрамак – адваротны ад Бога. Ад некалькіх такіх вершаў можна захварэць. А сам аўтар, калі цешыцца імі, спрабуючы вылучыцца сярод іншых паэтаў, таксама можа загуляцца і не заўважыць, як сама яго душа стане хаосам і разбурэннем. Так думаю.
Астатнія тры вершы, калі чытач жадае, хай сам прааналізуе такім чынам.
І што мы маем пакуль у №8 з паэзіі: вершы музыканта, які не валодае паэтычным слыхам, і разбуральныя “вершы” жанчыны з прыгожым фота і цікавымі біяграфічнымі звесткамі. У слова, спадары, нельга гуляць, як у крыжаванку, бо слова здольнае як прыносіць шчасце, так і караць. Хочацца большай адказнасці нават не ад аўтараў – бо гэта іх асабістая справа, як паступаць са сваім жыццём, – а ад рэдактараў, што закліканы прадстаўляць лепшыя ўзоры нацыянальнай паэзіі ў такім часопісе, як “Полымя”.


ЛіМаразм-84

Пернік за публікацыю

На сайце “ЛіМа” сіратліва вісіць №51 за мінулы год. І трэба разумець, што ў гэтым годзе нічога яшчэ не выходзіла.
 
Мы прапускаем звыклыя лозунгі першых старонак і пераходзім непасрэдна да мастацкай часткі, якая традыцыйна павінна складаць ядро тыднёвіка, тое, для чаго ён існуе і за што супрацоўнікі атрымліваюць зарплаты.
 
Паэзія прадстаўлена вершамі Аляксандра Быкава, чалавека мне не знаёмага, але знаёмага, відаць, Міколу Шабовічу, бо другі верш падборкі прысвечаны менавіта яму. “ЛіМ” у адрозненне ад “Полымя” амаль ніколі не змяшчае біяграфічныя звесткі пра аўтараў, таму пакуль незразумела, на якіх жыццёвых сцяжынах перасекліся два паэты – Шабовіч і Быкаў.
 
Што тычыцца агульнага ўражання ад вершаў – тут сапраўды перададзены жывыя пачуцці даволі арыгінальным чынам, гэта не порхаўкі, не рыфмаванкі. Хто памятае наш разбор вершаў апошніх нумароў “Полымя”, то вершы Быкава ў параўнанні, да прыкладу, з вершамі Вольгі Гапеевай – гэта неба і зямля, святло і цемра.
 
Аднак памылак, недарэчнасцяў, недасканаласці не пазбег як аўтар, так і рэдактары і карэктары, якія за гэтым не ўсачылі.
 
Першы верш:
 
***
 
У гэтым свеце кожны за сябе –
Няважна: ён чароўны ці астрожны.
І лёсы зноў губляюцца ў гульбе,
Дзе ў адзіноце застаецца кожны...
 
І, як заўсёды, – недзе там шчыміць,
Як ранак расчынаецца барвовы.
Бо немагчыма, як ні хмур ты бровы,
Дзень першы ўспомніць,
заўтрашні – забыць.
 
Першая страфа бачыцца мне выдатнай, асабліва спалучэнне “г” і “л” у выразе “губляюцца ў гульбе” (трэці радок). Аднак па-філасофску такая дыдактычнасць і адназначнасць напружваюць. Свет лучыцца любоўю, а развальваецца нянавісцю. І тое і другое мае месца быць. Учора, напрыклад, паказвалі, як выратавальнікі замеценых пад Арэнбургам машын ахвяравалі сабой, адзін аддаў абмарожаным людзям пальчаткі і сам потым абмарозіў пальцы, ляжыць у бальніцы. У святле гэтага няслушным, спрэчным выглядае і выраз “у адзіноце застаецца кожны”. Паэт заўсёды павінен ухіляцца ад дыдактыкі, настаўленняў, павучэнняў, аднабаковых сцвярджэнняў. Калі, ясная рэч, ён хоча, каб вершы не канулі ў Лету.
 
У другой страфе зашмат гутарковых “як”, “недзе”, “бо”, якія густатой сваёй псуюць “высокі штыль”, да якога мусіць імкнуцца кожны паэт. Гэта паэтычная коснаязыкасць. І што такое па сэнсе “заўтрашні (дзень) – забыць”? Не разумею, дальбог. Варта сачыць за логікай кожнай фразы. Дарэчы, “няважна” пішацца асобна ў дадзеным кантэксце – “не важна”, так прынята.
 
Другі верш:
 
Міколу Шабовічу
 
Груша голлем змакрэлым
Ледзь варушыць са сну...
Скрэслю аркуш я белы,
Ды ізноўку пачну.
 
Ні зімы табе ладнай,
Ні ружовенькіх шчок.
«А на нашы каляды
Ты прыедзеш, сынок?..»
 
Белы аркуш скамячу,
Ўсё папраўдзе яно.
Голас мроіцца матчын.
Быў нядаўна ж... Даўно.
 
Верш выдатны. Незразумела, праўда, чаму ён прысвечаны Шабовічу. Ну ды ладна. Пачуцці сапраўдныя. Выяўленыя ў сціслай гарманічнай форме. Адзінае, што крыху цярэбіць слых, гэта ціск пад рыфму “скамячу”, тады як насамрэч “скамячу”. І слова “Ўсё”, якое павінна пачынацца з “ў”, калі глядзець па рытме. Калі ж глядзець па граматыцы – то з “у”. І па фанетыцы – таксама з “у”, бо ў пачатку радка “ў” не вымавіць без насілля над галасавымі звязкамі. Дарэчы, чаму “Каляды” з малой літары ў вершы? А “ізноўку” ўжытае выключна для рытму. Па граматыцы “і” тут не мусіць стаяць. Аднак гэта, можна сказаць, дробязі.
 
Верш №4:
 
***
 
                Т. Б.
Зноў студзень пачынаецца з макрэчы,
Няма парадку ў каралеўстве зім...
Ды ранак наш – яшчэ ён не старэчы,
І подых весні ў поглядзе тваім.
 
Яшчэ нас напаткаюць крыгаломы
І ў небе праспяваюць жаўрукі.
І недзе там, за рысай невядомай,
Ізноў тваёй я папрашу рукі.
 
Выраз “няма парадку ў каралеўстве зім” мне падаецца ўдалым. А вось трэці радок – няўдалы: “ды”, “яшчэ”, “ён”, “не” “–“ парушаюць гармонію. Слова “старэчы” выкарыстоўваецца не па сэнсе, бо “старэчы” гэта аналаг рускага “старческий”. «Старческое утро» гучала б, згадзіцеся, забаўна. А ўсё ад таго, што паэты ў нас недасканала валодаюць мовай, не лазяць у тлумачальныя слоўнікі, не працуюць над сабой штодня. Ім найчасцей важны сам факт публікацыі, чым гарманічнасць свайго тварэння.
 
Далей, у кароткім вершы (8 радкоў) чатыры пачынаюцца з літары “і”. Што не ёсць добра. Верш па пяцібальнай сістэме, здаецца, цягне на тройку без плюса, тады як верш №2 падборкі – на моцную чацвёрку. Пачуцці ў вершы №4 перададзены сцісла, у нечым нават элегантна, аднак гэта крыху папсавалі стылістычныя недасканаласці, уключаючы вылучанае мной “недзе там”. Гэты выраз у песні эстраднай, магчыма, быў бы да месца («где-то там за горизонтом» успамінаецца), каб быць вершу самадастатковым – не.
 
Пад вялікай падборкай Аляксандра Быкава, у падвале, туляцца публікацыі дзвюх жанчын, якія, спадзяюся, мы разгледзім пазней. Гэта азначае, што паэту ў рэдакцыі давяраюць і статус у яго немаленькі. Я ж, паўтаруся, разглядаю вершы Быкава ўпершыню, а таму досыць непрадузята. Яны – для мяне бясспрэчна – нашмат перавышаюць па якасці ўзровень вершаў “Полымя” апошняга часу. Бо ў “Полымі” абралі самы заганны і самы тупіковы шлях да развіцця – публікаваць не па мастацкай якасці, а зыходзячы са “значнасці” паэта, з яго мінулых “заслуг”, або адпаведна пасадзе і званням. “ЛіМ”, відаць, яшчэ да гэтага не апусціўся – калі публікацыя робіцца “медалём”, які ганарліва пачапляюць на грудзі і гарцуюць перад публікай.


ЛіМаразм-85

Праца са знакамітымі

И должен ни единой долькой
Не отступаться от лица,
Но быть живым, живым и только,
Живым и только до конца.
         
Борис Пастернак

 Нумар №1 “ЛіМа” за сёлетні год змяшчае шырачэзную падборку вершаў Казіміра Камейшы. Гэта своеасаблівы падарунак на Стары Новы год ад наменклатуры – вершы, самым шчыльным чынам напоўненыя нудой і маркотай. Без чаркі іх чытаць нельга. А з чаркай абазнаны чытач лепш гляне тэлевізар з файнымі дзеўкамі. Таму вершы змешчаны выключна дзеля самога паэта, які гіне з традыцыйнай беларускай нэндзы. Менавіта нэндза стала музай Камейшы ўжо многія гады. Яе ён апявае, ёй пакланяецца.
 
Я неаднойчы разглядаў у рубрыцы вершаваную творчасць Камейшы, а хто не чытаў – знайдзіце на сайце па пашукавіку. Убачыце, што ні тэмы, ні рэакцыя крытыка на вершы паэта – не мяняюцца месяцамі. Хто каго перадужае?
 
Трэба прызнаць, што Камейша выдатна валодае матчынай мовай і руку набіў. Памылак і ляпаў робіць вельмі мала, рыфмы выкарыстоўвае не арыгінальныя, усім вядомыя, на якіх таксама не схібіш. Напрыклад: “пацалункі–пачастункі–рахункі”.
 
Вось як адчыняецца падборка:
 
***
 
Мінула ўсё. Спісалася ў былое.
Пара спускацца ўрэшце на зямлю.
Жыццё – не мёд,
І я не слыў пчалою,
Хоць трутняў не цярпеў і не цярплю.
 
Хай будзе шлях віхлястым,
ды не коўзкім!
Каму я гэту запаведзь бярог?
Дзе той парог, што назавуць
бацькоўскім?
 
Згубіўся ён між тлуму і трывог.
Адплюшчыш неспадзеў аднойчы вочы,
І ўбачыш: там не тое ці не так.
Накрыты стол,
Прысмакаў – колькі хочаш,
Ды ўсё такое горкае на смак!
 
Як дзіўна, што найлепшым
пачастункам
Чыёсьці слова горкае было.
Дзе песні,
Смех,
Дзе ўрэшце пацалункі?
Падводзіць толькі нейкія рахункі –
Не трэба так, напэўна, за сталом.
 
Жыццё – не мёд,
Але частуюць мёдам,
І хваляць, як паэта, пчаляра.
Ну, а ў паэта іншая нагода:
У лес яму, па венікі пара!
 
Спачатку паэт сцвярджае, што ўсё ўжо мінула і спісалася ў былое. А потым, у другой страфе, з надзеяй – хай будзе шлях віхлястым! Далей выкарыстоўвае няправільную форму “гэту” замест “гэтую”. Тое для рытму. Паэтам дазваляецца. У перадапошняй страфе мы даведваемся, што “найлепшым пачастункам чыёсьці слова горкае было”. Як гэта зразумець? Туман. Дарэчы, слова “чыёсьці” занадта грубае, гутарковае для паэзіі. А мой арфограф яго падкрэслівае як памылковае нават. Не, у слоўніку яно ёсць. Таму фармальна – не памылка. Завяршаецца верш даволі пошлай фразай, што яму (паэту) у лес па венікі пара. Так распісваюцца ва ўласнай нямогласці.
 
Зараз, сябры, я парушу завядзёнку і вылучу ў вершы выключна словы і выразы, якія нясуць чытачу негатыў, тое, што паэт перасылае ў нашы душы, каб пагоршыць нам настрой. Я гэта называю эмацыйным вампірызмам.
 
Чаканне
 
У тлуме дзён,
На зломе лета
Душа стамілася сама.
Перабіраў я ўсе прыкметы,
Разгадваў страшных сноў падман.
 
Была бязлітаснаю спёка,
Самлелі студня і рака.
Быў нейкі дзіўны знак звысоку,
Што трэба горшага чакаць.
 
Чакаць, ці выгляне, ці гляне
Той бляск таемны праз туман.
А я даўно пракляў чаканне.
Чаканне – той жа ўсё падман.
 
Ну, дзе ў ім тая насалода?
Што шчасціць – множыцца на сум.
Чакаеш лепшага заўсёды –
Наяве горшае нясуць.
 
Вясковец ці жыхар сталічны –
Усе чакаюць, балазе.
Хай нават не ў чарзе стаіш ты,
Але чакаеш, бы ў чарзе.
 
Сустрэча – тут, а там – расстанне,
Чакае кожны сам свайго.
Мы ўсе залежым ад яго.
Яно ж не многіх ратавала,
Яно не мае забыцця.
Яму жыцця, бывае, мала,
Яно жыве й пасля жыцця.
 
Яно стамляе і нястомкіх,
Гняце рупліўцу й гультая.
Яно жывучае настолькі,
Наколькі сам цярплівы я.
 
Дзе тут віна мая якая?
Я разбяруся сам з віной.
Душа не горшага чакае
І памыляецца ізноў.
 
Як вам? Стала на сэрцы добра?
 
Пытанне, навошта такія чорныя вершы друкуе “ЛіМ”? Што гэта за слова “нястомкіх”? Што гэта за рыфма “туман–падман”? Што гэта за “й” замест “і”? Што гэта за непісьменнае “ізноў” пасля галоснай?
 
Чаму друкуюць? А нельга не друкаваць, і менавіта нельга не друкаваць у версе старонкі.
 
А вось вам чаму:
 
Біяграфія
 
   Нарадзіўся ў сялянскай сям"і. Скончыў завочнае беларускае аддзяленне Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (1970). Служыў у Савецкай Арміі (1963-1966), быў літсупрацоўнікам валожынскай раённай газеты «Працоўная слава» (1967-1968). З 1968 г. – старшы рэдактар на Беларускім радыё, у 1979-1981 гг. працаваў у часопісе «Полымя», з 1981 – у часопісе «Вясёлка». У 1988-? гг. – рэдактар аддзела паэзіі ў часопісе «Маладосць». Пазней працаваў у часопісе «Полымя» і альманаху «Вожык».
 
Творчасць
 
   У рэспубліканскім друку выступіў з вершамі ў 1961 г. Аўтар зборнікаў паэзіі «Восеньскія позвы» (1969), «Мембрана» (1972), «Нектар» (1974), «Тут мае вёсны прычалены» (вершы і паэмы, 1977), «Сябрына» (1978), «Плёс» (1982), «Галоўная вярста» (вершы і паэма, 1985), «Пярэймы дня» (вершы і паэмы, 1988).
   Выдаў кнігі паэзіі для дзяцей «Гаёўка» (1975), «Буслянка» (1985), «Дзятлава кузня» (1987), «Добры дзень, шафёр» (1988) і кнігу прозы «Духмянае дзіва» (1984).
   Перакладаў творы рускіх, славацкіх, і ўкраінскіх пісьменнікаў на беларускую мову.
   Аўтар зборніка лірычных запісаў і мініяцюр «Паміж кубкам і вуснамі» (2010).
 
Прызнанне
 
   Лаўрэат Літаратурнай прэміі СП БССР імя А.Куляшова (1989) за зборнік паэзіі «Пярэймы дня».
   Лаўрэат літаратурнай прэміі «Залаты купідон» (2010).
 
Далей я разводжу рукамі. Бо літаратуру забіваюць не крытыкі, а вось такія мёртвадушныя творы славутых літаратараў.
 
На старонцы №3 “ЛіМа” нам абвяшчаюць падзагалоўкам: “Адзін з прыярытэтаў пісьменніцкай арганізацыі – праца з моладдзю”. Я ж скажу, што адзін з прыярытэтаў каманды крытыкаў на партале “Літкрытыка” – праца са знакамітымі пісьменнікамі.


ЛіМаразм-86

Дабрабыт і нядоля

У №51 тыднёвіка “ЛіМ” за мінулы год змешчаны вершы Таццяны Шурынавай. Я ўпершыню чую гэтае прозвішча. І мяркую, ужо сам факт з’яўлення малавядомай паэткі на такіх пачэсных старонках павінен выклікаць павагу. Бо дасылае шмат хто. А друкуюць зазвычай адных і тых жа. Значыць, рэдакцыі спадабаліся вершы Шурынавай. Паспрабую глянуць на іх непрадузята.


Калыханка для роднай зямлі

Зацiхае шэпат над лугам,
I туман кладзецца ў лагчыны…
Ахiнае вечар утульна
Працай стомленую краiну.

Вецер ёй спяе калыханку,
Прынясе ў хату пах чабаровы,
I тады аж да самага ранку
Ён схаваецца ў цёмных дубровах.

Зорны дождж над возерам пройдзе
Там, дзе лебедзь ранкам купаўся…
Ты нiдзе на свеце не знойдзеш
Лебядзiнага гэткага танца!

Птушаняты ў гняздзе паснулi,
Дым над вогнішчам лёгкі вiецца…
Месяц ходзiць у белай кашулi,
Ён пазней за ўсiх спаць кладзецца.

Верш у цэлым стварае добрае ўражанне. Малюнак паўстае перад вачыма досыць выразны. Краявіды роднай зямлі не пакінулі паэтэсу раўнадушнай. Удалы выраз, па-мойму, пра вецер, які “схаваецца ў цёмных дубровах”. А вось “ахінае вечар утульна” (краіну) – здаецца, слова “ўтульна” залішняе. Бо само слова “ахінае” і нясе пэўную ўтульнасць.
Працягваем. …“працай стомленую краіну” – для калыханкі нягожа, тут ужо газетнымі справаздачамі папахвае. Дысананс. Ёсць разнабой у рытме. Другі радок першай страфы змяшчае 9 галосных, а другі радок другой страфы – ужо 10. Гэта азадачвае. Тое самае і пра апошні радок чацвёртай страфы – у ім толькі 9 галосных, тады як у папярэдніх дзвюх строфах апошнія радкі змяшчаюць 10 галосных, а ў першай страфе такі ж радок – таксама 9. Калі гэта зроблена не знарок (што наўрад ці), то ў Шурынавай ёсць пэўныя праблемы з паэтычным слыхам. Трэба тады практыкавацца, падлічваць такты, галосныя. Усё гэты псуе ў цэлым неблагі, светлы верш.
Сцвярджэнне “нідзе на свеце не знойдзеш” такога лебядзінага танца – занадта адназначнае, безапеляцыйнае, у лірыцы, – а калыханка менавіта лірыка, – варта гэтага пазбягаць.
“Да самага ранку” – ужо досыць зашмуляны паэтычны штамп. Таксама пазбягаць трэба.
Месяц, які “ходзіць у белай кашулі” – не вельмі ўдалая метафара, бо якія ў яго яшчэ кашулі ёсць? Дай не ў белай, а жаўтаватай здаецца месяц уначы ходзіць.
У першай страфе: “лугам–утульна” – вельмі спрэчная рыфма, таксама вуха скрабе.
Усе гэтыя маленькія і сярэднія хібы не дазваляюць вызначыць верш як выдатны. Да таго ж мала арыгінальных метафар, а многа метафар пазычаных з папярэдняга паэтычнага вопыту беларускай літаратуры. Верш проста добры, неблагі, ад якіх не ідуць мурашкі па скуры і якія не западаюць у памяць. Так думаю. Але пачуцці ў паэтэсы былі светлыя, жыццесцвярджальныя, проста не хапіла майстэрства іх перадаць.

Трэці і апошні верш падборкі:

На зямлі азёрнай цішыні

Сонейка гарыць на хлебных нiвах,
Рассыпае промнi дабрынi.
Я хачу, каб людзi жылi мiрна
На зямлi азёрнай цiшынi.

Сустракаць буслоў люблю вясною,
Як яны дадому прыляцяць.
Любавацца ранняю парою,
Як палi расою зiхацяць.

Светлымi сунiчнымi барамі
Тут вандруе вецер малады…
Ён гуляе пушчамi, лясамi
Ды рамонкi лашчыць ля вады…

Свецiцца вясёлка ў ясным небе,
А мяжа сінее васiльком…
Я хачу, каб стала жыта хлебам,
Што сям’ю збiрае за сталом!

Да сябе гасцінна запрашае
Ветлiвая, добрая зямля.
Рабацiнкi сонца рассыпае
I плыве па небе цiшыня…

Верш падкупляе сваёй лёгкасцю, нязмушанасцю, паэтка не вымудралася, падбіраючы арыгінальныя рыфмы ці выразы. Як ішло, так ішло. З душы. Светла. Празрыста. Сонейка на нівах сапраўды ж гарыць. І промні дабрыні рассыпае. Потым, праўда, ідзе каструбаваты выраз “на зямлі азёрнай цішыні”, а яго б можна было падрэдагаваць. Тут толькі чуццё самога паэта паможа. Бо рэдактарам звычайна да лямпачкі, шэдэўры яны вам дапамагаць рабіць не будуць дакладна.
Далей: Шурынава любіць сустракаць буслоў вясною, “як яны дадому прыляцяць”. Правільна было б – “прылятаюць”, “вяртаюцца”, так вымагае сэнс “сустракаць”. А прыляцелі ўжо – ды як ты сустрэнеш?
“Вясёлка ў ясным небе” – гэта паэтычны штамп даўно. Мяжа, якая “сінее васільком” – добра было б, каб не тое, што мяжа можа сінець васількамі, а не адной кветкаю. Быццам дробязь, але напружвае.
Цішыня, якая плыве па небе, – добра.
У выніку зноў: верш добры, але не выдатны, і менавіта праз адсутнасць пэўнага майстэрства і паэтычнага чуцця, якое мае на ўвазе адшуканне сваіх, арыгінальных метафар – тых, якіх яшчэ ў паэзіі да цябе не было. У рускай паэзіі прасцей – там можна прагугліць у Інтэрнэце сваю метафару, бо ўсе класікі і не класікі даўно пераведзены ў электронку, – і паглядзець, наколькі ты арыгінальны. У беларускай літаратуры – толькі “трэцяе вока”, талент можа выратаваць, акрамя начытанасці.

Побач з вершамі Таццяны Шурынавай прадстаўлены ў гэтым нумары вершы Наталлі Цвірко.
Першы твор падборкі такі:

***
Дакраніся да маёй самоты —
І заззяюць зоркі уначы.
Прагані хутчэй ты адзіноту,
Хай ніколі сэрца не маўчыць.

За акном у квецені у белай
Спевам птушак прывітае май.
Усміхнуся светла і нясмела,
Толькі вер заўсёды і кахай.

У кожным паэце, а ў жанчыне тым болей, павінна быць нейкая загадка. І нават па кароткім вершы мы мусім гэта адчуць. А інакш гэта не паэзія. Важна, праўда, каб загадка была з адгадкай, а не так, як у памятных вершах Вольгі Гапеевай, дзе загадкі і позы ажно замнога.
І вось Наталля Цвірко нам ніякай загадкі не загадала. Усё проста да прымітыўнасці. “Заззяюць зоркі” – зацёрты выраз. Сінонімы “самота” і “адзінота” – стаяць пад рыфмай. Гэта кепская праца ўжо і рэдактараў. Прагані “хутчэй ты” – нейкае пануканне, нібы карову сцябаюць прутом, паганяючы. “У квецені у белай” – граматычна няправільна, запазычанне з рускай паэзіі, дзе гэта прывілася. “У” павінна быць кароткім. Спеў птушак, які прывітае май – штамп. Верш без паэзіі атрымаўся. Не прыдзіраюся. Гэта ва ўсіх адносінах, пачынаючы з глыбіні пачуццяў да вобразнасці і майстэрства ўвасаблення.

Другі верш:

***
Як сэрца імкнецца да зорак,
Туды, дзе шырокі прастор!
Не ведаць ні смутку, ні гора,
А толькі святло гэтых зор.

Жыццё — быццам дзіўная казка,
І цудаў у ім не злічыць.
І мы не чакаем падказкі,
Каб верыць і шчырымі быць.

А што чалавеку патрэбна?
Спагада, душы цеплыня.
Святлом месяцовым хай срэбным
Заззяе надзея твая!

Верш атрымаўся лепшым, чым першы. Хоць і нясе нейкую лозунгавасць, паэтка нас заклікае быць такімі, а не іншымі.
Ясна, што кожны хоча “не ведаць ні смутку, ні гора”, але і “да зорак” па гэтае шчасце нармальны чалавек не паляціць, бо там касмічны холад люты і адзінота жудасная, а не прыдуманая хваравітай свядомасцю. Шчасце трэба шукаць тут, на зямлі, у рэальнасці, а для таго – з гэтай рэальнасці не выпадаць, а для таго – працаваць штодня на карысць сабе, сям’і ды грамадству. Любіць не адцягненыя вобразы, а нешта ці некага канкрэтнага. У Наталлі Цвірко верш выйшаў цалкам ідэалістычны. Пра тое, што не трэба шукаць падказкі, каб “верыць і шчырымі быць”, – таксама паспрачаюся, бо нас для гэтага выхоўваюць з ранняга дзяцінства, у адваротным выпадку мы – проста прыматы. Апошнія два радкі ўдалыя, можна сказаць, што арыгінальныя. Бачыце, месяцовае святло ўжо срэбнае, тады як у Шурынавай – белае (белая кашуля). Кожны бачыць па-свойму.
Цяжка крытыкаваць людзей, якія чакаюць публікацыі ў дзярждруку месяцамі, а то і гадамі, тады як чыноўнікі нашы друкуюцца там па шчаўчку пальцаў. Аднак ведаю, што без крытыкі літаратар і паэт не мае шанцаў вырасці ў нешта сур’ёзнае. У “Полымя” ім не прабіцца (там акадэмік друкуецца), у “Маладосць”… ды скажуць: “цябе ж ужо “ЛіМ” надрукаваў, а ў нас чарга”… У “Нёман” – там руская мова. Кнігу – не выдадуць. Калі выдасі за свае грошы – рэкламаваць не будуць, тады як “СБ” сваіх рэкламуе напорыста. Раскруціцца праз Інтэрнэт – праблематычна, няма асяроддзя, усе пакінулі ЖЖ, а фэйсбук не для таго прызначаны. А “ЛіМ” – не мае і ніколі не меў крытыкі сваіх твораў. Гэтую нішу запоўніла наша рубрыка год назад. Кожны літаратар хоча рэакцыі на свае творы, бо нічога няма страшнейшага для творчай асобы, як раўнадушнасць людзей. Вось мы і даём гэтую крытыку, на наша разуменне – справядлівую і кваліфікаваную. Таму ўзрадуемся, калі ў “ЛіМе” будуць з’яўляцца творы прынамсі не ніжэйшыя па ўзроўні, чым паэзія №51 за мінулы год.
Зірнуў мелькам на старонкі пад шыльдай “крытыка” гэтага нумара. Адну старонку займаюць Алесь Марціновіч і Віктар Шніп – са справаздачамі ды разважаннямі, якім выдаўся гэты год у іх, чым запомніўся ім. На дугой старонцы “крытыкі” ўся тая ж Алеся Лапіцкая і Наста Грышчук (супрацоўніцы тыднёвіка, староннія не дапускаюцца), а таксама нейкі гістарычны артыкул. Далёкае падабенства крытыкі – толькі ў артыкуле Лапіцкай. То бок амаль дзве дзяржаўных старонкі – амаль упустую пайшлі. Мяркуйце самі, сябры, каго вам чытаць. Ізноў навязліва круціцца ў галаве фраза з песні Сяргея Нікіціна – “кожны выбірае па сабе”. Падабаецца вам, як апісвае Марціновіч свой дабрабыт у холдынгу, – шчыра просім, чытайце.


ЛіМаразм-87

Прывычка жыць

Спрабаваў адшукаць на сайце холдынгу “Звязда” навагоднія выпускі, аднак няма нічога, акрамя “ЛіМа”, а там няма, здаецца, ніводнага навагодняга верша. Вывад: або не дасылаюць паэты навагодніх вершаў, або рэдакцыям усё роўна. Найхутчэй – апошняе. Бо занятыя яны адпрацоўкай выдаткаваных на літаратуру грошай, тупым атрыманнем зарплат і ганарараў, утрыманнем крэслаў.
У “Полымі” мы ўжо аналізавалі апошнія паэтычныя набыткі. Зазірнуў я ў “Нёман” (упершыню, дарэчы, з часу стварэння рубрыкі). І каго ж я там, вы думаеце, бачу? Ды ўсё старых лімаразмаўцаў – толькі ў рускіх беласнежных кашулях, у перакладах сваіх нацыянальных шэдэўраў на вялікую і магутную. Мэта? Каб чыталі ў Расіі? Яны там патрэбныя, як сабаку пятая нага. Каб чытала рускамоўная большасць Беларусі? Гэтая большасць літаратурных часопісаў не чытае і не ведае пра іх існаванне. Каб атрымаць ганарары? Слушна! Грошы, па-першае, не пахнуць, а па-другое – яны маюць устойлівую карысць, і не важна, славіў ты нацыянальную мову ці… таксама нацыянальную, але рускую, другую раўназначную мову ў краіне.
Ліпскі, Пашкоў, Карлюкевіч і г.д., вы іх усе ведаеце… а галоўнае, Пазнякоў Міхась (як без яго?) – у №10 выступае са сваёй магутнай падборкай вершаў, якія пераклала Елізавета Палеес. Апошнюю я ведаю як дастаткова таленавітую паэтэсу. Але Палеес чамусьці падрадзілася штатным перакладчыкам “Нёмана”, прычым амаль усё чынаўё – у яе перакладах. Нібы ратуе яна часопіс ад кепскіх вершаў, крыху прыхарошваючы.
Глядзіце самі.

Забродью

Вот к тебе и приехал я вновь.
Добрый день, дорогое Забродье! —
Ароматы цветущих садов
И печальный бурьян в огороде.

Повстречаю сельчан у реки —
Больше вдовы, свой век доживают...
Пусть оковы твои нелегки,
Ты — и воля, и песня живая.

Материнская хата молчит,
На дворе — тишина вековая.
Потерялись от счастья ключи.
Настежь боли я дверь открываю.

Выдатны беларускі паэт не перастае нас стамляць тэмай малой радзімы. Сама па сабе тэма добрая, вартая павагі, але калі яна робіцца ледзьве не адзінай у творчасці паэта, – а паэта ў друку замнога, – то, згадзіцеся, робіцца неяк прыкра, ніякавата, не па сабе. Нібы кормяць цябе адным мёдам месяц за месяцам. Да таго ж у мёдзе тым нязменна раствораны дзёгаць, то бок бяздарнасць самога вершаскладальніка. Цяжка. Але такая ў нас работа – вершы чытаць.
Пасля слова “вновь” ужо чакаеш ад Пазнякова ў рыфму – “любовь”. Але Палеес не настолькі простая і дае нам у мілагучнае – “садов”. Хораша.
У цэлым, праўда, горай: “Ароматы цветущих садов” – бязбожна зацухмолены паэтамі выраз. Хто не верыць – набярыце яго ў пашукавіку і будзеце ўражаны частатой надакучлівага паўтарэння. Аднак аўтары гэтай рыфмаванкі выдаюць нам яго за чыстую манету.
“Пусть оковы твои нелегки” – зусім недарэчнасць, бо згублены, не прысутнічае ў страфе “адрасат”, каго, уласна кажучы, гэтыя аковы. Вяртаемся ў першую страфу. А! Аковы самога роднага кутка. Хм. А хто ж яго закаваў? Жахлівая метафара. Двойка абаім паэтам, бо не маю перад вачыма арыгінала. Аднак упэўнены, што старшыня МГА СПБ перад друкам усё правяраў і вывяраў, каб што не так – то спагнаў бы з Палеес будзь здароў. А значыць, згодны з такой несусвеціцай. А значыць, зусім акамянеў і дазвання пазбавіўся паэтычнага чуцця.
Надзвычай каравы выраз “Настежь боли я дверь открываю” завяршае гэтую вершаваную падробку, змешчаную паважаным часопісе, які павіншаваў з 70-годдзем сам Прэзідэнт. Не зневажайце ж, паэты, аказаны вам давер. А Палеес, калі бярэцца выводзіць на рускую прастору вершы літаратурнага рамесніка, мусіць усё ж як мага схаваць нямогласць арыгінала.
Але, спадары, выдатны беларускі паэт не сцішаецца і працягвае душыць нас аднастайнасцю тэм і плоскасцю мыслення.

* * *
Синицы, сойки, свиристели —
Гудит, поет, щебечет утро.
Рассвет играет на свирели
И красит землю перламутром.

Ромашки лепестки раскрыли,
Мне сердце нежат белизною.
Душа деревни легкокрыла —
Теплом поделится со мною.

Иду алмазною тропою —
И кажется, что детство близко,
Хоть мне с далекой той порою
Так мало видится единства.

Людей встречаю здесь я редко,
Трава в подворьях загустела.
Со мной беседуют соседки —
Синицы, сойки, свиристели.

Тут Палеес, перакладчыца салодкагалосага Пазнякова, больш пастаралася, зрабіла менш ляпаў. Ёсць тут адзін харошы выраз “алмазная тропа”, адзіная ўдалая метафара на два вершы, што мы разгледзелі. Сцяжына, натуральна, не з алмазу, але яна выразна “прарэзана” ў травах. Аднак і тут пастка для паэта! Ён жа сведчыць у вершы, што людзей сустракае рэдка, панадворкі пустуюць, зарастаюць травою. І тут бац! – сцяжына выразна (алмазна) прарэзана. Не жырафы ж яе натапталі, а людзі, якіх паводле паэта – няма! Ні Пазнякоў, ні перакладчыца не парупіліся даць гэтаму рады.
І яшчэ: вёска вымірае, але душа яе легкакрылая, цёплая, гатовая падзяліцца з паэтам сваім цяплом. Як так? Аднаму чорту вядома. А ўсё таму, што Пазнякоў дбае толькі пра ганарары і прэміі, на якія ён вылучаецца памагатымі. Забываючы, што паэзія, гэта не пазл, які складаюць з гатовых фрагментаў, штампаў, чужых метафар. Паэзія – гэта найперш пачуцці, якія ў некаторых даўно памерлі. А што было светлага ў жыцці – гэта сапраўды вёска. Жывучы ў горадзе, цудоўна укаранёны там і ўшанаваны, паэт не знаходзіць гарадскіх, сучасных, надзённых тэмаў для сваіх вершаванак (не прэміі ж апяваць!). Быццам бы няма тут дрэў, снягоў, дажджоў, людзей, падзей. Няўжо няма пра што напісаць? Гэта ад таго, што ўсё праходзіць міма за паўсядзённай валтузнёй, пагоняй па славу і ганарары.
Ужо даўно мы не прад’яўляем прэтэнзій рэдактарам за тое, што яны змяшчаюць такія нізкапробныя вершы ў раней паважаным часопісе. Часопіс даўно страціў павагу людзей, якія прафесійна займаюцца літаратурай. Амаль усё там безгустоўнае, бесталковае і слабае па-мастацку. І менавіта таму, што перапоўнена людзьмі, якім па 70–80 гадоў, якія даўно састарэлі, абязгучылі, замшэлі на пасадах і крэслах разнастайных прэзідыумаў. Але ўлады над друкаванаю плошчай яны не страцілі, не! Бастыёнам стаяць там яны, ссівелыя, яшчэ з савецкіх часоў.
Успамінаю фразу з аповесці Дастаеўскага, калі герой нахабна сцвярджае, што лепш свету праваліцца, але каб яму – чаю папіць! Перафразую: памры ты, будучая беларуская літаратура, але дай нам наталіцца славай і ганарарамі тут і цяпер! Слава даўно, зрэшты, сумнеўная, а ганарары – смяхотлівыя. Але прывычка жыць – засталася.


ЛіМаразм-88

Без жартаў

В желтой жаркой Африке
нет теперь закона…
           Владимир Высоцкий

Віктар Сабалеўскі, які надрукаваны з двума вершамі ў “Полымі” №3 за 2015 год, паводле біяграфічных звестак закончыў факультэт журналістыкі, а з 1988 года працуе ў газеце “Чырвоная зорка”, горад Узда. А значыць, яго можна назваць прафесіяналам, а значыць, мы будзем ацэньваць яго па самым высокім рахунку.

ВАЛЬС ШАПЭНА

Зімні вечар. Ціш. Субота.
Вальс Шапэна за сцяной.
Успамінаў льюцца ноты,
Парушаюць мой спакой.

Гэты вальс гучаў калісьці
Вечар цэлы для дваіх.
Адшукаць не мог я выйсця,
У вачах тануў тваіх.

Ноч цудоўная кахання
Паяднала зноўку нас...
Потым быў час развітання,
Разам з намі плакаў вальс.

Пад мелодыю Шапэна
Закружылася зямля.
Ты стаяла каралевай,
Жабраком паехаў я.

Яшчэ доўга ў наваколлі
Гукі вальса я лавіў...
Успаміны ціхім болем
Абуджае той матыў.

Ды ганю я прэч самоту,
Бо ў марах ты са мной.
Зімні вечар. Ціш. Субота.
Вальс Шапэна за сцяной.

Верш увогуле пакідае светлае ўражанне. Ёсць у ім мелодыка, уласцівая вальсу лёгкасць, няма мудрагельства, форма адпавядае зместу. То бок паэт захацеў стварыць вальс, і ён яго стварыў.
Ёсць, праўда, так званыя вузкія месцы. Напрыклад – “адшукаць не мог я выйсця”. Адразу паўстае пытанне: з чаго, адкуль не мог адшукаць выйсця лірычны герой, дзе яго так зняволілі? Верш не дае пэўнай падказкі. А значыць, выраз няўдалы.
 “Ноч цудоўная кахання” – даволі прымітыўна будзе, нават для песні, паколькі выраз ужо заезджаны сотнямі паэтаў.
Не вельмі арыгінальна, згадзіцеся, выглядае рыфма “каханне–расстанне”, на ёй таксама шмат хто зладзіў сабе кар’еру.
Рыфма “Шапэна–каралевай” – ну не зусім рыфма, скажам так. На слых недакладна гучыць.
У выразе “Бо ў марах ты са мной” літара “у” павінна быць доўгай. Не па граматыцы, не! А для таго, каб не збіцца з рытму. Гэта сур’ёзны ляп рэдактараў “Полымя”. Сумна, што падобныя ляпы сталі там завядзёнкай. Магчыма, ад таго, што часопіс занадта ўжо доўга не мае галоўнага рэдактара.
Такім чынам, гэты неблагі ў цэлым верш далёкі да дасканаласці. І мы гэта неаспрэчна паказалі. Аднак у Сабалеўскага ёсць паэтычны слых і чуццё мовы. Трэба толькі несупынна ўдасканальвацца. А для чаго трэба, каб з’яўлялася крытыка на яго творы.

Другі верш:

ДАЗВОЛЬ

Дазволь з табой паслухаць
цішыню
І гэтай цішынёю наталіцца,
І ў захапленні шчырым тым забыцца.
Дазволь з табой паслухаць
цішыню.

Дазволь з табою зведаць
прыгажосць —
Пачуццяў светлых і на дзіва простых,
Забыцца на трывогі, боль і роспач.
Дазволь з табою зведаць
прыгажосць.

Дазволь з табой усмешку
адшукаць
У закуточках тваіх мілых вуснаў
І не пазбегнуць дум маіх
распусных
Дазволь з табой усмешку
адшукаць.

Дазволь з табой смяяцца,
сумаваць,
Азёрнай гладдзю ціха любавацца,
Ніколі ў жыцці
не расставацца.

Дазволь з табой смяяцца,
сумаваць.
Дазволь з табой да зорак
узляцець,
І ў вышыні табою
захапляцца.

На грэшную зямлю каб
не вяртацца,
Дазволь з табой да зорак
узляцець.
Дазволь...


Верш больш банальны, чым першы. Але, верагодна, з яго атрымаўся б някепскі раманс. Як самадастатковая ж паэзія ён не вытрымлівае сур’ёзнай крытыкі.
Па-першае, гэты палёт паэтаў “да зорак” ужо сцёр вушы і крытыкам, і чытачам. Ладна, калі ляціць туды натхнёная дзяўчына. Але сталаму абазнанаму дзядзьку – хіба такое пасуе? Я разумею, што зоркі ўяўныя, што гэта ўсяго толькі вобраз, але рэч ідзе пра зацёртасць метафары, якая ўжо даўно выклікае прыкрасць і раздражненне. Няўжо нашы паэты не адчуваюць гэтага?
У першай страфе слову “захапленне” даецца ўзмацненне “шчырым” і прышпільваецца слова-паразіт “тым”. Захапленне і так шчырае, па сэнсе слова. Таму залішняе тут не толькі паразіт “тым”, але і “шчырым”.
У другой страфе – ніводнай свежай метафары. Гэта, дарэчы, тычыцца літаральна ўсяго верша (!). А верш без арыгінальных метафар – падробка.
“Табой”, “тваіх” у трэцяй страфе парушаюць гармонію, адно з іх залішняе.
Далей ідзе зусім пошласць, калі аўтар мерыўся стварыць нешта высокае: “не пазбегнуць дум маіх распусных” – гэта як распісацца ў паэтычнай нямогласці.
Чацвёртая страфа: зноў ляп рэдакцыі, тое самае, што і ў першым вершы, збіваецца рытм. “Ніколі ў жыцці” – “у” павінна быць доўгім. (Дакуль жа калектыў рэдакцыі будзе колісь паважаны часопіс мардаваць і няславіць? Гэтае пытанне гіне ў пылу рэдакцыйных калідораў ужо досыць даўно.)
Пятая страфа вызначана каструбаватым выразам “і ў вышыні табою захапляцца”. Гэта безумоўная пошласць. І я не хачу абразіць аўтара. А жадаю заклікаць паэтаў да сябе прыслухоўвацца. А нярэдка варта задаць сабе краевугольнае пытанне – ці ёсць у мяне хоць якія-небудзь здольнасці? Ці не займаюся я не сваёй справаю?
Апошняя страфа – усё тое самае: паэтычны штам “на грэшную зямлю”.
У цэлым верш, які сам па сабе гожы па рытмічным строі і мог бы стаць рамансам, калі б знайшоўся выдатны кампазітар, – гэты верш утрымлівае крытычную масу гідкіх і заштампаваных метафар, губячы на корані неблагую задуму аўтара.
Па першым вершы я, мажліва, памыліўся, сказаўшы, што ў Сабалеўскага ёсць паэтычны слых. У яго ёсць найхутчэй музыкальнасць, верагодна, ён валодае музычным слыхам нядрэнным. Ёсць зачаткі чуцця прыгожых слоў, чуцця патрэбнага для лірыкі паэтычнага строю. Са словам жа ў прафесіянала з “Чырвонай зоркі” зусім туга.
Ён, мабыць, добры рэдактар, публіцыст, празаік нават, але не паэт, нягледзячы на некалькі кніг паэзіі, што выдаў Віктар Сабалеўскі. Згадзіся, спадар чытач, ужо ж у некалькіх кнігах можна было ўдасканаліць майстэрства? Або проста рэдакцыя адбірае да друку “самае-самае”?
Шэраг пытанняў да людзей, што ўладараць зараз над некалі паважаным часопісам… Усе яны пакуль без адказу. А гэта зусім не жарты, калі мець на ўвазе забойства нацыянальнай літаратуры.


ЛіМаразм-89

Агромністая душа

Людміла Кебіч, што ўзвышаецца над іншымі паэтамі на старонцы  “паэзія” ў “ЛіМе” №2 за сёлетні год, ёсць старшынёй Гарадзенскай абласной арганізацыі ад СПБ. Непрафесіяналаў, ясная рэч, на такую пасаду не ставяць. Таму мы маем поўнае права прад’яўляць паэтцы гамбургскі рахунак за яе вершаскладанне.
Трэба прызнаць, што старшыня ГГА СПБ, матчынай мовай валодае, ёсць у яе радках правільнасць аж да акадэмічнасці, ёсць мілагучнасць. Таксама Кебіч стараецца напоўніць свае вершы філасофскімі роздумамі. Звычайна, жанчыны філосафы няважныя. Але ж паглядзім, паспрабуем ацаніць яе вершы па справядлівасці.


Спадарожнік

Ну што ты можаш мне прапанаваць,
мой добры выпадковы спадарожнік,
калі я ўжо даўно, як падарожнік,
уздоўж дарогі лёсавай — трава.

Навошта мяне клічаш і куды,
мой добры спадарожнік выпадковы,
калі я ўжо даўно не веру словам,
што ловяць душы, нібы невады.

Твой позірк зацікаўлены па мне,
нібы пражэктар, сярод цемры шнарыць,
ды высвятляе адно шнары, шнары,
іх нават новы час не праглыне.

Я позірк твой дапытлівы лаўлю —
адпрэчаны не быў, відаць, ніколі... —
І разглядаю нешта там на столі,
чым на камлі намеры ўсе рублю.

Бо што ты можаш мне прапанаваць
у гэтым раскатурханым вагоне,
калі мы ўжо па-за мяжой агоній,
і заўтра нам... на досвітку ўставаць

Першы твор Кебіч звяртае да нейкага спадарожніка ў спальным вагоне цягніка. Паэтэса падае адназначна, што спадарожнік да яе заляцаецца (“твой позірк зацікаўлены на мне”). А потым Кебіч усім вершам даводзіць, што яна ўжо выпусташаная жыццём, што нічым гэты спадарожнік яе не здзівіць, што яна проста “ўздоўж дарогі лёсавай трава”, то бок жывы труп, які не супраціўляецца лёсу.
Пяройдзем да хібаў. Кебіч хоча ўзяць нас, прафесіяналаў, на прасцяка і зухавата рыфмуе “спадарожнік” і “падарожнік”. Аднак у паэзіі гэта забаронены прыём, які адразу апускае верш на некалькі парадкаў. Апрача таго, “падарожнік” толькі ў трэцім сэнсе тое, што мае на ўвазе паэтак, – то бок расліна, трыпутнік. У першым значэнні – “вандроўнік”, у другім – “прахожы”, у трэцім (думаю, русізм) – трыпутнік. З аднаго боку метафара “уздоўж дарогі лёсавай – трава” ўдалая, калі Кебіч распісваецца ў спустошанасці душы. А з другой – ці ёсць травою трыпутнік, а не проста раслінай – гэта трэба звяртацца да батанікаў.
У другой страфе ўсё як быццам граматычна правільна. Па сэнсе: падарожнік працягвае некуды клікаць гераіню, а яна кажа, што знявераная ў словах, азначыць, людзях, бо толькі людзі валодаюць мовай. Стан душы небяспечны. У трэцяй страфе Кебіч падаецца, што спадарожнік у цемры купэ шнарыць па ёй быццам маньяк, аднак высвятляе адно “шнары, шнары”. Слова шнар шануецца толькі ў выданнях, якія падтрымліваюць тарашкевіцу і холдынгу не пасуюць, бо ёсць выдатнае “шрам”, сінонім састарэлага “шнара”. Аднак паэтка пагарджае акадэмічнымі слоўнікамі і для дакладнай рыфмы ставіць “шнар”. Прыём зусім неапраўданы. Потым ідзе дзіўная вобразнасць, гэтыя “шнары” (на твары?) не можа праглынуць нават новы час. Лірычная гераіня так і застанецца спаласаванай і знявечанай да скону. Шкада. Але і ў наступнай страфе ўпарты спадарожнік працягвае “дапытлівым позіркам”, у цемры (відаць, у яго нейкі нечалавечы, інфрачырвоны, кашэчы зрок) даследаваць паэтэсу. І даследуе ён таму, што, паводле Кебіч, не быў ніколі адпрэчаны! Гэтакі бяздушны Дон Жуан.
У выніку паэтэса адрывае ад яго зрок і ў апраметнай цемры разглядае “нешта там на столі”, чым адсякае ўсе намеры бравага залётніка. Выраз “на камлі намеры ўсе рублю” няўдалы, я прабіў пашукавіком у Інтэрнэце, яго няма ў сэнсе “секчы на корані”. А гэта значыць, што Кебіч памылілася двойчы – слова “рубіць” тут не да месца, рубяць мяса, камель сякуць. І сякуць на корані, так прынята.
Потым лірычная гераіня зноў звяртаецца да спадарожніка, ад якога быццам бы хацела адарвацца навек. Яна дапытваецца, што ён можа ёй прапанаваць у вагоне, які “раскатурханы”. Нібы гэта чыгунка ваенных часоў, а вагон – драўляны, разбіты паездкамі яшчэ па прасторах СССР. І чаму будзе замінаць гэты “раскатурханы” вагон – застаецца пытаннем… Тым боль што абодва спадарожнікі ўжо “ха мяжой агоній”. Гэта як разумець? Ну ладна, паэтка спустошана, але ж спадарожнік, паводле верша, досыць актыўны мужчына. Увесь гэты радок з “агоніямі” паэтычна пачварны, убогі, дабівае і без таго бесталковы верш.


Санет

І дзень, і ноч бяжыць Гараднічанка.
Адкуль і ад каго яна бяжыць?
Няўжо і ёй няма чым даражыць —
у берагоў вунь новая агранка!

Аб чым булькоча да ружовай пены?
Хто рупіць яе гонкую ваду?
Мо прадчувае хуткую бяду
ці хоча нагадаць накцюрн Шапэна,

Які выконвала я так старанна,
выпешчвала кажнюсенькі фаршлаг
на бела-чорных тонах фартэп’яна.

Тады яны гучалі беззаганна
і ўзносілі над светам, нібы сцяг,
маёй душы і будучыні гмах.

Але ж давайце пяройдзем да другога верша.
Бяжыць нейкая рэчка сабе спакойна, але паэтка дачапілася да яе з дзівосным пытаннем – адкуль і навошта бяжыш? Госпада Бога трэба тады пытацца. Ці прыродазнаўцаў, якія скажуць, што такі цыкл у прыродзе: вада выпараецца, потым выпадае ападкамі, якія збіраюцца ў ручаіны, ручаіны – у рэкі, рэкі імкнуцца па рэльефе ўніз і ўпадаюць у азёры, моры ці акіяны.
Аднак паэтэса прыстае дапытліва да нямой рэчкі з дакорам: няўжо табе няма чым даражыць? Прычым, як аргумент, – у берагоў новая агранка! Што за агранка – вясна, лета, зіма, восень, – пра тое нам не гаворыцца. Дарэчы, слова “агранка” няма ў маім акадэмічным слоўніку, але ёсць аграніць – зрабіць гранёным. Як можна берагі зрабіць гранёнымі? Нібы закаваць у рэльефны бетон!
Потым мы даведваемся, што рэчка “булькоча да ружовай пены”, не раўнуючы як эпілептык у прыпадку. Во як. А “хто рупіць яе гонкую ваду” – незразумела не толькі паэтцы, але і нам, бо “рупіць ваду” – чую ўпершыню. Такім чынам, чытанне тыднёвіка мяне адукоўвае! У наступным радку ідзе нягожае для верша гутарковае слова “мо”, якое ў размовах на лаўцы замяняе літаратурнае слова “можа”.
Далей неўтаймоўная фантазія Кебіч вырашае, што рэчка хоча нагадаць накцюрн менавіта Шапена, а не каго іншага. Чаму? А таму, што паэтэса некалі выконвала яго “так старанна”.
Затым – рэчка даастатку забываецца, а нас акунаюць у музычныя тэрміны. Напрыклад, фаршлаг. Але фаршлаг не проста, а “кажнюсенькі”. Зноў невядомае для мяне слова, якое нарадзілася, відаць, ад простага “кожны”. Гэтай формай Кебіч як бы падкрэслівае сваю руплівасць у музыцы, якую яна грала “на бела-чорных тонах фартэп’яна”. Змірымся, што звычайныя клавішы Кебіч паэтызуе, называючы “тонамі”. Хоць тоны – гэта тычыцца гукаў, як можна граць на гуках? Гукі можна толькі вылучаць з інструмента.
І гэтыя тоны – гучалі беззаганна, гэта значыць чыста, беспамылкова.
Завяршаецца гэты цудатворны верш тым, што паэтэса спачатку параўноўвае сваю душу са сцягам, а далей і зусім (чаго там!) – з гмахам, які – хто не ведае – ёсць высозная, велізарная будыніна.
Вось такая ў старшыні ГГА СПБ душа – трапятлівая, быццам сцяг, і агромністая, нібы гмах.


ЛіМаразм-90

Даць кіслароду

Какой бы ни был мороз и ветер,
бросать работу нельзя никак.
                Олег Митяев

Антон Анісовіч, прадстаўлены ў 2-м нумары “ЛіМа” 2016 года, відаць па ўсім, вясковы інтэлігент. Ва ўсякім разе, ён распачынае падборку вершаў з гімну вёсцы. Гэтых гімнаў, трэба прызнаць, у беларускай літаратуры цэлае мора. І арыгінальнасцю тут не вызначышся. Хіба што стварыўшы літаратурны шэдэўр.

У вёсцы

Я назаўсёды з вёскай лёс звязаў.
А ён і не «развязваўся» ніколі.
Род на зямлі мой вечна працаваў,
Тут свой уклад, і час ідзе паволі.

У вёсцы ты заўсёды на вачах:
Сам ведаеш усіх, цябе ўсе знаюць.
І ў час, калі бяда пяройдзе шлях,
Табе тут шчыра ўсе паспагадаюць.

Павагу ў вёсцы цяжка заслужыць,
Калі гультай ты і жывеш няшчыра.
З суседзямі старайся ў згодзе жыць,
Нягоднікаў не любяць і праныраў.

У вёсцы нават дыхаеш лягчэй,
З людзьмі на роднай мове размаўляеш.
Пасля сустрэч становіцца святлей,
І радасней сябе ты адчуваеш.

Я назаўсёды з вёскай лёс звязаў,
Ды ёй я і не здраджваў аніколі.
Пра вёску ў вершах многае сказаў.
Жадаю ёй здароўя, добрай долі!

Верш выглядае ладна і складна, як маналіт.
Здаецца, у апошнім радку першай страфы коска паміж “уклад” і “і час” не патрэбная.
Заўважце, што мы разбіраем не раёнку якую, а газету, прызначаную даваць напрамак развіцця нацыянальнай літаратуры. Але шматгадовая адсутнасць крытыкі на выданне дала свой “плён”: граматычныя памылкі задужа частыя.
Калі глядзець верш Анісовіча ў цэлым, то ён напісаны правільнай літаратурнай моваю, што і дало мне падставы лічыць аўтара вясковым інтэлігентам. Тым больш што на фота, якое папярэджвае падборку, паэт пазіруе на фоне паліцы з кнігамі.
Верш не перапоўнены ляпамі літаратурнымі, надуманасцю, як у суседкі па старонцы Людмілы Кебіч, якую мы разбіралі надоечы. Аднак і вершам назваць такі слаўны гімн мы не можам. Гэта хутчэй зарыфмаваная проза. Бо няма вобразнасці – галоўнай прыкметы паэзіі. Верш можа быць без рыфмы і рытмічнай асновы, але менавіта вобразнасць далучае яго да паэзіі. У Анісовіча ж ёсць лозунгі, клятвы ў любові да вёскі, даволі банальныя, зарыфмаваныя прымітыўна – дзеяслоў з дзеясловам. Напрыканцы ён пажадаў вёсцы здароўя, як быццам гэта адушаўлёны прадмет.
У выніку добрае валоданне мовай сапсавана зместам верша.

Наступны верш:

Зіма

Ціха! Памаўчыце, калі ласка!
Цішыню начную не трывожце.
Кружацца сняжынкі, нібы ў казцы,
То зіма збіраецца у госці.

Белае адзенне апранае,
Лёд на рэках замяніў люстэрка.
Косы ёй Снягурка заплятае.
Пэўна ўжо апошняя прымерка.

Сам Мароз за фурмана на ганку,
У валёнкі цёплыя абуты.
Для зімы запрэжаная ў санкі
Тройка коней: снежань, студзень, люты.

Не спяшайцеся, пастойце, калі ласка!
Прыгажосць такую не трывожце.
Падаюць сняжынкі. Гэта казка.
Добры дзень, зіма! Заходзь у госці!

У ім значна болей паэзіі, чым у першым. Зухаватая энергетыка. Бачна, што чалавек такую карцінку бачыў неаднойчы, і склалася яна ў яго ў песню зіме.
Аднак адразу вынікае пытанне: калі цішыня “начная”, то якім зрокам паэт бачыць гэтую прыгажосць? У лесе ліхтароў няма. А тады як ён бачыць сняжынкі, якія падаюць, “нібы ў казцы”? Яны месяцам высвятляюцца? Тады трэба ўказаць гэты нюанс. Дарэчы, слова “нібы” мае націск на апошнім складзе, што парушае рытм у вершы. Гэта дробязь, але менавіта з дробязяў складаецца вязь паэзіі.
Потым паэт прымяніў паэтычны штамп “белае адзенне” (у зімы), бо навошта шукаць сваё, калі ёсць гатовае? Затым уяўная Снягурка заплятае косы зіме. Гэта як? І не здзіўляешся ўжо, што заплятанне гэтае адбываецца ў цемры, бо сама Снягурка персанаж казачны. Як і Дзед Мароз, які “за фурмана на ганку”. У гэтым выразе паэт няправільна паставіў націск – “фурмана” і прымяніў спалучэнне літар, якое не вітаецца ў паэзіі: два разы “на” і “на”, што ідуць следам.
Далей пайшла, здавалася б, цікавая метафара – “тройка коней: снежань, студзень, люты”. Каб усе не ведалі фільм “Чарадзеі” і песню з яго: “Три белых коня: декабрь, январь и февраль”. Яшчэ раз вяртаюся да таго, што каб быць вершу самадастатковым, літаральна ўсе метафары павінны быць арыгінальнымі. Гэта няпроста? Так. А каб было проста, то кожны быў бы Пушкіным.
І яшчэ на што скіроўваю ўвагу ў вершы – паэт заклікае:

Не спяшайцеся, пастойце, калі ласка!
Прыгажосць начную не трывожце.

Скажыце, хто гэта поначы ў лесе спяшаецца? Няйначай зламыснікі з сякерамі, які накіраваліся высечы яго пад корань. Ну трэба ж неяк сябе кантраляваць, правяраць. Няма ў начным глухім зімовым лесе людзей, якія б некуды спяшаліся.
Усё гэта не адмяняе, аднак, неблагога ўражання асабіста ў мяне ад верша. Каб паэт выправіў указаныя хібы, верш бы зусім акрыяў.

У Веры Міхно, прадстаўленай паэзіяй побач з Анісовічам, манера выказвання сціслая, вобразнасць выразная. У цэлым вершы выглядаюць больш правільнымі.

Першы:

***
Імчаць думкі-планы, што коні,
Нацягваюць лейцы, ірвуць.
Нібы ад шалёнай пагоні,
Наперад, у заўтра, бягуць.

Галопам у пене, ды ў пыле.
Здаецца, сам Чорт ім не брат.
А Бог закілзае, супыніць,
Ды ўладна асадзіць назад.

Праўда, рыфма “коні–пагоні” нясвежая, даўно “зайграная” паэтамі. Аднак пра думкі і планы, якія асадзіць Бог – выдатна. Паміж “у пене” і “ды ў пыле” коска не патрэбная. Потым: з якога часу ў дзяржаўных выданнях слова “чорт” пішуць з вялікай літары? Дзівосы ў рэшаце, дый годзе. Штораз скаланаешся ад досведу рэдактараў і карэктараў тамашніх.

Наступнае:

Твар анёла, птушкі голас,
Малака з грудзей струмені.
Мацярынства вечны вобраз:
Німб, дзіцятка на каленях.

Як сялянкай, так мадоннай
Увасобленая маці
На партрэтах, на іконах,
Ад якіх святлее ў хаце.

З кім жа побач, як не з маці,
Так спакойна, так утульна?
Шчасце поўнае шаптаць ёй:
— Мама родная, матуля!

Ды святой любоўю грэцца
Ад маленства і да скону.
За дзяцей матулі сэрца
Міраточыць, што ікона.

Верш пакідае дваістае ўражанне: з аднаго боку, тэма выклікае павагу, увасоблена пранікнёна, без яўных хібаў, адчуваецца майстэрства паэтычнае. І тут такая няўдалая метафара, як фальшывы кусок у вытанчанай арыі – “малака з грудзей струмені”. І гэта побач з “німбам”. Ну няўжо ж не адчуваюць паэты дысанансаў сваіх? Тут ужо ніякімі падручнікамі не навучыш, гэта чуццё, прыроднае там ці выпрацаванае, не ведаю.
І яшчэ, напрыканцы: “матулі сэрца міраточыць” (за дзяцей). Сакральнае нельга кранаць, так лічу. Аблівацца кроўю за дзяцей сэрца можа, а вось міраточыць… У міратачэння прызначэнне зусім іншае, а прыроду яго тысячы навукоўцаў пэўна растлумачыць не могуць. Таму і нам туды лезці не варта. Да таго ж што гэта за метафара “сэрца, як ікона”? Сэрца падобнае хоць чым на ікону? Фальш у “нотах”, паўтаруся.
І крыўдна гэта таму, што сам верш у цэлым напісаны выдатна. Рэдактары выпраўляць тое, на што я ўказаў, не будуць. Гэта ўжо тонкасці паэтычныя, з якімі мусіць справіцца сам паэт.
Не магу не зазначыць, што вершы Веры Міхно нашмат лепшыя, чым у дваіх астатніх паэтаў, суседзяў па старонцы – Людмілы Кебіч і Антона Анісовіча.
Нам не трэба баяцца выстаўляць ацэнкі паэтам, што, маўляў, мэтры і “сакратары” з’ядуць з зайздрасці таго, каго хваляць, перакрыюць кісларод. Перакрыюць яшчэ ці не, гэта мы паглядзім. А сваю справу нам трэба зрабіць.


ЛіМаразм-91

Узровень “Мурзілкі”

И творят, что хотят…
 (Из песни группы «Любэ»)
 
 
Часопіс “Полымя” №1 за 2015 год мы ўжо разглядалі ў рубрыцы, але пад іншым ракурсам.
 
Вось што ўражвае. Тады часопіс узначальваў Алесь Бадак. Затым ён стаў без гаспадара, нехта Мальчэўская выконвае абавязкі галоўрэда. Аднак жа напрамак часопіса і кола аўтараў не змяніліся. Там па ранейшаму часцяць акадэмік Гніламёдаў, старшыня МГА СПБ Пазнякоў ды іншыя знаныя. Выснова: функцыя галоўрэда пусцяковая, нічога не значыць, і ўсім запраўляе або Алесь Карлюкевіч, або тыя, што сядзяць з ім у разнастайных прэзідыумах. Натуральна, што не стала ў часопісе мастацкіх твораў. Мы гэта паказваем ледзь не штодня.
 
Напрыклад, у памянёным нумары, на старонцы 96 прадстаўлены вершы Станіслава Валодзькі. Прозвішча досыць вядомае, друкуецца даўно.
 

В канун Адвента в Центре русской культуры прошел «Вечер содружества» (дек. 2015), в рамках которого состоялась творческая встреча с литератором Станиславом Володько, членом Союза писателей Беларуси и Русской писательской организации Латвии.
 
 
Паглядзім, з чым паэт ідзе да нас гэтым разам.
 
БЕЛАРУСІ
 
О, Беларусь, – мая краіна,
Мой ад калін чырвоны кут.
Мне медунічна і палынна
Было ў дзяцінстве колісь тут.
 
І зараз сонечна і хмарна
Бывае ў роднай старане.
Ў чырвоны кут пасадзіш, –
Як госця лепшага, мяне.
 
О, Беларусь, – мая Айчына,
Праз вёрсты, месяцы, гады,
Такімі добрымі вачыма
Ты на мяне глядзіш заўжды.
 
Чужыны зоркам не сурочыць
Мяне, з дарогі не звярнуць...
Каб толькі мне радзіме ў вочы
Было не сорамна зірнуць...
 
О, Беларусь, – мая краіна,
Мой ад рабін чырвоны кут.
Мне медунічна і палынна
Было ў юнацтве колісь тут.
 
Каб толькі сонечна, – не хмарна
Было у роднай старане.
Ў чырвоны кут пасадзіш, – мару,
Як госця лепшага, мяне.
 
Памятаеце Антона Анісовіча з яго гімнам вёсцы, які мы разглядалі ўчора? Той жа матыў, тыя ж прыёмы, нібы вышываюць паэты па гатовым малюнку. У Станіслава Валодзькі, праўда, больш вобразнасці, летуценнасці. Аднак заводзіць гэтая летуценнасць усё туды ж – да зорак!
 
Скажы мне, калі ласка, дарагі чытач – што гэта за выраз “чужыны зоркам не сурочыць”? Ён да таго ж стаіць назвай усёй падборкі! Паспрабуем перакласці на рускую, усім зразумелую мову: “чужбины звездам не сглазить”… Якая жуда! А людзі ж з намі не жартуюць і адпраўляюць усё гэта непасрэдна ў гісторыю нацыянальнай літаратуры. Ладна, каб паэты ў сваіх зборніках выдурняліся. Верш прайшоў Алеся Бадака, усіх рэдактараў і карэктараў. Праз якія зачараваныя акуляры яны глядзелі на такую назву? Валодзька ж не Гніламёдаў, у якога і паўлітары нельга паправіць. Звычайны паэт. Ну, хлопцы, трэба браць сябе ў рукі.
 
Напачатку верша паэту чырвона ўваччу ад калін, напрыканцы – ужо ад рабін. А паглядзіце на радок, які я вылучыў тлустым. Што гэта за штуковіна такая, як яна трапіла ў першы літаратурны часопіс рэспублікі – зноў пытанне да галоўрэда? Тут ужо не ведаеш, як яго нават выправіць. Поўны разнабой з рытмам. А можа, там былі звольнены ўсе карэктары ад беднасці холдынгу? Не, выдаюць усё канвеерам, зарплаты і ганарары атрымліваюць, кніжкі свае з намерамі стацца класікамі выдаюць. А што на выхадзе? Дык жа поўная адсутнасць мастацкіх твораў, жудасныя ляпы, глумленне над словам. Яшчэ раз пытаюся ў спадара Пазнякова: колькі Вы, даражэнькі, выдалі лухтовых сваіх кніг, будучы на пасадах разнастайных? Яшчэ раз запрашаю чытача зайсці на сайт Нацыянальнай бібліятэкі і праз пашукавік паглядзець частату выданняў Пазнякова за дзяржаўныя, народныя грошы. Тое, што мы паказваем у рубрыцы, неаспрэчна сведчыць пра дармовае праяданне выдаткаваных на літаратуру сродкаў.
 
Тут бы хацелася пасцябацца з недарэкаў, ды смех захрасае ў горле, бо вычварэнні робяцца не ў сваіх асабістых кнігах, а ў дзяржаўных, некалі паважаных выданнях.
 
Другі верш Станіслава Валодзькі выклікае замілаванасць.
 
ДЗЯЎЧЫНКА
 
Па зямлі ідзе дзяўчынка
Донечка чыясь, сястрычка.
У вачах яе іскрынкі,
Галасок журчыць крынічкай.
 
І ў грудзях пташынкай пеўчай
Яе сэрцайка трапеча,
Бо вясновы цёплы вечар
Штосьці ёй на вушка шэпча.
 
І світанак рукі цягне –
Запрасіць яе на танец.
Гэта горкае дзіцятка
Для каго мядовай стане?
 
Ёй бы ведаць, што сяброўка
Яе лепшая – падушка,
Каб затым не плакаць горка,
Каб пасля журбу не гушкаць!
 
Ой, дзяўчыначка, дзяўчынка,
Як па кладачцы па тонкай, –
Давядзецца йсці, магчыма,
Будзь як стройнай, так і стойкай.
 
І месца гэтаму міламу вершу недзе ў “Вожыку”, “Мурзілцы” якой. Але ніяк не там, дзе ён змешчаны. Паўтаруся, што Валодзька не сілавік, а просты паэт. Адкуль яму такі давер і пашана, што за сяброўская вернасць увяла яго “тварэнні” ў святая святых? Будзем здагадвацца. Тут нават няма чаго вылучаць тлустым, бо светлага месца не застанецца.
 
Адно цешыць, што гэты верш быў змешчаны да з’яўлення “ЛіМаразма”, і хочацца верыць, што рубрыка неяк уціхамірыла свавольства рэдактараў.
 
Міхась Южык
________________________________________
 
СПРАВКА (ЛитКритики)
 
4 августа 2011 года в Генеральном консульстве Республики Беларусь в Даугавпилсе прошла церемония вручения медали Франциска Скорины даугавпилсскому поэту Станиславу Володько.
 
Государственной наградой Беларуси, носящей имя выдающегося философа-гуманиста и общественного деятеля, награждаются работники науки, образования и культуры за отличные достижения в профессиональной деятельности, значительный личный вклад в развитие и умножение духовного и интеллектуального потенциала, культурного наследия белорусского народа.
 
С.Володько родился в Беларуси, но давно живет в Даугавпилсе. Он автор многих поэтических сборников для детей и взрослых, активно участвует в жизни белорусской общины нашего города, при этом является членом Союза писателей Беларуси и Русской писательской организации Латвии. Регулярно выступает на родине с чтением стихов.
 
Медаль поэту вручил Генеральный консул РБ в Даугавпилсе Виктор Гейсик. Поздравить С.Володько пришли представители городского самоуправления, белорусского общества и местные поэты.
 
С.Володько поделился творческими планами: продолжать писать стихи, песни и автобиографическую прозу, которая пока не издана, и не изменять своей активной жизненной позиции.
 
Вот так в СПБ способствуют «раздаче» медалей, которые талантливым писателям не всем дают.
 
А это «значительный личный вклад в развитие и умножение духовного и интеллектуального потенциала, культурного наследия белорусского народа»:
 
– Ваши связи с Беларусью должны быть достаточно крепки…
 
– Когда есть возможность, принимаю участие в республиканских литературных праздниках. В этом году участвовал в Международном симпозиуме литераторов «Писатель и время» в Минске, в Дне белорусской письменности в Щучине, побывал на фестивалях «Залессе збірае сяброў» в усадьбе Михала Клеофаса Огинского и «Жураўлі і журавіны» в Миорах; на литературной встрече в Браславе. Недавно был принят Закон «О соотечественниках, живущих за рубежом», который, надеюсь, принесет свои плоды.
 
В общем, когда есть возможность, Володько приезжает в Беларусь. Ну хоть не совсем зря медаль пропала.


ЛіМаразм-92
 
«Позорище», або Майстэрства хуткавыдання

Міхась Пазнякоў любіць выдаваць кнігі. Не, не чужыя. Свае. Не, не тыя кнігі, што кладуцца непасільным цяжарам на сямейны бюджэт, або дзеля якіх аўтары прыніжана бегаюць па спонсарах. А тыя гэта кнігі, якія выдаваць надзвычай прыемна – сілкуюцца яны ручаінкамі, што выцякаюць з дзяржаўных  сродкаў, вылучаных на развіццё нацыянальнай літаратуры. Цякуць ручаінкі тыя бесперапынна і зладжана, тут толькі сачок падстаўляй, каб вылавіць пажыўную рыбку. Дый як, скажыце на міласць, развіваць нацыянальную літаратуру інакш, як не сваімі творамі?
 
Не, не тыя кнігі выдае спадар Пазнякоў, на якія не будзе попыту і якія стануць стосамі побач з тым жа кампутарам, праз які яны на свет паявіліся, або знерухомеюць на паліцы аўтара, каб той цешыўся, што жыццё не марна прайшло… Або будуць раздавацца самім аўтарам знаёмым і незнаёмым людзям, каб хоць хто пачытаў. Не, старшыня МГА СПБ Пазнякоў чалавек практычны і дужа далёкі ад летуценнай рамантыкі. Яго кнігі бесперабойным механізмам паступаюць у асноўныя бібліятэкі і цэнтральныя кнігарні краіны. А галоўнае, не Міхась Палыч аплачвае гэты нятанны працэс, а яму ліюцца абсалютна рэальныя грошы ў выглядзе заслужаных ганарараў.
 
Цяпер ты адчуў розніцу, спадар чытач, паміж проста літаратарам і літаратарам на дзяржаўнай пасадзе? І не пытайся ты ў мяне, чаму цябе не запрасілі на гэтыя хлебныя месцы – выдаваць па некалькі сваіх кніг у год за народныя грошы. Месцы гэтыя блатныя, засакрэчаныя, пра іх нікому ні гу-гу, бо з іх чыноўнікі кормяцца. Настолькі гэтыя месцы салодкія, што кнігі, выдадзеныя такім чынам, нават у выданнях холдынгу асабліва не рэкламуюцца. І мы б пра дабрабыт спадара Пазнякова нічога не ведалі, каб не найвыдатнейшая прыдумка сучаснасці – Інтэрнэт.
 
Незаўважныя, мы пранікаем на сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, пераходзім у раздзел “Электронны каталог”, набіраем “Міхась Пазнякоў” – і нам вывальваецца аж 111 (!) найменняў. Каб зусім ужо не ашалець ад гэтых магутных лічбаў, мы пераходзім толькі на 2015 год, год – цягам якога мы пастаянна выкрывалі старшыню МГА у выкарыстанні службовага становішча. І што вы думаеце? Да пляваць ён на нас хацеў, малоцячы свае кнігі з не меншым імпэтам!
 

Издал пятьдесят книг? За государственный счет?!!!!!
 
Прыводзім іх пералік, капіруючы з сайта:
 
Черные аисты: сказки: для детей младшего школьного возраста / Михаил Поздняков. - Минск: Народная асвета, 2015. - 55 с.
 
Хлеб для партызанаў: апавяданні. Эсэ. Аповесць / Міхась Пазнякоў. - Мінск: Чатыры чвэрці, 2015. - 91, [2] с. – (Серыя «Дзеці вайны»).
 
Ехал петушок с базара: считалки, небылицы, смешинки, скороговорки, загадки: для дошкольного и младшего школьного возраста / Михаил Поздняков. - Минск: Народная асвета, 2015. - 39, [1] с.
 
Домик для белочки: [сказки: для дошкольнага и младшего школьного возраста] / Михаил Поздняков. - Минск: Белорусская Православная Церковь (Белорусский Экзархат Московского Патриархата), 2015. - 14, [2] с. – (Солнечный зайчик).
 
Алеська: рассказы: [для младшего и среднего школьного возраста] / Михаил Поздняков. - Минск: Народная асвета, 2015. - 78 с. – (Библиотека Асветика).
 
Святло дабрыні: азбука, лічэбнікі, лічылкі, вершы, скорагаворкі, каламбуры, загадкі, крылатыя выразы, казка / Міхась Пазнякоў. - Мінск: Звязда, 2015. - 319, [1] с.
 
Як вам такі варыянт? І гэта ў той час, калі звычайны паэт стаіць мінімум год у чарзе на публікацыю ў “ЛіМе”, а кніжак сваіх у дзяржаўных выданнях ніколі не бачыць? У час, калі маладыя, што ідуць у літаратуру, не маюць ніякай перспектывы – у лепшым выпадку яны будуць загнаны ў рэзервацыю “Маладосці” і так вечна маладымі і застануцца, а ў “Полымі” вечна будуць жывыя класікі, то бок чыноўнікі літаратурныя.
 
Вось, спадары, куды насамрэч ідуць вылучаныя дзяржавай грошы на беларускую літаратуру. Спіс я прывёў. І не прыдумаў яго, ён больш чым рэальны.  6(шэсць) асабістых кніг за год у выкананні старшыні МГА. І гэта я не паказаў тыя кнігі, дзе Пазнякоў выступае галоўным рэдактарам, укладальнікам ці прадмоўшчыкам.
 
Цяпер прааналізуем спіс асабістых кніг Пазнякова. Пачнём з таго, што 6 кніг з 4-х аўтар выканаў па-руску. То бок, калі трэба падзарабіць, гэты шчыра адданы свайму Заброддзю і беларускай мове літаратар не грэбуе развіваць і рускую мову. Прычым ведае яе да такіх тонкасцяў, што піша нават “считалки, небылицы, смешинки, скороговорки, загадки”. Адкуль такое шырачэзнае веданне вялікай і магутнай? Ну зусім не цяжка ўявіць, што мінімум з Інтэрнэта, дзе гэтых лічылак безліч, а максімум – непасрэдна з рускіх падручнікаў. Гэта я не сцвярджаю, а ўяўляю, падкрэслім.
 
Пяць кніг з шасці не перавышаюць 100 старонак. Толькі апошняя, выдадзеная ў сваёй вотчыне і кармушцы, – “Звяздзе”, – набрала 319 старонак.
 
Яшчэ раз звяртаю ўвагу, што Пазнякоў не дзеля дабрачыннасці выдае свае кнігі – усе яны аплачваюцца з дзяржаўнай кішэні. Любіць Пазнякова і выдавецтва “Народная асвета”, і Беларускі Экзархат Маскоўскага Партыярхата, і родная “Звязда”, і выдавецтва “Чатыры чвэрці”, прадукцыю якога рэгулярна рэкламуе “ЛіМ”.
 
А калі ж знаходзіць час звышзаняты старшыня МГА СПБ на пісанне такой колькасці кніг? Ну наўрад ці ён наймае літаратурных неграў з шарагоўцаў МГА. Шчыруе сам. І піша, – як паказвае наша рубрыка, – дужа няякасна. І затым мае яшчэ смеласць вылучацца на дзяржаўную прэмію. То бок спачатку праядае народныя грошы, апускаючы якасць твораў у “ЛіМе” і “Полымі” данельга, а потым – яшчэ за гэта прэмію дайце. Падкрэсліваю, тут я нічога не сцвярджаю галаслоўна, – якасць памянёных выданняў падрабязна, да літаркі, разабрана ў рубрыцы.
 
Калі пісьменнікі выдаюць зашмат кніг, то яны звычайна проста ператасоўваюць свае ранейшыя творы. То бок пісаць ужо зусім не абавязкова – выдавай старое, раней надрукаванае, калі падсеў на кармушку.
 
Завітаў я ў “Гугл” праверыць, як часта друкуюць Міхася Пазнякова у “ЛіМе” і часопісах. Аказалася – зусім рэдка, цураючыся бяздарнасці старшыні. У асноўным яго ўзгадвае “Гугл” кшталту “Пазнякоў узяў удзел у сустрэчы…” і падобнае. У “Полымі” за апошнія гады яго друкавалі 2-3 разы. Ну і раней, пры Міколу Мятліцкім, памятаю, пускалі раз на 2 гады з кепскімі вершамі. Паглядзеў я, ці не грэбуе Пазнякоў “Маладосцю”? Не! І там ён прысутнічае – праўда, у выпуску №4 2015 года, які друкуе ў рамках “Маладосці” дзіцячую “Бярозку” (хітрамудрая прыдумка холдынгу, брава!).
 
Дык там адны дзеці прысутнічаюць і… Таццяна Шамякіна, якая рэкламуе дарослы (!) раман свайго бацькі “Сэрца на далоні”, і Міхась наш Пазнякоў з натхнёнымі вершамі, з якімі ён ідзе, дарэчы, на Дзяржаўную прэмію кандыдатам. І тут ён вывернуўся забіць двух зайцоў!
 
Літаральна ўсе тварэнні Пазнякова, змешчаныя ў “Бярозцы”, нагадваюць няспынная кармленне дзяцей салодкай патакай, мёдам, ад якога ўжо верне і ванітуе. У мяне паўставала карцінка з амерыканскіх фільмаў: дзіцё прывязваюць да крэсла і пхаюць сілком кашу ў рот; каша агідна выцякае з рота, распырскваецца па шчоках, вочы дзіцяці пакутліва вылуплены, а бацькі па-садысцку пхаюць “карысную” ежу.
А вось верш, які ў сілу апантанай любові Пазнякова да кнігі (сваёй) робіцца сімвалічным, няйначай. Вылучаю тлустым асабліва знакавае:
 
КНІГА
 
Нам кніга — вечнае святло,
Крыніца ведаў, цуд бясконцы!
І параўнацца з ёй магло б,
Відаць, у свеце толькі сонца.
 
О, я ніколькі не хлушу,
З яе ствараючы куміра, —
Нішто не жывіць так душу,
Не ўзбагачае гэтак шчыра.
 
Адкрые безліч таямніц,
Дасць у палёт жывыя крылы,
Навучыць радасна любіць
Бацькоўскі край, адзіны, мілы…
 
І я жадаю ад душы:
Сябруйце ўдзячна з ёй, натхнёна.
Разумным, светлым, вечным жыць —
Што больш каштоўнае сягоння?
 
Агучваць чыстыя званы
Дабра, стваральнасці, сумлення,
Каб пабуджалі нас яны
Да працы, згоды, узвышэння.
 
Адкрыццяў дзіўных, яркіх вам!
Хай будзе кожны крок ваш новы
Прыступкай сонечнай у храм
Пазнання, хараства, любові!
 
Нават сярод гэтага моўнага пірожнага праступае сутнасць і праўда: кніга павінна ўзбагачаць, пабуджаць да працы, быць самым каштоўным у прамым сэнсе гэтага слова, быць кумірам і скарбонкай тваёй! І тады ўсё стане ціп-топ. Што і ажыццяўляе на практыцы старшыня.
 
Усё тое, пра што я напісаў – такая ганьба для нацыянальнай літаратуры, што няма ў беларускай мове адпаведнага слова, каб гэта назваць. Відаць, таму, што беларусы народ у цэлым не вельмі хваткі ды спрытны. Прыходзіцца звярнуцца да рускай, больш шырокай ва ўсіх чалавечых праявах мове, і адшукаць патрэбнае слова – “позорище”.


ЛіМаразм-93

Збор твораў пра лес

Даўно не зазіраў на крытычныя старонкі “ЛіМа”. Некалькі месяцаў. Бо нічога добрага адтуль не чакаў. Аднак патрапіў такі туды. У №3 за сёлетні год.
 
З мінулага што змянілася: крытычных старонак стала не 2, а 1, і перанеслі яе на старонку №8. І праўда, адкуль у 9-мільённай Беларусі наскрэбці за тыдзень артыкулаў крытычных на 2 старонкі? Тым болей што шчыруюць там усяго два крытыкі запісныя, супрацоўніцы “ЛіМа” – Наста Грышчук ды Алеся Лапіцкая. Жанчыны даволі маладыя, а значыць, не вельмі вопытныя і абазнаныя, але менавіта яны і вызначаюць афіцыёзны крытычны працэс. Чаму? Спытайце ў Карлюкевіча. Я дык здаля бачу, што так выгадней: не трэба плаціць крытыкам ганарары, калі яны на зарплаце. Можна ўказваць, на каго і як пісаць крытыку.
 
Вось і ў №3 ёсць запісны стандартны артыкул на чарговую кнігу рэдактара, лаўрэата, дый проста добрага чалавека – Казіміра Камейшы. Прычым падае яго нам Наста Грышчук, як торт святочны, няйначай. Тут нават і сумневу няма ў мастацкіх вартасцях Камейшы, які, дарэчы, даўні наш лімаразмавец і ацэнкі атрымоўваў ад незалежнага крытыка паэт дужа нізкія (гл. “ЛіМаразм-2“,”ЛіМаразм-18”, “ЛіМаразм-85”). Аднак гэта ў нас. У холдынгу ж на паэзію прадстаўнікоў Касты погляд інакшы. Да таго ж Камейша выдаў кнігу – зразумела, за народныя грошы – як бы выбранага, як бы падводзячы вынікі працы сваёй шматгадовай.
 
Няма ў холдынгу звычкі прадстаўляць нам ні выдаўца, ні колькасць старонак такіх фаліянтаў, але Наста Грышчук дае нам пэўнае ўяўленне: у кнізе “Пчаліны груд” сабрана каля 215 вершаў і тры паэмы. Такім чынам пясняр Пушчы патраціў дзяржаўныя сродкі. Тым больш што, як агаворваецца Наста Грышчук: “Збор кшталту «Чмялінага груду» патрэбны перадусім самому аўтару — каб быць спакойным”.
 
І яшчэ адзін намёк ад Грышчук: “У сапраўды лепшае трапляе ад сілы пяць дзесяткаў твораў. У памяці чытача застаецца дзесяць (і гэта надзвычай аптымістычны прагноз). У гісторыі літаратуры… Тут просіцца пытальнік са шматкроп’ем”.
 
Так філасофствуе малады крытык. Аднак каго яна мае на ўвазе? Калі Пушкіна, то памыляецца – у гісторыі літаратуры засталіся тамы. Калі Бродскага – дзесяткі вершаў. Калі Пастарнака – некалькі зборнікаў. Мая маці, напрыклад, ведала амаль усе паэмы Пушкіна на памяць. Трэба ж, спадарыня Грышчук, разбіраць паэтаў. Намякаючы на Камейшу, паэта сярэдняй рукі, не варта змешваць усіх у адну кучу.
 
Далей крытыкеса працягвае намякаць літаратурнаму мэтру: “Таксама такая кніга спрашчае працу даследчыка літаратуры. Але што да чытача, яму шмат не трэба. Трыста старонак паэзіі — выпрабаванне не жартоўнае. Намнога большай папулярнасцю карысталася б якраз выбранае, тонкая кніжыца старонак на семдзесят у кішэнным фармаце. Каб збольшага зразумець паэта, разгледзець яго твар, дастаткова ўсё таго ж дзесятка лепшых твораў. Каб да канца спазнаць аўтара, мала будзе і поўнага збору”.
 
Выходзіць так паводле Грышчук: каб зразумець паэта – усяго 10 вершаў чытай, а каб спазнаць дарэшты, хоць бы і вярнула ад вершаў, – усё роўна чытай поўны збор твораў.
 
Нарэшце Грышчук прыступае да аналізу творчасці: “Сярод іншых шматлікіх беларускіх песняроў Казімір Камейша — безумоўны пясняр лесу. Лес у яго паўстае ў розных абліччах: родная пушча, бор, гай, дрэвы ў горадзе, лес як сімвал (жыцця, вытоку, зямнога раю). Маленства паэта прайшло на дзедавым хутары, акружаным пушчай («лес пачынаўся ад гумна»). Першыя яго вершы былі пра прыроду. Адзін са зборнікаў называецца «Я з пушчы»”.
 
Аднак я расчарую цябе, чытач: далейшы расповед Насты Грышчук – гэта пераліванне з аднаго збана ў другі, пастаяннае паўтарэнне, што Камейша ёсць песняром пушчы. А артыкул немалы, як для “ЛіМа”.
 
Цытую з сярэдзіны: “Пушча для яго — замест радзімы. Так, Казімір Камейша звяртаецца ў вершах да мамы, да бацькоўскага дому, шкадуючы, што ў маладосці імкнуўся пераступіць парог, а калі вярнуўся — каля парога яго ўжо ніхто не сустрэў. Але зваротаў да пушчы больш”. Усё тое самае. Час застыў. Думка застыла. Няма дзесяцігоддзяў зменлівай цывілізацыі гарадской, актыўнай працы ў рэдакцыях, новых людзей, падзей, будоўляў дзяржаўных, лірыкі гарадской, сквераў і паркаў, – ёсць толькі мёртвая пушча ў запаветнай далечы, бязгучныя дрэвы, нямы хмызняк.
 
Цікава, згадзіўся б хто там бавіць жыццё – без людзей? Усё мае значэнне толькі праз чалавецтва, мозг малюе карцінку жыцця і дае ацэнкі, мозг мысліць, без яго не існуе ні дрэў, ні птушак, ні вавёрак – нічога. Чытайце Шапенгаўэра. Жыццё ёсць нашым пра яго ўяўленнем. І калі мозг спыняе развіццё і стваральную дзейнасць, то чалавек непазбежна ўпадае ў меланхолію. Што выразна бачна па вершах спадара Камейшы апошніх гадоў.
 
Наста Грышчук дзівосна пазбягае ацэнак і цытат у сваім артыкуле, абыходзячыся з бывалым рэдактарам, як з фарфоравай вазай. І адзіная яе цытата – няўдалая, аднак добра пацвярджае вызначаны намі змрочны характар паэта:
 
Калі крычыць застолле: «Гор-к-а-а!» —
Камусьці горка сапраўды.
Ён у парозе разам з горам
Стаіць задуманы тады…
 
Зніклі эмоцыі. Знікла магчымасць радавацца чужой радасці. Знікла сама воля да жыцця. Не знікла толькі прывычка выдаваць вершы.
 
Наастатак Грышчук нас палохае: “Яшчэ адно «калі»: калі кніга выбранага спраўдзіцца, амаль са стапрацэнтнай упэўненасцю можна сцвярджаць: то будзе кніга пра Лес — і Чалавека ў ім”.
 
Трэба так разумець, што гэты фаліянт яшчэ не ёсць сапраўды выбранае. І збор твораў Камейшы пра лес чакае нас неўзабаве.


ЛіМаразм-94

На школьную лаву

У чытача нашай рубрыкі можа скласціся ўражанне, што мы пастаянна вышукваем творы Міхася Пазнякова, папросту да яго прыдзіраючыся. Але, паверце, гэта не так. Мы аглядальнікі нумароў холдынгаўскіх выданняў. Але Пазнякова там непамерна многа, багата, зашмат. І абысці гэтую магутную постаць пенсійнага ўзросту не выпадае ніяк. Мы проста абавязаны даваць ацэнкі дзейнасці літаратара, які прэтэндуе на заканадаўцу мод у сучаснай літаратуры. Пазнякова замнога і на сайце СПБ, і ў складах Нацыянальнай Бібліятэкі, і ў палацах разнастайных на вечарынах шматлікіх – пра што дае рэгулярныя справаздачы тыднёвік “ЛіМ”.
Як і мы, крытыкі, “ЛіМ” не можа абысці магутнага старшыню МГА СПБ у публікацыях яго, так бы мовіць, мастацкіх твораў, рэгулярна друкуючы нешта падобнае на вершы, ва ўсякім разе – ладна зарыфмаванае і з пробліскам думкі. Ды ўсё гэта – пад любімым фота Пазнякова, дзе ён сядзіць за працоўным сталом у позе філосафа. Цікава, ці не за гэтым сталом яму прыходзяць у галаву сюжэты пасквіляў на сайт літаратурнай крытыкі, якія ён, не валодаючы віртуозна пяром, заказвае сваім памагатым, што хаваюцца за псеўданімамі, каб не трапіць пад суд?
Але ж давайце да справы. У №4 “ЛіМа” за 2016 год змешчаны творы (назавём пакуль так) Міхася Пазнякова, якія рэдакцыя вызначыла як паэтычныя.

Прыступім да аналізу гэтых твораў.
У вершы №1 Пазнякоў клянецца нам, што ён сын Беларусі, прычым чамусьці ганарыцца Беларуссю “тайком”.

Размаўляю з табой
І тайком ганаруся —
Колькі цноты жывой
У маёй Беларусі!

Размаўляю з табой
І зняверыць баюся —
Колькі веры святой
У маёй Беларусі!

Размаўляю з табой
І ад шчасця свячуся —
Як спагадна ў маёй
Дарагой Беларусі!

Размаўляю з табой
І даверу дзіўлюся —
Неўміручы маёй
Гэткі лёс Беларусі!

Размаўляю з табой
І да сонца імкнуся.
Вельмі горды сабой,
Што я сын Беларусі.

Ну і што? Я таксама сын Беларусі. І спадар Новікаў. І яшчэ многія. Але ж гэта не дае нам права ладзіць паэтычныя падробкі з пачварных савецкіх штампаў і бегчы з імі ў тыднёвік. Сумняваюся, што нават у часы глыбокага брэжнеўскага застою змяшчаліся ў “ЛіМе” “вершы” такога гатунку. Гэтыя рыфмы “тваёй–маёй”, гэтыя пошлыя запэўніванні ў адданасці Беларусі. Гэта каго запэўнівае пенсіянер Пазнякоў? Ці не сваё начальства, каб не выправіла на заслужаны адпачынак? Што для яго Беларусь, з гэтага верша зусім не ясна. Ну, ладна, Пазнякову гэтак светла і “спагадна” ў роднай краіне. А чаго тады так зацята ваюе ён са сваімі ворагамі, калі наўкол (паводле верша) лагода і дабрыня? Чаму заказвае пасквілі і змяшчае на сваім сайце? Дзе гэтая задэклараваная ў вершы любоў? Няма. Бо ўвесь верш – порхаўка. Ніводнай жывой эмоцыі, адны стандартныя штампы.
Праўда, у наступным вершы Міхась Пазнякоў ужо не такі наіўны і пазначае сваіх зласліўцаў як людзей, якія “ў сябрах у злыбяды”! Паступова за лагоднай маскай выскаляюцца нежартоўныя зубы:

***
Усё знікае ў гэтым свеце,
Апроч любові, дабрыні.
Пакуль ласкава сонца свеціць,
Ім паслужыць не праміні.

Настане час, нішто не вечна,
І хто ў сябрах у злыбяды, —
Аднойчы знікне і, бясспрэчна,
Сплывуць усе яго сляды.

Як вам выраз “не праміні паслужыць любові”? Не ўпусці, чытач, любові служыць! І гэта напісаў далёка не школьнік.
Гэта яшчэ звыклае моўная пірожнае ад Пазнякова, але ўжо з уштукаванай туды калючкай. Дый правільна па граматыцы, спадар Пазнякоў, не “злыбяды”, а “злыбеды”. Правярайце па слоўніку, калі памяць падводзіць.
У наступным вершы “паэт” як бы прызнаецца, што цягне літаратуру назад, а не наперад. Прызнаецца, праўда, ускосна.

***
Бягуць гады як рысакі,
Не супыніць і не стрыножыць.
І позірк свой куды ні кінь —
Усё чамусьці больш трывожыць.

І больш мінуламу ты рад,
І больш стамляешся ад тлуму,
І не наперад, а назад
Усё часцей сягаюць думы.

І як можа чалавек з такім дэструктыўным мысленнем кіраваць літаратурай у Мінску? Тут ужо – лозунгі прэч. Старшыня распісваецца ў нямогласці. У цяперашнім часе яго як бы даўно нічога не хвалюе, не радуе праца на пасадзе (“стамляешся ад тлуму”), а трывожна неяк усё часцей. А па радасць – зноў да дарагога Заброддзя, што зарастае травою? Ну і каб зачаць верш – Пазнякоў скарыстаў заезджаную метафару пра рысакоў, якія падобныя на гады.
Кепска, спадар Пазнякоў. На вас жа глядзіць уся творчая Беларусь. А вы атакуеце выданні такімі тварэннямі, што хоць назад на школьную лаву вас адпраўляй. На філфак вы не цягніце. Шчыра прашу… Ці не, даю добрую параду – займіцеся ўдасканальваннем сваіх тэкстаў, а не выданнем уласных кніг за народныя грошы.


ЛіМаразм-95

Радасна

У №4 тыднёвіка “ЛіМ” за сёлетні год, у раздзеле “паэзія”, прыціснутыя агромністай падборкай Міхася Пазнякова, у падвале, туляцца два паэты – Ігар Пракаповіч і Станіслаў Валодзька. Даволі вядомыя. Прычым Станіслаў Валодзька ўзнагароджаны медалём Францыска Скарыны і нагрудны знакам Міністэрства Культуры Беларусі. А медаль Францыска Скарыны – адна з самых пачэсных узнагарод культурным дзеячам рэспублікі. Але ж і Міхась Пазнякоў узнагароджаны гэтым жа медалём (як паведамляе нам Інтэрнэт). То бок абодва паэты як быццам і раўназначныя… Аднак чамусьці Валодзька месціцца пад Пазняковым і вершаў у яго разы ў 3–4 меней надрукавалі. Чаму так, спытае чытач? А я намякну: Валодзька са сваім медалём далёка ў Латвіі, тады як спадар Пазнякоў зусім блізка – рукой дастаць, і мае, апроч медаля, абсалютна рэальныя рычагі ўлады. Намякаю далей: Міхась Пазнякоў можа пакрыўдзіцца, калі яго надрукуюць у падвале…
Увогуле гэтая пошлая сістэма змяшчаць сакратароў і розных лаўрэатаў уверсе цягнецца яшчэ з СССР. Ну сапраўды, не жэрабя ж паэтам кідаць. Прычым не толькі ў газетах угору цягнулі тады разнамасных уплывовых людзей, а нават у гасцініцы сялілі на вышэйшых паверхах! Адзін з такіх камічных выпадкаў апісаны ў кнізе Эльдара Разанава – “Непадведзеныя вынікі”, прычым так таленавіта, што я каціўся з рогату.
Аднак скіруем у наш час. Вершы Валодзькі, паўторымся, сціпла туляцца пад навіслай над імі падборкай Міхася Пазнякова. Глянем на іх вокам непрадузятым. Адразу папярэджу, што мы разглядаем канкрэтныя вершы, а не лаем агулам паэтаў за тое, што яны некалі – як вершы Валодзькі ў “Полымі” – нам не даспадобы прыйшліся.
Дарэчы, каб не забыцца – уся старонка “паэзія” занятая аднымі мужчынамі. Гэта рэдактарскі недагляд. Бо існуе няпісанае правіла – хоць у поп-канцэртах зборных, хоць дзе – чаргаваць абодва полы, бо мужчын больш цікавяць жанчыны, і наадварот.
І ўсё ж – да Валодзькі. Пачынае падборку паэт з прысвячэння Агінскаму. І выйдзе, што калі я буду крытыкаваць верш, то як бы ўскосна стану глуміцца са святога імя нябожчыка. Таму адразу перайду на другі па ліку верш:


Абярэжная песня

Пахіснецца парой
Шар зямны пад нагамі, —
Я табе, а ты мне
Устаяць памагаем.
Я цябе берагу
Рук сваіх берагамі.
Ты мяне беражэш
Рук сваіх берагамі.

Хмель вясновы не раз
Нам галовы закружыць,
Захлісне з новай сілай
Пачуццяў разводдзе.
І з тваіх берагоў
Я часамі выходжу...
І з маіх берагоў
Ты, бывае, выходзіш...

Толькі знойдзеш ці страціш —
Ніяк не ўгадаеш.
Толькі нашы сустрэчы
Жаданей з гадамі.
І ў цябе, як прыток,
Я ўпадаю, ўпадаю...
І ў мяне, як прыток,
Ты ўпадаеш, ўпадаеш...

Не пражыць без разлук.
Ды лягчэй ношу несці, —
Ёсць у нас абярэг, —
З ім надзею мы песцім.
Хай цябе беражэ
Абярэжная песня,
Хай мяне беражэ
Абярэжная песня!

Верш добры па мелодыцы, і, магчыма, з яго б атрымалася нядрэнная песня, калі б хто музыку падабраў. Прыдумка пра “рук берагі” неадназначная. Таму што ўявіце – рукі павінны быць заўсёды выцягнуты паралельна наперад і такім раскіракам чалавек мусіць хадзіць гадамі, каб некага берагчы. Фізічна гэта выродліва, таму псуе вобразнасць. Варта сачыць за такімі нюансамі. Ну і падумайце, ці можа пахіснуцца шар зямны? Хіба пры землятрусе. У нас, дзякаваць Богу, яны вельмі рэдкія, як і ў Латвіі, дзе пражывае паэт. Таму зноў прыцягнутая за вушы метафара.
У другой страфе “хмель вясновы”, які “пачуцці закружыць” – ну кожны ведае, ужывалася такая метафара сотні разоў. (Бачыце, як распадаецца прыгожы на першы погляд твор?) Потым паэт выходзіць “часамі” з рук нейкага лірычнага героя ці гераіні (не ўказана). “Часамі” – у дадзеным выпадку русізм, па-беларуску гавораць “часам”. У чацвёртай страфе неахайнасць з “ў”. Я вылучыў тлустым і нічога тлумачыць не буду, хай чытач сам разбярэцца. Адно скажу, што для песні асабліва (а тэкст на большае, як песенны, не цягне) такія фортэлі з “ў” недапушчальныя.
Глядзі, дарагі чытач: Валодзька, па сутнасці, вынайшаў адну арыгінальную метафару пра “рук берагі” і цягне яе, паўтараючы, увесь доўгі верш.  Ну ці не занадта гэтых паўтарэнняў – такім пытанне завяршу разбор твора.

Другі верш:

***
Бывае, народзіцца верш і, самотны,
Шукае-гукае сяброўку сабе.
І часам знаходзіць.
І сыплюцца ноткі,
Як зорачкі з неба
Ў спрадвечнай сяўбе.

Здаецца, прырода спявае хвалу ім,
Ў каханні шчаслівым, чым людзі,
не менш, —
Як музыка верш абдымае-мілуе,
І гожа кладзецца на музыку верш…

Тут, я бачу, паэт абыгрывае цікавую тэму, што верш шукае сабе музыку. Выходзіць, мы нездарма звярнулі ўвагу ў першым разгледжаным творы, што музыка адпачатку закладаецца Валодзькам у радкі.
У другім вершы напеўнасць, лірычнасць, вобразнасць лепшыя. Аднак метафара пра “зорачкі”, якія “сыплюцца з неба” – дужа зацёртая ў беларускай паэзіі. Прычым сыплюцца яны ў “спрадвечнай сяўбе”. Ну хто з нас бачыў гэтае частае і няспыннае падзенне зорак? Ды ніхто. Прыдумка паэтаў. І Валодзька тыражуе гэты шматгадовы штамп, не задумваючыся аб сэнсе. І глядзіце: зоркі сыплюцца не проста так, а ў “спрадвечнай сяўбе”! Па-руску: «сыплются в извечном посеве». Як вам? Ну няўдала, дальбог. Іншым разам няшкодна сябе перакладаць, асабліва калі прызабыў мову ў далёкай Латвіі.
У другой страфе вылучанае мной “ў” каментарыяў не вымагае. У той жа страфе гожы па сваім лірычным пасыле верш псуецца газетнай, няўцямнай пры тым, фразай, што прырода, маўляў, спявае хвалу зоркам “чым людзі, не менш”. Ну хоць ты на вагі іржавыя кладзі тую хвалу.
Сцвярджаю ўпэўнена, верш быў бы нават выдатны, каб паэт яго дапрацаваў з улікам маіх заўваг.
А ўвогуле, спадары: калі адкрыць у Інтэрнэце Вікіпедыю, то мы даведаемся, што: «В Белоруссии Франциск Скорина считается одним из величайших исторических деятелей за всю историю.» Таму выглядае нейк дзіўнавата, што медалём імя прызнанага ва ўсёй Еўропе асветніка ўзнагароджваюцца людзі, творчасць якіх, мякка кажучы, не вытрымлівае разгляду прафесійнага крытыка. Маю на ўвазе лаўрэатаў медаля – спадароў Пазнякова і Валодзьку. Што змясціў угары старонкі Пазнякоў – тое паэзіяй наогул нельга назваць. А Валодзька папросту ў сваёй цывілізаванай далечы на мае строгага крытыка. Бо па прыроджанай сутнасці ён паэт. Ну і асветнік. Вось за асветніцтва медаль яму трэба даваць. Але думаю, не такі ганаровы. Што аўтар гэтай рубрыкі з’яўляецца менавіта прафесійным літаратарам і крытыкам, можна ўпэўніцца, зайшоўшы ў раздзел “каманда сайта” – я гэта звяртаю менавіта да начальнікаў, наглядчыкаў высокіх за нашай літаратурай. А то спадар старшыня МГА можа мяне прадставіць у высокіх інстанцыях у зручным толькі яму святле.

Першы верш Ігара Пракаповіча мне адразу спадабаўся. Далей патлумачу чаму:

***
Закружыла белая мяцеліца
Пад аркестры сіверных вятроў.
Снежная крупа танцуе, сцелецца
У слупах віхурных між дамоў.

А у хаце смачна пахне стравамі...
І на кухні на зыходзе дня
Упрыкуску з жартамі-забавамі
Весела вячэрае сям’я.

Паэт як бы ажывіў сваім паглядам звычайны вясковы побыт. І адразу ўсё заіскрылася. Хоць і пачаў з зайгранай паэтамі метафары “закружыла белая мяцеліца”.
Я сам нядаўна зграшыў падобным чынам, запачаткаваўшы верш метафарай: «закрутила метель, закружила». Але я што я потым зрабіў: залез у Гугл і прабіў гэтую фразу – аказалася, што за ўсю гісторыю рускай мовы такое спалучэнне знаёмых слоў прыйшло да мяне толькі аднаму чалавеку… Таму я спакойна скарыстаўся такой метафарай. Я ўжо пісаў, што ў беларускай мове ствараць арыгінальныя метафары значна прасцей, улічваючы агульную масу напісаных вершаў у параўнанні з рускай моваю. Аднак правяраць сябе значна цяжэй – далёка не ўсе вершы пераведзены ў электронны варыянт, наадварот, значная частка нават з вершаў класікаў і паўкласікаў перабывае пакуль на паперы. Аднак пэўна ведаю, што спалучэння “белая мяцеліца” варта пазбягаць ужо. Гэта бясспрэчны штамп.
У цэлым жа верш выйшаў прыгожы. У паэта ёсць несумненны густ, дастаткова чуйны паэтычны слых. Паўтаруся, што ажывіць звычайныя штодзённыя справы, побыт, каб усё заспявала, стала ў гармонію вой як няпроста. Ігар Пракаповіч з гэтым справіўся.
Радасна мне стала і ад верша пад №3 у падборцы. (Верш №2 я прапускаю проста з-за недахопу часу, а не таму, што ён неяк саступае іншым.)

***
Снег ляціць і ляціць,
і па радыё кажуць,
што на вуліцы — фронт,
а за фронтам ідуць халады.
Гэта нейкі мастак
Фарбу белую пэндзлікам мажа —
Ён жадае схаваць
Папярэдняй эпохі сляды.

Белы снег. Цішыня.
Часу новы пачатак.
Новых слоў, новых спраў
Першародны адлік.
На анархію з’яў
Накладаецца белы парадак
І з нябёсаў мастак
Беспрасветны здымае парык.

Тут, як той казаў, паэт паэта пазнае. Няма фальшывых “нот”. Усе метафары ненатужлівыя, складаюць гармонію, малюнак супадае з філасофіяй. Няма мудрагельства, а ёсць мудрасць жыцця.
А балесна робіцца вось ад чаго: што кнігамі і тамамі пішуцца тэксты, якія да паэзіі не маюць ніякага дачынення. Гэтыя тамы пажыраюць дзяржаўныя грошы, аўтараў кормяць праз прэміі бюджэтнымі сродкамі, на іх пішуцца кнігі літаратуразнаўства і боўтаюцца па Акадэміі навук, з якіх зноў жа на бюджэтныя грошы творацца кілаграмы навуковых дысертацый. А сапраўдная паэзія ў лепшым выпадку зрэдзьчасу з’яўляецца ў “ЛіМе” і амаль не дасягае “Полымя”. Чаму так – ужо нават і няёмка пытацца. Бо цэлы год мы ў рубрыцы толькі і займаемся тым, што тлумачым – чаму.
У паэзіі, спадары лаўрэаты і стыпендыяты, зусім не трэба клясціся ў вернасці Радзіме, каханню, будоўлям, партыі ды ўраду. Не трэба выпінаць увешанае медалямі сваё “я”. Трэба проста пісаць гарманічна, як музыку высокага гатунку. І тады ўсім чытачам стане хораша, цёпла, лагодна, хоць бы і казалі мы пра зіму.

Свидание

Засыпет снег дороги,
Завалит скаты крыш.
Пойду размять я ноги:
За дверью ты стоишь.

Одна, в пальто осеннем,
Без шляпы, без калош,
Ты борешься с волненьем
И мокрый снег жуешь.

Деревья и ограды
Уходят вдаль, во мглу.
Одна средь снегопада
Стоишь ты на углу.

Течет вода с косынки
По рукаву в обшлаг,
И каплями росинки
Сверкают в волосах.

И прядью белокурой
Озарены: лицо,
Косынка, и фигура,
И это пальтецо.

Снег на ресницах влажен,
В твоих глазах тоска,
И весь твой облик слажен
Из одного куска.

Как будто бы железом,
Обмокнутым в сурьму,
Тебя вели нарезом
По сердцу моему.

И в нем навек засело
Смиренье этих черт,
И оттого нет дела,
Что свет жестокосерд.

И оттого двоится
Вся эта ночь в снегу,
И провести границы
Меж нас я не могу.

Но кто мы и откуда,
Когда от всех тех лет
Остались пересуды,
А нас на свете нет?

(Борис Пастернак)


ЛіМаразм-96

Адчыняючы “Маладосць”

У №8 часопіса “Маладосць” за мінулы год змешчаны вершы Марыі Чарняўскай. Мы, лічыце, упершыню дабраліся да мастацкай часткі “Маладосці”, бо мінулы год і частку сёлетняга разбіраліся з тыднёвікам і “Полымем”, справядліва мяркуючы, што менавіта там зарыты сабака – там знаходзіцца ключ да разумення, чаму нацыянальная літаратура спыніла сваё развіццё.
Трэба прызнаць, што часопіс “Маладосць” выглядае гожа, тут сапраўды ўсё не настолькі закамянелае, як у “дарослых” часопісах і, мабыць, ёсць што пачытаць. Праўда, у крытычнай частцы я заўважыў добра вядомую Ірыну Шаўлякову, а значыць, будзе доўгі артыкул без крытыкі, мала ўцямны, пазбаўлены канкрэтыкі, бо Шаўлякова славіцца менавіта гэтым. Але пачакаем пакуль судзіць. Скажам толькі, што іншыя артыкулы ў гэтым раздзеле выглядаюць па назвах так, што там таксама канкрэтнага крытычнага разбору пэўных твораў чакаць не даводзіцца.
Але, дарагі чытач, не адкрыю табе сакрэт у тым, што менавіта крытыкі на свае вершы і прозу чакаюць шматлікія аўтары Беларусі, асабліва маладыя. Аднак ні “ЛіМ”, ні, тым больш, “Полымя” і не думаюць гэтым займацца. Таксама сумняваюся я, што часопіс “Маладосць” змяшчае ў сваім раздзеле “крытыка” разборы творчасці маладых, надрукаваных тут.
У выніку што мы атрымоўваем – верш з’явіўся і знік у нікуды. Так, намінальна ён лічыцца праіндэксаваным на паперы дзяржаўнага часопіса і фармальна ўвайшоў у гісторыю літаратуры. Але, пагадзіцеся, далёка не кожны з маладых паэтаў стане потым класікам, каб усе яго ранейшыя публікацыі адсочваліся літаратуразнаўцамі ды перавыдаваліся. А ёсць і другі бок праблемы – без разгорнутай актыўнай і незалежнай крытыкі ў маладых нават шанцу не будзе стаць класікам. Таму да сваёй працы ў рубрыцы мы ставімся надзвычай сур’ёзна. І будзем даваць ацэнкі па вышэйшым рахунку, таму што сама публікацыя ў “Маладосці” як бы абвяшчае, што нам не абы-што падаюць, што вось-вось які Янка ці Наталка ўварвуцца на старонкі “Полымя”, пацясняючы акадэміка.
Першы верш Марыі Чарняўскай такі:

ПРОСТЫ ЦУД

Ты вочы расплюшчы — і ўбачыш, як цуд
Ізноў нараджаецца зранку.
Ён побач з табой пасяліўся, ён тут,
Стаіць і чакае на ганку.

Ён возьме цябе за руку, павядзе
Да нейкіх нязнаных вышыняў.
Ў яго непасрэднай і лёгкай хадзе
Пазнаеш ты шчасця глыбіні.

Расплюшчыўшы вочы, ты цуд не спужай:
Лагодны ён і далікатны.
З усмешкай у люстра сваё зазірай,
Павер — ты прыгожы і здатны.

Расплюшчыўшы вочы, падумай аб тым,
Што сённяшні дзень непаўторны,
Што ранак растане, развеецца дым,
Мука перамелецца ў жорнах.

Расплюшчыўшы вочы, устань пакрысе
І выйдзі на стрэчанне цуда
Па восеньскім лісці у зорнай расе,
Яшчэ не заплямленай брудам.

Расплюшчыўшы вочы, сустрэнь гэты дзень,
Як самага лепшага сябра.
Адчуй ў яго лёгкай, няспыннай хадзе
Імкненне да лепшага заўтра!

Прыдумка, пасыл, аптымізм – выдатныя. Але па форме верш не зусім дасканалы. Акрамя таго – задоўгі, калі ўлічыць, што аўтарка паўтарае шэсць строф адну і тую ж ідэю, што, маўляў, жыццё цудоўнае, і ў гэтым можна пераканацца, ступіўшы ранкам на ганак. Дарэчы, рыфма “ранку–ганку” ў беларускай літаратуры заезджаная, відаць, не менш, чым “дзень–цень”. Маладым аўтарам асабліва трэба гэтага пазбягаць, каб не закраўся на ўсё жыццё зман, што яны робяць добра, што так і трэба, таму што старэйшыя таварышы так паступаюць. Аднак старэйшых ужо цяжка выправіць. На маладых жа надзея ёсць.
Далей ідзе сэнсавая памылка: спачатку нам абвяшчаюць, што цуд толькі нараджаецца, і тут жа – ён ужо пасяліўся побач.
У другім радку другой страфы скарыстана слова-паразіт “нейкіх” (“нязнаных вышыняў”), што зусім не ўпрыгожвае верш.
У трэцім радку другой страфы скарыстана няправільна “ў”. Чытач рубрыкі ўжо даўно абазнаны – чаму няправільна, і паўтарацца не будзем. У гэтым жа радку скарыстана не надта ўдалае па месцы і сэнсе слова “непасрэднай” (хадзе). Гэта не зусім канцылярызм і ў паэзіі дапушчальнае, аднак тут – не па месцы.
У трэцяй страфе выраз “зазірай” (у люстра) выглядае трохі няправільным, лепш выйдзе – “пазірай”, тады не будзе напружвацца слых чытача. А гэта важна для гармоніі верша.
У чацвёртай страфе нас чамусьці запэўніваюць, што пасля таго, як “ранак растане”, то і “дым развеецца”. Адкуль дым узяўся? Далей пра муку, якая “перамелецца ў жорнах” – больш зразумела хаця б, бо выраз распаўсюджаны.
У пятай страфе паэтка зноў запрашае лірычнага героя “устаць пакрысе”, хоць нам здавалася – ён даўно павінен быць на нагах ды ісці следам за цудам. Аж не! – ляжыць, гультай. Затым ідзе недарэчнае ў дадзеным выпадку слова “стрэчанне” (цуду). Стрэчанне, наколькі я ведаю, ужываецца ў народзе як “Стрэчанне вясны”, свята, у літаратурнай мове больш значэнняў яно не мае і пішацца выключна з вялікай літары.
Далей – і Марыя Чарняўская і ўся рэдакцыя дапусцілі школьную памылку – не “цуда”, а “цуду” трэба пісаць. На тое яна беларуская мова, а не руская. Тут склоны па-іншаму.
У гэтай жа, пятай, страфе паэтка і рэдакцыя дазваляюць сабе невялікую неахайнасць – “па восеньскім лісці у зорнай расе”. Зноў “у” няправільна па граматыцы. Трэба “ў”. Аднак так прасцей было для рытму. Няўжо ж не было чаго прыдумаць маладому энергічнаму чалавеку, які, тым болей, мерыўся запачаткаваць гэтым вершам падборку ў “Маладосці”?
І яшчэ: як разумець “зорнай расе”? Раса гэта на зары, або раса з зорачак, якімі ўявіліся аўтарцы расінкі? Неадназначнасць. А вось “світальнай”, “ранішняй” расе – неадназначнасці не было б.
Такія, здавалася б, дробязі, якіх я нарыў мноства, прычым асабліва не стараючыся прыдзірацца, псуюць верш, а часцяком выводзяць яго за рамкі паэзіі. Верш у Марыі Чарняўскай неблагі, але сыры і патрабуе пільнай рэдактарскай працы. А рэдактарам мусіць выступаць сам аўтар.
Звернемся яшчэ да аднаго верша – які завяршае даволі немалую падборку (у “Полымі” некаторым рэдактарам нават менш месца даюць):

ПЕРШЫ СНЕГ

Першы снег — як першае каханне:
Чысты, не крануты брудам жарсцяў.
Ды, аднак, яго наканаванне —
На наступны дзень, як сон, прапасці.

Першы снег — як першы дзень на працы:
Ты яго чакаеш, ну а потым...
Паглядзіш, як ён ляціць над пляцам,
І знікае да яго ахвота.

Першы снег — як першы пацалунак:
Столькі радасці, нястрымнай весялосці.
І здаецца, што яго дарунак
Пакідае ў самым сэрцы штосьці.

Пасыл вельмі пахвальны. Сюжэт, хоць добра абыграны беларускімі паэтамі, але заўсёды прывабны. Вечны. Першы снег. Хто не чакаў яго? Не захапляўся ім?
Аднак на адзінку плошчы недапрацовак у вершы гэтым нават болей, чым у першым.
“Не крануты брудам жарсцяў” – вульгарна, калі паэтка сабралася здзівіць нас лірыкай. А менавіта лірычны верш яна пісала. Абавязкова трэба прыбраць гэты вульгарызм.
“Ды, аднак” – груба, карава для лірыкі. Да таго ж адно са слоў залішняе па сэнсе, бо гэта сінонімы ў дадзеным выпадку.
Параўнанне першага снегу з першым днём на працы – зноў збой у лірычным настроі, бо ніякай лірыкі ў першым дні працы няма, калі гэта не праца вядучага акцёра ў новым тэатры на галоўнай ролі.
Далей ідзе ўдалае назіранне, што да снегу мы хутка прызвычайваемся і ўжо не бачым у ім паэзіі, калі ён ляціць і ляціць, ляжыць і ляжыць дзень пры дні.
Здаецца, нядаўна паэтка параўнала першы снег з першым каханнем – і праз страфу ідзе тое самае: “першы пацалунак”. Ну не з дзвярамі ж лірычная гераіня цалуецца. Таму – паўтарэнне. Далей, аказваецца, што ў пацалунка ёсць яшчэ і “дарунак”. Даволі невыразна і нятрапна, парушае гармонію.
Такім чынам, добрыя па сваім светлым пасыле і рытмічным строі, які адпавядае зместу, вершы сапсаваны недахопам майстэрства. Я не буду кідацца заявамі, што таленту, маўляў, не хапае. Марыя Чарняўская нарадзілася ўсяго ў 1989 годзе і працуе не філолагам, а біёлагам. Дый, паколькі з’явілася на свет у Рызе, то наўрад ці чула з маленства народнае слова жывое.
Аднак у паэтэсе мяне прываблівае чысціня задум, пазітыўны погляд на рэчаіснасць. Бо задача паэтаў і ёсць наш свет прасвятляць, упрыгожваць. Гармоніі ў вершах пакуль няма, аднак ёсць да яе імкненне. А памылкі – не ад упартай закасцянеласці, а праз тое, што бракуе элементарнага вопыту і – канешне ж! – прафесійнай літаратурнай крытыкі, у чым мы мерымся маладым памагаць.


ЛіМаразм-97

Куды ўцякае паэзія

У часопісе “Маладосць” №8 2015 года, паэзію якога мы пачалі разглядаць учора, змешчаны таксама вершы Валеры Пазнякевіча. Аўтар гэта немалады, як відаць з даведкі. Аднак у “Маладосці” ёсць даўняя традыцыя друкаваць не толькі маладых, а разбаўляць іх паэзію сталымі паэтамі, узмацняючы агульны фон. Акрамя таго, есць у Беларусі шэраг неблагіх паэтаў сталага веку, якія ў “Полымя” амаль не дапускаюцца з прычыны так званага статусу, і друкуюць іх толькі ў тыднёвіку. А паэты майстравітыя. І чаго іх дару прападаць? Тут “Маладосць” ніякім чынам не парушае здаровы сэнс.
Давайце ж паглядзім, ці ўзмацняе сваімі вершамі Валеры Пазнякевіч часопіс.

НЕБА АЙЧЫНЫ

Вы калі-небудзь бачылі
Неба маёй Айчыны?
Неба, якое кідае ў вір,
І сустракае шчыра.
Гэта яно пазірае на нас
І прыхіляецца блізка.
Гэта яно грае вечны свой вальс
І паланэз Агінскага.

Неба, якое бачыў не раз
Гусоўскі, Францішак Скарына...
Пад ім Багдановіч склаў першы сказ,
Што прачытаў Ярыла.
Жорнамі часу малола яно
Купалы і Коласа думкі.
Неба праменнем у мову лягло,
Люляла на хмарах гукі.

Гэта яму абавязаны я
Першай сваёй сустрэчай
З вершамі Цёткі і Салаўя,
З песняй Янішчыц вечнай.
Нашае неба нясе дабрыню
Ўсім, хто яго пабачыць.
Нашае неба ўсміхаецца дню —
Радасцю боскай плача.

Верш насычаны імёнамі вялікіх суайчыннікаў, якім аўтар прызнаецца ў любові. Гэтая манера складаць оды павялася здаўна, ад Ламаносава. І ніяк паэты не могуць яе пазбыцца. Адсюль – манернасць, з усімі наступствамі, што з яе вынікаюць: лозунгавасць, страта вобразнасці, непамерны пафас.
Каб не прапусціць: верш чамусьці пачынаецца з адсутнасці рыфмы паміж першым і трэцім радкамі, а потым, увесь верш, Пазнякевіч нармальна рыфмуе. Вось і думай-гадай – чаму.
На ўсякі выпадак: што такое вобразнасць? Гэта самае каштоўнае ў паэзіі. А па сутнасці? Па сутнасці – гэта вынаходніцтва метафар, якіх да паэта ніхто не вынаходзіў, і метафары гэтыя павінны быць яркімі, прыгожымі, не блытаць, а прасвятляць сэнс верша, гарманізаваць яго.
А ў Пазнякевіча? Шмат чаго ў гэтым доўгім вершы ён прамаўляе празаічна, або пералічвае дарагія сэрцу імёны. І толькі дзве метафары я ўбачыў “неба праменнем у мову лягло” і “люляла на хмарах гукі”. Што ж, як быццам даволі свежыя і неблагія метафары. Але неба, па вялікім рахунку, праменнем у мову легчы не можа, бо не ёсць носьбітам прамення, гэта функцыя сонца. Пра гукі, якія закалыхваюцца на хмарах, можна згадзіцца, бо гэта як бы ўзмацняе пафас верша. Аднак мала адной удалай метафары для такога вялікага тэксту. Да таго ж, падумайце: хмары не зусім цёплае месца для калыхання гукаў, значна цяплей і выразней было ім люляцца на светлых аблоках. Бо хмара гэта нешта змрочнае. Зрэшты, можа, паэт і меў на ўвазе навальнічны пасыл гукаў…

Наступны верш ужо выключна лірычны, бе гучных імёнаў і пафасу:

ВОЗЕРА МАРАЎ

Думкі свае я на возеры кратаю:
Рыбу лаўлю, моўчкі вершы пішу.
Возера з востравам, возера з хатаю
Думак маіх калыхае душу.

Ранкам туман над вадою развесісты
Штосьці прашэпча знаёмае мне:
І на душы раптам стане так весела,
Нібы ўсё гэта прыснілася ў сне.

Дзесьці ля чоўна кругамі жыццёвымі
Язь ці шчупак закалыша ваду.
Возера мараў — нібы неба сёмае:
Неба, куду я калісьці прыйду.

Тут ужо ёсць недапушчальная для дзяржаўнага выдання апіска – “куду”, замест “куды”. І ёсць знарочыстае парушэнне граматыкі “калыхае” замест “калыша”. Што не выглядае добрым, паколькі на гэтых тэкстах абучаюць моладзь, у ВНУ таксама.
Далей: як можна думкі на возеры “кратаць”? Думкі можна нараджаць, круціць у галаве, але не кранаць, не кратаць. Тым больш, калі кранаеш, то чым кранаеш – адразу ўзнікае пытанне. Ну і гэтак далей. Такая недарэчнасць, якой паэт распачынае верш, не спрыяе лірычнаму настрою чытача.
Яшчэ: як можна “калыхаць думак душу”? Далібог, у чалавека ёсць душа, а не ў думак. Нашы лірыкі часта забываюцца на элементарную логіку і сэнсавыя сувязі. Іх вабіць адно прыгожае спалучэнне слоў.
Другая страфа пачынаецца з добрай метафары пра развесісты туман, які нашэпча паэту штосьці “знаёмае”. Тут верыш. І раптам – на душы становіцца так весела, быццам усё гэта паэту прыснілася! Вось табе раз! Каму гэта становіцца весела на душы ад сну, а не ад рэальнасці? Да таго ж – таўталогія “прыснілася ў сне”. А нельга было, напрыклад, напісаць “явілася ў сне”?
Трэцяя страфа – няблага, тут верыш, што і язь, і шчупак могуць ускалыхаць ваду ля чоўна ды выклікаць асацыяцыю з возерам мараў.
У выніку што мы маем: някепскі верш, які б і на вечарынах уголас, і як тэкст песні гучаў лірычна, і ніхто б такіх недарэчнасцяў не заўважыў, – пры прафесійным аналізе робіцца тэкстам не зусім якасным, не самадастатковым як паэтычны.

Возьмем яшчэ адзін верш, паказальны для паэзіі Валеры Пазнякевіча:

СIМВАЛ ЖЫЦЦЯ

Мы жывём ад вайны да вайны,
Паміж войнамі хаты будуем.
І як толькі змаўкаюць званы,
Мы дзяцей нараджаем, гадуем.

Мы жывём, каб пакінуць сляды,
Для нашчадкаў, што пойдуць за намі,
Каб цягнуўся іх след малады,
Каб гучаў, нібы храмы, званамі.

Мы жывём, каб змагацца са злом,
Каб дабро панавала ў падзеях,
Каб заходзіла сонца ў той дом,
Дзе ёсць вера, любоў і надзея.

Паэт, безумоўна, адчувае музыку мовы, а таксама ведае мяжу паміж дабром і злом. Ён не выпінае сваё “я”, што ўжо добра само па сабе. І ў тэксце прыведзеным прычапіцца асабліва няма да чаго. Тэма – велічная. Развагі – слушныя. Хто не пагодзіцца? Аднак памятаеце, што мы казалі пра вобразнасць і метафары арыгінальныя? То бок асноўную прыкмету паэзіі. А ў вершы такіх метафар няма. Гаворацца трывіяльныя празаічныя рэчы, узятыя ў рытмічны каркас і зарыфмаваныя. Усё складна і ладна, а паэзіі няма. Вось у другім вершы Пазнякевіча, нягледзячы на некаторыя хібы, паэзія ёсць, а тут няма.
Але ж пакінем паэтам самім выбіраць, што добра, а што дрэнна, што прыгожа, а што кульгава. Мы толькі аналізуем, указваем, раім, даём ацэнкі.
Беларуская літаратура постсавецкага перыяду занадта доўга гібела без крытыкі, таму аказалася пушчанай на самацёк. Адсутнасць незалежнай і справядлівай крытыкі, як мы вызначылі ў папярэдніх выпусках, выгадная толькі аднаму класу пісьменнікаў – чыноўнай наменклатуры, усім гэтым выдаўцам сваіх раманаў, кніг, атрымальнікам ганарарам і прэмій. У каламутнай вадзе хаосу, якія непазбежна ствараецца без памянёнай крытыкі, ім зручна лавіць сваю рыбку. Усім астатнім літаратарам, сярод якіх ёсць і таленавітыя, і нават будучыя класікі айчыннай літаратуры, без крытыкі задушліва, квола, бесперспектыўна. Мы другі год спрабуем аднавіць, а можа, і ўпершыню ў гісторыі стварыць нармальную літаратурную крытыку. Але аказалася, што існаваць яна можа пакуль толькі ў Інтэрнэце. Ніводнае з выданняў не запрасіла нас супрацоўнічаць, каб падвысіць свае тыражы. Чаму? А тыражы не залежаць ад цікавасці тэкстаў. У беларускай літаратуры гэта, на жаль, цяпер так. Дый заўсёды было так. І цешыць адно – чытач усё актыўней перавальвае ў Інтэрнэт. Таму нам, можна сказаць, пашчасціла.


ЛіМаразм-98

Несуцяшальнае

Там чудеса: там леший бродит…
                Александр Пушкин
 
Апошнім часам шчыльна чытаю паэзію на рускамоўных сайтах, дзе дапушчана самапублікацыя. І выразна бачыцца наступнае: руская паэзія карэнным чынам адрозніваецца ад беларускай. Маю на ўвазе сучасную паэзію.
 
Там амаль адсутнічае вясковая тэма.
 
Там мала чыста пейзажнай лірыкі.
 
Там шмат філасофскай лірыкі.
 
Там не прывіўся, не папулярны верлібр.
 
Адзінае, чым падобныя наша і руская паэзіі – гэта любоўная лірыка, вечная і заўсёды запатрабаваная тэма.
 
І ўзровень паэзіі на такіх сайтах досыць высокі, калі адкінуць зусім ужо махровую графаманію.
 
Я задаўся пытаннем – чаму так адбылося ў блізкіх, суседніх краін? І адказ прыйшоў хутка – нацыянальная паэзія арыентуецца на сваіх класікаў. А руская паэзія амаль ніколі не была вясковай. Усё далейшае яе развіццё з часоў Пушкіна – гэта філасофскае паглыбленне і ўдасканальванне формы класічнага верша. Там даўно зжыты комплексы непаўнавартасці, таму руская паэзія не пабегла за прыдумкай Захаду – верлібрам. І лічу, што зрабіла правільна.
 
Нашы ж паэты, каб паказаць сваю прасунутасць, ці што – кінуліся ў 90-я гады ў верлібр. Ды так і не спыняцца дагэтуль. Немалую ролю тут адыграў класік нашай паэзіі Алесь Разанаў, які шмат папераймаў заходняга, дый жыць там пасяліўся. Аднак нашаму характару не ўласцівыя формы заходняга свету. І хоць Разанаў справіўся са сваёй задачай – менавіта таму, што мае філасофскі склад мыслення, – яго паслядоўнікі літаральна загрузлі ў вольным вершы, адчуваючы сябе бездапаможна.
 

 
У тым жа №8 “Маладосці” за мінулы год змешчаны вершы Адама Шостака ў памянёным стылі. Чытаючы, дзіву даешся: навошта аўтар гэта пісаў і навошта яго друкуюць? Няма і пробліску філасофскага мыслення, вобразнасць размытая, какетлівая, няўцямная. Тут ужо не тое, каб запомніць верш, а проста потым узгадаць пра што ён быў – амаль немагчыма.
 
Прывяду, каб не быць галаслоўным з падборкі:
 
у горад дзе сяброўка твая котка
сніць салодкія сны
на лаўцы ля алеі Лайсвэс
ты вяртаешся такі дзівосны
 
ты з лёгкасцю стаў бы мясцовым
у горадзе з назваю Коўна
 
І што гэтае дзіва значыць?
 
Або:
 
I’M WAITING FOR U
 
дробна-
дысперсны
пыл
казыча
алергійны
нос
вецер звініць у вушах
на занадта высокіх частотах
самотна зусім
самотна навокал
i’m waiting for
your arrival arrival departure
вакзалы яднаюць
вакзалы аэрапорты
 
Проста здзек з мастацкага слова, з філасофіі, абвяржэнне ўсіх магчымых правілаў логікі.
 
А “Маладосць”, не шкадуючы плошчы, доўжыць і доўжыць гэтае трызненне хлопца, які такі зычлівы і ўсмешлівы на фотаздымку.
 
Навошта? Ды лепш ужо чытаць графаманію некаторых нашых высокапастаўленых літаратараў, чым такую бяздушнасць.
 
Ні эмоцый, ні пробліску думкі, ні праменьчыку светлага. А так жа можна і дагуляцца.
 
Таму, дарагія эксперыментатары, калі ўжо вы пускаецеся ў верлібр, то набярыцеся хаця б разанаўскага розуму і патрэніруйцеся, як ён, дзесяцігоддзямі на вершы класічным.
 
* * *
дзесьці далёка-далёка
збіраюць сыравіну
з якой робяць лекі
якія пякуць маё хворае горла
хочацца крычаць ім
крычаць
уголас
я крычу
але не пачуюць
яны – мяне
 
Адно цешыць, што гэтыя тварэнні Адама Шостака сапраўды ніхто не пачуе. Вымкнуўшы з пекла, яны адразу пасля публікацыі і ляснуць туды ж.
 
Даруйце за рэзкасць. Але ж трэба мець адказнасць за свае словы.


ЛіМаразм-99

“Не ўцяміць пысе вышыні”

Нумар 11 часопіса “Маладосць” змяніў свой дызайн. Так прынамсі мне падалося. Для часопісаў гэта звычайна, хоць, напрыклад, “Полымя” нязменны па форме ўжо гадоў дзесяць, у той час як змест там кардынальна зыначыўся ад някепскага да благога. Спадзяюся, што “Маладосць” не будзе вельмі часта шарахацца з формай туды-сюды, а зверне ўвагу на сваю ўнутранасць. Бо прааналізаваўшы тамашнюю паэзію №8 за 2015 год, я ўпэўніўся ў адным – не можа часопіс стаяць асабняком і выдаваць нешта выбітнае, будучы прадстаўніком адной і той жа сістэмы.
Зноў іду па паэзіі, бо на ёй асабліва выразна бачны стан сучаснай літаратуры. Яна як лакмусавая паперчына.
На старонцы 17 прадстаўлены Зміцер Крэс. Не філолаг, а хірург. Што ў нечым цешыць, паколькі ў нас навучыліся штампаваць філолагаў роўна такіх, якія ў іх настаўнікі. А творчасць настаўнікаў мы штодня разбіраем у рубрыцы.
Вось Кароткая даведка пра Зміцера Крэса:

Нарадзіўся 23 ліпеня 1988 года ў Мінску. Працуе ўрачом-хірургам. Любімы напрамак у паэзіі — футурызм, любімы паэт — Велімір Хлебнікаў. З беларускіх найбольш упадабаныя Багдановіч і Барадулін. Цікавіцца цвёрдымі паэтычнымі формамі.
Эксперыментуючы з трыялетам, вынайшаў форму з дзевяці радкоў, якую і папулярызуе.

Бачыце, паэту няма і 30 гадоў, а ён ужо вынайшаў і папулярызуе новыя формы.
Першы верш у Крэса вольны:

Лес

Прастуючы сцежкай у лесе, задумайся,
Ці не тваё гэта жыццё,
Узаранае чыімісьці нагамі
На жыватворнай Глебе Сусвету —
І не змарнее твой шлях у слядах тых.

І гэтая форма пакуль паэту не даецца. Пачынаецца верш з дыдактыкі, настаўлення. Вобразнасць бедная. Выкарыстана зусім не паэтычнае, каструбаватае слова “чыімісьці”, якое мой вордаўскі арфограф падкрэслівае як невядомае. Чаму было не замяніць яго звыклым вуху “нейчымі” – застаецца гадаць. Гэта тое, што мы адносім да паняцця паэтычнага чуцця і слыху.
У памянёным вершы паэт называе выпадковую сцежку, якую лірычны герой напаткаў у лесе, – ягоным жыццём, але ўжо ўзараным “чыімісьці нагамі”. А тады прапаноўвае, каб шлях у слядах тых не змарнеў. Вельмі блытаны сэнс, як на мой погляд.

Другі верш:

Бэз

Бэз, счырванеўшы, набрыняў
І пах дажджу разліў ў паветры.
Самотны янгал, ветрам ўздзеты,
Галлё грувастае крыламі,
Ўстрывожаны, папаламаў.
Бэз, счырванеўшы, набрыняў,
Узрушана загаманіў лістамі —
Запозна!
Гойсае у далі
Самотны янгал, ветрам ўздзеты.

Трэба пачаць з таго, што аўтар, захапляючыся формай, нарабіў тут кучу граматычных памылак. Паглядзіце на непісьменныя “ў” і “у”, якія я вылучыў тлустым. Тут трэба пастарацца выкруціць язык і галасавыя звязкі, каб такое вымавіць.
Потым, як можа “янгал” галлё “грувастаць” крыламі? Лухта нейкая. Калі ўжо чалавек вынаходзіць новыя словы кшталту “грувастаць”, то ён павінен парупіцца, каб яны станавіліся выразна па сэнсе.
Ну і “счырванелы бэз” (які амаль ніколі не бывае чырвоным) пакінем на сумленні аўтара.
Далей, “лістамі” у беларускай літаратуры не прынята, калі маем на ўвазе лісце дрэў. Ліст – гэта найперш пісьмо. На дрэвах – лісце, лісцё, лістота.
Увогуле цэласнага ці нейкага там яшчэ сэнсу верш не мае зусім. А калі дадаць, што рэдакцыя з аўтарам схітрыліся насоўваць сюды кучу граматычных памылак, то карціна вымалёўваецца надзвычай сумная.

Трэці верш:

***
Я бачу: ўспушаныя хмары
Чыёйсьці моцнаю рукой —
Ды неба кублам нада мной.
Святло вячэрняе зяхае,
Лье промняў прывідных атары...
Я бачу ўспушаныя хмары,
І знічка ў іхні змрок сягае...
Святло вячэрняе зяхае —
Ды неба кублам нада мной.

Метафара наконт успушаных хмар добрая, але яе адразу псуе тое, што яны ўспушаны моцнаю рукою “чыёйсьці”. Дысананс, прападае лірычнасць. Ды яшчэ дабівае старанні Крэса гарбатае для паэзіі “чыёйсьці”.
Святло вячэрняе, якое “зяхае” таксама няблага. А вось перад ім “неба кублам” проста агаломшвае – думай-гадай, што гэта за звер такі страшны.
“Промняў атары” – кепская метафара, ужо што-што, а промнямі атары ніяк немагчыма ўявіць.
Эпізод пра знічку – зацёрты ўжо, як да беларускай літаратуры. Ну няма знічак на небе з такой частатою, як бачаць гэта нашы паэты. Вывад – надуманасць, поза.
У выніку відавочна, што аўтар захапляецца прыгожымі словамі, рэдкімі метафарамі. Такое бывае, калі не цвёрда валодаеш мовай. Рэдкія прыгожыя словы зачароўваюць Зміцера Крэса і заводзяць куды не след.

Чацверты верш (ідзём па парадку, каб не думаў хто, што мы выбіраем найгоршае):

***
Мне сонца скуру абсмактала,
Калі я промнямі жывіўся,
І ў вечар тварам я зарыўся.
Не ўцяміць пысе вышыні,
З якое велічна й ласкава
Мне сонца скуру абсмактала...
І горы, голаў ў дол, брылі —
Не ўцяміць пысе вышыні —
І ў вечар тварам я зарыўся…

Бачыце, колькі ў вершы мы навылучалі хібаў? І не таму, што хочам зрабіць аўтару балюча, а таму, што ён сам робіць балюча паэзіі ды мове.
У вершы ёсць адзінае добрае месца, калі лірычны герой зарыўся тварам у вечар. Гэта арыгінальная і выразная метафара. Усё астатняе – поўны жах.
Сонца, якое абсмактала скуру – не проста не лірычна, а брыдка. Ну, промнямі жывіўся аўтар – нейтральнае месца, не арыгінальнае, але прынамсі не бязглуздае.
А потым… нейчай “пысе”, аказваецца, “не ўцяміць вышыні” з “якое” (няправільна па склоне) герою сонца скуру абсмоктвае. Божухна, калі моладзь будзе далей так эксперыментаваць з формай верша, ды яшчэ і папулярызаваць яе – то мы дойдзем некуды далёка-далёка.
Гэта яшчэ не ўсе перлы, спадарства! Потым горы пабрылі, прычым панурыўшы “голаў ў дол”… Паспрабуйце вымавіць апошні выраз. Ну нельга, дарагія рэдактары, пасля “ў” ставіць зноў “ў”, бо гэта два пустыя гукі. Дый сам “голаў” – гутарковая нелітаратурная форма галавы.
Карацей, абракадабра. Без жартаў. Ты, дарагі чытач, сам усё бачыў. Сам прайшоўся з крытычнай меркаю па гэтых, з дазволу сказаць, вершах.
Ужо каторы раз папікаю нават не аўтара – нявопытнага паэта – якога, як той казаў, панесла па літарах, а рэдакцыю, якая павінна не проста свае крэслы праседжваць, а як мінімум адпрацоўваць выдаткаваныя дзяржавай сродкі. Развіваць літаратуру. А не знішчаць яе. Ну лагічна было б запатрабаваць і спагнаць такое і са старшыні Мінскага аб’яднання СПБ, які як быццам павінен працаваць са сваімі падапечнымі, калі ўжо Зміцер Крэс нарадзіўся ў Мінску. І як быццам несці пэўную адказнасць за публікацыю новых аўтараў у “Маладосці”. Ці не так? А то чыноўнікі лічбамі ўсё размахваюць, справаздачамі. А галоўная “справаздача” такая, што ў часопісах чыніцца глум з беларускай літаратуры. І мы паказваем гэта не галаслоўна, ужо год спрабуючы дастукацца да самых высокіх начальнікаў.


ЛіМаразм-100

Дзеля душы

Жыццё імклівым цягніком рушыць наперад. І наша задача хаця б супадаць з яго рытмамі. А гэта магчыма адно працаю па меры сваіх сілаў і здольнасцяў.
Няўхільна накаціў соты выпуск нашай адказнай рубрыкі. Крыху больш за год адбылося з моманту яе адкрыцця, а напісана ўжо блізу ста тысяч слоў, на што ўказвае вордаўскі звышдакладны лічыльнік. Гэта каля двух раманаў па сучасным фармаце. Раманаў, якія маглі б напісацца і надрукавацца ў дзяржаўных выданнях, і выйсці кнігамі з-пад дзяржаўнага варштата, і, магчыма, стаць падзеяй у беларускай літаратуры. Але не дала ім напісацца Сістэма і Каста, законы існавання якой мы падрабязна раскрылі ў рубрыцы.
З нейкага моманту, гадоў 6 таму, я адчуў, што мастацкай літаратурай у дадзеных абставінах бессэнсоўна займацца. Няма ўмоў. Усе пуцявіны перакрыла чыноўная наменклатура. І спосабу барацьбы з ёю практычна не існуе. Аднак жыццё аказалася разумнейшым за чыноўнікаў. Амаль выпадкова я патрапіў на сайт “літкрытыка” (хоць у выпадковасці не надта веру), убачыў, што там займаюцца сапраўды бескампраміснай барацьбой з азызласцю літаратурных генералаў і прастрацыяй грамадства. Але ж у мяне не было формы выяўлення свайго пратэсту. Бо тое, пра што мы пісалі апошні год, ведаюць многія. Ды з гэтым веданнем можна было паступаць толькі так: 1) лізаць пэўныя месцы наменклатуры ў спадзеве, што яна раз на 5 гадоў выдасць тваю кніжку на газетнай паперы; 2) спаганяць злосць у тэлефонных размовах; 3) біцца галавой аб сцяну ўласнай кватэры. Ва ўсіх гэтых выпадках нават валасок не варухнецца на чыноўных галовах. Але мне пашанцавала знайсці форму выяўлення прэтэнзій і рэальнай літаратурнай барацьбы – сканцэнтраваць энергію ў серыі крытычных артыкулаў, якія тэарэтычна сягаюць у бясконцасць і маюць на мэце калі не перайначыць Сістэму, то як мінімум папсаваць кроў гараднічым і сабакевічам, а як максімум даць ім ацэнку для гісторыі нацыянальнай літаратуры.
Бо неабазнаны народ, да якога прыходзяць дзядзькі ў выпрасаваных пінжаках і гальштуках, з пісьменніцкімі значкамі ды гожымі кніжкамі, – нічога не ведае пра рэальны стан рэчаў. Пра тое, што гэтыя дзядзькі зусім не пісьменнікі, а самазванцы, што яны ўкралі ў паэтаў і празаікаў месцы ў часопісах і друкарнях, перакрыўшы ім кісларод. Што яны паселі на вузлавыя месцы, дзе размяркоўваюцца грашовыя патокі, а значыць, публікацыі, прэміі, званні.
Усё гэта мы год даводзілі людзям, не абыякавым да мастацкага слова і беларускай мовы. Прычым выкарыстоўвалі прыём паўтарэння, па сутнасці, адных і тых жа найпрасцейшых ісцін, як бы ўводзячы ў падсвядомасць людзей новыя коды, сціраючы старыя, фальшывыя. Аднак рабілі гэта не наўмысна, самі дзяржаўныя выданні сваёй закамянеласцю змушалі так паступаць.
З прычыны гэтага рубрыка перажыла крызіс – недзе з паўгода я не пісаў, заўважыўшы, што паўтараюся. Але з восені мы перайшлі ад збольшага агульных высноў да пільнага аналізу твораў, найперш у тыднёвіку і “Полымі”, паказваючы грамадзе рэальныя памылкі, ляпы, дый проста бяздарнасць некаторых паэтаў, чые шыі гнуцца ад медалёў і рэгалій. Разбіралі не раўнуючы па літарах. А надалей плануем ажыццяўляць рэкламу новым імёнам у нашай літаратуры, бо выразнейшай рэкламы, як бескампрамісная крытыка, у прыродзе не існуе.
Натуральна, што гэтая праца не магла здзейсніцца без псіхалагічнай падтрымкі каманды “літкрытыкі”, найперш Аляксандра Новікава, і без лістоў удзячных чытачоў, якія даходзілі да мяне ў закрытым фармаце.
З надзеяй, і нават упэўненасцю, што ўсё нездарма, рушым наперад.
У гэты святочны дзень хачу прапанаваць спадарству нарэзку з самых яркіх і смешных фрагментаў рубрыкі.

………………………………………………………………………………………………..

У цяперашнім “ЛіМе”, у холдынгу “Звязда” і СПБ – ужо колькі гадоў як да ўлады прыйшла “брыгада”. Яны там друкуюцца, пра іх там пішуць крытычныя і літаратуразнаўчыя артыкулы, іх славяць, яны паядаюць дзяржаўныя грошы, быццам свае. Не буду называць ядро брыгады – вы ўсіх іх, спадар чытач, выдатна ведаеце, яны даўно прымільгаліся вам. Як і ў серыяле “Брыгада,” ядро невялікае, астатнія “на падхваце” – пісаць артыкулы, славіць, абараняць кіраўніцтва. Чаляднікі. У серыяле “Брыгада” іх ролі выконвалі дужыя лысыя хлопцы ў чорным. Безаблічныя зусім, тады як Бязрукаў і К (Саша Белы) падаваліся нам як людзі з душою.
І ўсё было б добра і на мазі, і ніякіх прэтэнзій да цяперашняй “брыгады” “Звязды”, каб карміліся яны на заробленыя, аплачаныя чытачом грошы. Дык не. Яны паядаюць бюджэт, адпушчаны на развіццё айчыннай літаратуры. Брыгада крыху па-іншаму ўразумела гэтае развіццё – яна развівае іх сваімі бяздарнымі творамі.
У нумары 42 “ЛіМа” за мінулы год аглядаюць чарговую бюджэтную кнігу Міхася Пазнякова, дзе ён “наталяецца радзімай”.
Чарговы артыкул “Яшчэ раз пра Радзіму” змайстраваў гэтым разам нехта Ўладзімір Горынь. Разглядаецца вершаваны зборнік Міхася Пазнякова.
Вось што піша аўтар пра вершы:
“З зямлі яны літаральна вырастаюць — з маленькага лапіка на вялікай планеце, і на лапіку гэтым знаходзяцца вёсачка, адзіная для Міхася Пазнякова і такая падобная да ўсіх іншых беларускіх вёсак, рэчка Грэза, якую аўтар узгадвае ў кнізе не раз і не два, палі і гароды, лясы і лугі, а над усім гэтым сялянскім хараством — чыстае блакітнае неба дзяцінства паэта”.

Не спіцца…
Штось шапоча дождж.
Нібы маланкай,
Асвятляе памяць:
Я зноў бягу па вёсцы
Басанож,
Няшчадна
Сонца ліпеньскае
Паліць…

Не, спадары, гэта не благія вершы. Гэта вершы – ніякія. Яны безаблічныя, іх мог напісаць любы з тысячы беларускіх паэтаў сярэдняй рукі, і я б не вызначыў іх аўтарства. Але гэтая тысяча паэтаў выдае свае безаблічныя вершы за свой кошт. І толькі брыгадзіры беларускай літаратуры шчодра аплачваюць сваю графаманію з дзяржаўнай кішэні. Адчуваеце розніцу – свая кішэнь ды дзяржаўная? А вершы, яшчэ раз паўтаруся, у Пазнякова нядрэнныя, гладкія, правільныя, нават кранальныя. Каб іх не было так шмат і каб яны не ўвасабляліся ў кнігі па пяць у год, то на іх, як на факт літаратуры можна, было б не зважаць.
І законнае напаследак пытанне: спадары вяскоўцы, калі вам так добра было на светлай радзіме, чаму ж вы падаліся ў гэты смуродны і тлумны Мінск? Чаму робіце тут кар’еры, чаму засмечваеце сабой прастору беларускага слова? Нарэшце, чаму Вас нагэтулькі многа у душных кабінетах – улюбёных у срэбразвонны родны куточак?

………………………………………………………………………………………………..

“ЛіМ” №2 гэтага года, ледзьве не ўпершыню ў гісторыі, выйшаў наогул без рубрыкі “крытыка”. Маскі знятыя. Рэдакцыя ўскосна пацвердзіла, што тыя тэксты, якія яны год за годам прад’яўлялі нам як крытычныя, такімі не з’яўляюцца, што гэта ўсяго толькі “нататкі чытача” і “юбілеі”. Менавіта гэтыя рубрыкі занялі пастаяннае месца “крытыкі”.
У чытацкіх нататках мы, тым не менш, зноў натыкаемся на хвалебны опус у адрас праславутай кнігі Міхася Пазнякова. “Узнёслыя словы” – так арыгінальна назваў “чытач” Мікола Леўчанка свой допіс у рэдакцыю. “Чытач” аказаўся надзвычай абазнаны ў творчасці Пазнякова. Вось як распачынае ён свой артыкул, здалёк: “Уладзімір Гніламёдаў і Яўген Гарадніцкі, вядомыя навукоўцы, у прадмове да кнігі пад назваю «Прырода. Радзіма. Жыццё (Лад паэзіі Міхася Пазнякова)» напісалі так: «Міхась Пазнякоў — постаць шматгранная ў сучаснай літаратуры: паэт, празаік, крытык, перакладчык, публіцыст; піша ён творы таксама і для дзяцей і, апрача таго, з’яўляецца аўтарам некалькіх лексікаграфічных прац (напрыклад, «Слоўніка эпітэтаў беларускай мовы»). У такой разнастайнасці, аднак, няма раскіданасці і эклектычнасці: у розных паводле роду і жанру творах праглядваецца адзін характар — адкрыты, спакойны, далікатны і зычлівы. І цэласны — пры ўсіх сваіх асаблівасцях і адметнасцях».
Як бачна, пра паэзію пакуль ані слова. А вось усюдыіснага даўняга нашага сябра “ЛіМаразма” мы зноў пабачылі. Акадэмік Гніламёдаў! Ён, аказваецца, і стваральнік кнігі пра паэзію Міхася Пазнякова! Ох ужо гэтыя дзяржаўныя грошы, ну не даюць спакою яны, хочацца іх траціць, траціць, траціць – пісаць раманы, эсэ, артыкулы, літаратуразнаўчыя кнігі… Які ж гэта натхняльнік, якая ж гэта муза – кішэнь дзяржаўная!
(Вы заўважаеце, спадары, што амаль ва ўсіх артыкулах мы абарачаемся, нібы спадарожнікі, вакол Уладзіміра Гніламёдава, і натыкаемся на “Месяц” – асобу Міхася Пазнякова. Ну не абмінуць гэтыя глыбы ў выданнях холдынгу!)
А Мікола Леўчанка, як баяніст, што ўвайшоў у азарт, працягвае апяваць фаліянт Пазнякова: “Новую кнігу Міхася Пазнякова «Наталенне Радзімай» складаюць чатыры раздзелы: «Радзіма, малая Радзіма», «Матчына хата», «Тварыце, людзі, на зямлі дабро», «І будзе зноў гаіць вясна…». У іх увайшлі лепшыя вершы з папярэдніх паэтычных зборнікаў аўтара, але ёсць і нямала новых, у якіх ранейшае грамадзянскае гучанне ўзмацняецца. Але ў рэшце рэшт і яно звяртаецца да вытокаў жыцця паэта, да вёскі Заброддзе на Быхаўшчыне”:

Сюды — усе дарогі,
Пакуль мне сіл стае,
І мары, і трывогі
Бясконцыя мае.
Сюды: да рэчкі Грэзы,
Да лесу і лугоў,
Што для мяне, гарэзы,
Былі — мая любоў…

Ага, гэта, сябры, ужо выбранае. Але і не толькі. Ёсць і новыя вершы, і хутка яны складуць новую кнігу Міхася Пазнякова, а ты, спадару чытач, яе зноў аплаціш сваімі падаткамі, як і чарговую кнігу пра паэзію Пазнякова, якую напіша майстравіты акадэмік.
Пра якасць вершаў Міхася Пазнякова мы ўжо казалі не далей як учора – гэты паэтычны сурагат проста-такі шкодны для эстэтычнага выхавання людзей, якія неадменна разгорнуць “Наталенне Радзімай”, бо кніга і надалей будзе актыўна піярыцца і раздавацца літаральна ва ўсе значныя бібліятэкі краіны.
Але ж пакуль досыць пра брыгадзіраў.

………………………………………………………………………………………………..

Наступная старонка “крытыкі” бярэ нас у палон Гніламёдавым. Здаецца, нядаўна чыталі мы яго раманы, толькі-толькі глядзелі артыкулы “знаўцаў” пра яго творчасць, – а вось ён ужо сам, у хірургічным халаце крытыка, даследуе творчасць паэтэсы Наталлі Саветнай. Вы чулі раней пра такую? І з якой радасці акадэмік бярэцца даследаваць малавядомую паэтэсу, разгортваючыся на цэлую паласу? Задумайцеся. А пакуль глянем, што там яны натварылі.
“Жыве ў Гарадку паэтэса…” – так інтрыгоўна называе Гніламёдаў артыкул. Так і чуецца за гэтым нейкая містыка, таямніца.
На пачатку акадэмік дае нам досвед, што Саветная не толькі паэтэса, але і ўрач, псіхатэрапеўт, тонкі знаўца душы чалавека. Паводле Гніламёдава, паэтэса сабралася нас лекаваць сваімі тварэннямі (бо ў таленавітага ўрача мусяць быць і вершы таленавітыя!). Перад тым, як прывесці хоць нешта з вершаў, акадэмік агаломшвае нас філасофіяй: “Сёння ад паэта патрабуецца вострае адчуванне рэальнай праблематыкі сучаснага жыцця ў багацці яго новых асаблівасцей і прыкмет, уменне адлюстраваць іх у сваім ракурсе бачання…” Гэта хто ж патрабуе ад паэта “рэальнай праблематыкі”? Гэта калі ж паэзія цанілася прыземленай прывязкай да часу? Наадварот, чым мацнейшы верш, тым менш можна здагадацца, у якім дзесяцігоддзі ці стагоддзі ён напісаны. Многа ў вершах Пастарнака “сучаснай праблематыкі” («Скажи, какое, брат, тысячелетье на дворе?»). Або “Парус” Лермантава? Ды ён хоць учора мог быць напісаны.
Але ж дайце вершы Саветнай! І нарэшце Гніламёдаў нас заваблівае ў гэты свет, заахвочвае: “Паглядзіце, як глыбока яна напісала:

Не случается так, не бывает —
С дубом рядом берёзке не вырасти:
У корней его хлебного пая
Тщетно будет просить, словно милости.

Оп-ля, а што гэта за звер такі – “хлебны пай”? І чаму я павінен аб яго спатыкацца? І скажыце, спадар Гніламёдаў, гэта ў Акадэміі вучаць адразу вешаць ацэначныя ярлыкі “глыбока напісана”, і як гэта – глыбока напісаць?
А вось як Саветная бярэцца вучыць “заблукалых” людзей з Божаю дапамогай:

Удостой меня, Боже, чтобы я утешала,
И прощать боль обид Ты меня научи,
Напои состраданьем, дай любовь мне и жалость,
Укрепи, чтоб помочь заплутавшим в ночи…

Да паэзіі гэты банальны набор фраз і штампаў не мае ніякага дачынення. Але раз сам акадэмік сказаў нам, што гэта выдатна, то мусім паверыць.

А вось яшчэ адно нешта – “не прышый кабыле хвост” – я б сказаў, але баюся, што прафесар разгневаецца. Таму аддаю судзіць чытачу:

Мне ветер затыкает рот,
Из-за угла толкает в спину,
А я иду, иду вперед,
Лбом упираясь в исполина.

Гудит пришелец-ураган,
Сугробы страхов наметая,
А я иду, я — на таран! —
В цветущие объятья мая.

А напрыканцы артыкула Гніламёдаў проста-такі пагражае нам, што паэтэса яшчэ вернецца і скажа, чаго не сказала ў рэцэнзаваным ім зборніку: “Творчы патэнцыял паэтэсы значны, яна яшчэ не ўсё сказала, што хацела, не сказала, магчыма, самага важнага, самага цікавага. Так што будзем чакаць”.
(Ой, папа, не надо!)

………………………………………………………………………………………………..

Спадарства, паверце, што зусім не шукаю нагоды адхвастаць кіраўніцтва Беларускай літаратурай. Але, чытаючы “ЛіМ” апошніх месяцаў, шалею ад таго, што рэчаіснасць нашмат перасягнула ўсе мае самыя смелыя ўяўленні. Наменклатура не проста падмяла пад сябе афіцыёзную літаратуру – яна яе гвалціць штодня, атрымліваючы ад гэтага садысцкую асалоду.  Я хацеў быў прааналізаваць нумар 35 за мінулы год – дык там якраз надарыўся дзень пісьменства і прыйшлося мне перайсці на нумар 34. Асноўнае пачуццё – боль у душы, нібы не беларускую літаратуру, а асабіста мяне гвалцяць, гвалцяць і гвалцяць. Чыноўнікі. Так, вы не памыліліся: зноў Міхась Пазнякоў!
Спачатку ён рапартуе нам у артыкуле, што на трэцяй старонцы – “Сучаснаму чытачу”:
— Ці шмат маладых звяртаецца да вас са сваімі творамі? (Яна Явіч)
— Ужо некалькі гадоў сумесна з выдавецтвам «Чатыры чвэрці» выпускаем кніжную серыю «Мінскія маладыя галасы». Рыхтуем калектыўны зборнік вершаў, апавяданняў, эсэ пераможцаў літаратурнага конкурсу, які мы праводзілі сярод студэнтаў трынаццаці факультэтаў БДУ. Яго вынікі штогод падводзяцца ў Доме Масквы, а падборка лепшых сту дэнцкіх вершаў неўзабаве будзе надрука вана ў часопісе «Белая Вежа».
Дзе тут падкапаешся? Ну не раўнуючы нябачныя кнігі. Я, сябар Мінскага аддзялення, 12 гадоў пра такое не ведаю, не бачыў гэтыя зборнікі маладых, сам пра іх не чуў, пагатоў – ані разу не чуў ад Пазнякова прапаноў недзе выдацца. А тут – кіпучая дзейнасць, аказваецца… Ды толькі вось агляду кніг гэтых не бачым мы, чытачы, на старонках тыднёвіка. Яны, калі і выходзяць, то канаюць у Лету, не булькнуўшы. Бо выходзяць для галачкі. Кнігі, не пазначаныя і не асэнсаваныя крытыкамі, – мёртванароджаныя. А менавіта такія кнігі і выдае для галачкі Пазнякоў. Калі выдае… Ды ці не за кошт аўтараў? А калі і бясплатна – які сэнс у такіх кнігах? Адрапартаваў нядаўна Міхась Пазнякоў, што такіх кніг Мінскае гарадское аддзяленне выдала за апошні толькі год – 126! Палова сяброў Мінскага СПБ атрымалі кнігі. Па кнізе ў два года! Ды хопіць, спадар Пазнякоў, маніць – я, сябар вашай суполкі, за 12 гадоў не атрымаў ад вас аніводнай кнігі. І гэта вядомы пісьменнік, які прабіваўся насуперак вашай хлуслівай сістэме. Па вашай жа справаздачнасці я ўжо мушу мець каля 6 кніг ад СПБ за 12 гадоў. Няма гэтых кніг – нябачныя. А толькі даходзіць інфармацыя да мяне, што Вы, старшыня, за год выдаяце сваіх кніг 5 штук. Абвергнеце мяне ў каментарыях, судзіцеся са мной, што Вас агаварылі (?!).
Усяму, спадарства, ёсць свая мера. І абяцаю, што і надалей асабіста буду курыраваць справаздачу Пазнякова і займацца непасрэдна яго асобаю. Бо ён падманвае праз “ЛіМ” усю Беларусь. Нічога няма больш бязлітаснага і разам з тым адказнага, чым духоўныя бітвы. Для іх я выспяваў усё жыццё. Таму не буду шкадаваць для гэтага ні сіл, ні здароўя. Вас, чытачы, РАЗВОДЗЯЦЬ, і вы гэта павінны ўцяміць. Інакш дзеці Вашы вырастуць духоўнымі ахвярамі.

………………………………………………………………………………………………..

Далей ад Пазнякова: “За апошнія два гады Мінскае гарадское аддзяленне СПБ папоўнілася 12 маладымі творцамі. Каля 30 рыхтуюцца да ўступлення. Рэкамендавана да прыёму Дар’я Лёсава, на рахунку якой нямала адметных публікацый. Пры нашым аддзяленні працуе Школа маладога літаратара: ладзім індывідуальныя заняткі ды семінары для найбольш перспектыўных творцаў. Моладзь часта прыходзіць да нас на кансультацыі”.
Правільна, рэкрутуйце ў свае салдаты як найбольш душаў, якія будуць для вас паствай, натоўпам, масоўкай, перад якімі вы будзеце дэманстраваць “клас”. Але памятайце, спадары чыноўнікі, што і сярод іх прасочацца нязручныя людзі са сваім незалежным поглядам і што Давід заб’е Галіяфа ў рэшце рэшт .
Здзейснім скачок літаральна праз старонку – і мы, радзімыя, зноў з Міхасём Пазняковым, старшынёй нашым! Тут ён нас вучыць на асабістым прыкладзе, як трэба тварыць паэтычныя публікацыі (два гады ў чарзе ён не стаяў, паверце). Арыгінальныя назвы яго вершаў такія: “На радзіме”, “Татаў сад”, “Матулі”, “Бацькоўская хата”. “Перад ад’ездам”. І падумайце, калі ўжо такія сакральныя тэмы вершаў, то ці варта даваць банальныя назвы? Назва – ключ. Што ж, адчыняем.
Купальскае, напеўнае выводзіць старшыня МГА СПБ:

Сэрцам прачулым пяшчоту ўбіраючы,
Слаўлю бацькоўскі, найлюбасны кут,
Жыць можна ў розных краях прыпяваючы,
А нарадзіцца й памерці — вось тут.

Без глумлення над сыноўскімі пачуццямі – закасцянелы, застарэлы перапеў Коласа і Купалы. Нічога адметнага, арыгінальнага, асабістага, не кажучы ўжо пра мастацкае – тут нямашака. Стандарт вясковай настальгіі. Не чуецца ні канкрэтнай хаты, ні жывога жыцця. Два апошнія радкі проста – пошласць: ясна, што нарадзіцца можна толькі на радзіме, а жыць, якім бы жыццё ні было, – дзе заўгодна. А паміраюць зусім не як святыя – тады і калі, і дзе захочуць, а дзе смерць заспее – зазвычай якраз не ў бацькоўскай хаце. Таму створаная для нас літаратурная падробка пад паэзію ад Пазнякова – сама сябе адсцябала
Далейшы выбраны мной кавалак – зусім зневажае свайго аўтара:

Лета ў паркалёвым сарафане,
З ружаю чырвонай у руцэ.
І бярозка вабіць белым станам,
Быццам бы памылася ў рацэ.

Стройны клён прычэсвае чупрыну,
У вакно люстранае глядзіць,
Пазірае светла на рабіну,
Што пачырванела і трымціць.

Увага! На дварэ, як бачна па першай строчцы, – лета ў разгары! Але гэтым “паркалёвым” летам арабіна (якая чырванее ўвосень) – “пачырванела і трымціць”! Вяскоўцу гэтага не ведаць?! Гэта ж як трэба ачарсцвець, памерці душою. Ды ў Мінску рабіны ёсць – агледзьцеся, пан Пазнякоў. Не чырванее арабіна ўлетку, яе чырвань – прыкмета кастрычніка. Запомніце, калі гэта вам дапаможа.
А ўжо гэтая бярозка, што “памылася ў рацэ” – дрэва, якой найдалей ад вадаёмаў стараецца расці… Яшчэ хвоя бы, вярба – куды ні ішло.

………………………………………………………………………………………………..

Акадэмік Уладзімір Гніламёдаў палюбіў часопіс “Полымя” моцна, страсна і неадступна. Цягнікі яго раманаў штогод, ужо другое дзесяцігоддзе, спыняюцца там, адпачываюць, набіраюцца сіл і выпраўляюцца ў вялікую літаратуру. Любоў аказалася надзвычай моцнай і ўзаемнай, акадэмік не выпускае талію каханкі ні на секунду, будучы, як зазвычай пры позняй любові, дужа патрабавальны і самаахвярны адначасова. Не, акадэмік паважае і аддае даніну іншым дзяржаўным выданням, ён дазваляе перакладаць свае раманы “Нёману”, дазваляе іх выдаваць “Мастацкай літаратуры” шыкоўнымі кнігамі, – але з яго любоўю да “Полымя” нішто параўнацца не можа.
Я, прыкладам, таксама лічу сябе аўтарам “Полымя” і з 2003 года друкаваўся там разоў шэсць. Значыць, раз на два гады. Але не адчуваў узаемнай любові, даверу і злагады. Я быў толькі маладым каханкам, які залез да палюбоўніцы праз акно, я тросся, што вось-вось прыйдзе законны муж і мяне вышпурне. Да апошняга моманту, пакуль не пабачу свае радкі ў часопісы на ўласныя вочы, я перабываў у разладдзі ды стрэсе.
Не тое – Уладзімір Гніламёдаў. Яго прысутнасць у часопісе я адчуваў заўсёды – з’яўляючыся там зрэдку, я пастаянна перасякаўся з прафесарам. То я пачынаю публікацыю рамана, а ён заканчвае свой. То наадварот. То сціплая падборка маіх вершаў укліньваецца ў нумар, дзе доўжыцца публікацыя яго эпапеі. Я практычна ані разу не патрапіў у часопіс, каб не ўнюхаў там законнага мужа. І горка рабілася ад таго, што “Полымя” мяне ніколі па-сапраўднаму не палюбіць, не прамяняе на акадэміка.
І вось я разлучаны з любімым часопісам. Ужо два гады нічога туды не нашу. Змяніўся і склад рэдакцыі. Сышоў Мікола Мятліцкі. Але эпапея і любоў Гніламёдава да часопіса не астывае! З новымі раманамі, што ткуць і ткуць раскошны кілім, выступае прафесар. Ён у нечым нагадвае састарэлую спартыўную зорку, якая, нягледзячы на ўзрост, перамагае маладых і амбітных. Тыя плачуць, не ў змозе адужаць спартыўнага генія, спадзеючыся толькі на тое, што ўзрост возьме сваё. Аднак не стамляецца спартсмен – і ў 35, і ў 40 гадоў размахвае ён ракеткай, стрэльбаю, бейсбольнай бітаю. І маладыя ў адчаі.
Аднак жарты ў бок і паспрабуем цвяроза паглядзець на стыль пісьма геніяльнага акадэміка, які дазваляе яму так доўга і неадступна любіць айчынную літаратуру, а літаратуры – стагнаць ад страсці і захаплення.



На другой старонцы “крытыкі” змешчаны задоўжаны, грунтоўны, млявы і глыбакадумны літаратуразнаўчы артыкул “Літаратурная думка Антона Луцкевіча” выраблены Аленай Карп.
Лаўлю сябе на тым, што праводжу рэвізію архіва “ЛіМа” і проста сведчу ў дакументах: “Падман. Не крытыка”, “Не крытыка”, “Не крытыка”. Уяві, чытач, колькі разоў за гэтыя гады цябе падманулі. Разглядаць і каментаваць гэтыя артыкулы, напісаныя і змешчаныя не да месца, у мяне не стае сілаў.
І нарэшце, крытычны артыкул! У самым канцы рубрыкі “крытыка”. Супрацоўніца “ЛіМа” Анастасія Грышчук аналізуе… шматлікія сучасныя раманы Южыка? Не. Кнігу вострай крытыкі Аляксандра Новікава? Зноў міма. А – кнігу нязменнага госця “ЛіМаразма” акадэміка Уладзіміра Гніламёдава!
Гніламёдаў без перабольшвання – наша ўсё! Яго ўлада на беларускую літаратуру бязмерная – ад Гомеля да Браслава, ад Брэста да Віцебска, ад “Звязды” да “Нёмана”, ад “Полымя” да… “Галіяфаў”. Так, я не памыліўся, менавіта незалежнае выдавецтва “Галіяфы”, якое спецыялізуецца выключна на беларускай літаратуры, выдала рускамоўную літаратуразнаўчую кнігу Гніламёдава “На рубеже времен”. З якой, здавалася радасці? І чаму рэкламуецца незалежнае выдавецтва ў “ЛіМе”? А таму, што яна асвечана сонцам нашым – акадэмікам усяе Беларусі. Чакайце, ну ладна, рэкламуюць. А чаму ж выдалі Гніламёдава ў “Галіяфах”? Хе, а таму што акадэмік наш некалі дапамог зарэгістраваць гэтае слыннае выдавецтва, без яго ніяк чыноўнікі не згаджаліся! Логіку маю зразумелі? Няма ў нас дрэнных і апазіцыйных выданняў, ёсць мізэрныя людзі, пра якіх не пішуць і якіх не друкуюць, і якіх не рэгіструюць у якасці выдаўцоў.
Творчасць акадэміка неабсяжная і шматгранная, ледзьве крануўшыся чараўнічай рукою, ён напаўняе святлом і духам любую тэму. Гэтым жа разам… Зрэшты дадзім урывак з артыкула:

“Уладзімір Гніламёдаў, вядомы літаратуразнаўца і пісьменнік, не бярэцца развязаць вузел, але даследаванне «На рубеже времён: Русскоязычная поэзия Беларуси» (Галіяфы, 2013) — гэта дакладны (прынамсі, ствараецца такое ўражанне), гарманічны і нават прыгожы малюнак «з натуры». У. Гніламёдаў дае агульны план: развіццё рускамоўнай літаратуры Беларусі — ад Сімяона Полацкага і да нашых дзён (дакладней, да разбурэння СССР)”.

Чытачы “ЛіМаразма” не забыліся, як натхнёна і непаўторна, на цэлую старонку тыднёвіка, даследаваў Гніламёдаў вершы невядомай рускамоўнай паэткі Саветнай? Для сапраўднага талента няма неадольных тэмаў і неадужных спраў.

………………………………………………………………………………………………..

Далей яшчэ адна шэдэўральная вытрымка з начальніка ўсяе Літаратуры: “Аднак практыка паказвае: чым ніжэйшы агульны ўзровень пісьменніка, тым большай увагі да сябе ён патрабуе. Часцяком такія аўтары імкнуцца публічна павучаць іншых, як трэба пісаць. На мой погляд, праблема ў тым, што сучаснай літаратуры вельмі не хапае канструктыўнай крытыкі”.
Ох ужо гэтыя крытыкі! Іх па-добраму просяць крытыкаваць КАНСТРУКТЫЎНА, а яны, паршыўцы, крытыкуюць РАЗБУРАЛЬНА! Але ж скажыце, ці не задача крытыкі якраз павучаць, як трэба і не трэба пісаць? Іншай задачы ў яе ўвогуле не стаяла ніколі. У нас жа крытыкай, усе ведаюць, сталі лічыць гістарычныя, краязнаўчыя, публіцыстычныя ну і, на благі канец, літаратуразнаўчыя артыкулы. І менавіта таму, што яны не павучаюць, як трэба пісаць, нікога не закранаюць, не абражаюць, яны – “канструктыўныя”!
Далей Мікалай Чаргінец абсалютна слушна гаворыць: “— Апошнім часам добры ўзровень развіцця атрымала беларуская краязнаўчая і гістарычная літаратура”.
А вось у гэта мы верым усёй душою, бо 1) САМ Алесь Калюкевіч – краязнаўца; 2) Краязнаўства і гісторыя – гэты зручны сыход ад рэальнасці, не трэба нікога ні крытыкаваць, ні павучаць, ні спатыкнуцца аб скандальны мастацкі твор! Гісторыя і краязнаўства ж працуюць з мёртвымі, А мёртвым не баліць.
А вось тут ужо ржу-не-магу: “У галіне дзіцячай літаратуры плённа працуе празаік і драматург Георгій Марчук, аўтар зборніка з 50 казак «Добрае сэрца». З выхадам новых значных кніг паэзіі можна павіншаваць Міхася Пазнякова, Тамару Краснову-Гусачэнка, Людмілу Кебіч і цэлы шэраг іншых прадстаўнікоў СПБ, сярод якіх усё ярчэй заяўляе пра сябе маладое пакаленне”.
А то мы з вамі не ведаем, што і Пазнякоў, і Марчук, і Краснова-Гусачэнка, і Людміла Кебіч – чыноўнікі СПБ?! І дзе кнігі яркага “маладога пакалення”? Дайце канкрэтныя імёны!

………………………………………………………………………………………………..

Чацвёрты нумар “Полымя” за гэты год адметны шмат чым. Па-першае, там доўжыцца друкаванне эпапеі акадэміка Гніламёдава, якая пачалася ці не ў мінулым тысячагоддзі. Па-другое, там адсутнічае поўнасцю літаратурная крытыка. Па-трэцяе, там збольшага прысутнічаюць аўтары, якія з’яўляліся на старонках “Полымя” і дваццаць, і трыццаць гадоў таму. Па-чацвёртае, там змешчана нізка вершаў Людмілы Кебіч “У абдымках летуценняў”. Улічваючы, што Кебіч чалавек выключна практычны, зямны, то мне вельмі цяжка аказалася ўявіць, як з воблака нябачных летуценняў вымкнулі ласкавыя рукі і моцна абнялі аўтарку. Падборкай вершаў я зацікавіўся адразу, бо яшчэ не знаёмы з творчасцю гэтай знакамітай паэткі, пра славу якой сведчаць біяграфічныя звесткі:

Кебіч (Вайтулевіч) Людміла Антонаўна нарадзілася 17 ліпеня 1951 года ў гарадскім пасёлку Краснасельскі Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. Скончыла аддзяленне тэорыі музыкі Маладзечанскага музычнага вучылішча (1971), філалагічны факультэт Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы (1981). Працавала выкладчыкам музычна-тэарэтычных дысцыплін у Гродзенскім дзяржаўным каледжы мастацтваў. Цяпер — старшыня Гродзенскага абласнога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Аўтар паэтычных кніг «Па музычных законах» (1996), «Зялёная рутвіца» (2001), «На беразе белай ракі» (2003), «Ключы ад Неба» (2005), «Светач мастацтва» (2008), «Непераможны колер охры» (2008), «Дамінанты лёсу» (2014) і інш.
Лаўрэат Літаратурнай прэміі «Залаты Купідон» (2010). Узнагароджана нагрудным знакам «За ўклад у развіццё культуры Беларусі» (2009), медалём Францыска Скарыны (2014).

Як бачна, чалавек адукаваны не толькі філалагічна, але і музычна.
Адразу зазначым, што хоць “Полымя” выдзеліў паэтцы няшмат старонак, а іменна дзве, ён тым не менш, у выглядзе выключэння, дазволіў завярстаць вершы ў дзве калонкі, цесна-цесна, каб чытач змог найпаўней азнаёміцца з творчасцю лаўрэаткі.
Прывядзём першы верш.

БЭЗАВЫ ДОМ

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе ўспаміны жывуць дарагія,
дзе пад маміным цёплым крылом
мы былі незваротна другія.

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе надзейныя татавы рукі
нас звязалі сямейным вузлом,
дзе жыцця спасцігалі навукі.

Завядзі мяне ў бэзавы дом,
дзе сустрэне мяне мая вішня,
што расце і цяпер пад акном
і красуе духмяна і пышна.

Дзе гарыць жыццядайным агнём
сэрца светлай, як мара, радзімы,
дзе яшчэ мы ўсе разам жывём
на зямлі сваёй роднай, адзінай.

Дзе за круглым вялікім сталом
ні сябрам, ні суседзям не цесна,
дзе людзей памінаюць дабром,
і бяседа ліецца, як песня.

Кожны міг занатую радком,
каб у бездань цябе час не зрынуў.
Завядзі мяне ў бэзавы дом,
і я болей яго не пакіну.

Адразу ўспыхвае пытанне, да каго звяртаецца Кебіч, каб яе ў бэзавы дом завялі? Асоба правадніка не пазначана, і застаецца толькі гадаць, светлыя сілы ці якая нялёгкая панясе паэтку ад цёплага наседжанага месца ў счарнелую хату. Але выраз “пад маміным цёплым крылом” пераконвае нас у тым, што весці аўтара туды могуць толькі летуценні, фантазія, бо ў людзей крылаў не бывае, у дадзеным выпадку метафара натужлівая, няўдалая. Тым больш што ў таты рукі замест крылаў прысутнічаюць – “дзе надзейныя татавы рукі”.
Варта прызнаць, што рыфмаваць і ўвогуле складаць вершы Людміла Кебіч умее. Рыфмы ў большасці правільныя, рытм выкананы, мілагучнасць прысутнічае. Хоць песню спявай. Але за гэтай правільнасцю не бачна своеасаблівасці, адметнасці, балеснасці душы, якая прагне фантазіяй перанесціся ў мінулае, дзе было лагодна і добра. Такія вершы і на такую тэму, і нават лепш складзеныя мы чытаем тысячамі ў перыёдыцы і праходзім міма іх, не запамінаючы і потым ніколі больш з імі не сутыкаючыся. І не дапамагаюць тут ні дваццаць паэтычных зборнікаў, ні літаратурныя чыноўныя пасады. Гладка зайшло ў душу і гладка выйшла з яе.
У вершы Кебіч няма надрыву, адзін саладжавы пазітыў, мядовая патака. А між тым жыццё – гэта няспынная барацьба дабра са злом, прычым зло гэтае прысутнічае не толькі звонку, а і ўнутры чалавека. Людміла ж Кебіч, выстаўляючы нам гэтую “красу ненаглядную” сваіх вершаў, яўна хавае сваю сапраўдную сутнасць, у якой змагаюцца люта дабро і зло. Верш, у якім не бачна гэтай барацьбы, – порхаўка.
У вершы не прысутнічае ніводнай сваёй, арыгінальнай метафары, ён спрэс склеены з клішэ, штампаў. Прабяжыся, чытач, па кожным радку і знайдзі хоць адну новую, яскравую метафару. І гэта на фоне правільнасці, гладкасці, мілагучнасці верша! Нічога свайго. Нібы імправізуе салодка рэстаранны тапёр, а мы чакаем мелодыі Моцарта.
Другі верш таксама ўражвае бездакорнасцю формы, правільнасцю:

ЦЮЛЬПАНЫ

Час не дарэмна скарыстаны:
мінаю наш універмаг,
а ля яго — гарой цюльпаны,
у шклянках, вёдрах, на сталах…

З чаго яны? З вясновай пены?
Пяшчоты сонечных вышынь?
І ўжо пяюць, звіняць катрэны
маёй абуджанай душы.

Бяру шчасліва, як каханне,
як сэнс жыцця, як цэлы свет,
як сімвал весніх спадзяванняў
на лепшы лёс, жывы букет.

Але за душу не бярэ. І менавіта ад перабору сонечнасці, саладжавасці, мядовасці гэтага паэтычнага торта. Да таго ж першы радок “Час не дарэмна скарыстаны:” выпадае з агульнай лірычнасці, гэта ўжо нейкі разлік, калі карыстаеш час правільна. Усе метафары – таксама штампы. Тут бы і хацеў пахваліць, ды няма за што зачапіцца. Форма правільная, змест пусты, без энергіі. Магчыма, аўтарцы замінае яе музычная адукацыя, ёй хочацца зрабіць усё гожа, правільна, як вучылі падручнікі, як доктар прапісаў. Але ў паэзіі мусіць прысутнічаць пэўная шурпатасць, няправільнасць. Як, дарэчы, і ў сапраўднай музыцы. Мы чакаем ад вершаў пераліваў розных пачуццяў, эмоцый, скачкоў з высокіх “нотаў” на нізкія, а Кебіч іграе нам завучаныя гамы.
У падборцы, спадар чытач, прысутнічаюць яшчэ два вершы, але не будзем іх тут разглядаць. Бо яны, нібы пад капірку, такія ж, як і два папярэднія. У іх паэтка зноў збягае ў родную вёску (толькі у летуценнях, целам, напэўна ж, трымаючыся цвёрда за горад?!), дзе наталяецца прыродай, воляй, прасторам. Але пра “наталенне радзімай” ужо напісаў слынны паэт Міхась Пазнякоў, чыя кніга неаднойчы рэкламавалася ў выданнях холдынгу. Наўрад ці Людміла Кебіч яго пераплюне.
Зрэшты, даруйце, усяго адну, завяршальную, страфу падборкі я такі прывяду:

І ўсё сваё жыццё перагартаць,
наслухацца, напіцца, наталіцца…
А ў горад трэба ездзіць, каб стаміцца,
бо ў горадзе і сонца не відаць…