Эминан гьакъикъатдикай гьакъикъат

Истина о "Правде Эмина"
«ЭМИНАН ГЬАКЪИКЪАТДИКАЙ»
ГЬАКЪИКЪАТ




Махачкала-2003


СИФТЕГАФ

Етим Эмин лезги зарийядин кьакьан кук1ушрикай сад, лезги медениятдин лап зурба дамах, вири лезги миллетдин рик1 алай шаир я, лагьана тикрар хъувун – им, чаз чиз, садрани шит жедай ва я артухан жедай гафар туш. Етим Эминан шиират лезги халкьдин руьгьдин Кьуркьан я. Етим Эминан гьар са шиир цаварилай чал къвазвай гъуцарин келимаяр – дуьаяр я. Гьавиляй Эминан шииратдив къадир гваз эгеч1ин, чирвал, михьивал гваз эгеч1ин лугьузвай гьар са касдихъ галаз чун терефдар я. Чна чи руьгьдин хазина – ч1алан устадрин теснифар лап багьа ва пак дережаяр хьиз хвена к1анда.
Амма сир туш, «вирт-вирт!» – лугьуналди сив к1уьгьуь жедач. «Эминан шиират хуьн!» – лугьуз, гьак1 гьарайналди, и гафарихъ керчек крар тахьайт1а, я Эминан шииратдиз, я милли зарийядиз ва медениятдиз хийир жедач.
Дуьз лагьайт1а, гзаф вахтара гьак1 женни ийизва. Шумуд йисара, шумуд юбилейрин межлисра лезги илимдин, интеллигенциядин векилар к1ват1 жез, чк1ана? Эминан ирс к1ват1 хъийин, михьи хъийин!– лугьуз, Сулейманан ирс к1ват1 хъийин, михьи хъийин!– лугьуз. Амма Сулейманакай рахадайла чи алимар къенин йукъузни 30-йисарин ц1ехуьм ял галамай уьлчмеяр гваз гат1умзава. Абурал совет идеологияди Сулейманан к1умп ягъна тестикьарнавай къамат илит1нава: хрестоматийра ц1алц1амарнавай, политикадин рекьяй к1вачиз леэн ягънавай, идеологиядин цензурадай цуьзмишнавай яру Сулейман, чуьнгуьр гвай ашукь, вождарикай тарифдин манияр туьк1уьрдай Сулейман (и манийрин ч1ехи пай масадбурун теснифар тирди абуруз акваз к1анзавач)…Чарабуру туьк1уьрай шиирар илит1ун бес тахьана, бязи кьегьал алимри Сулейманал поэмаярни кваз илит1зава. 1886-йисан переписдин делилралди шаир хайи йис 1872 ят1ани, 1869 кхьизва. Эминан месэлани гьак1 я. Шаир хайи-кьейи йисарикай гьуьжет къ;ни куьтягь жезвач. 1838-йисуз хана, 1884-йисуз рагьметдиз фейи шаир, сада – 1816-йисуз хана; сада – 1878-йисуз кьена, муькуьда – 1885-йисуз лугьуз гьуьжетарзава.
Етим Эминан, Ст1ал Сулейманан шиирар аваз чапдай акъатай ктабра, абурун шииррихъ галаз санал, масадбурун шиирарни авайди чна гьам макъалайра, гьам абурун яратмишунрикай кхьей ктабра къейд авунай. Амма дат1ана чи япарихъ са бязи алимрин наразивилерин ванер галукьзава. Бес Ст1ал Сулейманан ц1ийиз жагъай 36 шиир Ф.Нагъиеван къундармаяр я, Эминанни Сулейманан яратмишунрин текстологиядиз талукь тир адан ктабрани ц1ийи са зат1ни авач… Амма и ктабра вуч кимивилер ават1а, ачухдаказ а ксари кхьизвач. Себеб? Белки, чпин нагьахъвал абуруз чпизни чизва. Шумуд йисар алатнават1ани, пешекар алимри Етим Эминан, Ст1ал Сулейманан, маса шаиррин яратмишунра авай къал алай месэлаяр сафунай ягъзавач, абурун эсерар акатнавай гъалат1рикай, акахьнавай чарабарун теснифрикай михьзавач. Ят1ани бинесуз гьуьжетар къалин я. Аламат! и кар ийиз алахъзавайбурун кьилелни кеке хазва. Къ;ни и шаиррин дуьзгуьн, тамам ктабар акъатнавач. (Чи архивда Ялцугъ Эминан, Етим Эминан, Ст1ал Сулейманан, Ст1ал Саядан ва маса шаиррин эсерар рукописар къаткана хейлин йисар я, амма абур акъуддай шарт1ар, гьайиф хьи, авач).
Куь гъилевай ктаб Эминан уьмуьрдиз ва шииратдиз талукь тир са шумуд макъаладикай ва А.Гуьлмегьамедова Эминан ч1алакай туьк1уьрнавай «Словардиз» чна алава баянрин жуьреда ганвай рецензиядикай ибарат я. И к1валахдани чна официальни орфографиядин сводрани словарра орфография ч1урнаваз гьисабзавай са бязи гафар чпин асул к1алубдаваз (мес., дуьнйа, йугъ, йад, яъни /яъни: союз, яни?: глагол/, ягъда /ягъда: глагол, яда: обращени/, уьзягъ ва мсб.) кхьизва. «Критикадин бумеранг» макъала А.Гуьлмегьамедова «Етим Эминан шииратдив илимлудаказ эгеч1ин» т1вар алаз чи адресдиз ахъагъай критикадин «бумерангдиз» вахгай жаваб яз арадал атана. Гьелбетда, критика авачиз зарийя виликди фидач, гьуьжет галачиз гьакъикъатни арадал къведач. Амма критика адалат гвайди, гьахъ гвайди хьайит1а, мадни менфятлу я.

ЕТИМ ЭМИНАН УЬМУЬРДИКАЙ ВАЖИБЛУ ДЕЛИЛАР

Хайи чка, хайи ва кьейи йисар. Етим Эмин гьина ва мус хана, мус кьена? – суалриз акьалт1ай жаваб авач. Къе, информа¬ционный технологияр зар¬бадаваз вилик физвай девирда, гьар са делил (гьам ч1уруди, гьам къениди) гьа¬сятда спра¬вочникра, энциклопедийра, интернет-сайтра гьатзава, вири дуьнйадиз чк1изва. Эгер са ц1уд йис вилик чи гъалат1ар чи арада амукьзавайт1а, къе абур дуьнйадин информациядин системайри гьасятда вири инсаниятдал агакьарзава. Месела яз, «Магьмудан официальный сайтда» Етим Эминакай ихьтин малумат гузва: «Етим Эмин - родился в 1838 году в ауле Ялджух. Рано осиротел (от¬сюда прозвище - «етим» - сирота). К поэзии Эмин приобщился еще в юные годы, когда, став мастером-каменщиком, в Азербайджане принимал участие в соревно¬ваниях ашугов. Творчество Эмина оказало огромное влияние на все даль¬нейшее развитие лезгинской поэзии. Он умер в 1890 году».
Де аку, и малуматда шумуд гъалат1 гьатнават1а: 1). Етим Эмин Ялджугьа ваъ, Ялцугъа хана; («Ялджугъ» туьркламиш хьанвай «Ялцугъ» т1вар я). 2). Эмина «Етим» тахаллус (прозвище, лак1аб ваъ!) диде-буба фад кьейивиляй къачурди туш (абур рекьидайла Эмин акьулбалугъ жа¬ван тир). Эмина «Етим» тахаллус вич устадвилин дережадиз акъатайла къачуна. Ханаринни беглерин, дуванбегринни чиновникрин зулуматдик квай кесиб халкьдин гьижран сидкьидай гьисс авур Эмина вичин кьилин везифа гьиссна: далудихъ къайгъудар галачиз етимвиле авай халкьдин векилвал авун, адан гъам-хажалатдикай, дерди-баладикай лугьун. Гьавиляй Етим Эми¬накай халкьдин шаир хьунни авуна. 3). Етим Эмин 1890-йи¬суз ваъ, 1884-йисуз кьена. 4). Етим Эмин къванцин уст1ар тушир (адак харат уст1арвал квай лугьуда), ада шиирар кхьиз Азербажанда ваъ, лезги чилел гат1унна. 5). Ада ашукьрин акъажунра са ч1авузни иштаракнач. Ихтилат физвай малуматда, чаз аквазва хьи, кьве Эмин (Ялцугъ Эмин ва Етим Эмин, кьведни ялцугъвияр: сад Ахцягь райондин, муькуьди Куьредин) ка¬кадарнава. Ихьтин ч1уру делилар чи къуншийриз гьинай гьатзава? Гьелбетда, чавай. Яъни чи културада къалпвилер гьатуниз рехъ чна гузва.
Етим Эмин гьина ва мус хана, кьена? – суалдиз ихьтин жавабар гьалтзава: Дагъустандин лит.алманах (Цилинг, 1816-1878); М.Гьажиев (Ялцугъ, 1838-1878); А.Агъаев (Цилинг, 1838-1878); Гъ.Садыкъи (Ялцугъ, 1834,1838- 20.10.1884); Р.Гьайдаров (Цилинг, 1816-1878-далай геж тушиз); Ф.Вагьабова (Ялджугъ, 1838-1878); М.Ярагьмедов (Ялцугъ, 1838-1878); Г.Гашаров (Ялджугъ, 1838- 20.10.1885); ирссагьибар (Ялцугъ, 1838- 20.10.1884).
Месела, Эмин хайи йис 1838 я лугьуз, М.Гьажиева гъизвай рекъем кьве де¬лилдал къумп жезва: 1) 1928-йисан сифтегьан к1ват1ал шаир кьейидалай инихъ 50 йис алатуниз талукь яз акъудзавайди къейднава; 2) шаирдин мукьвабуру шагьидвалзавайвал, Эмин саки 40 йиса аваз кьена. Эминакай гзаф макъалайрин, «Введение в эминоведение» ктабдин автор Р.Гьайдаров инал гьахъ я: ихьтин ве¬ревирдер мягьтелардайбур я. Амма, са гьихьтин ят1ани чарарал, документрал бинеламиш хьана, гьуьрметлу алим вич ихьтин фикиррал къвезва: «Джелил огълы Севзиханан хва Мегьемед-Эмин 1816-йисуз … Цилингрин хуьре дидедиз хана». И ц1арариз бине Р.Гьайдарова Эминан шиирар яз гьисаб¬зава. Алимдин вичин архивдавай гъилин хат1арин «Эдебиятдин к1ват1алда» 1261 (1840) йи¬сан тарих алай 19-чинал кьван Етим Эминан ирид шиир ава лугьузва. А шиирар къ;ни майдандиз акъат тавунал гьайиф ч1угуналди лугьун хьи, гьа ирид шиир (эгер чарарал дугьриданни 1840 йисан тарих алат1а) бажагьат Етим Эминанбур я; абур Ялцугъ Эминанбур (тахминан 1698-1712) хьун гена мумкин кар я.
Етим Эминан уьмуьрдин рекъемрикай мукьва-кьилийрин фикир Меликов Эмина ва Ярагьмедов Ярагьмеда газетдиз гайи ачух чарче лагьанай: «Етим Эмин Ялцугърин хуьре 1838-йисуз хана ва 1884-йисан 20-ноябрдиз гьана кечмиш хьана, гьана кучудна».
Чаз аквазвайвал, зендер пара ава. Анжах абурукай гьим таб, гьим керчек я?– суал¬диз са жаваб авач. Амма и суалдиз жаваб гьа чи вилик ква, анжах чун адахъ дуьз рекье къекъвезвач. 1886-йисан переписдин документар, хуьрерин агьа¬лийрин списокар ахтарми¬шайла, чун ихьтин фикирдал атана: 1835-йисуз Дарк1уш хуьруьн къазидин руш Лейли К1ахцугърин къази Малла Агъашерифан хва Пашадиз гъуьлуьз физва (Агъ¬ашериф вич Таймуразан хва тир) . 1836-йисуз Лейлидиз аял (Шагьламаз) жезва. И йисуз Паша рекьизва. Таза аял хурухъ галай Лейли 1837-йисуз, М.-Гъ.Садыкъиди лагьайвал, «ирид хуьруьн кавха яз Ялцугъа ацукьай Савзихана» вахчузва. Лейли¬диз Савзиханак 1838-йисуз Мегьемед-Эмин, 1846-йисуз Абдул-Мелик, 1852-йи¬суз Мегьемед-Неби жезва. Хуьрерин агьалий¬рин списокрай аквазвайвал, Шагь¬ламаз дугъриданни 1836-йисуз хана. Перепис тухузвай 1886-йисуз 50 йисавай Шагьламаз Пашадхва К1ахцугъа яшамиш жезва, ва ам Татарханрин хуьруьн къази я (адахъ араб ч1алалди чирвилер авай¬дини къейднава). Гьавиляй Етим Эмин 1816-йисуз хана лугьун гьакъикъатдив ст1у кьазвач. Диде гъуьлуьз фидалди ва я ч1ехи стха Шагьламазалай вилик Эмин хана, лугьуз чавай жедач. Гьавиляй Етим Эмин 1816-йисуз Цилингдал ваъ, 1838-йисуз Ялцугърал хана. 1886-йисан переписдин кхьинрай Ялцугърин агьалийрин перпиц1да Савзиханан рухваяр тир Меликан (4) ва Небидин (2) хзанра къалурнавайбур рушар туш (инал А.Гуьлмегьамедов ягъалмиш я: виликдай кхьинра дишегьлийрин т1варар ваъ, кьадар кхьидай). 4 ва 2 дишегьлийрин кьадар я (абурукай сад уьмуьрдин юлдаш, муькуьбур рушар тирди лугьуз жеда; а вахтара бязи итимрихъ 2-3 пабни хьун мумкин тирдини рик1елай ракъурна к1андач!).
К1елунин йисар. Эминан дах ирид хуьруьн къази Малла Савзихан вичин девирдин савадлу ксарикай тир, адахъ вичин хзандиз тухдалди фу гудай, ве¬ледриз хъсан чирвилер гудай мумкинвал авай. Эмина гьина, нин гъилик ва гьи йисара к1елна? – суалризни тайин жавабар авач. И кардин патахъайни гьар са алимди вичин фикир ик1 лугьузва: Гъ.Садыкъиди: Малла Савзихан (Ялцугъ), Хважа Мегьамед эфенди (Кьеан), Аб¬дулла эфенди (Алкьвадар), Гьажи-Исмаил эфенди (Ярагъ), Атлухан эфенди ва Абдулгьамид эфенди (Агъа-Кран). А.Агъаева: Мегь¬арам эфенди (К1ири), Агъамирзе эфенди (Кьеан). Р.Гьайдарова: Савзихан (Ял¬цугъ), Алимет эфенди (К1ири), Гьажи-Мегьемед эфенди (Кьеан), Абдулла эфенди (Алкьвадар), Гьажи-Исмаил эфенди Ярагъ).
Чи фикирдалди, Мегьемед-Эмина саки 10 йис жедалди вичин дах Малла Савзиханавай тарсар къачуна. Гуьгъуьнай, А.Агъаева ва Р.Гьайдарова лугьузвайвал, белки, ада К1ирида Алимет эфендидин гъилик к1елна. 12-13 йиса аваз Эмин Кьеандал Туквезбанан ва Агъамирзедин дах Хважа Мегьамедан  медресадиз физва ва саки 15-16 йис жедалди ина к1елзава. Мумкин я, Туьквезбанахъди авай майилар себеб яз, гада Алкьвадрал Гьажи-Абдуллагь эфендидин медресадиз акъатзава. И ч1авуз вичин дахдин гъи¬лик Гьасанани к1елзава. 1855-1857 йисара Эмина чирвилер Вини-Ярагъдал Мегьемед Ярагъидин хва Гьажи-Исмаил эфендидин гъилик давамарзава. 1857-1859 йисара Эмина Агъа-Крандал Малла Атлуханан рухваяр эфендияр тир Абдулгьа¬мидан (... илимдин гьуьл, туна чаз теснифар камил...) ва Абдулвагьидан (... факъир-фукъарадин арха...) гъилик к1елзава. Гзаф делилар ва рекъемар чеб-чпив гекъигна ахтармишайдалай гуьгъуьниз чун, Эмина гьи йисара ва гьина к1елнат1а жаваб гузвай, ихьтин фикиррал акъ-вазна:
Яшар (йис)          К1елай чкаяр Йисар             Муаллимар
10-далди    Ялцугъ     1845-1846       Малла Савзихан (дах)
10-12           К1ири             1846-1848     Алимет эфенди
12-15           Кьеан             1850-1853       Хважа Мегьамед
15-17           Алкьвадар 1853-1855       Гьажи-Абдуллагь эфенди
17-19           Ярагъ             1855-1857       Гьажи-Исмаил  эфенди
19-21           Агъа-Кран     1857-1859       Абдулгьамид ва Абдулвагьид эфендияр   
Кьеандал к1елдайла Эминахъ диде-буба амач лугьун шаклу кар я. И фикир¬дин терефдарри "Къарийриз" шиир успат яз гъизва. (Еридай аквазвайвал, ам Эмина к1елунар куьтягьайла ва Азербайджандиз фидалди кхьенва). Малум тирвал, Эмин са т1имил вядеда (мумкин я, 1860-1861 йисара) Азербажанда хьана. А йисара Эминан дах рагьметдиз фенва, адан хиве хзан гьатнава, к1елунар дава¬марункай вил ат1анва. Туьквезбанни масадаз тухванва. Диде кьейила ч1ехи стха Шагьламазни вичин бубад хуьруьз, амлейрин патав хъфенай.
А вахтарин Азербажанда гьар жуьредин шаиррин к1ват1алар, зарийядин меж¬лисар авай: Бакуда "Межлиушшуара", Шарванда Сейид Азим Ширванидин к1ват1ал, Шушада Натавана ва Мир Магьсун Навваба тухузвай "Межлиси-унс" ва "Межлиси фарамушан". Мумкин я, Эминни и шаиррихъ галаз таниш хьун. Адан туьрк шиирар, белки, гьа йисара (ва я са т1имил фад) кхьейбур я.
Эмин ва Туьквезбан. Туьквезбанахъ ва адан стха Агъамирзедихъ Эмин Кьеандал абурун дах Хважа Мегьамедан медресада к1елдайла таниш хьанай. 15 йиса авай жегьилдин рик1 Туьквезбанал ацукьна. Кьат1унар авай шумал гада, белки, рушан рик1изни чими хьанай. Мумкин я, Хважа Мегьамедаз Эминанни вичин рушан арада авай раф¬тарвал акуна, ва ада «барутни ц1елхем» сад садавай къакъудун кьет1на. Эмин Кьеанди¬лай хъфиниз мажбур хьана. Амма Эминан рик1елай к1аниди алатнач. Ашукь хьайи жегьилди вичин яр муьгьуьббатдин кьакьан цавариз акъудна. Вири уьмуьрда к1ани ярдиз ашкъидин ц1ай кузвай рик1ин ялавар багъишна. Эмина к1елна куьтягьайлани жегьилар чеб чпиз кьисмет жезвач. Туьквезбан масадаз тухузва («Вун жагъайдаз гъич ви къадир чизавач...»). Яргъал йисара к1анивилин т1ал вичин рик1е хвейи («Ирид йис я вун заз яр яз гъамиша...») шаир паталди Туьквезбан перишан манидиз элкъвезва…
А вахтара, шариатдин къанунралди, рушар гъуьлуьз 15 йисалай гузвай. Гьелбетда, яшар гзафриз 12-13 йисара авайбур тухудай дуьшуьшарни кьери ту¬шир. Гадайризни 15 йисалай паб гъидай ихтияр авай. Амма мумкинвал авайбур фад эвленмиш жезвайт1ани, гзафбуру мехъерин харжи къазанмишна агудайда¬лай кьулухъ, 30-40 йисарив агакьайла мехъерардай.
Эвленмиш хьун. Шаирдин к1ват1алар туьк1уьрай бязибуру ва Эминан птул Я.Ярагьмедова шаирдин яранбуба адан сифтегьан муаллим Кьеанви Агъа¬мирзе эфенди я лугьуз тестикьарзава. Амма Гъ.Садыкъиди и бат1ул фикир ара¬дай акъудна ва Агъамирзе (адан чарарай аквазвайвал) Туьквезбанан гъвеч1и стха тирди успатна. 1886-йисан переписда Кьеанрин жемятдин списокда 53 нум¬радихъ т1вар кхьенвай Агъамирзедин 40 йис я (ам суьргуьнда авайди къейднава). Эгер Агъамирзе 1845-1846 йисара ханват1а, адалай 2-3 йисан ч1ехи Туьквезбан тахминан 1843-йисуз хун мумкин я.
Гъ.Садыкъидин фикирдалди, Е.Эмина 1856-йисуз мехъерна. И рекъемдихъ га¬лаз Р.Гьайдаровни рази я. Амма и йисуз Туквезбанан анжах 13 йис я. Са акьван дарвиле авачир Хважа Мегьамедаз вичин руш фад гъуьлуьз гана элягъунин игь¬тияж хьунни мумкин туш. Чи фикирдалди, Эмин Туьквезбанал, А.Гуьлмегьамедова тестикьарзавайвал ва «чи ктабра, макъалайра къалурзавайвал тахминан 1856-1858-йисара» ваъ, 29 йиса аваз 1867-йисуз эв¬ленмиш хьана. (Сифте гъуьлуьз Туьквезбан 1860-1861 йисара фин мумкин я). Туьквезбаназ Эминалай кьве руш Къизхалум (1868-й.) ва Мислимат (1876-й.) жезва. А.Гуьлмегьамедован «Эминаз сифте аял, Къизхалум, хьана тахминан 1858-1860-йисара» ва «Къизхалум садлагьай гъуьлуьз Ахнига фена тахминан 1880-1882-йисара» – фикирарни гьакъикъатдив кьазвач.
Эмин рекьи¬дайла Къизхалум Ахнигви Алибегак гъуьлуьк квай, Мислиматан 7-8 йис тир. Чна т1вар кьур переписдин Ахнигрин списокда 32-нумрадихъ кхьенва: Алибек Рамазанан хва, 30 йис, адан хва Рамазан 2 йис, дишегьлияр 2 кас (белки, дидени паб, ва я рушни паб). Ак1 хьайила, Алибег 1856-йисуз хайиди жезва. Кьве йисавай аял фи¬кирда кьурт1а, ам 29 йиса аваз 1883-йисуз эвленмиш хьана. Белки, а бе¬реда Къизхалуман 15 йис тир (Эмин месел алайвиляй руш вядеда гунихъни вичин себеб ава).
Гьа ик1, «Эмин 1856-1858-йисара эвленмиш хьана» – фикир дуьз акъатзавач. Ак1 хьа¬найт1а, Къизхалум 1857-1858 йисара хун мумкин тир, ва гъуьлуьз фидайла (яни 1883- йисуз) адан 25 йис жезвай. Им гьакъикъатдихъ галаз кьазвач.
Къуллугъ. Етим Эминан яратмишунрал алахъзавай бязи пешекарри лугьуз¬вайвал, Эмина саки 20 йисуз къазивал авуна. А.Агъаеван фикирдалди, Эмин къазивилин къуллугъдал 1862-1871 йисара хьана. Адан гъилик ирид хуьр квай: Ялцугъ, Кьеан, Бигер, Макьар, Хпит1ар, Циц1ер, К1ахцугъ.
Чи фикирдай, Эмин къазивиле 1862-1873 йисара хьана, яни къад йисуз ваъ, ц1усад йисуз. "Дустариз", "Алагуьзли" шииррай аквазвайвал, 1870-1871 йисара ам къази яз ама. Амма 1874-йисуз ам къуллугъдал аламач. Эмин начагъ йисара (1873-йисалай) къазивилин везифаяр Гьажи-Т1агьир лугьудай касди та¬мамарна ("Вирт квахьайдаз…" шиир гьадакай я). Эмин рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз къази адан стха Меликакай жезва. Къазивилин къуллугъдал Эмин 1862-йисалай, Куьре ханлух урус (пачагьлугьдин чиновникрин идарадик акатай¬далай гуьгъуьниз, хьун мумкин я.
Начагъ хьун ва кьиникь. Винидихъ т1вар кьур Дагъустан литературадин алманахда, Етим Эмин 1879-йисуз 63 йисан яшда аваз Ялцугърин хуьре рагь¬метдиз фена, кхьенва. М.Гьажиева 1878-йис къалурзава, и рекъемдал А.Агъаева ва Р.Гьайдарова кьу¬лар ч1угвазва. Гъ.Садыкъиди, кьейи касдин мал терик ийи¬дайла туьк1уьрнавай документрикай даях кьуна, кьейи йисан маса рекъем, 1884-йи¬сан 20 октябр, малумарзава. И рекъемдал М.Ярагьмедов ва шаирдин ирссагьибар рази я. Эминан вах Эйлихана (ам Къугъвандал гъуьлуьк квай) ирс пайдайла вичин ихтиярар стха Меликав вугузвайдакай кхьенвай чарчи (21.XI.1885) кьейи вахт са йисан яргъаларзава. Гь.Гьашарован фикирдалди, Эмин 1885-йисан 20 октябрдиз рагьметдиз фена ва Ялджугъ хуьре кучуднава.
Чи фикирдай, кьейи йис тайинардайла ихьтин малум делилрикай ва доку-ментрикай хийир къачуз жеда: 1). Эмин кьейидалай гуьгъуьниз 7-8 йиса авай адан руш Мислиматал къаюмвал стха Мелика къачуна. 2). Мукьва-кьилийрин лугьун¬ралди, Мелик вичин езнедивай, Эминалай гуьгъуьниз пуд йисалай кьена (1884+3= 1887). 3). Мелик кьейидалай кьулухъ Мислиматан къаюмвал округдин къази Алкьвадар Мегьемед эфендиди кьачуна (адан паб Туьквезбанан халад руш тир). Къаюмдин хиве гьар йисуз дул-харжидин гьахъ-гьисаб кхьин авай. Садлагьай ихь¬тин гьахъ-гьисаб 1301-йисуз кхьенва. Яни Мелик и ва вилик йисуз амач. Эгер 1886-йисуз Мелик сагъ ят1а, Эмин 1878-йисуз кьенвач (арада пуд йис жезвач).
Гьави¬ляй мукьва-кьилийри ва М.-Гъ.Садыкъиди лугьузвай гафар: «…Етим Эмин 1884-йисан октябрдин 20-йикъа кечмиш хьана…» – дуьз яз акъатзава. (Кил.: Етим Эмин. Шиирар. Мах.,1980. 14-15 чч.). Аквадай гьалда, М.-Гъ.Садыкъидин фикирдал А.Гуьлмегьамедовни рази я: «…рагьметлу М-Гъ.Садыкъиди Эминан хайи ва кьейи йисарикай лагьай фикирар дуьзвилиз мукьвабур я». Амма профессорди, М.-Гъ.Садыкъидин гафарал къул ч1угвазват1ани, вичи маса рекъем, 1885 йис тестикьарзава. «Эмин 1878-йисалай гуьгъуьнай къенач» – Р.Гьайдарован и фикир¬дизни асас бине авач. Гьакайла сурун къванцел (Ялцугърал) ва тимталдал (Эмина¬хуьр) шаир кьейи йис яз къалурнавай вахтни (1885) гьакъикъиди жезвач.
Етим Эминан шииратдин йикъар тухун фадлай къейдна к1анзавай ва лап важиблу мярекатрикай сад я. Ихьтин йикъар зулуз, октябрдин вацра тухун хъсан кар я, лугьузвайбурухъ галаз чунни рази я.

10.08.2001.



















ЭМИНАН ШИИРАТДА ДИШЕГЬЛИЙРИН КЪАМАТАР
 
I. Гьайиф тушни эцигиз вун чилерал...
Етим Эминан яратмишунра муьгьуьббатдин шиирри еке чка кьазва. «Эгер вичин яратмишунрин эвел кьилера Етим Эмина муьгьуьббатдикай ва к1анидакай, виликан литературада деб хьайи, романтик рангаралди кхьизвайт1а, эхирдай шаир а литературадин адетрилай къанунрилай  реализмадин детализациядин терефдал эляч1зава», – кхьизва Г.Гашарова. Алимдин фикирдалди, «и кардин шагьидвал шиирра гьалтзавай т1варари, этнографически дуьм-дуьз кхьенвай парталрин деталри, дагъви дишегьлидин зинетри, адан къамат шикилламишзавай ц1архари ийизва».
Амма вичин шиирра Эмин неинки романтикадикай къерех хьана, аксина шаир вичин яратмишунрин эхиримжи ц1араралдини вичин муьгьуьббатдин романтик алем гегьеншарунин гара хьана. Эминан муьгьуьббатдин лирикадин яхц1ур процентдилай артух дишегьлийрин къаматриз бахшнава. Месела 1995-йисан ктабда гьатнавай 148 ч1алакай 53 ч1ал к1анивилиз бахшнава. Хнубдин (к1валевай папан) пис ва хъсан сифетрикай 11 ч1ал ава.
Дишегьлидин буй-бухахдин ч1агайваликай, къаматдин иервиликай Эмина халкьдин арада гьатнавай гафаралди, тешпигьралди, гекъигунралди, ч1агурунралди лугьузва (алагуьзли, гуьзел суна, халум, дилбер, магьи дилбер, дилбер халум). Шаирди вичини шиират ч1агурдай ц1ийи такьатар (тропар) теснифзава: накъвар Жейгьан, Таза бегьер чиг севдуьгуьм, беневшад гар ва мсб.
Гзаф дуьшуьшра Эминан эсерра авай вири гекъигунрин ва тешпигьрин гъавурда к1елзавайди акьазвач. Акъатнавай ктабрани бязи гафариз дуьз ва тамам баянар ганвач. Эминан яратмишунрин гъавурда гегьеншдаказ, дериндаказ ва дуьз акьун паталди, чаз чиз, ч1агурунрин манайрин вири терефар, вири рангарни тавар чир хьун чарасуз я. Ингье Етим Эмина ишлемишзавай са бязи тропар: ширин вирт, хуш нямет, хаму кард, хуп1 девлет, ширин мез, гьар пакамахъ экъеч1дай рагъ, капун кьулал нур гудай чирагъ, гьар са ширин нямет авай багъ... (Гьайиф тушни эцигиз вун чилерал); беневшад гар, кьезил камар, гьекьекь ч1арар, вилаятдин бахт, зумруд-мержан дуьзмишнавай тахт, ц1увадсавай такабурлу чагъ, агъ хьтин лацу чин, мейвайривди дуьзмишнавай багъ, берекатрин гьамбар, хубанарин шагьи-шунгъар, чин ц1увад йикъан варз хьтин мермер, п1узар якъут-агьмер, туькме кьве гъил лали-асфер.., Лейли-Зуьлейхадихъ тахьай суфат… (Сегьер-сегьер дагъда сиягьатда на...); жасад якъут къашар авай, къизил ичер хурар авай… (Фимир, назлу, зунни къвезва...); Кьве вилелай атай накъвар, Ирид чиле кьар хьана хьи… (Вун паталди, назлу дилбер...); абукевсер булахд йад, к1ани яр, седефдилай лацу сарар, цlapa ягъай гад... (Са эрзиман гьатнава, яр, зи чанда...); себеб, дарман, эрзиман, гьаким-лукьман, азиз мугьман, жеч тай женнет базарда, гьуьруь-гъилман алагуьзли… (Жедач жал дердиниз чара...); зардин кифер, дердиниз дава, ц1увад къан варз, магьижагьан… (Эй, зи гуьзел дилбер-ханум...);  ирид йисуз рик1е хвейи аманат… (Уьмуьрда гьич алат тийир хажалат...); тавар суна, таза жейран… (Рик1 ч1улавмир, суна билбил); женнетдин цуьк севдуьгуьм, дагъдавай хаму жейран, лайих я якъут, мержан, ат1лас, дере xyпl xac я, цел фида къугъваз-къугъваз, таза бегьер чиг севдуьгуьм, дурнади хьиз гардан кьуна, хъуькъверив зилфер гутуна, къизилгуьллер хура туна, зардин камар кутугда... (Вун хвашкалди, сафагялди...); алук1на харани зар, бегьем битмиш хур авай яр, лацу пеле нур авай яр, алук1на зар-либас вири… (Закай катмир акьван яргъаз...);  битмиш хьайи нуьгведин ич, гьар тегьердин къаш-къамат, хуш сифет, шекердин сив, давасуз дердиниз т1ебиб дарман… (Вун фелекди ширинна заз...); кушун агъ, халум, сурагьи бухах, хамувилиз жейран, хьайидаз са девран, асул женнет багъ, лацувилиз гатун чими рагъ, межлисдин чирагъ, къизилдин пайдах… (Бедназар тахьуй, ви суьрет...); гуьзел суьрет – чар, лацу тир чин, са къуз ракъар, са къуз цифер, лацу хъуькъвер, ч1улав зилфер… (Картарикай вич я лачин...); беневша багъдин, ранг агъдин, шем утагъдин, нyp чирагъдин, къвед гуьзел яр, сифет-нур хуп1 такабур, рушар арада цуьк, къамат – чинар, суфат – мармар, юкь – къизил камар… (Марал я дагъдин...); асул-мяден гад..., рахун ширин, ачух къабагъ, хураллай кьве къизил анар, лацу хъуькъвер, ч1улав зилфер, айна хьтин ц1apy вилер, лужуник квай тек лацу лиф, лацу катран п1арла, таза тайгъун, шекердилай ширин, лацу хъуькъвел бурма ц1велер, къенфетдаллай зар, ч1улав ч1арар, къара бирчег, тавдиз ухшар, къекъведа вун – назни дамах, мелек, бешрийятда садаз такур, нурлу ипек, кагьрабаяр хьтин вилер, самаркъанд чар лацу гъилер, яру п1узал алай хъвер беневшад чиг, гил масадан чирагъда кузвай са экв, нац1у-набатдин шекер... (Сад Аллагьди тек халкь авур...) ва ик1 мад...
Эминан ч1алара дишегьлийрин т1варарин, къаматрин к1унч1ар гьалтзава. Эсеррин поэтикадин кьет1енвилериз такьатриз (ч1алаз, везиндиз, аваздиз, рифмадиз, ч1агайвилиз, устадвилиз, хат1унин, кьат1унин кьет1енвилиз ва маса терефриз) фикир гана хьайит1а,  Эминан шииррик чарабурун теснифарни акатнавайди аквазва. Месела: "Гуьлселем", "Ухшар туш", "Шедачни", "Балк1ан квахьайла", "Цилингвийриз" ва са жерге мсб.
Эминан девирдин ч1алан мягькем ибараяр бязибур (чпин эвелан манада авайвал) къенин йикъан литератур ч1алай акъатнава. Гьавиляй са жерге гафарин, ибарайрин мана къенин к1елзавайдаз ачух жезвач. Месела, вучиз шаирди к1ани ярдин хам самаркъанд чарчихъ галаз гекъигзава? (Самаркъанд чар лацу гъилер...). Чи девир алукьдалди 329-йисуз пун кутур Самаркъанд шегьердин т1вар тарихдин улубра, Македонви Алискендаран походрикай кхьинра гьалтзава . Самаркъанд чар вири дуьнйада машгьур тир. ХУ асирдин ч1ехи шаир ва гьукумдар Загьриддин Бабура лагьайвал, чилин винел виридалайни хъсан еридин лацу чар Самаркъандда акъудзавай .
Эмина к1ани ярдин къамат бязи кьет1енвилералди мадни экуь ийизва: алагуьз (аби, вили вилер авайди), къарагуьз (вилер ч1улавди), дилбер (мез ширинди), суна (уьрдег), лиф, къвед, назлу, назани ва мадни.
И гекъигунрикай еке пай лезги ч1алаз атанвай фарс, араб, туьрк гафар я. И гафари, чпин дидед ч1алара хас манайрилай гъейри, лезги ч1ала маса рангарни кьабулнава. Ахьтинбурукай парабуру чи ч1ала мягькем чка кьунва, гзаф вахтара абур ранг гузвай существительнияр, прилагательнияр хьиз ва хсуси т1варар хьиз кардик экеч1зава. Мадни: гзаф вядейра ктабрин к1ват1алар гьазурзавайбуру, редакторри, литература ахтармишзавайбуру, жергедин к1елчийри и определенияр, чпикай сушествителнияр хьанвай (яни субстантивировать хьайи) гекъигунин ва тешпигьдин метафораяр, дишегьлийрин хсуси т1варар хьиз кьабулзава. (дилбер, магьи-дилбер, алагуьз, алагуьзли, къарагуьз, назлу, назани, суна…). И кардини Этим Эминан бязи критикриз шаирдик Дон-Жуанвилин тахсирар кутуниз рехъ гузва (шукур аллагь, Дон-Жуанвилин «йуьзуьр» шаирриз гуда, ахьтин критикриз ваъ!). Чи фикирдалди, винидихъ гайи гекъигунар дишегьлин т1варар ваъ, хесетрин терефар яз кьабулайт1а дуьз я. Кьведлагьайдини, гьелбетда, шаирдин рик1 маса дишегьлийрални ацукьун айиб авай кар тушт1ани, гзаф т1варарин далдадик Етим Эмина гьа са касдикай – вичин к1ани ярдикай – лугьузва. Эгер Туьквезбан гъуьлуьз фидалди, Эмина вичин ч1алара адан т1вар кьазвайт1а, адакай чарадан паб хьайила ачухдаказ дишегьлидин т1вар кьун кутугнавачир. Гьавиляйни, белки, маса т1варар (вичин хуьре авачир т1варар) арадал атана (Тамум, Пакизат, Селминаз...). Анжах лап т1имилбуруз шаирди а т1варара вуж чуьнуьхзават1а чизвай: Эминаз, Туьквезбаназ ва мадни… Аллагьдиз. Эгер Эминакай урус шаир Василий Федорован гафаралди лагьайт1а, «адаз шадвал хьана масад, чипни масад къачуна: дегишиз вич, дегишнач сад, садай виш паб акуна..." .
Эминан поэтика ахтармишдайла, шаирдин эсеррин ч1ал ахтармишун лап важиблу тереф я. Масак1а хьайит1а, къвез-къвез Эминан эсеррин ч1ал кужумиз гележегдин к1елзавайбуруз четин жеда. Ингье Эминан эсеррай бязи гафарин асул манаяр: алагуьзлуь вили, аби вилер авайди; дилбер ширин мез авайди; Дилбер-Медед Ширин гафаралди Къутармишдайди; дилбер-халум ширин ихтилатар гвай халум; халум /ханум рик1ин пачагь, ашкъидин шагь (пачагь, хан тир дишегьли; хандин руш, пачагьдин руш); гуьлебатун къизилдин ва я гимишдин гъаларалди цванвай нехишар алай парча ва я маса зат1; гьаким-лукьман алагуьзли жерягь, кефсузвилерин дарман гвайди (шаркьпатан риваятра зурба жерягь  хьайи Гьаким Лукьманан т1варц1елай); гьуьруь женнетэгьли гуьзел руш; Закир-Аллагь Аллагьдин Куьмекчи; къарагуьз вилер ч1улавди; къарабирчек ч1улав ц1велер; мелек малайик; назлу наз, дамах гвайди; назани наз гвайди, хариз хвейиди; накъвар Жейгьан  накъварикай хьайи Жейгьанвац1 (Амударья); пейкер иерди, гуьрчегди; пейкар халум гуьзелрин пачагь; севдуьгуьм тамарзуди, рик1из к1аниди; султанбеги султанрин бег, гуьзелрин пачагь; суна к1аниди (кару, п1ат1, уьрдег). Сурагьи /суьрегьи кьакьан шумал буйдин (кьакьан к1вачер, яргъи гардан авай) гуьзел; чан къеневай рик1, уьмуьр, руьгь; яр (йар) гуьрчегди, к1аниди; хкягънавайди, це лагьанвайди, лишан кутунвайди.
Вири и эпитетар гьак1 дишегьлийрин хсуси т1варар хьизни майдандиз экъеч1зава. И т1варариз хьиз Эминан шиирра маса т1вараризни гьар садаз вичин асул мана (семантика) ава. Месела: Туьквезбан цуькверин шагь (цуьквез + пан /бан т1ебиатдин гъуц); Тамум /Тамам («рушар бес» ва я вири патарихъай тамамди, иерди, гуьрчегди...); Гьалимат алим, гьар са куьнкай чирвал авайди; Пакизат михьиди, леке квачирди, пакди.
Етим Эминан шиирра неинки маса ч1аларай атай гафарин гъавурда четиндаказ акьазва, гьатта бязи лезги гафарни чпин чкайрал алач (аквадай гьалдай, шиирар к1ват1дайла, абурук акатай гъалат1ар себеб яз). Месела Етим Эминан Ч1улаввилиз лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я, ханум ц1ар А.Гуьлмегьамедова ик1 дегишун меслят къалурзава: Лацувилиз лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я, ханум. Амма Р.Гьайдарова ч1улаввилиз гаф лацувилиз гафуналди дегишунин тереф хуьзвач. "Гуьлмегьамедов гьахъ туш, –  кхьизва ада. – "Ч1улаввилиз лагьайт1а мад"  "Лацувилиз лагьайт1а мад" ц1арц1елди эвезун дуьз туш. Ам масак1а кхьена к1анда: Ч1улав вилер-лагьайт1а мад Гатун чими рагъ я, Халум". К1анихъай гузвай къейдина алимди ихьтин баян гузва: "Чир хьухь, араб графикада р ва з гьарфар анжах з-дин кьилеллай нукьт1адалди тафаватлу жезва".
Дугъриданни "Бедназар тахьуй: ви суьрет..."  шиирда  винидихъ гъайи ц1ар са шумуд жуьреда гузва: Ч1улаввилиз лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я ханум [1960:191] Лацувилиз, лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я ханум [1995:57]. 1960-йисан вариантда шарт1унин оборот лагьайт1а мад запятойрин къене тунвач. 1995-йисан вариантда и гъалат1 арадай акъуднава. Амма кьве вариантдани ханум обращенидилай гуьгъуьниз запятой эцигнавач. Р.Гьайдарован теклифда Ч1улав вилер-лагьайт1а мад Гатун чими рагъ я, Халум обращенидилай кьулухъ запятой хканва. Амма 1995-йисан вариантдилай тафаватлу яз, Гьайдарован вариантдик алава яз кимивилер акатнава: 1) лацувилиз гаф ада эвелдай ч1улаввилиз гафунивди эвеззава; 2) ахпа ч1улаввилиз гаф кьилдин кьве гафуниз пайзава: ч1улав ва вилер; 3) лагьайт1а мад (шарт1унин оборот) гьалкъаламишзавай запятояр гадарзава; 4) вилер, лагьайт1а мад,.. жумлада лагьайт1а гафунин вилик квай запятойдин чкадал инал эсиллагь герексуз дефис эцигзава: вилер-лагьайт1а мад (белки, фикирда тире авайт1а?) 5) гекъигунин троп тир ханум гафунив хсуси т1варц1ин везифа  вугузва.
Са гафуналди, чаз аквазва, гьатта чеб гъавурда авай алимривайни гьикьван асантдаказ Етим Эминан эсеррик гъалат1ар акатзават1а. Бес савадсуз ксарин сиверай, гъилин хат1арай кхьей шииррикай вуч лугьун! Эминан гьар са гаф чи ч1алан хазина я. Адан шииратдин деринвилин, генгвилин ва кьакьанвилин  гъавурда дуьз акьун паталди, чна винидихъ лагьайвал, гьар са гафунин асас мана (семантика) чирун лазим я. И рекьяй А.Гуьлмегьамедова акъудай «Эминан ч1алан словардихъ» (Магьачкъала,1998) еке метлеб ава. Амма, гьайиф хьи, и гафаргандани бязи гафариз дуьз ва ачух баянар ганвач. Адалайни гъейри, гафарганрилай вилик шаирдин эсеррин текстерал текстологиядин критикадин истемишунралди к1валахун чарасуз я (Эминанбур тушир теснифар шииррикай хкудун, текстерик квай гъалат1ар арадай ахкъудун, шаирдин ч1алав ва поэтикадив кьадайвал эсерар гуьнгуьна хтун ва мсб.).
Эминан строфа ик1 туьхк1уьрна к1анда: Ша, на зун хуьх, аман, я дад, А ви гардан ая азад. Лацувилиз, лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я, ханум.
Чинин лацувал гатун лацу ракъинихъ галаз гекъигуни лирикадин кьегьалдин рик1евай гьиссер мадни ашкара ийизва. Шиирдин кьегьал ярдин ачух лацу чинал кьару хьунихъ галаз санал, къизмиш нурар къурзавай гатун лацу рагъ хьтин ярдин ашкъидални ашукь я. Ихьтин  гекъигун халкьдин мецерани ава. Амма шииррай и гекъигун сифте яз Етим Эминан ц1арарай аквазва. Им гзаф дерин, къуватлу, къаматлу метафора, тамам са къамат (образ) я. Ада неинки чаз шаирдин к1ани ярдин къамат къалурзава, гьатта чна якъиндиз муьгьуьббатдин нурарин экв ва ашкъидин чим гьиссзава. И метафорадикай Эминалай гуьгъуьнин шаиррини менфят къачузва. Месела, М.Цветаевадиз ихьтин ц1арар ава: «Белое солнце и низкие, низкие тучи». И тешпигь «Белое солнце пустыни» кинофильмдин т1варц1ени гьалтзава.
II. Гьалт тавурай пис паб гьич са бендедал…
К1ани ярдин къаматдилай гъейри, Етим Эмина дишегьлийрин къаматрин тамам са галерея теснифзава: назлуярни назанияр, сунаярни дилберар, алагуьзарни къарагуьзар... Дишегьлидин рик1е гьам писвал, гьам хъсанвал жеда. Ада я хзандин къул хуьда, я ам чк1урда. Шаирди хъсан папан умун хесетрикай лугьузва, къилихдин гьар жуьре хъсан терефрин рангаралди адан ачух къамат къалурзава. Хъсан папан къилихрин лацу пердедал пис папан ч1улав суфат гена виле акьадайди жезва. Къаматрин къаршивили (хъсан паб – пис паб) чпи чеб мадни гужлу хъийизва. Яъни шаирди кьилекьилерикай, къаршикъушайрикай (антитезайрикай, антипараллелрикай) менфят къачузва.
Етим Эмина хъсан ва пис папарикай кхьенвай шиирар санлай тамам са поэма я. Чна и шииррин цикл пуд паюникай ибарат тир поэма хьиз килигун меслятзава.
Садлагьай пай. Камаллу паб.
И кьиле шаирди камалллу папан хесетар лугьузва. К1елзавайди къвезмай ихтилатдиз гьазурзава. Гьар са мусурмандиз, вичиз кутугай ацукьун-къарагъунилай гъейри, мад пуд зат1 герек яз гьисабдай: акьуллу паб, яргъа балк1ан, хци яракь. Эвелни-эвел дишегьлидин суфатдин иервал ваъ, къилихрин иервал важиблу тир, вучиз лагьайт1а амай вири зат1ар к1вализ акьуллу паб авайла къведа. Яъни акьуллу паб итимдиз аллагьди гуда, к1валин девлетар – акьуллу папа. Камаллу паб – им хъсан папан сечмек1алуб (эталон) я.
Камалэгьли паб са касдиз хьайит1а, Эвел дуьнйада ам адаз девлет я. Вири таб я – сад гъуцари гайит1а, Ам дуьнйадин лап багьа са зинет я.
Папан камаллувал адан акьулдин кьакьан дережаяр ваъ, ада уьмуьрдин, яшайишдин гьар йикъан крар, гьал-агьвал дуьз фагьумун, дуьз кьат1ун ва уьмуьрдивай герек тарсар, тежриба къачун я. Папан камаллувал гъуьлуьхъ-к1валихъ, аял-куялдихъ, къуни-къуншидихъ, мукьва-кьилидихъ галаз вич сесрес кьиле тухуз чир хьун, хуьре-киме вич хъсан рекье хьун,  гьар сана вичиз лайих чка чир хьун я. Яъни шаир паталди папан камаллувал адетдин яшайишдин, уьмуьрдин хесет я. Камалэгьли  дишегьлидин лишанар ихьтинбур я лугьузва шаирди: чир хьунухь я герек гьисаб-мизанар; инжитмишиз тежен я гъуьл, хазанар; яб элягъин – акьул гана рахайла, чин ачухин к1вализ мугьман атайла. Ихьтин папан къимет авач. Ам гьатай итим бахтлу я:  вич амай кьван рик1ни жеда саламат, уьмуьрда жеч, белки, адаз надамат. Ихьтин нямет Зулжалалди гайидаз... Шаддадда ... халкьур женнет я. Гьавиляй ихьтин велед хана хвейидаз даим-эбед жагъидайди рагьмет я, – лугьузва шаирди.
Кьведлагьай пай. Пис папар. И пай пис къилихар, хесетар квай папарикай тир кьуд шиирди кьазва: пис паб, мугьман к1вале татур паб, гьая течир паб, к1ири (чина акъваздай) паб.
Пис папарикай к1елайла ихьтин са фикирдал къвезва хьи, гуя абур вири са суфатдинбур я. Гьакьван чеб чпиз ухшарбур. Гьам суфатрин ч1урувилелди, гьам къилихрин эйбежервилелди. Пис паб – ам чинани акъвазда, ада мугьманни к1вале тадач, адаз кич1е-регъуьдини чидач, я адахъ ягь-намусни жедач. Налугьуди, ихьтин папар анжах къурхулу махарин персонажар – кускафт1арар, алпапар я. Гьатта уьмуьрда ахьтин папар жедайди ч1алахъни жез к1андач. Амма, гьайиф хьи, абур кьит зат1ар туш... Пис папар, кускафт1ардин рушар хьиз, гагь вири санал са къаматдиз гьахьзава, гагь абур мад кьилди-кьилдин суфатриз чихк1изва. Абуруз виридаз санлай ва гьар садаз кьилди чилин винеллай вири пис, небгет хесетар хас я. Пис паб йугъни йиф хьиз хъсан папаз лап акси къамат, адан антипод я: Гьалт тавурай,  валлагь, пис паб бендедал, Гьалт хьайит1а, гзаф ч1уру гьал жеди. Рик1ин шадвал аквач адаз дуьнедал, Даим-эбед катдай чка сал жеди.
Ахьтин папар виридаз чир хьурай лагьана, шаирди  абурун хесетар, лишанар дуьздал акъудзава. Ахьтин папавай дуьз рахун-луьк1уьн жагъич, я  адахъ жеч ширин мез... Ви гуьгъуьна къекъведа ам ви кьил нез, эхир адаз ви к1вал недай мал жеди. Ваз гьарайда, вун явашдиз рахайла, чин ачухич, вун ви к1вализ хтайла, салам гана к1вализ мугьман атайла, винни папан еке къалмакъал жеди. Амма а паб фейила вич къуншидал, хквен тийиз ацукьда ви къаршидал. Гзаф йисара къазивал авур, ихьтин папар вичин вилералди акур шаирди абуруз кутугай суд-дуванзава:  агъзур нянет къуй ахьтин гьар дишидал, утагъни ви къазма хьтин к1вал жеди. Пис папар гьалтайбуру гьарда вичи вичин кьилиз чара-йа; жегьлемдани пис паб уьзуькъара я, лап гьанани бажагьат ам лал жеди, – тагькимзава шаирди.
Мугьман к1вале татур паб пис папаз лайихлу юлдаш я. Ихьтин паб авай к1вализ мугьман салам гана фейла ..., паб килигиз къвазна чилиз.., и пехъи ...черпел папа мугьман акун кумаз гьарагъиз вичин гъуьлуьз, эхирзаман атай хьиз вичин ч1арар чухваз эгеч1да, фейи кесиб ... курпашман ийида.
Ихьтин паб авай к1вал акур гьар сада аникай мад туба ийида. Гьавиляй а к1валин рак гьамиша к1еви я. Анай берекат къакъажнава, вучиз лагьайт1а аллагьдин са нямет тир мугьмандиз а к1вале чка авач.
Гьая течир пабни вири пис хесетрин гьендем я: Гьая течир паб са касдиз хьайит1а, Геже-гуьндуьз адаз агьузар жеди
Акьул гуз жеч гьич,  я на ам кьейит1а, Кьве дуьнйадин к1вални адаз ч1ур жеди.
Нагагь ваз гьаясуз папаз несигьат гуз к1ан хьайит1а, ам гьая туна, чина къвазна рахада; ада вав я шариат, терикъат тач. Адав кьил кьурт1а, вунни гьадан тай жеди, гьая фена, вун элдиз машгьур жеди. Гьаясуз паб секинариз хьун мумкин кар туш: рахадай сив кьаз жеч вавай кут1уна. Вуна гаф лагьайла, синеба ваз килигда, ви са гафун винел къанни са гаф эхцигда... Ваз хъел атурай лугьуз, аял эцигна ви вилик гатада. Ягь авачир папа вахъ гьич ван тахьай туьгьметарни гилигда, къагьбедлайни вун лап беябур жеди. Гьатта вун хъсанвал ийиз алахъайт1ани, кар туьк1уьдач: дишегьли на гьуьрмет айиз хвейила, ви хъсанвилер ада ви зайифвиляй, вичин лайихвиляй кьада ва ам вич вичелай фена, лап къудур жеди. Эхир ки,  и паб авай к1вале дявед крар гур жеди.
Пис папарин муькуь вах, эйбежер къилихрин бак1ра к1ири паб я . Пис папарин к1ерет1дал адани кьет1ен «мешребар» гъизва. К1ири паб итимдин чина акъвазда, адаз акьуллудаз акьулар гуз к1анда. Гъуьлуьн чина бед рахадай, Нагьахъ крар гьахъ аквадай, Гайи несигьат такьадай Сери паб хуп1 четин тушни?
Бес ихьтин паб гьалтай итимдин кьисмет гьик1 хьурай? Ам гьайван туш хьи, базардиз акъудна маса гудай. Ам кесибдин кьилелай алат тийидай бела я. (Папар гъиз-рахкурун паталди талукь девлетни к1анда эхир! Вични гьар са девирда.). Гьатта Аллагьдизни к1ири папан гьайбатар чидач жеди, куьз лагьайт1а Къадир Аллагь... ялгъуз я. Хаин паб итимдиз  чин тагудай вакьфа я, ада ви садаз къад хъулгьуда... Шаирди Аллагьдихъ элкъвена ялварзава, адавай жузазва: я Аллагь! К1ири паб хьун четин тушни..?… Дири паб хуп1 четин тушни..?… Вичин акьул тек вичиз дуьз Чири паб хуп1 четин тушни?
Шиирдикай ихьтин тарс хкатзава: ваясуз папар гъидалди итимдиз субай амукьайт1а хъсан я.
Эхиримжиди, пудлагьай пай. Ина вилик квай паярин нетижаяр веревирдзава. Пудлагьай пай гзаф папар гъуникай веревирдзавай кьве шиирдикай я: 1) «Гьич са касдиз кьве паб тахьуй дуьнедал...»; 2) «Туьк1вей са паб гъун важиб я бендедиз...». И пайуна шаирди  паб гъидани – гъидачни? – суал эцигзава. Кьве шиирдани шаирди  вичин девирдин лап важиблу суалриз – итимдинни папан алакъайриз ва гзаф папар гъуниз талукь месэлайриз жаваб гузва. (А месэлайрин важиблувал къенин девирдани квахьнавач). И суалриз шаирди са шумуд терефдихъай жаваб гана к1анзава: Садлагьай тереф: шариатдин къанунрай, къуллугъэгьлидин (къазидин) вилерай. Ирид хуьруьн къази яз и месэлаяр Етим Эминан гъилелай садрани кьведра феначир. Кьведлагьай тереф: адетдин хуьруьнвидин, кесиб-фугъарадин вилерай. Вучиз лагьайт1а, кесибдиз девлетлудаз хьиз гзаф папар гъидай, пис папар дегишардай девлет-такьат авач. Пудлагьай тереф: шаирдин вилерай. Вири кесиб-куьсуьбдин миндадда авай, абурун гъамар-дердерикай хабардар, халкьдин етимвал вичин етимвал хьиз гьиссзавай касдин вилерай. Сифтегьан шиирда Эмина кьве папа агъавалзавай к1валин мусиббат къалурзава: кьве паб хьайт1а адан к1вале агьузар жеди, виш агъзур йис хьайит1ани дуьнйадал, гьар са ч1авуз адан гуьгьуьл дар жеди. Къад итим алай чка секин жеда, амма гьар уьлкведа дишегьли сад хьайит1а, алай чка яргъамаз хабар жеди, – куьтягьзава шаирди садлагьай шиир. Бес кьвед, пуд ва са шумуд дишегьли авай к1валин къене вуч къатил хьурай! А вядеда папарин гьар садан писвал са шумуд гъилера артух жезвачни!?
Кьведлагьай шиирда шаир са фикирдал акъваззава: Туьк1вей са паб гъун важиб я бендедиз...  Вучиз лагьайт1а ... гьар са касдиз кьве паб хифет я, бейгьал, туьк1вей к1вале жеда къияматдин къал, дишегьли я дяведиз ахьтин кьегьал, дугъри касдиз адан падни герек туш.
Шииррай аквазвайвал, шаир кьве паб гъунин терефдар туш.  И кардин тереф адан «Т1варун стха...» шиирдайни аквазва. Етим Эминалай са касди адан т1варун стхадиз, К1иридин къази Эминаз, арза ийизва, бес вичиз кьве паб гъуниз Етим Эмина манийвалзава. Етим Эмина кьве паб гъиз к1анзавай а касдикай хъуьтуьл айгьамдалди лугьузва:  Мубарак хьуй гъидай касдиз – пудни гъуй, Вуч гаф ава, шариат я – кьудни гъуй, Мал-меслятни вичинди я – ц1удни гъуй, Мадни артух сандухдин паяр жеди.               
Белки, вичи вири уьмуьрда цава кьур, рик1ин ялавлу гьиссер багъишай ва ялвар ийиз къуллугъ авур гуьзел дишегьлийрин алемдин кьакьанвал, иервал, ч1агайвал, паквал къалурун паталди, шаирди пис папарин къилихар дуьздал акъудзават1а? Дишегьлийрин иервиликайни ч1агайвиликай, ашкъидикайни назлувиликай кхьей мугьуьббатдин гимндихъ галаз санал Эмина хнубдикай, дишегьлидикай-папакай, уьмуьрдин юлдашдикай, кайванидикай зурба философ эсер теснифна. И эсердиз шаксуздаказ дишегьлидин лайихлувилин къиметдин уьлчмедиз хьиз килигайт1а жеда. Папар гъуникай ихтилат шаирди «Гъуцари гай касдиз садни герек туш» гафаралди куьтягьзават1ани....

14.02.2002.




КРИТИКАДИН БУМЕРАНГ
Наши кьасабдиз нар деве
К1вачин кьилел тук1ваз к1анда.
Еке санкьу кьуна сиве
Кьилди вичиз жакьваз к1анда.
Ст1ал Сулейман.

«Далдамдин критика»
Илим, литература, искусство виликди финин карда критикадин пай зурбади ва важиблуди я. Гьавиляй «Самур» журналдиз  акъатнавай А.Гуьлмегьамедован «Етим Эминан шииратдив илимлудаказ эгеч1ин» макъала чна секиндиз кьа¬булна. Аллагь рази хьуй касдилай, вичин вахт, къуват татана, ада «Са¬мур» журналдин 2003-йисан 2-нумрада (84-91 чч.) чапнавай «Гьайиф тушни эцигиз вун чи¬лерал…»  т1вар алай чи макъала неинки дикъетдивди к1елна, гьак1ни анай чаз тийижир зат1арни жагъурна. Рагьметлу Шамсудин Тагьирова лугьудайвал, «Дуьне я ман, арфунагар цайила, к1лумп1ар экъеч1дай»!
Критикаяр гьар жуьрединбур гьалтда. Сад ава, критикди са автордин зат1 къачуна куьлуьдалай иридалди, кьилдин биц1и делилри¬лай умуми манадалди туп1алайзавай зат1 гьар патарихъай ахтармишна, адаз гьакъикъи анализ гун: автордиз вуч лугьуз к1анзавай?; ада поэтикадин гьихь¬тин алатар, такьатар, рекьер ишлемишнава?; адавай вуч лугьуз хьанва (ва я хьанвач)?
Маса жуьредин критикани ава: далдам гатуниз ухшар критика. «Далдамдин критикада» критикди, гьахъ хьуй, бат1ул хьуй, садазни яб тагуз, дат1ана вичин далдамдал илигна жеда, вичин далдамдин ванцелди ада вири басми¬шарда.
Гьайиф хьи, чна вичин алимвилин дережайриз екез гьуьрметзавай профессор А.Гуьлмегьамедовандини гьа жуьрединди хьанва.

Чи литературадин, културадин булахрин сивел пилияр алани?..
Гила, гьуьрметлу к1елзавайбур, ша чна санал А.Гуьлмегьамедова критика ийизвай делилрин керчеквилиз, абурун «илимлувилиз» мукьуфдивди килигин. Адан макъаладикай ихьтин кьилин фикирар хкатзава:
1. «Илимдикай кхьизвай зат1уникай илимдиз хийир, эгер и рекьяй валай ви¬лик ни вуч авунават1а, гьам къалурна, илимдин фикир гьинал акъвазнават1а, гьам чирна, ахпа гьанлай вилик кам къачурт1а, жеда. Ик1 тахьайт1а тайин га¬фар тикрар хъжеда…». Им неинки дуьз фикир я, им саки илимдин азбукани я. Илимдин к1валахдив эгеч1завай гьар садаз и фикир ашкара тахьана жеч. Амма лезги мисалрикай кхьенвай са нин ят1ани макъалада бязи алимрин (А.Гуьлмегьамедован вичинни) т1варар кьунвач лугьур наразивилер профес¬сорди чун критика ийизвай макъалада эзбер авунин макьсаддай кьил акъудун четин туш: алимдин макьсад чунни а автордив гекъигун я. Анжах и паркут1 чна къазанмишнавач: Ст1ал Сулейманан, Етим Эминан яратмишунрикай кхьей ктабра, жуван макъалайра неинки и шаиррикай са чар кьванни кхьей ксарин т1варар кьунва, гьак1 а шаиррикай чаз са ц1ийи ихтилат ван хьайи ксарин т1варарни кьунва эхир! Амма литературадин чешмеяр жагъурунин карда четин проблемани авайди виридаз ашкара я: илимдин месэлайрикай кхьенвай вири зат1ар (ктабар, газетринни журналрин макъалаяр ва мсб.) гьамиша асантдаказ гьатзавач (я А.Гуьлмегьамедоваз хьиз интернетра къекъведай мумкинвилерни виридаз авач). Бязи авторри лагьайт1а, чпи кхьей гьар са перпиц1 вири алемдиз маш¬гьур тирдай кьазва.
2. Профессор У.А.Мейлановадин «Етим Эминан шииратдив дастамаг гваз  эгеч1ин»  фикирдал бинеламиш хьана, А.Гуьлмегьамедовани «Етим Эминан шииратдив илимлудаказ эгеч1ин» лугьуз эвер гузва. Хъсан эвергун я, амма кар алайди эвергун вич ваъ, эвелни-эвел эвер гузвай касди вичини а эвергунал амал авун чарасуз я. Амма А.Гуьлмегьамедова вичи и эвергунал гьамиша амал тийизвайди чаз аквада.
3. Гила А.Гуьлмегьамедова лап квайни-квай куьк делил гъизва (вичи хиве кьазвайвал, ам критикадин макъала кхьиз мажбур авурдини и делил хьана): «Адан шиирар за лап хушвилелди к1елзавайди я, амма лезги ч1алакай, ч1алан илимдикай, лезгийрин тарихдикай кхьизвай макъалайри чи мецив наразивилелди т1-т1-т1 ийиз тазва. И сефердани гьак1 хьана. Нагагь эхиримжи вахтара Фейзуддина  чеб лап гуьт1уь рекьерай халис алимар тирбуруни хиве кьан тийидай месэ¬лаяр гьялиз алахъзавачирт1а, чна и макъалани кхьидачир. Алахъун анихъ амукьрай, ада гужуналди, лашуналди вичин фикир илит1зава. Бегьем гъавурда авачир, дуьзена, рик1е зат1 авачир к1елчийри адан чеб винел акунрай ватанпе¬ресвилин, халкьпересвилин рекьяй гафар илимдин халис мержанар хьиз кьа¬булда. Ихьтинбуруз тади къачумир лугьун патал, шаирди вичик акатзавай йигинвал са т1имил кьван явашарун патал чна и макъалани кхьизва» .
Вассалам – шут1 тамам! (А.Гуьлмегьамедовак къал кутунвай терефар квез мадни ачухдаказ акун паталди, гьуьрметлу к1елчияр, чна и келимаяр кьасухдай чуру авунва). И пудлагьай делилдикай хкатзавайвал, дугъриданни, юлдаш Фей¬зудин Нагъиев, кисна жуван шиирар кхьиз ацукь тавуна, ви лам кьарада ак1анвани, «халис алимар тирбуруни» хиве кьан тийидай месэлайрал алахъиз!? Къуй, а месэлаяр «халис алимар тирбуру» гьялрай ман! Тамамдаказ вири шиирар к1ват1 тахвуна, эсеррин авторстводиз, текстерин дигайвилиз килиг тавуна, туьк1уьррай чпиз Ст1ал Сулейманан, Етим Эми¬нан ч1аларин гафарганар! Гьам дуьзенабур, гьам терсебабур! Ягърай гьак1ани девирдин т1валар алай месэлайриз мадни к1еви т1валар! Хьайиди ана жеда! Къуй, къведай несилри т1аррай чпин кьилер!.. Яраб, А.Гуьлмегьамедова лугьузвай «халис алимар» вуч лагьай ч1ал ят1а? Гомера вичин «Илиадада ва Одиссеяда» т1вар кьур къадим Троя шегьер жагъурай, амма вичи я са гимназия, я са университет куьтягь тавур Генрих Шлиман, къадим грекрин Пергам шегьер жагъурай Карл Хуманн, латышрин кьегьалвилин эпос «Лачплесис» теснифай Андрей Пумпур, урус ч1алан кьуд томдикай ибарат тир баянрин гафарган туьк1уьрай Владимир Даль, сифте яз Алупандин кхьинар к1елай Ярали Яралиев ва са кьадар маса устадар чпихъ махсус рекьерай чирви¬лерин дипломар авай «халис алимар» тушир эхир! Чпин девирра абурни са бязи «халис алимар тирбуру», к1валахрив «илимлудаказ» эгеч1навач  лугьуз, хурук кутунай, къалинз кьелни истивут кваз критика авунай. Амма абуру критика авур кьегьал рухвайрин т1варарал, абурун крарал инсаниятди дамахзава.
Гьайиф хьи, гьуьрметлу к1елзавайбур, чун, арадал зат1 алачиз, пара гьарай-эвериз вердиш хьанва. Анжах жуван хъсан к1валахрал, кьакьан агалкьун¬рал дамахна к1андай чкадал, гзаф вахтара чна чинерални гъетерал, къуллугърални т1варарал дамахзава. Чна жуван карьера паталди, жуван ад акъудун паталди, т1варарни де¬режаяр къачун паталди садрани хур галч1урайди туш, гьуьрметлу А.Гуьлмегьамедов! Ам ви рехъ туш лугьузвайбуруз яб тагана, рагьметлу Забит Ризвановахъ, Иззет Шарифовахъ ва маса «халис алимар туширбурухъ» галаз санал чунни лезги халкьдин милли месэлайрал алахъна, вишелай артух чарар, макъалаяр кхьена, гзаф идарайрал агакьарна, газетра чап авуна (кьве пай хьайи лезги халкьдин месэлайрикай сифте яз газетдиз акъатайдини чи макъала тир). Жув музыкадихъ галаз мукьва пешекарвилин алакъада авай кас тушт1ани, жу¬ван хсуси пул эцигна, 1991-йисуз саки гьафтедин къене чна «Лезгистандин ава-зар» – лезги манидин фестиваль тухвана. Жув сиягьатчи тушт1ани, са кьадар манидарарни галаз 1992-йисуз Туьркиядиз фена, ана яшамиш жезвай лезгийри¬кай, лезги хуьрерикай сифте яз кхьена. Журналдиз ва адан т1варц1из аксибур (гьатта лезги печатдани!) гзаф хьанат1ани, 1990-1995-йисара ч1ехи пай жуван такьатралди к1елзавайбурал «Лезгистан» журналдин ирид нумра агакьарна. Кьудкъашендай, Къурушдилай жагъай алпан кхьинар к1елна, абур печатдиз акъудна, алпан алфавит гуьнгуьниз хкана (Дагъустанда албанистикадиз рум гайидини «Лезгистан» журнал хьана)... Амай крар хьаначт1ани, гьуьрметлу профессор, ихьтин ва маса крари халкьдин са бязи къатариз са гьихьтин ят1ани таъсир тавуна тунач, белки? Милли къанажагъ хкажунин рекье са т1имил пай, белки, чинни акатнава? И крар гзафбуруз ашкара ят1ани, куьне кутазвай «тахсирри», гьикьван жуваз рик1ел хкиз къулайсуз ят1ани, ик1 лугьуниз мажбурзава. Ст1ал Сулейма¬нан, Етим Эминан гьар са юбилейдал «бес абурун ирс к1ват1 хъувуна к1анда, абурун к1ват1алар чарабурун таъсирдикай, чарабурун эсеррикай азадна к1анда», – лугьуз, шумуд ц1уд йисар алатиз фена, «халис алимар тирбурни», туширбурни к1ват1жез-чк1ана? Жуван руьгьди истемишзавайвиляй, са шу¬муд йисара къекъвена, архиврай, кьилдин ксаривай кхьена С.Сулейманан 36-далай виниз, Е.Эминан 10-далай виниз шиирар к1ват1на чна чап авуна. С.Сулейманан ктабрай саки 20-дахъ, Е.Эминан ктабрай 25-далай виниз чарабу¬рун теснифар райиж авуна. Лезги шииратдин дестегар тир Ст1ал Сулейманан ва Етим Эминан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай ктабар кхьена акъудна. Абу¬рун чпин михьи шииррин ктабар гьазурна. Бес, гьуьрметлу профессор, са бязи ахлакьсуз критикри лезги шииратдин пак булахар тир, лезги миллетдин руьгь¬дин пайдахар тир Ст1ал Сулейманакай ва Етим Эминакай «примером культур¬ной и этнической деградации служит ашуг Сулейман Стальский» ва я «я не считаю Етима Эмина большим поэтом» хьтин гьахъсуз гафар кхьейла, гьакъ¬икъатда «адалат гвай, ягь-намус квай» алимрин лезги намусдик хк1адай ч1уру гафар кхьейла, вучиз са бязи «халис алимар» кисзава? Чи зурба классикрин те¬реф хуьз экъеч1айбур мад «халис алимар туширбур», яъни  шаирар (Ханбиче, Арбен, Фейзудин…) хьана эхир!
Эгер «гуьт1уь рекьерай финик хев квачир халис алимар тирбурувай» ихтия¬рар къачунайт1а, абурун къадагъайриз яб ганайт1а, вири крар «халис алимри» ийида лугьуз вил алаз акъвазнайт1а, низ чида чи културадал, тарихдал, зарийядал (литера¬турал)… шумуд къат руг ацукьнавайт1а! Аквадай гьалда, «халис алимар тирбурун» уьмуьрдин принцип сад я: «анаг ацукьмир – ам зи бубад чка я! Анагни ацукь¬мир – ам зи хаяд чка я!..».
Бес 30 йисалай виниз лезгидалди кхьизвай, лезги ч1алал машгъул тир Ф.Нагъиева «лезги ч1алан месэлайрикай кхьизва», – лугьуз, наразивал авун дуьз туш эхир! Сада «лезги ч1алакай, ч1алан илимди¬кай, лезгийрин тарихдикай» кхьин къадагъа ийизва; сада 50 йисалай виниз ви¬ликан лезги шаиррин ч1алар авай гъилин хат1арин зурба к1ват1ал садазни къа¬лур тийиз вичин сандухда хуьзва; муькуьда «эгер лезги тарихдикай авайвал кхьейт1а, маса миллетрикай тир дустар закай бейкеф жеда», – лугьузва; масада  къадим лезги кхьи¬нар тир алпан девирдин кхьинар къундармаяр я, лугьузва; мадни масада, вичи¬вай бегьемвилелди лезгидалди рахаз, кхьиз тежезвайда, лезги ч1алан алемда нефес ч1угвазвай шаирриз, писателриз, журналистриз «куьне ик1 кхьена к1анда, ак1 кхьена к1андач!» – лугьуз, тагькимарзава; маса алимди орфографиядин сло¬варда гафарин орфография а саягъда ч1урнава хьи, гьатта лезги ч1алаз хас тир рангар, сеслувал, багъри грамматикадин са бязи терефар квахьзава… Ихьтин «халис алимрин» дестедик мукьвара са шаирни акахьнава. Адани гьар са мяре¬катдал, гьар са межлисдал, вири миллетриз ван жедайвал, урус ч1алалди: «Ст1ал Сулейман гьич са шаирни туш, ада хьтинбур за ирид ктаб са йифиз кхьида!» – лугьуз къекъвезва ... Чидач, ихьтин ятабвилин микроб чак гьинай акатнават1а! Ихьтинбуруз лугьузват1а яраб А.Гуьлмегьамедова «халис али¬мар»?
Эгер А.Гуьлмегьмедова Ф.Нагъиевалай «лезги ч1алакай, ч1алан илимдикай, лезгийрин тарихдикай» ва «чеб лап гуьт1уь рекьерай халис алимар тирбуруни хиве кьан тийидай месэлаяр» гьялиз алакьзавач лугьузват1а, им ак1 лагьай гаф я хьи, А.Гуьлмегьамедов вич вири и к1валахрай, «гуьт1уь рекьерай» вече устад я, вич и рекьерин билег я! Ада вичи и «гуьт1уь рекьериз» (лезги ч1алан лексикадинни орфографиядин месэлайрикай, албанистикадай, лезги тарих¬дикайни културадикай, литературадайни литературоведениедай, критика¬дай ва текстологиядай, герменевтикадинни философиядин, ономастикадинни этимологиядин терефрикай, политологиядин ва милли месэлайрикай…) акь¬алт1ай тамам къиметар гузва. А.Гуьлмегьамедован фикирдалди, гуя «халис али¬мар тирбурулай» гъейри, масадбуруз и месэлайрикай рахадай ихтияр авач.
Чна жуван фикир, гьуьрметлу профессор, «гужуналди, лашуналди» ваъ, кар¬далди, делилралди успатзава, илит1зава. Амма ком¬плиментдай чухсагъул: эгер жуван фикир илит1из жезват1а, чун жувал рази я. Мад фикир илит1из хьунилай, алакьунилай хъсан кар авани! Фикир илит1ун гьар са автордин кьилин макьсад я. Нивай вичин фикир илит1из жезвачт1а, ам зайиф пешекар я. Инал фикир илит1унин «тахсир» яргъеба-гьяркьвеба акъажиз, нел хьайит1ани вегьез жедай къулай талбадиз элкъуьрнава.
Кхьирай ман винел патай кьванни миллетперес зат1ар гуьт1уь рекьериз гьахь тийизвай «халис алимар тирбуруни»! Абуруз ни къадагъа ийизва! Абуруз никай кич1езва! Чаз малум тирвал, «винел акунрай ватанпересвилин, халкьпересвилин» чи эсерар «бегьем гъавурда авачир, дуьзена, рик1е зат1 авачир к1елчийри» ваъ, гъавурда авай, кьилени рик1ени зат1 авай к1елчийри к1елзавайди я. Эгер алимди лугьузвай жуьредин к1елчийрини алимдиз хуш авачир чи макъалаяр к1елиз хьайит1а, а к1елчийрин рик1ени зат1 жеда, кьилени. Вучиз лагьайт1а, и эсерар неинки винел патан акунрай миллетпересвилин, ватанпересвилинбур я, абурун къене патани чи рик1ин къизмиш ц1ай, ялав ава. Гьавиляй чун жуван лезги халкьдихъ агъунва: са бязи «халис алимар тирбуру» гьикьван, «тади къа¬чумир», – лугьуз, тагькимар авурт1ани, кузвай рик1ин гьарайдалди, ялавдалди кхьизвай зат1ар «халис мержанар хьиз» кьабулдай к1елчиярни тахьана амукьич! Гьелбетда, чи эсеррин гъавурда такьазвайбур, абур так1анзавайбур, абур иливар тежезвайбур, гьатта а зат1арал пехилзавайбурни, абурукай ц1арар, гекъигунар, идеяяр чуьнуьхзавайбурни гзаф ава. Им адетдин кар я. Гьаяман, гьуьрметлу профессор, «халис алимар тирбур» чи литературадин, културадин булахрин си¬вел алай пилияр тушт1а гьа!?.. Чи к1елчийриз «тади къачумир лугьун патал», чак «акатзавай йигинвал са т1имил кьван явашарун патал» куьне куь вахт пуч авунай аллагьрази хьурай! И жуьредин теселлидин макъ¬алаяр кхьин, белки, анжах «халис алимар тирбурун» кьилин везифа ят1а?

«Адалат гвай, ягь-намус квай лезги алим» ва адан «Практическая тексто¬логия»

Гьам вичин критикадин макъаладиз ганвай кьиле («…илимлудаказ эгеч1ин»), гьам вичиз даяхлу къалхан яз эпиграфда гъизвай ц1арара («Амай кьван гагь адалат гвай, ягь-намус квай лезги алим, Етим Эмин – уьмуьрдин ц1ай, Туш вун етим! Туш вун етим!») А.Гуьлмегьамедова к1елзавайди дикъ-етлу ийизва: 1) «зун гьак1ан адетдин алим ваъ, «адалат гвай, ягь-намус квай лезги алим» я» (им гьуьрметлу профессорди «халис алимар тирбурулай» гуьгъ¬уьниз лезги ч1алаз гъизвай кьведлагьай термин я!); 2) «зун вири месэлайрив анжах «илимлудаказ» эгеч1завай кас я».
Машаллагь, эгер гьакъикъатдани ихьтин дережайрал амал ийизват1а, гьар са алимдиз! «Адалат гвай, ягь-намус квай лезги алимдиз» чи макъаладай вич нарази авур ихьтин пуд фикир жагъанва. Агъадихъ чун жуван зендер ва критикди абур ин¬кар авун паталди гъизвай акси делилар гъиз рахада.
Ихтилат Етим Эминан 1960- йисан ктабда «Ханум» шиирдин пудлагьай бей¬тина авай ч1улаввилиз гаф 1980-йисан к1ват1алда лацувилиз гафуналди эвезу¬никай ва и бейтиник акатнавай гъалат1рикай физва.
1960-йисан ктабдин (А.Агъаеван) вариант: Ша, хуьх вуна зун, аман ваз дад, А ви гардан ая азад. Ч1улаввилиз лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я  ханум. Ина сифтегьан ц1арц1е артухан слогди шиирдин кам /размер/ ч1урзава.
И бейтинин 1995-йисан к1ват1алдай тир (Гъ.Садыкъидин) вариант: Ша вуна зун хуьх, аман, дад, А ви гардан ая азад, Лацувилиз, лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я ханум. Ина сифтегьан ц1арц1яй артухан слог акъуднават1ани, цезура ч1урнава: везиндин кам 4+4 хьана к1андай чкадал 5+3 хьанва.
Ф.Нагъиева туьхк1уьрнавай вариант: Ша, на зун хуьх, аман , я дад, А ви гар¬дан ая азад. Лацувилиз, лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я, халум .
И бейтинин эхиримжи кьве ц1ар  Р.Гьайдарован ктабда ик1 ганва: Ч1улав вилер-лагьайт1а мад Гатун чими рагъ я, Халум. И вариантдин тек кьве ц1арц1ик шумуд гъалат1 акатнават1а, к1елзавайдаз вичиз якъиндиз аквазва. Эминан гзаф шиирар сиверай к1ват1 хъувурбур тирвиляй, абурук гьар са кьил¬дин касдин нугъватдин гафар, артухан гафар, гъалат1ар акатнава. Гьавиляй алимди кри¬тика ийизвай чи макъаладин фикирни ихьтинди я: гьатта чеб гъавурда авай алимривайни икьван асантдаказ Эминан ч1аларик гъалат1ар акатзавайла, бес савадсуз ксаривай к1ват1ай шииррик а гъалат1ар т1имил квани!? И кардини успатзава хьи, Эминан шииррин текстер гъалат1рикай михьун чарасуз я. Алимарни гъалат1 жезва лугьудай фикирди А.Гуьлмегьамедовак зарафатсуз хъел кутунва: «Дуьз лагьайт1а, и месэла критикди хкажзавайди туш. И месэла фадлай эцигнавайди я, амни ихьтинди я: Эминан шиирар чапдайла, ктабар туьк1уьрзавайбур гзаф дикъетлу хьана к1анда. Месэла ачухарзавай мисалдани критикди ц1ийи зат1ни лугьузвач: вичи хиве кьазвачт1ани, ам А.Гуьлмегьамедован фикирдал къвезва, яни Эминан шиирар чапдайла, Лацуви¬лиз лагьайт1а мад, Гатун чими рагъ я ханум кхьин дуьз я. И фикир А.Гуьлмегьамедова 1987-йисуз гьам лазим тир гьиссералди, к1елзавайди алакьардай фактаралди лагьанвайди тир».
Садлагьайди, гьуьрметлу профессор, гьелбетда, месэла чна хкажзавайди туш, я куьнени ам хкажайди туш. И месэла гьеле 1980- йисуз чи агъсакал, алим-ара¬бист, вич тикрар техжедай хьтин камалэгьли, дугъриданни Дагъустандин «кьве к1вач квай энциклопедия» хьайи Гъалиб Садыкъиди са гьарай-эверни галачиз гьа йисуз акъудай ктабда дуьз патахъди гьялайди я. Кьведлагьайди, «месэла ачухарзавай мисалдани критикди ц1ийи зат1ни лугьузвач: вичи хиве кьаз¬вачт1ани, ам А.Гуьлмегьамедован фикирдал къвезва» гафар куьне чи адресдиз лугьуник сад – зурба агъайна гандазвал, садни бат1улвал ква. Са гъвеч1и и келимадай «ц1ийи гаф»  акваз к1ан хьун – им, агъак1ан, ругур вечрез хъуьруьн къведай кар я. Чи метлеб месэла ц1ийи кьилелай хкажун ваъ, гьуьжетда авай кьве те¬рефдикай, чахъ авай даяз кьат1унралди, гьи тереф гьахъ ят1а, жуван са биц1и гафни лугьун тир. Мад гъилера дикъетдивди к1ел хъия, гьуьрметлуди: гьам куьне критика ийизвай макъалада, гьам Эминан уьмуьрдиз ва яратмишунриз бахшнавай жуван ктабда (гьеле «Самур»-дин 2003-йисан 3-нумрадиз «Эминан са гафуникай» кьил ганвай куь макъала акъатдалди!) чна Р.Гьайдарованни куь арада хьайи гьуьжетда куь тереф (Гъ.Садыкъидин тереф) хуьзва.
Винидихъ гъайи Р.Гьайдарован вариантдин кьве ц1арц1е авай гъалат1рикай чи фикирар А.Гуьлмегьамедова эсиллагь кьабулзавач. Ада, вич вичин гунагь¬сузвилихъ агъунвай пайгъамбарди хьиз, пара лавгъавилелди чаз ч1у-у-ун галай  теселлияр гуз, паркут1ар гьалчиз эгеч1зава: «…критикди и кьве ц1арц1е авай, жедай, хьана к1андай запятойрикай бинесуз, я-я-я-ргъи ва асас мана квадардай ихтилат вегьезва». Винидихъ къейд авур гъалат1рикай михьна, чна ганвай Эми¬нан бейтинал А.Гуьлмегьамедов эсиллагь рази туш: «ик1 туьхк1уьруник лап эхиз тежедай кьве гъалат1 жезва. И кьве гъалат1рикай сада ам теклифзавай¬даз лезги ч1алан гафарин илимдикай, грамматикадикай, пунктуациядикай са уьтери хабар авайди къалурзава, муькуьда Эминан шиирдин мана критикди эхирдал кьван аннамиш тавунвайди тайинарзава».
Садлагьайди, лезги ч1алакай «са уьтери» кьванни чаз хабар авайди акунай, аллагьрази хьуй жанаби профессордилай! Кьведлагьайди, лезги ч1ал кьамат1завай са бязи муаллимар акваз, «са уьтери» чирвал кьванни амукьун къе зурба кар я! Чи сифтегьан гъа¬лат1 алимди «ша гафунин гуьгъуьнлай запятая  эцигун я», – лугьузва. Алимдин фикирдай, и бейтина ша гаф, чна лугьузвайвал, глагол туш, ада лугьузвайвал ч1алан паярик акатзавай к1ус я. Белки, я жеди! Ят1ани, тушт1ани, чун мягьте¬ларзавайди маса кар я: и са запятойдин патахъай икьван гьарай-вургьай акъуд¬завай кас вич а кьадар гунагьсузди, гъалат1сузди хьана к1анда хьи, вунани лугьун: эхь, ихьтин дугъри касдин туьнбуьгьар чна кьабулда, вучиз лагьайт1а, ада гьар са камуна и истемишунрал вичини амал ийизва. Амма чи дуьшуьшда, ик1 туш. Эгер профессор¬дин гьерекатриз вичин къайдада жаваб гун хьанайт1а, инал, мисалда авайвал, «вичин виле гъвар такваз, масадан кьиле ч1ар аквазва» лугьун кутугнавай. Амма инал маса мисал кьазва: «канабай экъеч1айда рекьеллайдан кьил ханалдай». Ша мад профессорди чун алакьарзавай делилриз яб гун: «Эгер запятая эцигайт1а, шиир масак1а аннамишзава: шаирди ханумдиз вичин к1вализ, багъ¬диз, куьчедиз атун теклифзавайди хьиз кьабулзава. Им Эминан фикир тушир». Им Эминан фикир тирни, туширни, ик1 ат1ай гафуналди лугьун вич ягъалмиш¬вал я! (Алимдин гафаралди, ик1 «илимлу туш»). И ц1арарикай, аку, гьихьтин манаяр хкатзават1а: 1) шаирди ярдиз вичин к1вализ атун дад-бидадзава («багъ¬диз, куьчедиз атун» теклифзавач!). Ик1 хьайила ша гафунихъ (глаголдихъ) за¬пятой акалун дуьз жезва. «Ша, на зун хуьх, аман, я дад, А ви гардан ая азад» ц1арар «зи к1вализ атана, на зун хуьх, аман (инсаф) ая, ваз дад (минет) я . Ви гардан азад ая (масадакай азад хьухь)»; 2) эгер ша -дилай кьулухъ запятой гада¬райт1а: «Ша на зун хуьх, аман (инсаф ая), дад (минет, ялвар) я, А ви гардан азад ая (са куькай ят1ани (месела, келегъадикай)». Зи фикирдалди, садлагьай вариантдин мана Эминан шииратдин културадив, эдебдив кьазва.
Профессорди чак кутазвай кьведлагьай гъалат1 ханум гафунилай вилик запя¬той эцигун я. Эминан шиир дикъетдивди к1елзавай гьар садаз аквада хьи, и шиир шаирди сифте ц1арарилай эгеч1на эхирдалди вичин ярдихъ галаз тухуз¬вай ихтилат (заочный диалог) я: «Бедназар тахьуй: ви суьрет…», «Инсаф ая, ша ваз мирвет…», «Хамувилиз я вун жейран…», «Вун хьайидаз я са девран…», «Ви либасдал я зун гьейран…», «Ша, на зун хуьх, аман, ваз дад…» (гьатта А.Гуьлмегьамедоваз к1андайвал, «Ша на зун хуьх…» хьайит1ани), «А ви гардан ая азад…», «Ажеб тават я вун, азиз…». Мад са арачини абурун арада авач, садазни шаирди вичин ярдилай тарифарзавач (я ам лезгидиз, дагъвидиз кутугай карни туш!). Гьуьрметлу профессордиз гьикьван к1анзавачт1ани, и вири ц1арара халум обращени я. Гьави¬ляй, чаз чидай «са уьтери» чирвилелди, обращени запятойралди ат1удай адет я. Анжах эхиримжи бейтина (белки, ярдал вичин ялварар агакь тавурвиляй…) масадаз кьисмет хьанвай ярдин дерт гвай шаир ярдихъ галаз ваъ, вич-вичив рахазва: «Етим Эмин, вун кьурада, Ярди ат1лас зар храда. Таяр-туьше¬рин арада Къизилдин пайдах я ханум». Ина, гьелбетда, халум обращени ваъ, подлежащи я, гьакайла запятойни виже къвезвач.
Аквазва хьи, гьуьрметлу профессорди чак кутазвай тахсир: «Эминан шиир¬дин мана эхирдал кьван аннамиш тавун», гьакъикъатда вичиз ярашугъ я. Аквадай гьалда, инал са кар рик1елай ракъурзава: Етим Эмин садлагьана, тади гьалда гъа¬вурда акьадай, адетдин шти шаир туш. Адан шиирри к1елзавайдаз гьар сеферда ц1ийи-ц1ийи терефар ачухарзава.
Шумудни са гъилера А.Гуьлмегьамедова Етим Эминан и шиир гъилелай-туп1алай авунат1ани, ийизват1ани, садрани адавай ви¬чивайни, аквазва хьи, шиирдин кьил-кьилел гъиз хьанвач. Вичелай и к1валах алакьначт1ани, алимди масадакай ягьанат ийиз тади къачузва: «Яраб чна ийиз¬вай ихтилат Ст1ал Сулеймана гьик1 кьабулдайт1а, ада нин тереф хуьдайт1а? – кхьизва А.Гуьлмегьамедова. – заз чиз, ада вичин хуьруьнвидиз лугьудай: Я гьахъ, гьисаб, мизан, терез Течиз, гъейрибрал хъуьрез… хъсан туш, вата-нэгьли». Ст1ал Сулеймана вири вичин уьмуьрда гьахъ гвай, адалат гвай касдин тереф хвейиди, чаз ашакара кар я. Хъсан хьана, адаз гьатта вичин кьве ц1арц1икни лезги алимди гъалат1ар кутунвайди чир тахьайди. Ст1ал Сулейманан ц1арар ик1 я, гьуьрметлу профессор: «Я гьахъ гьисаб, мизан терез Течиз, гъей¬рибурал хъуьрез…» (яъни гьахълу гьисаб, мизандин терез течиз лагьай ч1ал я; инал гьахъ ва мизан прилагателнияр я,  существителнияр туш, абур запятой¬ралди ат1уни (кьве ц1арц1е ахъайнавай пуд гъалат1ди!) са запятойдин патахъай икьван гьарай-эвер къарагъарзавай касдихъ вичихъни лезги ч1алакай, вичи та¬рифарзавай саягъдин, лап вини дережадин чирвилер авачирди къалурзава). Белки, Ст1ал Сулеймана эвелни-эвел ик1 лугьудай: «…бязи касдиз вичин тахсир Гьич тийижиз гьим ят1а сир, Гафар вичин – прафесир, «Нет»-ни бегьем «юх» тийижиз».
«Критикди вичин патай алимриз ийизвай кьвед лагьай туьгьметдин мана … ихьтин га¬фаралди гузва, – кхьизва А.Гуьлмегьамедова, ва чи макъаладай гафар гъизва: «шаирдин эсеррин текстерал текстологиядин критикадин истемишунралди к1валахун чарасуз я». Са гафуналди, Етим Эминан, Ст1ал Сулейманан ва маса шаииррин шииратдин ч1алан гафарганар туьк1уьрдалди вилик, абурун яратмишунриз ва поэтикадиз талукь ихтилатар тамамбур хьун паталди, лугьузва чна профессорди критика ийизвай макъалада, эвелни-эвел и шаиррин вири эсерар к1ват хъувун, ктабра гьатнавай ва гьеле гьат тавуна амай шиирар абурук акатнавай чарабарун теснифрикай, гилигунрикай, гафар-ц1арарикай михьун чарасуз я. Амма вучиз А.Гуьлмегьамедов и гафари  бейкефарзава? Вучиз А.Гуьлмегьамедоваз Ф.Нагъиеван вири фикирар («лезги ч1алан грамматика-дин», чпин «манадин» ва «мураддин», «текстологиядин», яъни вири рекьерай!) ц1ийибур туш лугьун герек жезва?.. Белки, а сир гуьгъуьнай къвезвай гафари ачухарзават1а? «И фикир, – кхьизва профессорди, –  я манадалди, я вичин му¬раддалди ц1ийиди туш.. Чна, 1974-йисалай башламишна, Эминан ч1алаз та¬лукьарнавай ц1удралди махсус макъалаяр, кьилдин ктабар чапдай акъудна. Эгер абур к1ват1на кьилдин ктаб акъудайт1а, адан т1вар «Практическая тек¬стология (на материале изданий Е.Эмина)» жеда».
Алла! Ша вун Аллагьдиз килиг, гьуьрметлу профессор! Садлагьайди, инса¬ниятдиз малум тир саки вири фикирар са мус ят1ани, са ни ят1ани вилик лагь¬анвайбур я. Гьавиляй, фикир куьгьнеди хьайит1ани, ам кутугай, лазим чкадал лагьайла, адакай герек макъамда хийир къачурла, ам гьа ихтилат паталди ц1ийиди, маналуди ва тазади жезва. Кьведлагьайдини, гьа фикир лугьузвай касдилай вичин фикир масадал «илит1из» алакьунин дережадини а фикирдиз гьам ц1ийивални къеврягъвал, гьам хцивални керчеквал гузва. Гьавиляй «и фи¬кир я манадалди, я вичин мураддалди ц1ийиди туш» лугьун бинесуз, къалп гафар я. Вири и «куьгьне фикирар», архиврин руг алай куьгьне чарар-кхьинар, газетризни журналриз акъатай вири зат1ар (гьатта А.Гуьлмегьамедован бязи зат1арни) Эминан шииратдикай ктаб кхьидайла чаз, ц1ийибур хьиз, бакара атана. Муькуь патахъай, 1974-йисалай «башламишна» Эминан ч1алаз талукьарна кхьей ц1удралди макъалаяр автордиз мубарак хьуй! Вуж акси я кьван, абур к1ват1на кьилдин ктаб – «Практическая текстология» акъудна хьайит1а!? Амма гьа ктабдизни и автордин макъалайра авай кьван са жерге бенесуз тагькимарни илит1унар, масадбурун адресриз ц1апанзавай ягьанатдин, лавгъавилин «т1-т1-т1»-ярни, ч1унар галай пус-пусар авахьайт1а, адакай «Практическая текстология» ваъ, «Практическая ягьанатология» жеда. Месела, Етим Эминан яратмишунрин ирс к1ват1уник зурба пай кутур агъсакъал Гъалиб Садыкъидикай рахадайла, гьикьван гъалат1ар ахъайнат1ани, адаз «Ит1и-Бит1и» лугьун, эдеблу кар жез¬вач! 
Вичин гафариз-крариз мадни къимет, мадни заланвал гунин мураддалди профессорди сноскада «нуфузлу алим рагьметлу У.А.Мейлановади вичин макъалада кхьей» гафар гъизва: «Лугьуз жеда хьи, эгер и словардилай гуьгъ¬уьниз Эминан шииррин к1ват1ал чапдай акъудиз хьайит1а, А.Гуьлмегьамедован словарь фикирда кьун чарасуз я, ик1 тахьайт1а, а к1ват1ал вичин еридиз и ч1авалди акъатайбуралай хъсан патахъ тафаватлу жедач, адак и ч1авалди акъатай ктабрин нукьсанар кумукьда». «Гьак1 хьунни авуна, – У.А.Мейлановадин фикир давамарзава А.Гуьлмегьамедова, – адакай кхьинни авунай… Гьайиф хьи, женни ийизва, – мад ва мад сеферда абурукай рахуниз чун мажбурзава». Хьайиди, аквадай гьалда 1998-йисуз акъатай Етим Эминан к1ват1ал тир, а к1ват1ал туьк1уьрзавайбур, белки, гьа-гьа йисуз акъатай А.Гуьлмегьамедован «Эминан гьакъикъат. Ч1алан словарь» к1елиз, адакай менфят къачуз агакьнач жеди. Амма, лугьун герек я, Эминан и эхиримжи ктабда шииррин са кьадар текстера дуьз туьхк1уьрунар гьатнава. Гьелбетда, са шакни алачиз, Етим Эминан гьи ктаб акъудиз хьайит1ани, шаирдикай акъатна¬вай вири зат1ар фикирда кьуна кьилиз акъудун чарасуз я. Амма и кар вилер акьална авуна к1андач, а зат1аризни критикадин вилиганрай килигна к1анда.
Гьикьван профессордиз хуш татайт1ани, лугьун: ихтилат физвай и гафаргандик акьван гзаф гъалат1ар, нукьсанар ква хьи (гьатта «Словарь» туьк1уьрайда вичи ц1ийиз гъизвайбурни!), абурукай кьилди рахун тавурт1а, Эминан шииратдиз дугъриданни зурба зиян жеда. «Словарда» шак алай са кьадар гафар ава: Етим Эминан ши¬иррик гъалат1 яз акатнавай ва я орфография ч1урнавай (фирамид /фикирармир дуьз я/, фиренг уст1ар /фендер уст1ар/, халифаяр /хилафаяр/, Эхир хатан хемис авур Сад Илагьи /Эхир-Хатам халкь авур Сад Илагьи/, шфа /шифа/, цегвун /цвегун/, мамаяр /хурар, мумар/, хкакь /хкякь/, къамаш /къамни/, мегьит зегьер /Мегьти-Загьир/…)…Аквазвайвал, гъалат1ар квачизни туш , гьа са ч1авуз чи: «Эминан ч1алан словардихъ еке метлеб ава. Амма, гьайиф хьи, и гафаргандани бязи гафариз дуьз ва ачух баянар ганвач» – гафарикай бей-кефни жезва.
«Текстологиядин рекьяйни критикдин фикир ц1ийиди туш» лугьудай вичин нубатдин буьгьтан успат авун паталди А.Гуьлмегьамедова 1993-йисан «Самур¬дин» 5-нумрадиз акъатай вичин макъаладай «ц1ийи фикирар» квай ц1арар гъизва. А ц1арар вири тикрар тахвурт1ани, абурукай хкатзава: Етим Эминан теснифар масадбурун сиверай к1ват1 хъувунин туьхк1уьр хъувунин, абур чап¬диз акъудунин «кардин ери къенин йикъан илимдив (гьам лезги ч1алан, гьамни текстологиядин) кьадайвал вини дережадиз хкажун лазим я». Ажеб дуьз ва къиметлу фикир я! Амма, вучиз ят1ани, алимди вичи вичин гафарал амал ийиз¬вач. Теориядай гьахъ гафар лугьузвай ада, гьайиф хьи, практикада хейлин гъа¬лат1ар ахъайзава. Ихьтин гъалат1ри чи гафар – «Эминан девирдин ч1алан мягь¬кем ибараяр къенин йикъан литератур ч1алай акъатнава. Гьавиляй бязи жум¬лайрин мана къенин к1елзавайдаз ачух жезвач» – мадни успат ийизва. А.Гуьлмегьамедован гафар: «Эминан шиирра гьалтзавай вири мягькем ибараяр, сад-кьвед квачиз, алай девирдин гьам лезги литературный ч1ала, гьамни Эми¬нан хуьруьнбурун рахунра ишлемишзама, мадни виш йисар алатайлани ишле¬мишда», гьайиф хьи, гьакъикъат ваъ, хиял яз амукьзава. Эгер гьакъикъат ик1 тирт1а, лезги халкь бахтлу халкь тир хьи! Амма гьакъикъатда ик1 туш. Мягькем ибараяр гьич, гьатта чи ч1алан лексикадин са къат алай аямдин рик1елай физва. Алай вахтунин шарт1ар, ч1ал авай гьал фикирда кьурт1а, гележегдин несил¬дихъ (виш йисалай къвезвайбурухъни) вичиз зурба хасарат тахьана ч1ал агакьда лугьун четин жезва. Кардин кьил ик1 тирди неинки жемят рахазвай тегьерриз фикир гун бес я, гьатта алимди вичин макъалада чна ачу¬харзавай манайриз  къарши яз гъизвай манаяр чеб чпив гекъигунни бес жезва. А гекъигунра я гьа са фикирар тикрар жезва, ва я абур бинесуз инкар¬зава. Гзаф ч1алариз хас тир ихьтин къанун рик1елай алудна виже къведач: са ч1алай маса ч1ала гьатзавай бязи гафари ц1ийи ч1ала, неинки чпин орфография дегишарда, абуру гьак1ни чпин виликан хсуси манаяр дегишна, маса манаяр кьабулдай араярни жеда (мес., туьрк ч1алан бирчек (ч1арар) ва яха (гарданда тва¬дай хтар) гафари лезги ч1ала ихьтин ц1ийи манаяр кьунва: бирчек ц1велер, дишегьли¬дин ц1велерин ч1арар, ц1велерилайгъуз авахьнавай яргъи ч1арар (локоны); яха хурун синт1инлай гардандал кьван бедендин чка). Профессорди чпяй мисалар гъизвай бязи шиирарни Эминанбур ваъ, масадбурун теснифар я (Севдуьгуьм, Цилингар…– абурун кьадар 25-далай артуз я!) . Алимди гьарма сад са жуьредин гзаф гекъигунин тропар са манадинбур хьиз, саки синонимар хьиз кьабулзава (чна инал существительнияр, прилагательнияр кьилди-кьилди гуз¬вач): алагуьзли гуьрчег дишегьли, руш; дилбер гуьзел; пейкар гуьзел; суна гуьзел, к1аниди; къарагуьз ч1улав вилер авайди, к1аниди; севдуьгуьм к1аниди, рик1 алайди; яр к1аниди… Гьакъикъатда лагьайт1а, ибур гьам лезги ч1ала, гьам Эминан шиирра жуьрба-жуьре манайрин гафар я.

«Самаркъанд чар» чуьнуьхай Одессадин студент
Гила А.Гуьлмегьамедован гьуьжет, чи ерийра агакь тавуна, Самаркъанд шегьердиз акъатзава. «Шаирди к1ани ярдин хам самаркъанд чарчихъ галаз гекъигзава»,– чи гафарикай А.Гуьлмегьамедова лугьузва: «Эмина садрани к1анидакай, ярдикай рахадайла, хам гаф ишлемишзавайди туш, а гаф Эминан сивяй акъатич! Эмин назик шаир я…».  Инсаф ая, муаллим! Хам гаф Эминан шииррай къачунвайди туш (ам кавычкайра авач эхир!), ам чи мецин гаф я. Муькуь патахъай, хам ( 1) сущ бедендал алай хам; 2) прил вердиш тахьанвай, пад-къе¬рех такунвай…) гаф квазни назик ширар теснифиз жезвайди я. Шиир назикар¬завайди гаф ваъ, шаир вич я. Мадни, и гаф Эмина вичин шиирра ишлемиш¬найни, ишлемишначирни лугьунни четин я, вучиз лагьайт1а, Эминан яратми¬шунрикай 10-15 процентни шиирар жагъанвач. И вижевай, иер, сеслу (вичихъ кьве мана авай) лезги гафунай бязибуруз урус хам мана аквазва жеди, Эминаз, белки, а мана чидачир.
Гила профессорди чак кутазвай мад са бугьтендал акъвазин. Ихтилат физвай чи макъала, винидихъ лагьайвал, «Самурдиз» гзаф гъалат1ар кваз акъ¬атнай: «329-йисуз пун кутур Самаркъанд шегьердин т1вар тарихдин улубра, Македонви Алискендаран (чи макъалада Алискандер я) походрикай кхьинра гьалтзава. Самаркъанд чар вири дуьнйада машгьур тир. Х асирдин ч1ехи шаир Загьриддин Бабура лагьайвал, чилин винел виридалайни хъсан еридин лацу чар Са¬маркъандда акъудзавай». И гафарик кьве гъалат1 акатнава. Сад журналдин ре¬дакция ягъалмиш яз (329-йисан вилик «чи девирдалди» гафар квай; и гафар би¬недай авайбур тирди чи ктабдайни аквазва) . Кьведлагьайди («ХУ- асирдин» чкадал «Х асирдин» гафар хьун) – Эминакай тир чи ктабда дугъриданни гьатнавай механически гъалат1 я. Машинкадал элягъиз вердишвиляй, рекъемралди «ц1увад» кьве гьарфуникай, «Х»-дикайни «У»-дикай «ХУ» хьиз кхьенвай. Ктаб к1елзавай корректорди «ХУ века» рекъемдавай У гьарф акъудна гадарна «Х века» туна. Компьютерда авай урус текст лезги ч1алаз элкъуьрна, адакай журналдиз макъала гьазурдайлани, фикир тагана и гъалат1 тир рекъем «Х» мад авайвал макъаладиз куьч хьана. Нетижада са бязибу¬руз и кардикай чал туьк1уьрдай яракь хьана. Ихьтин механический гъалат1рай, гьайиф хьи, гзаф ктабар ац1анва…
Гьуьрметлу профессордиз чир хьун лазим я, Александр Македонскийдиз лезги махарани кьисайра, рахунрани кхьинра «Искандер», «Алискандер», «Зулкъарнай» т1варар лугьузва. «Эгер гьар са ч1алан векилди т1варни фамилия вичин ч1алан кьет1енвилерив кьадайвал ганайт1а, адаз вичиз вич чир хъижедачир», – кхьизвай профессордиз чир хьун лазим я, гьи ч1алаз к1андат1ани вил вегь, квез аквада: гьакъикъатда вичин ч1алаз, та¬рихдиз, културадиз гьуьрметзавай гьар са миллетди гьар са гаф, гьар са т1вар анжах вичин ч1алан кьет1енвилерив кьадайвал ишлемишда (Иоанн – Иван – Джоан – Хуан…). Ч1алан и т1ебии къанун чи «халис алимар» тирбурулай гъейри, вири аллеминдиз ашкара кар я, гьавиляй чаз и аксиома успатунин чарасузвални аквазвач.
А.Гуьлмегьамедова чак кутазвай нубатдин буьгьтан халис фитнедиз элкъвезва. Де куьне дикъет це: винидихъ гъайи Самаркъанд чарчикай, Бабуракай тир гафар, профессордин фикирдалди, гуя чна вичин 30 йис идалай вилик 1974-йисан 9-июлдиз «Коммунист» газетдиз акъатай, «Шаирдин са келима» т1вар алай макъаладай чуьнуьхнава . Ибур, хъуьтуьлдаказ лагьайт1а, бинесуз талба, лацу тапарар жезва. Къанни пуд йисавай чун 1974-йисуз Украинада Одесса шегьердин Эци¬гунрин институтдин 2-курсунин студент тир. А вахтунда, кьериз-ц1аруз лезги-далдини урусдалди шиирар кхьизвайт1ани, а студентдин вири фикирар анжах гьа четин технически вузда хъсандаказ к1елуникай, вичин студентвилин дуланажагъдикай тир (тахьайт1а а вуз пад-къерех такур хуьруьн гададивай яру дипломдалди куьтягьизни жедачир). А студентдин кьиле я лезги ч1алан месэлаяр, я бабурар авачир, самаркъанд чарни адаз чертёжар ч1угвадай «ватман» чарчи эвеззавай. А.Гуьлмегьамедов гьинай!, адан «зурба» макъала гьинай!, «Коммунист» газет гьинай! – я са хабарни, я са интересни а бахтавар студентдиз авачир. Лезги чешмейрикай рахайт1а, «Самаркъанд чар» гекъигун чал сифте яз Етим Эминан вичин шииррин ктабрай гьалтнай. Я чун паталди ам сирлу гекъигунни хьанач: шаирри к1ани ярдин лацувал лацу зат1арихъ галаз гекъигун адетдин кар я, гьак1 Самаркъанд чарчихъ галазни. И гекъигун бес я, чир хьун паталди: 1) Самаркъанд чар вилик заманайра Самаркъандда акъудзавай (къе а чарчин тариф амач кьван?); 2) аквадай гьалдай, а чар (ам дишегьлидин хамунин лацувилив, ц1алц1амвилив, гуьрчегвилив… гекъигзават1а)  еридиз, лацувилиз ва маса терефриз виридалайни хъсан чар тир. Шиир к1елай гьар садаз гьасятда ашкара жезвай и малуматрал сад-кьвед тарихдин кьисаярни алава хъувун – им вири алемдиз ван чк1урдай хьтин зурба агалкьун, гьунар туш эхир! И гекъигункай Гъ.Садыкъидин сивяйни чаз са шумудра ван хьана. И ибарадикай Гь.Рамалдановани «Самаркъанд чар – лацу гъилер…» макъала кхьена .
Магьачкъаладиз 1980-йисуз хтайвиляй, саки 1985-86 йисаралди жув чарабу¬рун к1валера (жуван са адрес авачиз) кирида яшамиш хьайивиляй, гьайиф хьи, чавай лезги журналар, газетар кхьиз хьайиди туш. Анжах жувахъ к1вал-йугъ хьайи 1986-йисалай газет-журнал кхьидай ва герек зат1ар к1елдай, к1ват1дай мумкинвал хьайиди я.
Алимдин муькуь буьгьтанарни жуьгьенар кумачир къайи руьхъведиз ухшар¬бур я: я чимни гудач, уф гайидан чинни лацу ийида. Ингье абур:
«1) критикдиз вичи кхьизвай тарихдикай эсиллагь хабар авач. Самарканддин «пун» 329 йисуз кутунвайди туш…». Чаз тарихдикай хабар авани-авачни, гьел¬бетда, анжах квев гвай киледалди, ал¬цумиз алахъун адалатлу кар жезвач, гьуьрметлу профессор. Куьн дугъриданни, куьне лугьузвайвал, «адалат гвай» алим я, гьавиляй чна квез багъишай Эминакай тир ктабдин 157-чиниз килиг: ана и рекъемдихъ «чи девир алукьдалди» гафар галазва. Кьведлагьай буьгьтанни и садлагьайдахъ галаз алакъалу я. Винидихъ къейд авунай, Х ва ХУ асирар гъалат1 хьана гьик1 какахьнават1а.
«4) Критикди Бабу¬ранбур яз гъанвай гафар Бабуранбур туш. А гафарикай хкатзава хьи, гуя Са¬маркандда гьам лацу, гьамни лацу тушир чарар акъудзавай», – кхьизва А.Гуьлмегьамедова. Чак кутазвай и тахсир адавай Гь.Рамалдановакни кутаз же¬дай. Винидихъ т1вар кьур вичин макъалада Гь.Рамалданова кхьизва: «Аквадай гьала¬рай, Самаркъандда акъудзавай чар, вичин лацувилиз, еридиз килигна, шаирдин девирда гзаф машгьур тир». З.М.Бабуран «Бабур-наме» ктабда Самаркъанд эцигай Искандеракай (44-чин), самаркъанд чарчикай (46-чин) малуматар ава. Чна макъалада гъизвайбурни Бабуран ц1арар ваъ (абур кавычкайра авач!), адан ма¬лумат баянламишзавай жуван гафар я: «Загьириддин Бабура лагьайвал, чилин ви¬нел виридалайни хъсан еридин лацу чар Самаркъандда акъудзавай» (ина хъсан еридин келимадихъ акалнавай лацу гаф, дугъриданни Бабуранди ваъ, чиди я. Амма хъсан еридин чар (вичивни дишегьлидин лацувал гекъигзавай чар) анжах лацуди хьана к1анзавайди, чаз чиз, баянламишун артухан зегьмет я. Гьавиляй, гьуьрметлу профессор, эхь, Самаркъандда гьам лацу, гьамни лацу тушир, яъни гьар еридин, чарар акъудзавай . (Месела, мекьпатан халкьариз тек са лацу рангунин вишелай виниз тавар чида).
Гила профессордин паркут1ар къадим агъсакъалди са ц1аркал аялдиз ийизвай туьнбуьгьриз ухшар жезва: «Са гафуналди критикди я чи макъалани дикъетдивди к1елнач, я адаз Бабуран гафар авай чешме акунвач, я Бабуран уьмуьрдикай хабар авач. Гьак1 ят1ани, Бабуракай кхьизва. Профессоррин гъалат1ар дуьзар хъийизва». Етим Эминан яратмишунра Бабу¬рал алай еке къал авачт1ани, алимди акъудзавай къатилдин мурад масад я: про¬фессоррикай гъалат1ар хкудзавай, хак акъатнавай шаирдиз вичин чка чирун. Гьавиляй А.Гуьлмегьамедова чак кутан тийизвай жуьредин тахсир авач, гуя Бабуракай хабарни авач, амма Бабуракай кхьиз алахънава. Узбекистандин ком¬партиядин издательстводи 1982-йисуз Ташкентда чапдай акъудай Бабуран кьве ктабни чи библиотекада а ктабар акъатай йисалай кьулухъ авайди я. Гьелбетда, ХУ асирдин машгьур гьукумдар хьайи, узбекрин адлу шаир  Загьириддин Бабуракай, А.Гуьлмегьамедова вичелай гъейри, садазни хабар авачирдай кьун, – им гьакъикъатдихъ галаз такьадай зендни жезва, мешребсуз карни.
Эхирдай гьуьрметлу профессорди, вичи вири алакьарайди хьиз, вири вичихъ рази хьайидай кьуна, чаз «приговор» акъудзава: «Аквадай гьаларай, и макъала к1елзавайдини, зун хьиз галатна. Гьа сад хьиз ам гъавурда акьуна хьи, гуьзел шииррин иеси, шаир Фейзуддин Нагъиева (Фейзуддин. – Ф.Р.), ви-чин къуватар алцум тавуна, ч1алан, тарихдин илимдин месэлайрив, текстоло¬гиядин месэлайрив эгеч1нава, эгеч1зава. Критикдин макъалада шаклу, дуьз ту¬шир чкаяр мадни ама. Абурукай рахайт1а, ихтилат яргъиди, манасузди жезва». Зи шииррин кьванни тариф авурдай чухсагъул, муаллим, амма куьн, белки, гъа¬вурда акьуна жеди, анжах к1елзавайбур вири и буьгьтанрин гъавурда бажагьат акьада. Са кардал куьн гьахъ я: бинесуз буьгьтанри, дугъриданни, к1елзавайдан кьил денг ийизва. Амма муькуь фикирдалди куьн нагьахъ я: Фейзудин Нагъиев неинки са ч1алан, тарихдин илимдин месэлайрив, гьак1 маса месэлай¬ривни садрани вичин къуватар алцум тавуна эгеч1завайди туш. Текстологиядин месэлайривни жуван къуватар алцумна эгеч1нава, эгеч1зава. Амай крар чахъ хьаначт1ани, куьне са терефдиз кьванни фи¬кир гун лазим тир: текстологиядин месэлайрай са шумуд ц1уд макъалаяр, илимдин кьве ктаб кхьей адазни, белки, и илимдикай са «уьтери» хабар ава жеди». Са бязи «халис алимар тирбуру» ч1урзавай чи классикрин шиирар акурла, мад ва мад жув дуьз рекье авайдахъ чи инанмишвал гена мягькем жезва.

Гьелбетда гьар жуьредин кимивилер вири зат1ара жезвайди я, амма кар алайди жуваз масадан кимивилерихъ галаз жуванбурни акун лазим я. Эгер профессор А.Гуьлмегьамедован къелемдикай хкатай ва хкатзавай бязи зат1ара, гьа вичи хьиз, т1уб экъуьрна хьайит1а, абурай садни кьвед ваъ, лап хейлин гъалат1ар, ягъалмиш хьайи чкаяр, тамамдаказ кардин к1ан-пун ахтар¬миш тавуна лап кьезилвилелди (вичин гафаралди, «илимсузвилелди»), амма зурба устаддин тагькимвал, субутвал гваз, гьялзавай береяр артухни алаз жагъ¬ида. Ша чун са шумуд акъвазин.

 «Эминан ч1ал – чи хазина»
Эминан ч1алакай эхиримжи вахтара гьам урусдалди, гьам лезгидалди А.Гуьлмегьамедован гзаф макъалаяр газетризни журналриз акъатзава . «Етим Эмина вичин чаз малум тир 129 шиирда 2455 гафуникай, 800 дурумлу ибаради¬кай менфят къачунва… Им гзаф ят1а – т1имил? Эгер А.С.Пушкина вичин эсерра 22 агъзур, Т.Г.Шевченкоди 10 агъзурдалай виниз гафарикай менфят къа¬чурди чна фикирда кьурт1а, Етим Эмина хейлин т1имил гафарикай менфят къачунва», – кхьизва алимди. Амма кардин кьил ик1 вучиз ят1а, профессорди ихьтин делилралди баян гузва: 1. «Етим Эмина вичин эсерра … гьа девиррин лексикадин активный пай бес кьадарда тамамвилелди ишлемишнава»; 2. «Эми¬нан ч1алан фондунилай къерехда … жуьреба-жуьре сеняткарвилерин … хейлин махсус терминар амукьнава»; 3. Эминалай «кьадардиз т1имил тир гафарин такьатралди шииратдин лап зурба дарамат туьк1уьриз алакьна». Вири дуьз га¬фар я, амма и делилри, лезги ч1алалди дамах ийидайвал, к1елзавайди тухарза¬вач. Алимдин и ихтилатрай ак1 хкатзава хьи, Пушкинан ва Шевченкодин ч1аларив гекъигайла лезги ч1ал филдив гекъигай ч1имч1ир хьиз аквазва. Урус¬далди и макъала к1елай, ва чпиз анай акьалт1ай тамам жавабар тажагъай са шумуда завай жузаз хьана: «Дугъриданни Эминан словардин фонд икьван т1имил тирни?». Гзафбуру «Эмин вич рахаз хьайи ч1ал» ва адан «малум тир шиирра авай гафарин фонд» чеб-чпихъ галаз какадарзава. Гьакайла ихьтин зурба месэла къарагъарнавай профессордивай чун тухардай маса анализни к1ан хьун айиб авач. Белки, инал чи ч1алаз хас тир ихьтин са хесетни къалуриз же¬дай: лезги ч1алаз кьенятвал, т1имил гафаралди гзаф манаяр лугьун, яъни полисе¬мия хас я. Месела, гьа са гаф гьар сеферда маса гафарихъ акализ ц1ийи-ц1ийи манаяр арадал гъиз жеда: кьил хуьн, кьилхуьн, кьил эцягъун, кьилэ¬цягъун, кьил элкъуьрун, кьилэлкъуьн, кьил гвай, кьилгвай. Эгер чара яз и гафар сушествителни ва глагол ят1а, галк1урайла абур муракаб сушествителнидиз элкъвезва (муракаб глагол субстантивация хьун). Гила са гафунин эхирар де¬гишариз абурукай гьикьван манаяр хкатзават1а аку: кьилек, кьилец, кьилив, кьилди, кьиллихъди, кьилелди, кьилеваз… Амма, чи гафарганра и гафар вири КЬИЛ гафунихъ галаз са «муква» гузвайвиляй, гафарин кьадар гьисабдайла, абур вири са гафунай кьазва. Мадни ихьтин са себеб. Эгер Пушкинан шииррин ва гафарин кьадар Эминан шииррин ва гафарин кьадардив гекъигайт1а, чаз ак¬вада хьи, Эминан шииратдин ч1ал, профессорди лугьузвай кьадарда т1имилни туш. Юкьван гьисабдалди Пушкинан эсерра вири тахминан 100 агъзур ц1ар ава, гафарин кьадар 22 агъзур я. Эминахъ 150 шиирда (тахминан 2800 ц1ар) 2455 гаф ава. Аквазва хьи, Пушкинахъ Эминалай 36 сеферда артух ц1арар ава. Гьа са вахтунда гафар гзаф авайди анжах 9 сеферда я. И карди шагьидвалзава хьи, Пушкинан 2800 ц1арц1е Эминан шииррин ч1ала авайдалай гзаф ваъ, гена т1имил кьадар гафар жедай! Адалайни гъейри, Эминан ц1арар куьруь я, адахъ Пушкинахъ хьиз яргъи ц1арарин гьикаятдин эсерар ва кагъазар авач.

«Гуьрчег рушан ч1арар маса рангунин хьун мумкин туш»?
Винидихъ т1вар кьур макъаладикай рахайт1а , ина «илимлу» тушир, к1елзавайди мягьтелардай кьве фикир ава: 1) «…жегьил рушан, гуьрчег рушан ч1арар маса рангунин хьун мумкин туш, гьавиляй к1елзавайдаз аквазвайди Эминан ярдин ч1улав кифер, ч1улав ч1арар я»; 2) «…лезги художественный литературада ч1улав вилер … художественный штамп яз эркекдин къаматдиз талукь я. … Им дишегьлийрихъ ч1улав вилер жедач лагьай гаф туш. Жеда, ин¬гье чпиз кьилдин, махсус хат1 авай, аямрал гьалтайлани чара тир писателри дишегьлийрихъни ч1улав вилер авайди къалурзава. …Амма и эсерра ч1улав ви¬лер рушан къаматдин кьет1ен лишан я, абур штамп туш». Ихьтин зендер гваз им «Етим Эминан шииратдив илимлувилелди» эгеч1ун хьанач хьи! 1) Чаз ч1арар гьам ч1улавбур, гьам шабалтбур, гьам расубур, гьам «къизилдбур» тир жегьил, гуьрчег рушарни авайди аквазва; 2) гьеле лезги литература, иллаки ала¬тай девиррин шиират, тамамдаказ ахтармиш тавуна, «ч1улав вилер художест¬венный штамп яз эркекдин къаматдиз талукь я» тагькимарунни «илимлу» фи¬кир жезвач.

«Шрила Прабхупадади» «Бхавад-гита» ктаб кхьейди туш
Дуьньядин вад югъ ибарадиз гузвай баянра А.Гуьлмегьамедова кхьизва: «И фикир 5000 йисан тарих авай, дуьньяда виридалайни къадим санскрит чешмей¬рай Шрила Прабхупадади кхьенвай… «Бхавад-гита» ктаб к1елайла мадни мягь¬кем жезва». И ц1арарик кьве гъалат1 ква: 1) алимди т1вар кьазвай автордин т1вар «Шрила Прабхупада» ваъ, Шри Шримад Прабхупада (генани тамамдиз лагьайт1а, Шри Шримад А.Ч. Бхактиведанта Свами Прабхупада) я. «Шрила Прабхупада» т1варц1е профессорди кьве касдин т1варар какадарзава. Шрила (Шрила Саччидананда Бхактивинода Тхакура) эсиллагь маса кас я! Будда дин¬дин и пак къуллугъчидин дуьаяр Шри Чаитанйа Махапрабху лугьудай ругьани муаллимди диндикай к1елай вичин теселлийрин бинеда эцигайди я. «Бхагавад-гита» («Бхавад-гита» ваъ!) ктабдин автор винидихъ т1вар кьур Шри Шри¬мад я. Амма за гьуьрметлу профессордин саягъда, тади гьалда: «вичиз я Шри Шримадан, я адан ктабдин т1варар течиз, абурукай кхьизва…», – лугьузвач. За, белки, и гъалат1ар макъала чап авур редактордин, ам к1елай корректординбур я жеди, лугьузва.
 
Гьенгер, зендер ва я  «Ит1и-Бит1идин» дердер…
Самур журналдин 1993-йисан 5-нумрада «Эминан шиирар к1елдайла» макъ¬аладикай (71-80 чч.) кьилдин гегьенш веревирдер герек къвезва. Бязи вахтара А.Гуьлмегьамедова акъудзавай къал бинесузди, алимдин фикирар, тагькимарни гьамиша дуьзбур ваъ, дуьзенабур жезвайди и макъаладай гена успат жезва. Ша чун и макъалада алимди «илимлудаказ» гьялзавай са шумуд мисалдал акъвазин. Чна а мисалрин кьилер алимди вичи гайивал гъизва.
1. «Туьк1уьрдайла ч1ур тийин». Етим Эминан «Алагуьзли севдуьгуьм яр» (1957-й. ктабда) шиирдин кьведлагьай бейтинин кьведлагьай ц1ар Заз чидачир ихьтин гьенгер Гъ.Садыкъиди (1980-й. ктабда)  Заз чидачир ихьтин зендер туьхк1уьрун, чаз чидайвал, дуьз я. Амма А.Гуьлмегьамедовахъ маса делилар ава. «Ибурукай гьи гаф шаирдинди я?» – суал гузва ада. Вичи вичиз ат1ай жавабни гузва: «Са шакни алач: гьенгер. Гьенгер фарс ч1алан гьенг гафунин гзафвилин числодин форма я. Гьенг гафунихъ «къаст», «ният» лугьудай мана ава. Гьенгер гьа и ма¬нада аваз к1елайла, чавай Эмина и куплетдик  кутур мана аннамишиз жезва. Зенд(ер) лагьайт1а, араб ч1алан гаф я, адахъ «чахмахдин къван», «кьуьнтуьн к1араб» – мана ава». Инал алимди гъизвай «са шакни алачир» успатвилин де¬лилар, гьайиф хьи, шаклубур я. Гьам лезги ч1ала, гьам Эминан ч1алара авай зенд «чахмахдин къван», «кьуьнтуьн к1араб» манаяр авай араб гаф ваъ, пехлеви девирдин иран гаф я. Адахъни баян, къейд, веревирд, аян, шак, фикир, хиял… (толкование, объяснение, комментарий; догадка, предположение, мнение, мысль…) манаяр ава. Эминан шиирдин Пис касди заз кьуна фендер, Заз чидачир ихьтин зендер ц1арара «заз фендер кьур пис касди вал агакьарай зи гафарин гъавурда вун масак1а акьадайди, заз чидачир …» – хьтин мана ава. Гьенг гафуниз лагьайт1а, манаяр гзаф ава: военный полк; макьам, гьава, музыкадин лишан-гамма; эсер, таъсир, къуват, гуж; пурч, кьвет1; хиял, ният, къаст (анжах и эхиримжи мана зенд гафунин манадиз мукьва я). Эминан шиирда Заз чидачир ихьтин зендер «зендер» гаф гьам ц1арц1ин манадиз, гьам рифмадин тамамвилиз ва маналувилиз, сесерин маналу яржариз килигна вичин чкадал ала. Фикир це: фендер-зендер-дердер… рифмада пудра тикрар жезвай дер-дер-дер сесерин севтини, вич дерт гафуниз мукьва тирви¬ляй, Эминан ц1арара кужумнаваз авай гуьгьуьлдин сефилвални гъамлувал к1елзавайдал гена керчекдиз, гена дериндиз агакьарзава.
2. «Гъариб яни Къариб?». 1960-йисуз А.Агъаева туьк1уьрай ктабда Етим Эминан «Аман яр» шиирдин вадлагьай бейтинин эхиримжи ц1ар К1еве гьа¬тайла, гъарибдин гъил кьадачни? яз ганва. И ц1арц1е 11 гьижадин къушмадин везин ч1урзавай артухан, 12-лагьай гьижа, авайди А.Гуьлмегьамедоваз акваз¬вач. Артухлама 1980, 1995, 1986-йисарин вариантра и ц1ар дуьз туьхк1уьр хъу¬вунват1ани, А.Гуьлмегьамедова и ц1ар мад артухан гьижа аваз (гьатай гафу¬нин чкадал гьатайла гаф алаз) гузва: «… и кьве ктабдани (1980, 1986-йй. – Ф.Н.) Агьед Агъаеван вариантда гъарибдин – гафунин чкадал къарибдин гаф ишлемишзава: К1еве гьатайла, къарибдин гъил кьадачни?». Гьелбетда, и ц1ар А.Агъаеван вариантда авайвал гъарибдин гаф кваз (гьатайла гафунихъ галай  -ла эхир гадарна) кхьин дуьз я: К1еве гьатай, гъарибдин гъил кьадачни? Амма А.Гуьлмегьамедова, вични Гъ.Садыкъидин ва Гь.Гашарован вариантрал рази яз-яз, Гъ.Садыкъидиз «Ит1и-Бит1и» лугьуз, айгьамдин яргъи са негъил ахъай¬зава. Анжах гьикьван ада вичи «словарра» т1уб экъуьрзават1ани, вичин саягъда ч1ун галаз лагьайт1а, журналдин кьве чарче «я-я-яр-гъи» ихтилатар ийиз¬ват1ани, эхирдай гъариб ва къариб гафариз ада гузвай манаяр ва абур успатиз алахъзавай зендер мад дуьзбур жезвач. Гьавиляй айгьамдин негъилни («Ит1и-Бит1и-наме») низ ярашугъди жезват1а, гьялун гьуьжет алай месэла я. Вичи лагьайвал «лашуналди, гужуналди» профессорди илит1завай тагькимар: «Эминан шиирда а гаф КЪ сесинилай башламиш жезваз гун», «ге¬лежегда Эминан к1ват1алар туьк1уьрдайла, къариб гафунин мана … ик1 ачу¬харна к1анда: … куьмексузди, язухди, бахтсузди, кесибди», – лугьун «е-е-рли» дуьз къвезвач! Винидихъ лагьайвал, са ч1алай маса ч1алаз къвезвай бязи гафари чпин виликан манайрилай чара манаяр кьабулун себеб яз, араб ч1алай атай гъариб гафуникай лезги ч1ала кьве к1алуб жезва: гъариб ва къариб . Абурун манаярни ик1 я: къариб ажайиб, мягьтел, тажуб жедай хьтин, аламатдин; гъариб язух, бахтсуз, бахтикъара, кесиб, гьалдай фейи, такьатсуз.
3. «Афгъан «гьарай» яни, «суза» яни?». Етим Эминан «Гьарай, эллер…» шиирдин пудлагьай бейтина ишлемишнавай «афгъан» гафунин манадикай алимди ик1 веревирдзава: «1988-йисан ктабда и кьве ц1арц1е авай пунктуация¬дин лишан дегиш жезва: Тарашна лугьуз, уьлкведа Хуп1 гьарай, афгъан авачни! Белки, сифте ц1арц1е тарашна гафунилай гуьгъуьниз авай запятая чапханада аватна жеди. (Дуьз лагьайт1а, ана запятойни тире герек тир: Тарашна, – лугьуз, уьлкведа…)…». Инал алимди пунктуациядикай ийизвай фикирарни дуьзбур жез¬вач. Ада теклифзавай къайдада (запятойни тире) дуьз тир, эгер а гафар кавыч¬кайра авайт1а: «Тарашна, – лугьуз, –  уьлкведа…» ва я  – Тарашна, – лугьуз, уьлкведа…–. Амма гьикаятда, шииратда, публицистикада, эсеррин текстер пунктуациядин лишанри артух заланар тавун паталди, ихьтин лишанар кьери ийидай, кьезилардай адет ава. Гьавиляй, чи кьилелди, Эминан ц1ар ик1 кхьин дуьз я: Т1арашна , лугьуз, уьлкведа…
Эминан шиирда «афгъан гьарай туш, суза я»,– тестикьарзава А.Гуьлмегьамедова. Гьелбетда, гьарай ва афгъан гафарихъ гьардахъ вичин мана ава. Эвер-гьарай, йикь-шуван, шел-хвал, афгъан, ц1ур, суза… манадиз мукьва тир синонимар ят1ани, афгъан суза туш. Афгъан гафуниз Гъ.Садыкъиди гузвай мана гена мукьва я: «гьарай эвердалди ялвар авун, ч1арар чухваз гьараяр авун» (амма ялвар авун галачиз!) . Эхирки, афгъан гьарай-эвер галай, ван ацалтай шел-хвал я. Афгъан – гьарай ваъ, суза я, лугьудай вичин фикир успатун паталди, алим гуьгъуьнай къвезвай ц1арарал бине¬ламиш хьунни бинесуз кар я: «Эмина вичини афгъан гафунин манадин гъавурда вири гьатдачирди гьисс ийизвай, гьавиляй ада гьасятда гуьгъуьнай къвезвай куплетда а гафунин мана вичи ачухарзава: Чал алайди вуч къаза я? Хуп1 дарман тежер суза я!». Эгер А.Гуьлмегьамедован и гафар дуьз тирт1а, Етим Эмин зурба шаир ваъ, гьак1ан адетдин усал шаир жедай. Амма, аллагьшукур, ак1 туш. Эмина, шиир теснифдайла, афгъан гафунин (ва я маса гафунин) гъавурда паталлайди акьазвайни, акьазвачирни, гьич са фикирни ийизвачир! Гуьгъуьнай къвезвай ц1арара вилик квай ц1арарин фикир ачухарун – им фикир тикрарун жезвачни  бес! Гуьгъуьнай къвезвай ц1арари чпи успатвалзава, афгъан суза ту¬ширди. Суза эх тежедай т1алдикди, хажалатдикди, къазадикди ц1ур авун, лагьай ч1ал я! Гьавиляй алимди гъизвай Эминан ц1арар, 1957, 1960, 1980, 1995- йисарин ктабра авайвал, ик1 гун дуьз я: Т1арашна, лугьуз, уьлкведа Хуп1 гьарай-афгъан авачни!
4. Алимдивай «мад эхиз жезмач…». И паюна А.Гуьлмегьамедова лап важиблу, амма гьамиша гьуьже¬тар арадал гъизвай са месэла эцигзава: Эминан шиирра пунктуациядин про¬блема. «Гьар йисара чапнавай Эминан ктабрин текстер сад-садав гекъигайла, пунктуациядин лишанар эцигнавай гьал акурла, гьикьван зун, жуваз сабур гуз, а гьалдикай махсус макъала кхьинивай акъвазарнайт1ани, мад эхиз жезмач», – кхьизва алимди. Амма вичин бязи веревирдера, шаирдин теснифрив алим хьиз эгеч1ун себеб яз, А.Гуьлмегьамедова Эминан шииррин ц1арар артухан, герек авачир лишанралди заланарзава (Валай гъейри авач заз яр, – Мийир, чан яр, на зи рик1 дар! Ина, ц1арц1ин мана ачухарун паталди, запятой бес жезва; тире ар-туханди я). Ихьтин агьвалатар гьар са «адалат гвай, ягь-намус квай лезги алим¬дивай» дугъриданни эхиз хьун мумкин кар туш. Наталья Капиевади ажеб дуьз лагьанай: «Критикадин прозадалди лирикадин гъавурда тваз алахъун хаталу пеше я» .
5. «Хуп1 яни хуб?». И паюна алимди Эминан шииратдин ч1ала кьве гаф (хуб ва хуп1) авайди тестикьарзава. Эгер инал куьрелди лагьайт1а, хуп1  гаф лезги ч1алаз (гьак1ни туьрк, азербажан, куьрд, талыш, тат ва маса ч1алариз…) атанвай иран (пехлеви) хуп (хуб) гаф я. Лезги ч1ала и гаф анжах хуп1 хьиз иш¬лемишун дуьз я. Хуб жуьре маса ч1аларин таъсир я.
6. ««Миски анбарни» дуьз туш, «муьшки анберни»», – тестикьарзава алимди Етим Эминан ктабра гьар жуьреда аваз ганвай и гафарикай рахадайла. Алимдин фикирдалди, «Гьасан эфендидин ц1ийи к1валериз» (им Алкьвадар Гьасан ваъ, Мамрач Гьасан тирди алимдиз акунач) бахшнавай шиирдин ц1ар ик1 кхьена к1анда: «Миски, энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я». Алим эхирдай лугь¬узвай фикирдални бат1ул я: «Миски-энбер-рейгьан хуп1 ярашугъ я кхье¬найт1ани жедай, амма чи кхьинрин пуд дефисдин гафар хас туш, абур виливай кьабулиз жедач, гьавиляй а гафарин арада запятояр аваз хъсан аквада». Ина де¬фисар герек жезвач, вучиз лагьайт1а рейгьан атирлу хъчадин т1вар я, адан мана виликан кьве гафунин манадивай чара я, и чаравални зяпятойди тамамарзава.
Муьшкуь къадим грек (москос), латин (мускус), санскрит (мушкас), иран (мушк) ч1алара авай гаф я. Муьшк фарс ч1алалди ондатра, бобёр лагьай ч1ални я (белки, Муьшкуьр т1варни а манадихъ галаз алакъа ят1а?). Муьшк Юкь¬ван Азиядин крчар алачир жейрандин (Сибирдин кабаргадин, ондатрадин, бо¬бёрдин) анжах эркеквилин ц1умаруфрикай хкудзавай атир я.  Муьшк – сушест¬вителни, муьшкуь (муьшки) прилагателни я. Манадалди чеб чпиз мукьва тирви¬ляй энбер ва муьшк арада дефис аваз кхьинни дуьз я, и жуьреда абуру мана гужлу ийизва (синоним тир гафар санал сихдаказ ишлемишун Етим Эминаз, Ст1ал Сулейманаз ва маса лезги шаирриз хас тир амал я). Амма Муьшк-энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я ц1арц1е, гьижа кимивиляй, везин дуьз къвезвач. Алимди гьикьван гьуьжетар авурт1ани, винидихъ ада «туьк1уьрай» ц1ар ик1 кхьин дуьз я: Муьшкуь энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я. Ина муьшкуь прилага¬телни, энбер сушествителни я. И ц1ар маса жуьредани кхьиз жедай: Муьшкни энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я. Амма садлагьай жуьре гена севтина ава.
Профессордин и макъаладик ягъалмишвилер мадни ква, амма, ихтилат кьа¬дарсуз яргъиди жезвайвиляй, за адан вичин гафаралди акьалт1арзава: «И ми¬салри къалурзава хьи, Эминан шиирар туьк1уьр хъийидайла, гьа гила чи уьмуьр туьк1уьр хъийизвайла хьиз, шиир ч1урзавай дуьшуьшарни гьалтзава». Инал, са шакни алачиз, алим гьахъ я! Чи метлебни и кар успатун тир.

05.10.2003.







«ЭМИНАН ГЬАКЪИКЪАТДИКАЙ» ГЬАКЪИКЪАТ

Самур журналдин 2003-й №2 (84-91 чч.) «Гьайиф тушни эцигиз вун чилерал…» макъалада чна Эминан шииратдин ч1алакай ик1 кхьенай: «Адан шииратдин деринвилин, генгвилин ва кьакьанвилин гъавурда дуьз акьун паталди,… гьар са гафунин асас мана (семантика) чирун лазим я. И рекьяй А.Гуьлмегьамедова акъудай «Эминан ч1алан словардихъ» (Магьачкъала,1998) еке метлеб ава. Амма, гьайиф хьи, и гафаргандани бязи гафариз дуьз ва ачух баянар ганвач. Адалайни гъейри, гафарганрилай вилик шаирдин эсеррин текстерал текстологиядин критикадин истемишунралди к1валахун чарасуз я (Эминанбур тушир теснифар шииррикай хкудун, текстерик квай гъалат1ар арадай ахкъудун, шаирдин ч1алав ва поэтикадив кьадайвал эсерар гуьнгуьна хтун ва мсб.)». Рик1е са ч1уру ниятни авачиз кхьей и ц1арарикай профессор А.Гуьлмегьамедоваз лап зарафатсуз хъел атанай. Ада чи макъала къван-къванцел тутуна критика авунай; гьатта халис алимар тирбурни гьахь тийидай гуьт1уь рекьериз гьахьзава лугьуз, чна лезги ч1алакай, ч1алан илимдикай, лезгийрин тарихдикай кхьизва лугьуз, чи адресдиз мецивди «наразивилелди т1-т1-т1» ийиз чал буьгьтенрин хьелерни ахъайнай. Аллагьрази хьурай касдилай ва пара кьадар сагърай! – и критикади чакни илгьамдин ц1елхем кутуна, чав мадни гзаф к1валахиз туна: арадал куь вилик квай к1валах атана. Аквадай гьалда, и кар неинки кьве патазни хийир хьана, белки, им гьак1 лезги зарийя паталдини хийирлу ихтилат жен.
Агъадихъ квез теклифзавай зат1 А.Гуьлмегьамедован «Эминан гьакъикъат. I. Ч1алан словарь»-дикай (Махачкъала, 1998) чи фикирар, ва баянар я. Чи кхьинар гьам рецензия, гьам критикадин материал, гьам и гафаргандал алаваяр, гьамни Етим Эминан шииррин текстологиядин месэлайриз талукь материал хьиз кьабулиз жеда.
Жуван зегьметда чна эвел «Словардай», алфавитдин къайда хвена, кирамди (авторди) гузвай гаф ва адахъ галай баян (макъала) гъизва. Ахпа «Словардин» баяндилай гуьгъуьниз чи  баянар (; лишандихъ галаз) ва алаваяр (; + лишандихъ галаз) гузва. Кирамдин гафар адан вичин макъалада авайвал, акатнавай гъалат1ар туьхк1уьр тавуна гъизва, анжах лап кьериз туьхк1уьрзава (а ч1авуз туьхк1уьрун … – Ф.Н. гьарфаралди къейд ийизва).
Гьа ик1, бисмиллагьи-ррагьмани-рагьим!


АБДУЛВАГЬИД сущ шаирдин дустарикай садан т1вар. Нурани бубадин яха Кьунвай Абдулвагьид стха. – 1877-йисан бунтариз.
АБДУЛГЬАМИД сущ шаирдин дустарикай садан т1вар. Абдулгьамид – илимдин гьуьл… – 1877-йисан бунтариз.

; + Агъакранви малла Атлуханан рухваяр Абдулгьамид эфенди (1805-1877) ва Абдулвагьид эфенди (1811-1896)  Етим Эминан (1838-1884) неинки дустар, чпин бубадин медреседа 1857-1859-йисара гележегдин зурба шаирдиз тарсар гайи муаллимарни тир.

АГЬМАР /АГЬМЕР /ЭГЬМЕР араб, прил яру. (…) И пуд вариантдикай (АГЬМАР /АГЬМЕР /ЭГЬМЕР) Эмина гьим ишлемишзавайт1а лугьун четин я. Амма гьар сад кьилди-кьилди адан рахунра хьун мумкин тир.

; + Чи фикирдай, Эмина и гаф са шумуд жуьреда ваъ, са жуьреда эгьмер ишлемишзавай. Эмина вичин кхьинра элифдин винел «эйн» ва я «фатха» лишанар гьамиша эцигзавачирвиляй, гзаф вахтара а ва э(е) гьарфар чара авун четин жезва. Гьавиляй адан шииррани и гьарфар акахьзава. Амма Эминан ч1алав (нугъватдив) эгьмер форма кьазва. И кар, шиирдин ц1арц1е сесери аваздихъди, куькдихъди ялунилай гъейри,  рифмайрайни хъсандаказ аквазва.

АЗАМ  сущ хас  т1вар. Имам Азам халкь авур сад Илагьи. – Илагьи (=Вун я хьи).

; Азам суьни мазгьабдин садлагьай имам я. Ч1ехи пай суьнийри имам Абу Азаман рехъ кьунва (дагъустанвияр имам Шафидин рекье ава).

АКЬРАБ сущ 1) хушракандиз ухшар авай агъулу гьашарат, гьайван. Пехъни, ч1агъни, керекулни вал къведи; Ви миресни акьраб хьана вал къведи. – Бахтсузвал. 2) инал: гьашарат (квак, шар, буьт1руьк ва мсб.) Икьван ширин хвейи жендек акьрабари недачни бес? – Сабур ая, акъваз, гуьгьуьл.

; + Акьраб къумлухра жедай (чи патара сур к1арасрикни жеда) тумун к1венк1ве агъу квай музмуз авай гьашарат, пепе (гьайван ваъ; квак, шар, буьт1руьк ва масабурни ваъ); урус скорпион.

АЛЛАМА кил игьсан.

; Аллама /алламин /аллемин араб, прил алемдин.

АСИ араб, прил гунагь кар авур. Аси лук1ран умуд я хьи, Дармандикай дава хьайи, И тегьер азар гьинава?– Дуьньядиз. Зун са аси бенде я хьи, Гунагьарни гзаф хьайи. – Мубарак Исмаил. – Иллагьи (=Вун я хьи). 
АСИВАЛ сущ гунагькарвал. Вун Аллагьди гайи лук1 я, Чи асивал пара я [хьи]… Алкьвадар гьажи Абдуллагь эфенди кьейила. Уьмуьр асивиле фена, чилин к1аник гьик1 акатда? – Сабур ая, акъваз, гуьгьуьл.

; + Аси прил араб гаф ваъ, къадим лезги гаф я (Ас – мажуси диндин гъуцарикай сад). Диндал пара к1еви тир ;сар (лезги тайифайрикай сад), арабар атайла, кефердихъди куьч хьана гьатта Скандинавиядиз акъатнай [кил.: Скандинав (исланд) сагаяр: «Ч1ехи Эдда» (шиирра), «Гъвеч1и Эдда» (хкетра)]. Арабри асибур, яъни Аси гъуцрахъ ягъазвайбур пислемишуналди, къвез-къвез и гаф туьнбуьгьдиз элкъвена. Эминан шииррани, лезги ч1ала хьиз, аси, асиди гунагькар ваъ (мусурман динда ам гунагькар гьикайт1ани жезва), бязи вахтара Аллагь рик1елай алудзавай, адан чина акъваззавай, адан крарал наразивалзавай, ва гьатта адан кьадарриз акси жезвай касдизни лугьузва.

АСЛАН сущ 1877-йисан бунтарин иштиракчи (иштаракчи дуьз я. – Ф.Н.). Эй, Аслан бег, есир хьана вун урусатдиз фена хьи… – Гьинава? Акъатнавай ктабра и т1вар гьар жуьреда кхьенва: Аслан бег (1960), Асланбег (1986,1988). Асланбег кхьин дуьз яз гьисабиз жедай, эгер ихтилат физвай касдин т1вар ам хайи йикъалай кьве гафуникай ибарат тирт1а.

; + Аслан-бег 1877-йисан бунтара Рустам Къадиевахъ галаз санал Къибле Табасарандай тир иштаракчийрин регьбер хьана. Адан т1вар (Аслан-бег) 1980,1995-йисарин ктабра дуьз гьатнава.

БАЗИ фарс, сущ къудрат, къуват. Гьар санал вун даягъ, бази, зи чан ваз къурбан, эфенди. – Ви рутба гьуьндуьр авурай.

; Бази «къудрат, къуват» манада фарс ч1алан гафаргандай чаз жагъанач. И.Гьуьсейнован фикирдай, инал «…кьве гаф – бо(а) зи – агудна «бази» хьиз кхьенва. Бази гаф ч1ала малум туш, «бо (а) зи» гафарин гъавурдани алай аямдин гзафбур акьазмач. Ярк1и нугъватда «бо(а)» хванахавилин, якъадашвилин суьгьбетда исятдани ишлемишзава. (…) «Бо» гаф гъезелдин ц1арц1е терефдар, даях гафарин мана авай гаф жезва». Гьелбетда, и манадани бо зи гаф, санлай шиирдин манадив кьазва. И гафунин мана тариф тирди, ам са гьихьтин ят1ани хъсан гаф тирди садазни сир туш. Амма гьам «Словарда» гузвай (бази фарс, сущ къудрат, къуват), гьам И.Гьуьсейнова гузвай (бо зи ярк1и нугъв терефдар, даях) баянар, чи фикирдай, гьакъикъатдив кьадайбур жезвач. Абур кутугунриз, гужуналди япар акъажна гъизвай делилриз ухшар я. Гьакъикъат лагьайт1а, ч1алахъ тежер кьван регьят я. Эминан шиирда ишлемишнавайди халис лезги гаф я: И ч1ал лагьай Етим къази Айиб мийир, хьухь вун рази. Гьар санал вун даяхба зи, Чанни ваз къурбан, эфенди. Гьам инсанрин сиверай кхьидайла, гьам аджам кхьинрай акъуддайла и гафар акахьун асант кар я (даяхба зи – даях ба зи – даях бази – даяхбаз и – даях баз и…). Амма, эгер хъсандаказ шиирдин асул манадиз ва жумладин гафарин алакъадиз (синтаксисдиз) фикир гана хьайит1а, чаз аквада хьи, и гьуьжетлу келима даягъ бази (Гъ.Садыкъидин), даях-бо зи (И.Гьуьсейнован) гьакъикъатда даяхба зи я. Даяхба сушествителнидин везифа кьабулнавай прилагателни ва я наречи, -ба вакъиадин, кардин саягъ, дережа, тикрарвал къалурзавай суффикс (гекъ.: эл – элба, стха – стхаба…; кьутаба, эквеба…). Даяхба зи «зи даяхрикай тирди» лагьай гаф жезва.
Са ихьтин фикирни: араб ч1алан Сириядин нугъватда баз «кимиди», «сер ягънавайди», «бахтавар» (блаженный) манада ава. И гаф мусурман диндин бязи михьи ксарин т1варарихъ акалдай.
«Бази» гаф квай шиир (сифте яз 1980-йисан ктабда муьжуьд гьижадин кьуд ц1арарин бейтерикай ибарат шиир яз ганва. И.Гьуьсейнован фикирдай, шиир 16 гьижадин гъезел я. Чун и фикирдин терефдар туш.

БАКЪА1 сущ чкадин т1вар. Къазагьмед хан, асландин рик1, Шагьидарин эвел кьилик Кваз Бакъадиз кат хьана хьи. – 1877-йисан бунтариз.
БАКЪА2 нар гьамишалугъ, рекьин тийидай.

; + Бакъа наречи туш, прилагателни я; ам существителнидизни элкъвезва (субстантивация жезва). Адан манани кирамди гузвайдалай чара я: прил гьамишалугъ, мидаим; сущ мидаим чка, даимат, эхират (Эминан шиирда ихтилат эхиратдикай, яъни гьамишалугъ тир дуьнйадикай физва). Гьавиляй бакъа гъвеч1и гьарфунилай кхьин кутугнава.
Шиирдин ц1арц1икни гъалат1ар ква, ам ик1 кхьена к1анда: Къазагьмед-хан – асландин рик1, Шагьидарин эвел кьилик Кваз бакъадиз кат хьана хьи. Яъни Асландин рик1 авай Къазагьмед-ханди  мусурман дин паталди чанар гайибурун (шагьидрин) кьилеваз даиматдиз гьерекатна.

БАСИР араб, гл, инал: акун, акунин бажарагълувал, вилер. Эвелки тахсир Ам я хьи басир… – Пагь, чи уьмуьрар.

; + Басир акун, вилер ваъ, гьар са шейъ ачухдиз, виликамаз аквадайди, кьилел вуч къведат1а, чидайди (ясновидящий, прозорливый) лагьай ч1ал я.

БЕШЕРИЯТ туьрк, сущ инсанлух, инсаният. Бешериятда гьич такур нурлу ипек я Пакисат. – Пакисат.

; + Бешерият туьрк ваъ, араб гаф: инсаниййат, башариййат инсаният. Эминан ц1арни яргъиди ваъ, куьруьди я: Бешериятда гьич такур Нурлу ипек я Пакисат.

БУРГЪА прил к1еви. Фикир бургъа#, фиил гъавгъа, бед хиял,  Дуьнья, девлет ви рик1елай фидайд туш. – Нефсиниз. #И бургъа гаф 1960, 1988-йисара акъатай ктабра ава. 1980, 1995-йисарин к1ват1алра адан чкадал лавгъа кхьенва. 1986-йисан ктабда фургъа ганва.

; Флан ктабда ик1 ганва лугьуз тестикьунрилай гъейри, инал гьи вариант дуьз ят1а лугьузвач. Чи фикирдалди, инал фургъа, бургъа гафарилай (абур араб, туьрк, фарс гафарганрай чаз жагъанач…) 1980, 1995-йисарин к1ват1алра ганвайвал, лавгъа гаф гена кьазва. Эминан ц1арара авай гъалат1арни и ктабра туьхк1уьрнава: Фикир лавгъа, фиил гъавгъа, бед хиял,  Дуьнйад девлет ви рик1елай фидайд туш.

ВАГЬТЕДАЙ ~ : * вагьтедай тефин гл вуч авурт1ани, таъсир тавун. Фич ам тухвайдан вагьтедай. – Вирт квахьайдаз.

; + Вагьте гафунизни баян ганайт1а пис жедачир. Вагьте [wагьада 1) гаф гун, хиве кьун; 2) кич1ерар гун, гьелягь кьун] араб гаф ят1ани, ам лезги ч1алаз иран ч1аларай [вегьде кьунвай кьин, ганвай гаф, хиве кьур зат1, икьрар; 2) къалурнавай вахт; икьрар хьайи эхиримжи муьгьлет] атун мумкин я (кил.: А.Селимов. 2001: 96). Лезги ч1ала (и гафуниз эвезар авайвиляй)  вагьте гаф кьилди саки ишлемишзавач. Вагьтедай фин (лагьай гаф кьун; вердишаруниз, тербия гуниз къабил хьун; ч1алаз яб гун; хиве кьур кар кьилиз акъудун, гафунин эсер хьун, тербияди таъсир авун…) ва вагьтедай тефин дурумлу ибараяр ишлемишзава.

ГУЬГЬУЬЛ сущ рик1ин гьал, кефи.

; + Эминан шиирра гуьгьуьл гафуниз са шумуд мана ава: 1. и гафунин вичин махсус мана: пер, гуьгьуьл, рик1ин гьал, кефи; 2. чан, руьгь; 3. невс, са зат1унал рик1 ацукьун.
ГУЬЛЕБАТУН туьрк, сущ дишегьлидин хас т1вар. Гуьлебатун я ярдин т1вар… – Гьуьруьдиз ухшар акуна.

; Садлагьайди, туьрк гаф тир гуьлебатундикай лезги ч1ала фадлай гилебатун хьанва. Кьведлагьайди, гилебатун дишегьлидин хсуси т1варц1елай гъейри, къизилдин, гимишдин гъаларалди багьа парчадал цванвай цуьквериз, нехишриз ва я гьа нехишар алай парчадиз вичиз лугьуда. Гилебатун я ярдин т1вар ц1арц1ини ярдин т1вар Гилебатун я лугьуз тестикьарзавач. А ц1арц1е шаирди лугьузва хьи, ярдин т1вар гилебатун хьиз гуьзелди, гуьрчегди я. Етим Эминан магьирвал, зурба устадвал и кьведлагьай гекъигунай гена хъсандиз аквазва. Кирамди илит1завай хьтин тешпигьар чал къе бул хьанвай усал шаиррин теснифрайни гьалтзава.

ГУЬЛЛУЬ туьрк, прил цуькверин, цуьквер алай. Ажеб дамах гваз и дуьнья гьалда на, Бахтавар тир яру, ц1ару гуьллуь чит. – Яру, ц1ару гуьллуь чит.

; + Яру, ц1ару гуьллуь чит (маса вариантра: Яру, ц1ару, гуьллуь чит) жумлада «Словардин» кирамди гаф ат1унин лишанар дуьз эцигнавачирдакай лугьузвач. Ибарадин мана ак1 хкатзава хьи, гуя чит яруди, ахпа ц1аруди, цуьквер алайди я (Красный, пестрый цветастый ситец). Эминан шиирдин асул манадин гъавурда дуьз акьун паталди, ц1ар и жуьреда кхьин лазим я: Яру-ц1ару гуьллуь чит (красно-пестрый цветастый ситец).

ГЪАЗАНФЕР / КЪАЗАНФЕР сущ шаирдин дустарикай садан т1вар. Дустар Гъазанфер#, Рамазан, Эмин ама квехъ эрзиман.– 1877-йисан бунтариз. # Акъатай ктабра садбура Къазанфар, масадбура Гъазанфер ава. Чи фикирдай, Гъазанфер дуьз я, вучиз лагьайт1а и т1вар алайда шаир яшамиш жезвай йисара акъудай вичин ктабдал Гъазанфер кхьенва. Кил.: Куьредин эвелимжи гьабджуз. Гъазанфер бегди теснифай. Гьуьжредалди 1287 са. Кюринская азбука. 1871.

; + Дугъриданни и т1вар кхьинин гзаф жуьреяр гьалтзава. Куьредин азбукадал алай кхьинра автордин т1вар Гъазанфер бег ава: «куьредин эвелимжи адбжуз, гъазанфер бегди теснифай, гьижретдин 1287 са басмавуна шуьреда» (Куьре, Гъазанфер, Шуьре т1варар биц1и гьарфунлай кхьенва). Амма а вахтара туьрк ч1алан таъсир пара тирди рик1ел хвена к1анда. Са бязибуру гзафни-гзаф кхьинра инсанрин, чкайрин ва маса лезги т1варар (гьелбетда, лезгиламиш хьанвай перс, араб, туьрк т1варар) туьрк патахъди хунин адет авай (белки, ам савадлувал къалурдай са лишан тирт1а? Къе чнани, жуван грамотнивал, културнивал къалуриз, чи бязи т1варар урус жуьреда кхьизвачни бес!). Гьавиляй, чи фикирдай, иесиди вичин ктабдал Гъазанфер кхьенват1ани, къе чна, милли кьат1ун, милли къилих, чи руьгьдин къенин йикъан истемишунар фикирда кьуна, вири вариантрикай (Гьазанфер, Гъазанфер, Гъазанфер-бег, Къазанфар, Къазанфарбег, Мирзе Къазанфар-бег…) са жуьре – Къазанфар, Къазанфар бег (Мамрач Къазанфар Зулфукъаран хва) кхьин хъсан я. Килиг, къе лезги чилел са Гъазанфер кьванни алани? Гьатта чи машгьур мамрачвидин сихилдани? Къазанфарар ава.

ГЪАРИБ1 сущ кьиблепатан фольклордин геройдин (кьегьалдин, къагьримандин. – Ф.Н.) т1вар. Зун ви Гъариб, Вунни зи Шагьсенем я. – Мубарак.
ГЪАРИБ2 инал тек. Гъариб хьун гл текдиз хьун. Шумуд йисуз хьана гъариб, Атанани вал са айиб. Душманарив ийиз тагьсиб, Гьам шужаатдин эсер я. – Дуст Абумуслимаз. # И гафуникай гегьеншдиз кил.: А.Гуьлмегьамедов. Эминан шиирар к1елдайла // Самур, 1993, № 3 (№5 – Ф.Н.).

; Эвелни-эвел, инал алимди ц1ар гъизвай «Мубарак» шиир Эминанди туш. Мадни лагьайт1а, я гъариб гафуник тек манани квач. «Самур»-да  (№5, 1993 й.) чапнавай макъаладани алимди гъариб ва къариб гафарин манаяр какадарзавайдакай чна кхьенай. Кил.: Ф.Нагъиев. Критикадин бумеранг // Самур, №1, 2004.
Алимди тагькимар: «Эминан шиирда а гаф КЪ сесинилай башламиш жезваз гун» – лугьун ва «ге¬лежегда Эминан к1ват1алар туьк1уьрдайла, къариб гафунин мана … ик1 ачу¬харна к1анда: … куьмексузди, язухди, бахтсузди, кесибди» – лугьун, гьайиф хьи, алакьардайбур туш. Са ч1алай маса ч1алаз къвезвай бязи гафари чпин виликан к1алубар ва манаяр дегишунин адет себеб яз, араб ч1алай атай гъариб гафуникай лезги ч1ала кьве жуьре жезва: гъариб ва къариб. Абурун манаярни ик1 я: къариб ажайиб, мягьтел, тажуб жедай хьтин, аламатдин; гъариб язух, бахтсуз, бахтикъара, кесиб, гьалдай фейи, такьатсуз. Дуст Абумуслимаз бахшнавай Эминан шиирдин ц1ар Шумуд йисуз хьана гъариб «шумуд йисуз тек амукьна» ваъ, «шумуд йисуз такьатсуз хьана, кефсуз хьана, кьилел са дуьшуьш атана» манадаваз гъавурда акьуна к1анда. Ихьтин татугайвилин вядедани дустунин папа вичин итимдал айиб тагъайдакай лугьузва шаирди.

ГЬАВА1 араб, сущ 1) са чкадиз талукь жив, марф, чимивал, мекьивал – вири санлай; Гьава сад жеч аран, дагъдин (аран-дагъдин дуьз я. – Ф.Н.)… – Дуьньядикай бейхабардаз. 2) инсан авай гьал; 3) муьгьуьббат, к1анивал. Заз акуна: ашкъи, гьава# галукьна…– Гачал гьей! * гьава гун гл инал: чирвал гун. Устадди ваз гайи гьава; гьава хун гл кефи ч1урун. Алагуьзли, ша хамир на зи гьава. Зи гьавадин гар я гуьзел…– Гуьзел, за ви тариф ийин. #Акъатнавай ктабрикай садани и гафунин филик запятой эцигнавач (я герекни туш! – Ф.Н.). Аквадай гьаларай  к1ват1алар туьк1уьрайбуру гьава гафунин манадиз са артух фикир ганвачир. Адахъ чи словаррани гун тавунвай, амма эминан шиирра гьалтзавай «муьгьуьббат» мана ава. И мана гьава гафунихъ араб ч1алани ава ва ам арабрин шииратда муьгьуьббат гафунин 30-далай виниз тир синонимрикай сад я: Первая из степеней любви – это хава» (Кил: О.Б.Фролова. Поэтическая лексика арабской лирики. – Л.: изд. ЛГУ, 1984. – С.11).

; + Гьава гафунихъ ихьтин манаяр ава: 1) т1ебиатдин гьаваяр: мекьер-чимер…(погода); 2) чан алай т1ебиат яшамиш жезвай гьавадин къатар (атмосфера); 3) чан алайбурун жигерриз герек гьава, нефес; 4) самолетри, къушари лув гузвай гьава; 5) гар, шагьвар; 6) гуьгьуьл; кефи; пер; чандин, рик1ин гьал; 7) са гьиссинин, рик1ин лепедин, къудгунин дережа, гьайбат; 5) а) гуьгьуьлдин, кефинин кьакьанвал, хкаж хьун; са зат1унин, чкадин кьакьанвал. Гьава гун гар гун; гьава хун 1) гьаваяр хъуьтуьл хьун; 2) кефи ч1урун; гьавада хьун 1) кефи къумбарвиле хьун; 2) айгьам: девлетрин ва я шадвилерин гъиляй кьил-кьилелай фин, фурсуна хьун; гьава к1ан хьун (са нин ят1ани) са никай ят1ани хуш атун; гьавади ч1угун са вуж ят1ани рик1и ч1угун.
Арабрин, туьркверин, персерин шииратда, ч1алара ишлемишзавай гафарин вири манаяр гьа авайвал лезги ч1алаз куьч хьун мумкин кар туш, я куьчарунни дуьз туш. Лезги ч1ала а гафарин вири ибараяр, манаяр сафунай ягъна, абурукай анжах лезги кьат1унрив, милли къилихдивни хесетрив кьазвай ва ч1алан къене чарасузвал, лазимвал авай манайрин терефар, рангарин тавар кьабулда. Эгер к1анидаз вун зи гьава я лугьузват1а, им гьава к1анивал я лагьай ч1ал туш эхир! Ихьтин гафар шииратда, ч1агурунра, ч1ала генгдиз ишлемишзавай тропар – гекъигунар, тешпигьар, рангламишунар, эвезар, ишараяр, ишарадивди къалурунар ва мсб. я.
Эминан шиирдал хтайт1а, «Гачал, гьей!» шиирдин ц1ар алимди лугьузвайвал Заз акуна: ашкъи, гьава галукьна ваъ, масак1а я. Шиирда и ва пудлагьай ц1арара рифма ч1урнава. Гьакъикъат чирун паталди, эвел бейт вич туьхк1уьр хъувун лазим я: Заз акуна ашкъид гьава къайила, Квез акунач, гьик1 хьанат1а гачал, гьей. Ихтилатар ийиз патав шайила, Къвазиз хьанач фагъирдивай к1вачал, гьей. (Гачал гафунин вилик запятойни герек туш, и ц1арц1е ам обрашени туш, табий жумладин подлежаши я).

ГЬАРАЙ1 сущ к1евиз, ван алаз лугьузвай гаф(ар).  Тарашна! – лугьуз уьлкведа Хуп1 гьарай, афгъан авачни. – Гьарай, эллер. *гьарай авун гл, инал: куьмекдиз эверун. Муштагъ я сабур, за низ гьарай ийин? – Кесиб-куьсуьб физ авайдан гъенелай. гьарайдиз атун гл пис гьалда авайдаз куьмек гуз атун. Зи пак рик1ел, гьик1да, жезва гел хаинарин мецерин? Бес гьарайдиз къвез к1ани кас аламачни чилел, дуст? – Дуст.
ГЬАРАЙ2 к1ус эхиз тежер мусибат къалурдай гаф. Гьарай, эллер, пис ксариз Ажеб дуьнья хьанавачни! – Гьарай эллер. *гьарай-эвер сущ къалмакъал. Акъатдач кьил гьарай-эвер вучиз ят1а и эллерин. – Гьажимурад эфендидиз. гьарай-эвер авун гл инал: шадвилер авун. Рахаз гьар са аваз, ийиз дамахар, Гьарай-эвер, # вуч я ви ван, бахтавар. – Билбил. # Акъатнавай са ктабдани гьарай-эвер гафунилай гуьгъуьниз запятой алач, амма чна ам чарасузди яз гьисабзава: 1) запятой эциг тавурт1а, и ц1ар манасуз жезва; 2) вилик квай ц1арц1е авай ийиз са дамахар гафуниз ваъ, гьак1ни гьарай-эвердиз талукь я: ийиз… гьарай-эвер.

; Алимди винидихъ гъизвай Эминан ц1ар ик1 я: Тарашна! – лугьуз, уьлкведа Хуп1 гьарай-афгъан авачни! Ина гьарай – «куьмекдиз эверун, арза», афгъан «суза» я. Кьведлагьай «гьарайдиз» баян яз гъизвай ц1арни (эгер гьарай гаф и сеферда к1ус ят1а) ик1 дуьз я: Гьарай эллер, пис ксариз Ажеб дуьнйа хьанавачни! Алимди гузвайвал, гьарай запятойдалди ат1айт1а, адакай глаголдин буйругъдин наклонение жезва (гьарай ая – гьарая – гьарай). Ик1 хьайила, алимди вичин «к1ус тир …гафунин гуьгъуьнлай запятая эцигдайди туширди (инал эциг тийидайди хъсан тр. – Ф.Н.) виридаз чизва» тагьким авунин къимет вичи хазва . Алимди ц1арар гъизвай «Гьажимурад эфендидиз» шиирни Етим Эминанди туш.
Гьарай-эвер авун садрани шадвилер авун хьтин хъсан (позитив) манада ишлемишзавай келима туш. Гьарай-эвер авунин мана: «нубатсуз къалмакъал акъудун, къатиз ванер-сесер акъудун, секинвал ч1урун, артухлама ван ацалтна хьун (к1ант1а шад, к1ант1а кефли, к1ант1а къал-къиждин мярекайра)».
Гьуьрметлу кирамди гуьгъуьнай ийизвай веревирдерни бинесузбур я: 1) «акъатнавай са ктабдани гьарай-эвер гафунилай гуьгъуьниз запятой алач» лугьун, 1995-йисан ктабда анал запятой ала; 2) а запятой «чарасузди яз» гьисабун; 3) «запятой эциг тавурт1а, и ц1ар манасуз жезва» лугьун; ц1ар, анал запятой эцигайт1ани, эциг тавурт1ани, хсуси мана гузвайди жезвач (вучиз ят1а, чна агъадихъ лугьуда); 4) «вилик квай ц1арц1е авай ийиз са дамахар гафуниз ваъ, гьак1ни гьарай-эвердиз талукь я» лугьун; ик1ни туш.
Гила галай-галайвал… Ингье Эминан «Билбил» шиирдин а бейт:
Цуькверивди къугъун я ви к1валахар, Чуьллера хъваз таза къайи булахар, Рахаз гьар са аваз, ийиз дамахар, Гьарай-эвер вуч я ви ван, бахтавар?
Алимдин фикирдалди, гьарай-эвер гафунлай гуьгъуьниз запятой эцигунин чарасузвал «вилик квай ц1арц1е авай ийиз са дамахар гафуниз ваъ, гьак1ни гьарай-эвердиз талукь» тирвили субутзава. Яъни ада ц1арц1ин мана ик1 я лугьузва: Гьар са аваз рахаз, дамахар, гьарай-эвер ийиз, ви ван вуч я, бахтавар? (алимдин фикир генани ачухдаказ акун паталди, чна ц1арара инверсияр тунва). Ик1 туш! Авун глаголдин мураддин форма ийиз гьарай-эвер гафуниз ваъ, анжах са дамах гафуниз талукь я (дамах ийиз; гьарай-эвер ийиз ваъ!). Бейтинин ц1ар ик1 дуьз я: Гьарай-эвер вуч я, ви ван, бахтавар? Гьарай-эвер келима ван гафунихъ галаз санал кьведхвер подлежащияр я, вуч я? – абуруз талукь сказуеми. Инал сказуеми подлежащийрин арада гьатнава. И ц1ар (муракаб жумла) кьве сая (простой) жумладикай ибарат я: 1) …гьарай-эвер вуч я (ина ви гаф ахъайнава); 2) ви ван…, бахтавар? (ина вуч я подлежащи ахъайнава, яъни жумлада поэтикадин уюнрикай сад тир гегьенш элипсис ава) бахтавар кьве подлежащидизни талукь тир обращени я. Са гафуналди (эгер ахъайнавай гафар кухтурт1а), ц1арц1ин мана ихьтинди я: Ви гьарай-эвер вуч я, ви ван вуч я, бахтавар?
Гьакайла, бейтинин эхиримжи ц1арар ик1 къвезва: Рахаз гьар са аваз, ийиз дамахар, Гьарай-эвер вуч я, ви ван, бахтавар?
 
ГЬАСАН араб, сущ шаирдин девирда яшамиш хьайи, лезгийрин машгьур алим алкьвадарви Гьасан эфенди. Эй, адалат, вели,  султан, Эй, играми Гьасан наиб… – Наиб Гьасаназ. …Аваздалди къведа нече мин инсан, - Мубарак хьуй лугьуз ваз, наиб Гьасан. – Алкьвадар Гьасан эфендидин ц1ийи к1валериз; Гьинава?

; Алимди инал мад ва мад кьве Гьасанан т1варар какадарзава. Эмина шиирар бахш авурбурук кьве Гьасан ква: сад мамрачви Гьасан эфенди, Хъутур-Куьредин наиб («Мубарак хьуй, стха ц1ийи к1валер ваз…», «Эй, адалат вели султан…» шиирар мамрачви Гьасаназ бахшайбур я), муькуьди алкьвадарви Гьасан (эвел Кьасумхуьрел Юсуф-хандин канцелярда, ахпани дуванханада мирзе хьайи, гуьгъуьнай 1865-1877 йисара Кьибле Табасарандин наиб хьайи Гьасан эфенди; «Ви рутба гьуьндуьр авурай…» шиир и Гьасаназ бахш я) .
Винидихъ гъизвай «Наиб Гьасаназ» (мамрачвидиз) бахшнавай шиирдин ц1арц1ени артухан запятояр тунва. Чи фикирдалди, ц1ар ик1 дуьз я: Эй, адалат вели, султан…Ина адалат гаф (адалатдин куьруь жуьре) прилагателни я. Ц1арц1ин манадин гъавурда ик1 акьун лазим я: Эй, адалатдин вели, султан…

ГЬЕНГЕР фарс, сущ къаст, ният. Пис касди заз кьуна фендер, Заз чидачир ихьтин гьенгер#. Икьван гагьди хьайи дердер рик1елай алат хьана хьи. – Алагуьзли севдуьгуьм яр. # 1980, 1995- йисарин ктабра гьенгер гафунин чкадал зендер, 1986- йисан ктабда сенгер эцигнава. Эхиримжи кьве дегишвал шиирдив кьазвач, вучиз лагьайт1а гьенгер (фарс ч1алай) «къаст», «ният» я, и манада а гаф вичин чкадал ала, зенд лагьайт1а, араб ч1алан гаф я, адахъ «чахмахдин къван», «кьуьнтуьн к1араб» мана ава, сенгер лагьайт1а лезги ч1ала фадлай авай фарс гаф я, адахъ «кьакьанарнавай чка» мана ава. Аквазва хьи, я зендер, я сенгер шиирдив кьазвач. И гафуникай кил гегьеншдиз: А.Гуьлмегьамедов Эминан шиирар к1елдайла // Самур, 1993, №3.

; Инал ва «Самур»-да чап авур вичин макъалада (журналдин нумра 3 ваъ, 5 я) алимди гъизвай «са шакни алачир» успатвилин де¬лилар, гьайиф хьи, шаклубур я. Гьам лезги ч1ала, гьам Эминан ч1алара авай зенд «чахмахдин къван», «кьуьнтуьн к1араб» манаяр авай араб гаф ваъ, пехлеви девирдин иран гаф я. Адахъни баян, къейд, веревирд, аян, шак, фикир, хиял… (толкование, объяснение, комментарий; догадка, предположение, мнение, мысль…) манаяр ава. Эминан шиирдин Пис касди заз кьуна фендер, Заз чидачир ихьтин зендер ц1арара «заз фендер кьур пис касди вал агакьарай зи гафарин гъавурда вун масак1а акьадайди, заз чидачир …» – хьтин мана ава.
Гьенг гафуниз лагьайт1а, манаяр гзаф ава: военни полк; макьам, гьава, музыкадин лишан (гамма); эсер, таъсир, къуват, гуж; пурч, кьвет1; хиял, ният, къаст (анжах и эхиримжи мана зенд гафунин манадиз мукьва я). Эминан шиирда Заз чидачир ихьтин зендер «зендер» гьам гафунин, гьам ц1арц1ин манадиз, гьам рифмадин тамамвилиз ва маналувилиз, гьам авазди кьат1уз тазвай маналу терефриз (ассоциацийриз) килигайт1а, вичин лайих чкадал ала. Фикир це: фендер-зендер-дердер… рифмада пудра тикрар жезвай дер-дер-дер сесерин севтини, вич дерт гафуниз мукьва тирви¬ляй, Эминан ц1арара кужумнаваз авай гуьгьуьлдин сефилвални гъамлувал к1елзавайдал гена керчекдиз, гена дериндиз агакьарзава.

ГЬУЬЖРЕ араб, куьгь, сущ. Сифтегьан умуми ва диндин чирвилер къачудай чка. Ви гьуьжредин рак акьална…– Алкьвадар гьажи Абдуллагь эфенди кьейила.

; + Гьуьжре гафуниз «сифтегьан умуми ва диндин чирвилер къачудай чка» (начальная школа) манадилай гъейри вичин асул-манани ава: гьуьжреяр к1елзавай аялар (сухтаяр) ацукьзавай классар.
Гекъиг: гьуьжрет мусурман динда йисар гьисабиз гат1унзавай вахт. (Гьижра араб – акъудун, масаниз куьчарун; Мегьаммед Пайгъамбар Меккедай Мединадиз/ Йасрибдиз акъудай вахт: 622-йисан 12 рабиа (1-24 сентябр)). Чи фикирдалди, и манада авай гьижра гафунихъ галаз винидихъ галай гьуьжре (гьуьжрет) гаф какахь тийидайвал, гьуьжре, гьуьжрет к1алубар гьисабдиз талукь гафунин манада ишлемиш тийин. 
ГЬУЬСЕЙН сущ шаирдин девирда машгьур пагьливандин т1вар. Пагьливанрик агъа Ч1лихъ Гьуьсейн квач, Ви пагьливанвилиз адан гаф авач. – Пагьливан Керим.

; Пагьливан Керимаз бахшнавай шиир Эминанди туш. Идакай гегьеншдиз килиг: Ф.Нагиев. Етим Эмин. Путь к Истине. Махачкала, 200. ч.276-288.

ДАГЪУСТАН сущ лезгияр, аварар, даргияр, яхулар санал яшамиш жезвай вилаят. Ихьтин шив жеч Дагъустанда. – Балк1андин тариф.

; + Алимди Дагъустан ойконимдиз гузвай баян къенин йикъанди я. Гьелбетда и Дагъустанда ада гьисабай халкьарилай алава яз (30-40-дав агакьна) мадни миллетар яшамиш жезва. Амма Етим Эминан девирда, гьатта Ст1ал Сулейманан девирдани Дагъустан анжах даргияр, яхулар, аварар ва мсб. яшамиш жезвай Дербендилай кеферпатан чилериз, дагълариз лугьудай.

ДАМАГЪ туьрк, сущ кеф, кефина авай гьал. *дамагъ чагъ хьун гл кефи гьал хъсан хьун, шад хьун. Вуна заз дугъри хабар це. А ви дамагъ чагъзамани. – Зи азиз. Ша, экъеч1, яр, вун утагъдиз, Цуькведивди дигай багъдиз Сир ахъайиз, дамагъ чагъдиз, Хелвет к1вале аваз к1ан я. – Акваз к1ан я. # дамагъ гафуникай гегьенш малуматар кил: А.Гуьлмегьамедов. Дамах яни, дамагъ. // Лезги газет, 1993, 31 авг.

; + Дамагъ туьрк гаф ваъ, араб гаф (думагъ) я. Кьветахан ибара дамагъ-чагъ (ам паярин арада дефис аваз кхьин лазим я!) араб думагъ (мефт, кьил)  ва туьрк чагъ [1) вахт, ч1ав; 2) хъсан кефи, пер, гуьгьуьл; 3) куьк, ац1ай, як1а-ч1арч1е авай] гафарикай тесниф хьанва. Дамагъ-чагъ хьун келимадин мана (семантика) лезги ч1ала кьве жуьреда гъавурда акьазва: 1. кефи къумбар хьун, гуьгьуьл шади-хуррам хьун, пер хкаж хьун…; 2. акьулбалугъвилин вахт алукьун, кьилиз акьул ягъдай яш алукьун, яъни «мефт чрадай вахт алукьун»…
Эгер лезги ч1ала чагъ кьилди ишлемишзават1а (1. вахт, ч1ав; 2. кьериз хъсан гуьгьуьл; чагъин акьулбалугъвал, жегьилвиляй жаванвилиз кам вегьин; чагъа таза аял, хурухъ галай аял), дамагъ кьилди ишлемишдач. И гаф анжах чагъ гафунихъ галаз санал мягькем ибара хьиз ишлемишда: дамагъ-чагъ (вахъ дамагъ-чагъвал хьуй; вун дамагъ-чагъ яни? – лугьуда, ви дамагъ чагъ яни?, ви дамагъ чагъзамани? – жуьреда ишлемишдач. Мумкин я, къвез-къвез и ибара, вичин семантикади истемишзавайвал, арадавай дефис квадарна, дамагъчагъ жуьредиз атун). Дамагъ-чагъ композит, А.Селимован фикирдалди, лезги ч1ала арадал атун мумкин я .
Винидихъ алимди гъизвай ц1арар квай шиирни (Зи азиз) Эминанди туширдан а ц1арарин синтаксисди шагьидвалзава: А ви дамагъ чагъзамани? (Эгер и гаф дамах тирт1а, ик1 кхьин дуьз жедай, амма инал дамагъ гаф алат1а, вун дамагъчагъзамани, вун дамагъчагъдиз амани? – хьана к1анда).

ДАЮС сущ экъуьгъунрикай сад. Амукьда вун элкъвез тежез намусдай, Кьадайди хьиз хва-стхади даюсдай. – Ватандай катзавайбуруз.

 ; + Даюс араб ч1алай атай гаф я; даййус идаз-адаз ашнаяр жагъурдай арачи (сводник). Лезги ч1ала адахъ ихьтин манаяр ава:  1) ч1уру крара арачи; 2) паб масадахъ галай итим; паб ч1уру рекье твазвай итим; «крчар алайди»; 3) ар-айиб течирди, намус авачирди.

ДИВАН фарс, сущ межлис. Малд иес хьана дириди, Авачиз шаръ, диван, наиб. – Наиб Гьасаназ.

; + Диван гафуниз ганвай баян гьахълуди ят1ани, тамамди туш. Диван 1) гьукуматдин межлис; собрание; парламент; 2) шиирралди туьк1уьрнавай яргъи эсер, поэма.
Инал гъизвай ц1арц1е гъалат1 яз дуван гафунин чкадал диван кхьенвайди акун лазим тир: Малд иес хьана дириди, Авачиз шарр дуван, наиб. Шарр гаф ина сущ ваъ прил я, гьавиляй запятойни герек жезвач; шарр дуван гьахъ дуван (шаррдин, яъни пачагьдин, гьукуматдин дуван; геж хьиз адал «шариатдин» манани алава хьун мумкин я).
 
ДИЛБЕР1 фарс, сущ гуьзелди, к1аниди. Вун паталди назлу дилбер, Зи сефил рик1 т1ар хьана хьи. – Назлу дилбер. Писвилер зи пара хьана, Вай-гьарай, дилбер, медед. – Дилбер-медед# #, # 1980, 1995-йисарин ктабра и гаф ч1ехи, амай йисарин ктабра гъвеч1и гьарфуналди кхьенва. Гъвеч1и гьарфуналди кхьин чаз дуьз аквазва. # # И шиир «Лезги газетда» (1998, 10 сент., ч.7) чапнава. Шиирдин кьил (Дилбер-медед) ва инал гъанвай гафар авай ц1ар масак1а кхьенва: Вай гьарай Дилбер-медед. Чи фикирдай, шиир дилбераз, к1анидаз, гуьзелдиз талукьарнавайди я, шаир вичин гуьзелдихъ элкъвена рахазва, гьак1 хьайила, шиир вири санлай ва инал кхьенвай гафарин мана чна гузвайвал дуьз жезва. Ва генани: газетдин чина шиирдин кьил Дилбер-медед яз кхьенва, шиирдин к1аник и ибарадин мана гудайла – Дилбер медед. Чи фикирдай, газетда ганвай ибарадин манани ц1арц1ив кьадайди хьанач: Дилбер медед – Аллагьдиз карагун я (?!).
ДИЛБЕР2 фарс, шиир, прил 1) рик1 аладардай, рик1из сабур гъидай. Эй, зи гуьзел дилбер# ханум! – Эй, зи гуьзел.

; Дилбер (дилбар) прил /сущ ширин мез, ширин сес авайди (и манадалди ам дилавар /дилвар гафуниз мукьва я), ширин ихтилат гвайди, рик1 аладардай ихтилатар ийидайди. Белки, ихьтин тешпигьар к1ани ярдиз лугьудайвиляй дилбер гафуни «к1аниди, гуьзелвилелди рик1 ц1урурдайди», «рик1яй-рик1из ширин ихтилатар ийидайди» –  манаярни кьабулна. Дилбер гафунин «ширин мез, сес авайди» – мана къумукь ч1алани хвенва .
Эминан шиирра гьалтзавай назани, дилбер, алагуьз, къарагуьз ва маса тешпигьар вири гъвеч1и гьарфунилай кхьин лазим я (Эмина ишлемишзавай гекъигунрикайни тешпигьрикай кил.: Ф.Нагиев. Етим Эмин. Путь к истине. С.148-162; Ф.Нагъиев. Гьайиф тушни эцигиз вун гъилерал (Эминан шииратда дишегьлийрин къаматар) //Самур № 2, 2003, ч. 84-91 ва гъилевай ктабда).
Анжах Дилбер-Медед ч1ехи гьарфунилай арада дефис аваз (кьве пайни са т1варц1из талукь тирвиляй) кхьена к1анда. Идахъни вичин себебар ава. Писвилер зи пара хьана, Вай-гьарай, дилбер, медед – ц1ар ик1 дуьз я: Зак гунагьар пара хьана, Вай-гьарай, я Дилбер-Медед. «Словардин» кирамди лугьузвайвал, «шиир дилбераз, к1анидаз, гуьзелдиз талукьарнавайди» туш, «шаир вичин гуьзелдихъ» элкъвенани рахазвач, «гьак1 хьайила, шиир вири санлай ва инал кхьенвай гафарин мана» алимди гузвайвал дуьз жезвач. Эминан илагьийрикай тир и шиир Сад-Аллагьдихъ элкъвена ийизвай шаирдин карагунар, ялвар я. Анжах газетда ганвай шиирдихъ акалнавай Дилбер-Медед гафунин баяндал алимди гъизвай шакуниз бине ава: Дилбер-Медед «Аллагьдиз карагун» туш, ам Аллагьдин т1варарикай сад я – «ширин сес авай Медед (Куьмекчи)»; «ширин келимадалди куьмекзавайди, къутармишзавайди, дарманзавайди.

ДИШЕГЬЛИ итимдиз акси  жинсинин инсан…

; + Дишегьли «итимдиз акси  жинсинин инсан» ваъ, эркекдиз къарши тир жинсинин, итимдилай вичин бедендин ва руьгьдин т1ебиат тафаватлу тир инсан лагьайт1а жеда.

ДУСТ  туьрк, сущ 1) гьуьрмет ийизвай чими алакъаяр авай кас; 2) сад садахъ галаз элкъвена рахадайла ишлемишдай гаф; 3) к1аниди.

; + Дуст туьрк ваъ, фарс гаф я. Лезги ч1ала жуван к1анидаз, ярдиз, ашнадиз, адахлидиз дуст (анжах подруга манада!) лагьайт1ани, эркек дустуниз к1аниди лугьун кутугнавач.

ДУЬРТ  туьрк, числ кьуд. Тегьер адан дуьрт гуьл# хьун я, к1валерни я са аламат…Чи уьлкведа мад хьайид туш и жуьредин са аламат. – Кьеп1ир Алидин к1валерин тариф # Инал и гаф хьун ва ам вилик квай гафунихъ галаз кьилди кхьин дуьз туш. Чи фикирдай, ам туьрк ч1алан доьрдгуьллели «кьуд минарадинди, кьуд минара авай» гафунин са пай я. Эминан ч1ала ам дуьрдгуьллел, дуьрдгуьлле, дуьрдгуьллуьл яз ишлемишунни мумкин тир. И вариант гьам шиирдин умуми манадив, гьамни ц1арц1ин манадив кьазва. И гаф квай ц1ар «туьк1уьр» хъувурт1а, ик1 кхьиз жедай: Тегьер адан дуьртгуьллуьл я, к1валерни я са аламат.

; Алимди дуьрт гуьл гафуникай ийизвай веревирдер к1вачик чил квачирбур я. Лезги ч1ала ишлемишзавай гьар са гафунихъ вичин къилих-хесет, ери-бине, ранг-тав, дад-т1ям ава. Амма и вири терефар лезги халкьдин милли къанажагъдиз, милли кьат1унриз аксибур  ваъ, гена абурухъ галаз сигъ алакъада авайди садрани рик1елай ракъурна к1андач. Тахьайт1а гьамиша чи к1вач къванцихъ, мез ц1арц1ихъ галукьда. Лезги к1валера (гьамни Эминан девирда) кьуд минара яшайишда чарасузвал авай зат1 тушир (минараяр адет яз миск1инрихъ, къелейрихъ, манаррихъ жеда). Алидин к1валерин план тамамдаказ Эминан шиирда ава: к1валерин кьет1енвал «дуьрт гуьл хьун я»,  чи уьлкведа тахьай «жуьредин…драмат», «жемятарин юкьва ава», «мягькемвилиз …Хейбер» я, «юкь гьаят яз, къапу сад я, гьар са пата айван ава, т1унни дирек, тахта кесек, ч1уьл ч1угунвай чукьван ава», «са нур я хуьруьн къене Зулжалалди къилмиш авур», «цларин къван…и тегьерда дуьзмиш авур», «гьар са тереф – айна-шуьше, гьар са тегьер язмиш авур».
Гьа ик1, Алидин к1валер «юкь гьаят яз, къапу сад я, гьар са пата айван» авайбур тирвили шиирдин умуми манадиз талукь яз ихьтин фикирдиз къуват гузва: «дуьрт гуьл» инал шуьшебенд тунвай кьуд айван, кьуд сересир (Эминан шиирда гуьл айван гафунин синоним ваъ, суьрегьи нехишар ат1анвай чахчахриз – сересирдиз – шаирди гъизвай тешпигь, гекъигун я). Мумкин я, эгер ибара «дуьрт гул» ят1а, абур чпе нехиш (гуьл) ат1анвай кьуд дестег хьунни (гьар са айванда кьуд-кьуд дестек). Амма чун садлагьай фикирдин терефдар я, вучиз лагьайт1а кьуд айванар галай к1валер кьериз гьалтзавай зат1 я. Алимди дугъриданни «туьк1уьр» хъувур ц1ар (кавычкаяр адан вичинбур я) 1995- йисан ктабда авайвал дуьз я: Тегьер адан дуьрт гуьл хьун я, к1валерни я са аламат.
Инал къейд вун лазим я, Гъ.Садыкъиди А.Агъаларован гъилин хат1арин ктабдай къачуна 1995-йисан ктабда сифте яз гузвай и шиирдин бейтерин эхиримжи гьар ц1арц1е рифмадилай гуьгъуьниз тикрар жезвай рефрен синтаксисдин, манадин жигьетдай я ц1арц1ин, я санлай шиирдин манадив кьазвач. Хьана хьи рефрендик пехилвилин, гьайифдин (гьайиф, ик1 хьана к1андачир), наразивилин тавар ква: Мубарак хьуй, дуст Али, ваз ажайиб к1валер хьана хьи. Тарифдин шиирда ихьтин гафар Эмина бажагьат ишлемишдай. Чи фикирдалди, хьана хьи гафарин чкадал гьейранвал, кьарувал, тариф, шадвал, мубарак авун къалурзавай хьаначни! герек я: Мубарак хьуй, дуст Али, ваз ажайиб к1валер хьаначни!

ЗАЕ/ ЗАЯ араб ~ * зае [зай]: хьун; гл кур хьун, ч1ур хьун. Зае хьана жегьил уьмуьр ви бада… – К1ани яр; Ик1 бес чи акьул лап зай жезава. – Пагь чи уьмуьрар.
ЗАЙИ/ ЗАЙ араб ~ * зайи [зая]: ун - авун гл тахьай гьалдиз гъун, гьич авун, ч1урун: Эй, Етим Эмин, Зайи уна дин, бес вун дуьньядин Квехъ гелкъвезава? – Пагь, чи уьмуьрар. зайи хьун гл пуч хьун, тахьай гьалдиз атун. Такьат квахьай бейчара яз, захъ амайди я зайи хьун. – Гьаким. # 1980, 1995- йисарин ктабра зая ун кхьенва.

; + Зае, зая, зай, зайи – вири зайа гафунин дегишарнавай жуьреяр я. И кардин себебни зайа гафунин бинедин араб орфография урус орфографиядин таъсирдик акатун я. Зайавуна гаф пай авурла зай авуна ва зая-(в)уна жуьреяр арадал къвезва. Кхьинра зая, зая авуна, заявуна, заяуна кхьена к1анда (зай авуна, зайа-вуна, зайа, зае, зай… – ваъ). Винидихъ алимди гъизвай Эминан ц1арарни ик1 я: Зая хьана жегьил уьмуьр ви бада…; Ик1 бес чи акьул зая жезава; Эй, Етим Эмин, Заявуна дин, Бес вун дуьнйадин Куьхъ гелкъвезава? Прилагателни хьиз зайи жуьрени бакариз (ишлемишиз) жеда.

ЗАР фарс, сущ 1) къизилдикай ат1анвай пул. Гуьзел, за ви тариф ийин, Вун къизилдин зар я, гуьзел. – Гуьзел, за ви тариф ийин. 2) къизил. Гьуьруь-пери, я вун тават; Лайих я ваз зардин халат… – Ярдиз. Зардин камар кутугда вал. – Вун хвашгелди, сафагелди. 3) къизилверекьдин чар. Суна, за ваз суьгьбет ийин: Къенфетдаллай зар я суна. – Суна за ваз суьгьбет ийин. 4) къизилдин ранг алай: Магьидин регъ алаз мет1ел Зардин кифер хразава. – Эй, зи гуьзел дилбер. 5) инал: къизилдин партал. На алук1на харани зар… –Вун авачир женнетни к1андач. Хара, диба, алук1на зар…– Ялгъуз. 6) инал: къизилдин парча. Ярди ат1лас, зар храда…– Ханум. *зар-зиба фарс, сущ зар квай, гуьрчег парчадин партал. За ваз лагьай тегьердин зар-зиба гъваш. – Къавумдиз. Вун жагъайдаз гьич ви къадир чизавач. Зар-зибада гьамиша вун хуьзавач. – Туьквезбан.

; + Садлагьай баяндал ихьтин алавани хъийиз жеда: къизилдин зар къизилдин гъаларикай храй (мес., золотой бисер); къизилдин йад гайи (позолоченный).

ЗЕНД фарс, сущ гунагь. Квез хуп1 икьван дердер ава, Фитне ийиз зендер ава. – Фитнекар къарийриз. # Зенд гафуникай гегьенш малуматар кил: А.Гуьлмегьамедов Эминан шиирар к1елдайла //Самур, 1993, №3 (№ 5. – Ф.Н.).

; Зенд пехл, сущ баян, къейд, веревирд, аян, шак, фикир, хиял… (алимди лугьузвайвал, «чахмахдин къван», «кьуьнтуьн к1араб», «гунагь» ваъ). Кил: винидихъ ГЬЕНГ гафуниз баянар. 

ЗЕРБАФ фарс, сущ къизил кваз хранвай парча. Хуьда за вун дере, зербаф, дибада…– К1ани яр.

; + Зербаф ваъ, зарбаф кхьин дуьз я. Зарбаф кьве гафуникай ибарат хьанва: зар [къизил] ва баф/бафа/бафта [1. храй (тканый, плетеный, вязаный; заплетенный, переплетенный); 2. памбаг парчадин са жинс; 3. лент; 4. парча; 5. анат. хамунин пай, к1ус].

ЗИБА кил: ЗАР.

; Зиба сущ кьилди ишлемишдай гаф ят1а, ам зар прил гафунихъ галаз арада дефис авачиз кхьин лазим я (зар-партал, къизил-партал кхьидач, зар партал /зардин партал, къизил партал /къизилдин партал кхьида). Эгер зар-зиба, «Словарда» баян гузвайвал, «зар квай, гуьрчег парчадин партал»  ят1а, зар зиба кхьин лазим я. Зар-зиба дефисдилай кхьини зиба партал ваъ, маса зат1 тирди къалурзава (месела, къизилдин йад ганвай туп1алар, зунжурар ва маса куьлуь-шуьлуьяр…). И гафунин халис мана гафарганрай чаз жагъанач.

ЗИБИЮЛЛАГЬ сущ шаирдин дустарикай садан т1вар. Дустунин исми мубарак, Зибиюллагь я зи. – Чуьхвер.

; + Эминан девирдин графикада (аджамда ю гьарф авачир) Зибийуллагь дуьз я. Им шаирдин адетдин дустарикай садан т1вар туш («Словарда», гьайиф хьи, а ксарихъ галаз Эминан гьакъикъатда вуч алакъаяр, рафтар авайт1а, гьаниз фикир тагана, шиирра т1вар кьур кьван вирибуркай шаирдин дустар ийиз гьерекатзава); Зибийуллагь Эминан муаллим хьайи Ярагъ гьажи Исмаил эфендидин, муьршид ва шейх Мегьемед эфендидин хцин (1810-1893 гуьгъ.), тахаллус тир. 17-19 йисарин яшдаваз Эмина 1855-1857-йисара Ярагъдал гьажи Исмаил эфендидин гъилик к1елнай, гуьгъуьнай шаирди адан гъилик ирид хуьруьн къазивилени к1валахнай (гьажи Исмаил эфенди Куьредин дуванханада шариатдин рекьяй ч1ехи къази тир). Гьелбетда, абурун арада хцинни бубадин арада хьтин гьуьрмет авай, девирдин савадлу ксар тир абурун арада еке дуствални хьанай.

ЗИКИР араб, сущ дуьа, тариф, * зикир авун гл дуьа авун, тариф авун. Ви т1вар зикир ийиз, амай гафар вири куьтягь хьана. – Мубарак Исмаил.

; + Зикир Аллагь ва я са вуж ят1ани рик1ел хкун, са никай ят1ани дат1ана хиялар авун, Аллагьдиз ва я са низ ят1ани адан т1вар гзаф гъилера тикрариз баркаллаяр гъун; кьенвайди ва я чан аламайди рик1ел хкун паталди адан т1вар эзбериз гьуьрсуьна (экстазда) гьатун.

ЗИЛФЕР сущ 1) дишегьлидин ч1арар. Ви зилфериз авайди туш гьич къимет, Аман, кумир вуна зи чан, Серминаз. – Серминазахъ галаз суьгьбет. 2) ц1велин ч1арар. Хъуькъверив зилфер гутуна, Зи ярдиз килиг, севдуьгуьм. – Вун хвашгелди, сафагелди.

; + Зилфер бурма ч1арар, бурмаяр (завитушки, локоны). Ц1велерин ч1арариз лезгийри ц1велер лугьуда, ц1велин ч1арар ваъ. Эминан ц1арни Вун хвашгелди, сафагелди ваъ, Вун хвашкалди, сафагялди я (рифмади истемишзавайвал: гялди-валди).

ЗИЯРАТ араб, сущ. инал: сад садаз акун патал гуьруьшдиз фин. Дуст дустунин зияратдиз Агакьайла, нури гуьзуьм, Дустуниз дустун къапудал Мегер, бес дап1ар жедани? – Гъазанфераз.

; + Зиярат 1) пак чкайриз сажда авун паталди фин, илифун; 2) кьакьан слог: мугьмандиз, гуьруьшдиз фин. Къазанфаран т1вар кил.: ; + ГЪАЗАНФЕР.

ЗУЛЖАЛАЛ араб, сущ. Аллагьдин т1варарикай сад.

; + Зулжалал Аллагьдин т1варарикай сад: Зурбади; Зурба ва Гужлу Халикь; Зурба Берекатдин ва Регьимдин Иеси.

ИРАЗИ фарс, прил рази. И ч1ал лагьай Етим Къази, Гуьгьуьл хамир, ая рази, Яха дуьгме – зар ирази, - Акун гьайбат я, Гуьлселем. – Гуьлселем.

; Ихьтин гаф (ирази) я лезги ч1ала, я Эминан шиирра авач. Садлагьайди, т1вар кьунвай шиирда авайди ирази ваъ ширази я (кил.: 1995-й. ктаб, 86 ч.), кьведлагьайди, шиир Эминанди ваъ, Меликанди я (кил.: Ф.Нагъиев. 2002: 177).

ИРАН сущ Азербайджандин, Турциядин патав гвай уьлквейрикай садан т1вар. Фич ам тухвайдан вагьтедай Мегер Иран Туьренни гьич. – Вирт квахьайдаз.

; Лезгидалди Азербажан, Туьркия, Иран-Туран кхьин дуьз я, Азербайджан, Турция, Туьрен ваъ. Эминан шиирдин ц1арарни дуьз ганвач, шиир муьжуьд гьижадинди туш, 16 гьижадинди я: Ам вични са ширин зат1 я, фич ам тухвайдан вагьтедай, Валлагь, Иран-Туранни фич, кесиб, ви вай-гьал хьана хьи (кил.: 1995-й. 114-115 ч.).

КАБАГЪ туьрк, сущ вилик пад. Кил АЧУХ.

; + Аквадай гьалда, инал гъалат1 яз къабагъдин чкадал кабагъ кхьенва. Къабагъ 1) са касдин ва я са зат1унин вилик пад, вилик патан акунар (фасад); 2) кьериз чин, суфат; къабагъда акъвазун чин чина акъвазун. Ачух къабагъ ачух чин.

КУЬРЕ сущ Самур вац1ун чапла патан лезгияр яшамиш жезвай чилер.

; + Гилан Мегьарамдхуьруьн ва Кьасумхуьруьн районрин чилер.

КЪАЗАБ сущ парталда твазвай парчадин к1ус.

; Парталда твазвай кьац1, ат1ун (разрез, декольте); итимрин перемдин (месела, валчагъдин, пенжек1дин, палтудин) кьулухъ патан ценцяй ат1узвай кьац1).

КЪАЛУН гл 1) вилериз аквадайвал авун. Етим Эминаз-мубталадиз Ви сад тирвилин нур къала# дуьз…– Нефсиниз. Жагъич жал рехъ рик1 кьве падна къалудай. – К1андач рекьиз гафар амаз лугьудай. Виниз ая, тамам къала гардан, алагуьзли. – Алагуьзлидиз. 2) лугьун. Низ амукьна и дуьнья, бес, заз къала? – Дуьнья, гьей! Зи меслягьат к1анибуруз за меслягьат къалузава. – Дуст Ягьиядиз. # 1995-йисан ктабда и гафунин чкадал къалура ганва. Ихьтин туьк1уьр хъувун, чи фикирдай, Эминан гьакъикъатдив кьадайди хьанвач.

; И къейдер аламатдинбур я. Инал «Эминан гьакъикъат» гафуник «Словардин» кирамди гьихьтин мана кутазват1а, кьил акъудун четин я. Эгер и гафарин мана «Етим Эминан шиииррин керчеквал, гьакъикъат» ят1а, им са кар я. Эгер «Эминан гьакъикъат» ада вичин и т1вар алаз гьазурнавай «Словардиз» лугьузват1а, – им маса месэла я. Ик1 яз хьайила «Эминан гьакъикъат. Ч1алан словарь» дугъриданни Эминан гьакъикъатдив кьадайди хьанвач. Кирамдиз вичи цитироватзавай ц1арара гьатнавай ч1урувилер аквазвач, амма 1995-йисан ктабда хъувунвай са бязи дуьз туьк1уьрунар критика ийизва. Винидихъ к1уьд гьижа аваз гъизвай ц1ар гьакъикъатда ц1усад гьижадинди я: Ребби, Етим Эминаз – мубталадиз, Ви садвилин нур къалура вуна дуьз; [Ребби, Етим Эминаз, мубталадиз, Ви садвилин нур къалура вуна дуьз (1995: 157)]. Маса шиирдин ц1арни ик1 я: Ви меслягьат дак1анбуруз за несигьат къалузава. 

КЪАМАШ сущ гъам, туькьуьл фикирар. Етим Эмин гадра ви къамаш, хифет… – Алкьвадар Гьасан эфендидин ц1ийи к1валериз. # Аквадай гьаларай, къамаш гаф шаирди вичи туьк1уьрайди я. Адан бинеда кьве гаф ава: туьрк ч1алан гам, гамашыг.

; Чна винидихъ лагьайвал, шиир Алкьвадар Гьасаназ ваъ, Мамрач Гьасаназ бахшнавайди я. Къамаш гафуникай ийизвай къейдер гьакъикъатдив кьадайбур жезвач. Чи фикирдай, къамаш гаф Эмина туьк1уьрайди туш, аквадайвал, ам гъилин хат1арай шиир ктабдиз акъуддайла гьатнавай гъалат1 я. Чна хиялзавайвал, ам къамни (гъамни) гаф я.

КЪИМИШ ~: * къимиш авун гл к1ан хьун. Хурудал ви хьана битмиш Анар хьтин са кьве емиш, Масадаз гуз мийир къимиш. – К1ан я. къимиш атун гл са вуч ят1ани кьилиз акъудиз, ийиз алакьун. Ви рекье чан кьаз Къимиш къведа заз. – Ярдин тариф.

; Къимиш авун, къимиш атун гьайиф татун, мискьивал тавун, са кар ийиз к1ан хьунин гьисс рик1из атун. «К1ан я» шиирдай алимди гъизвай ц1ар дуьз туширди, и шиир вич Эминан шииратдин културдив кьан тийизвайди 1980 (91 ч.) ва 1995 (78 ч.) йисарин ктабра авай текстер чеб чпив гекъигайла керчекдаказ аквазва. Чи фикирдалди, и шиир Эминан саягъда авунвай са нин ят1ани теснифар я. Амма и шиирдин кьведлагьай пай (адак гзаф рехнеяр акатнават1ани) гьакъикъи Эминанди я. Чи манидарри лугьузвай «Гуьлли» ч1урнавай и шиир я. (Кил.: Ф.Нагъиев. 2002: 261-264)

КЪУДРАТДИН прил, инал: гзаф гьейранардай. Рехъди винел фидайла зун, Са къудратдин кар акуна: Гьуьруьни гьилмандиз ухшар Лап тенг, барабар акуна. – Гьуьруьдиз ухшар акуна. Кьве вил булах хьиз аквада, Къудратдин кар хьиз аквада: Вун авай гьар са чкада Чинар къамат я, Гуьлселем. – Гуьлселем. # Шиирдин и ц1арар 1995- йисуз акъатай ктабда масак1а ганва: Кьве вил булах хьиз аквада, Билбил хьана мез рахада. Вич авай гьар са чкада, Шумал къамат я Гуьлселем. Гьелбетда, и кьвед лагьай вариант виликандалай формадал гьалтайла ц1алц1амни я, фикирдиз деринни. Генани хъсан жедай Шумал гафунин вилик запятой квачирт1а.

; Алимди «Гуьлселем» шиирдикай ва ам 1995-йисан вариантда туьхк1уьрунрикай ийизвай веревирдер дуьзбур я. Амма, гьайиф хьи, «Гуьлселем» шиир Эминанди ваъ, Меликанди я (и кар шиирдин к1алубди, Эминан шииратдин истемишунрив такьазвай бязи терефри хъсандаказ субутзава).
Араб гаф тир къудрат, къудратдин Эминан шиирра авач. Чи фикирдалди, къудрат гаф Эминан шиирда хатадай гьатнавай, чарадан мецин гаф я. Ик1 тирди гьам шиирдин, гьам бейтинин, гьам ц1арц1ин манадай чир жезва. Эвел 1948-йисан ктабдиз акъатай и шиир Эминан саки вири ктабра «Гьуьруьдиз ухшар акуна» т1вар алаз ва «Са (заз) къудратдин кар акуна» ц1ар аваз гьатна. 1960-йисан ктабда и шиир кьве гъилера ганва: «Къудратдин кар» (137 ч.), «Гьуьруьдиз ухшар акуна» (160 ч.). Вири вариантра сифте бейтинин рифма ханва: Рехъди винел фидайла зун, Са къудратдин кар акуна. Гьуьруьни гьилмандиз ухшар, Лап тенг барабар акуна. Анжах 1998-йисан ктабда сифтегьан ц1ар дегишнава (Рехъди винел фирла рушар) ва рифма хканва. Чи фикирдалди, и туьхк1уьрун кутугайди хьанва. Амма бейтина «къудратдин кар» гафни ама, са бязи гъалат1арни. Заз чиз, Эминан бейт ик1 туьхк1уьрун лазим я: Рехъди винел фирла рушар, Заз са бахтавар акуна. Гьуьруьдиз, гьилмандиз ухшар, Лап тенг барабар акуна. Къудрат – къуват, къуватлувал, гуж, гужлувал (энергия, сила, мощь, могущество) лагьай ч1ал я. Гьавиляй гуьзел руш акур шаирди «аламатдин, ажайиб, гьейран кар акуна» лугьун мумкин тир, «къуватлу, гужлу, къудратдин кар акуна» – бажагьат. «Эмин назик шаир я», – лугьуз тагькимарзавай ва Эминан яратмишунрикай «Практическая текстология» кхьена гьазурнавай касдиз ихтилат физвай шиирда и гафунин векъивал ва ана гьатнавай са жерге гъалат1ар гена ачухдаказ акун лазим тир.

КЪУНШИ туьрк, сущ сад-садан патав гвай к1валера яшамиш жезвайди.

; + Къунши неинки са к1валерин мукьвавал авай касдиз, зат1униз ва мсб. лугьуда… Бязи алимри лугьузвайвал, къунши лезги ч1алаз туьрк ч1алай атай (коншу, комшу) гаф я. Амма къунши (къуьнши) гафуниз, къуьн гафунихъ галаз адан алакъа авани-авачни, фикир гунни лазим я: къуни-къунши (къуьни-къуьнши).

КЪУШМА туьрк, сущ сад лагьай ц1ар пуд лагьайдахъ галаз, кьвед лагьайди кьуд лагьайдахъ галаз рифмада авай, гьар са ц1арц1е 8 слог авай шиир.

; Къушма шииррин к1алубрин жуьрейрикай сад. Сифте бейтина садлагьай ц1ар пудлагьайдахъ галаз, кьведлагьайди кьудлагьайдахъ галаз рифмада авай, гуьгъуьнин бейтера сад-, кьвед- ва пудлагьай ц1арар са рифмада, кьудлагьай ц1ар шиирдин вири бейтерин кьудлагьай ц1арарихъ галаз рифмада авай, ва гьар са ц1арц1ени 11 гьижа авай шиир. Алимди лугьузвай «8 слог» авай шиирдиз герайлы к1алубдин шиир лугьуда.


ЛАЙИКЬ/ЛАЙИХ прил са вуж, вуч ят1анинив, квев ят1ани кьадай. Етим Эмин яни садикь, Дережадиз тир ви лайикь, Т1варни асулдиз мут1абикь, Вични са абукевсер я. – Дуст Абумуслимаз. Лайих я ваз зардин халат…– Ярдиз.

; + Инал лайикь шаирди вичи гужуналди к1алуб ч1урнавай лайих гаф тирди къейд авун кутугнава. Гафунин к1алуб дегишун рифмади истемишзавай: садикь – лайикь (лайих) – мут1абикь…

ЛАЛИ сущ лал, якъут, жавагьир. Лали агьмердилай ам багьа я, – къимет авач.– Чуьхвер. Якъут агьмар дуьзмишна вун туьк1уьрна, Лали эсфир ви лампа хьиз куьк1уьрна.– Къизил цам.

; И гаф кхьинин са шумуд жуьре гьалтзава: лал, лаал, лали, лаали, лаъли, лаълиъ, луьълуьъ…
Чи фикирдалди, лаал (сущ), лаали (прил) кхьин дуьз я. Лаал яру рангунин рубин, якъут (красный рубин, яхонт), лаали яру рубиндин рангадин, лаали-гегьвер яру гевгьер (красный жемчуг), лаали-агьмер (красный яхонт).
 
ЛУЬЪЛУЬЪУЬ сущ багьа къаш, бриллиант. Абурун гьар садан агьмер хьана хьи. – Кьеп1ир Алидин к1валерин тариф.

; Луьълуьъуь (ам лугьудайла туьд хъиткьинзава!) лаали гафунин «гьеле лезги мецин ранда галукь тавунвай» са жуьре я. Алимди тамамдаказ тагъанвай шиирдин ц1ар Абурун гьар садан къимет луьълуьъуь-агьмер хьана хьи ик1 кхьин лазим я: Абурун гьар садан къимет лаали-агьмер хьаначни!

МАЛЛАМЕТБЕГ сущ хас т1вар. Малламетбег ваз Аллагьди рагьметар гуй…– Гьинава?

; И кас 1877- йисан бунтара Кеферпатан Табасарандин жемятдин кьиле акъвазай малла Умалат-бег я.

МАНСУР сущ гъалунин к1ват1. Мансур квахьайд хуьруьн са кьил хьайила…– Цилингар.

; Мансур 1) тупуч1дал алчуд жезвай гъалунин к1ват1; 2) гьа гъал вичел алчудзавай ч1ехи ват ва я къаргъу хьтин зат1. [Алава малумат: гъалунин элкъвей к1ват1униз киткин лугьуда. Сарикай (сардикай) къечей гъалар, ва я куьпдикай хкудна кьурурай гъалар мансуррал алчудна, ва я киткинар кьуна хуьда. Сарикай ч1ун-ч1ун вер гуз гъалар авуниз гъалар къечин лугьуда]. 
 «Цилингар» Меликан шиир я, Эминан шиир туш.

МАХ сущ къундармайрикай ибарат тир халкьдин сивин эсер.

; Мах къундармайрикай ибарат тир эсер туш. Чи литературадин критикада къундарма гаф фад-фад гьалтзава. И гаф ишлемишзавай тегьеррай малум жезвайвал, гзафбуруз адан гьакъикъи мана чизвач. Абуру къундармаяр (векъи жуьре) кутугунрихъ (хъуьтуьл жуьре) галаз какадарзава. Къундарма ч1ехи тапаруниз лугьуда, адан манадик акьалт1ай пис тегьер, сеперрин тав ква. Мах кутугунрикай, рик1евай мурадрикайни хиялрикай ибарат тир фагьум-фикирдин бегьер, мецин (гьатта кхьинринни) яратмишун, эсер я.

  МАЪЮС сущ, инал: четин гьал. Амукьда вун элкъвез тежез намусдай, Кьадайди хьиз хва-стхади даюсдай. Экъеч1 тежез сак1ани а маъюсдай, А ч1авуз гъурбатдин зегьер хъвада, дуст. – Ватандай катзавайбуруз.

; Маъюс/маъйус араб 1) прил сефил, перишан, зарул; 2) сущ сефилди, перишанди, зарулди.

МЕГЬИТ араб, сущ кьеб. *мегьит зегьер (гафба-гаф: зегьердин кьеб, зегьер авай кьеб). Куьч туькьуьл уьмуьр. Аман Аллагь шад хьана чун, Мегьит зегьер жезава…– Гьинава?

; Гьар са гаф «илимлувилелди» ахтармишна к1андай чкадал, Эминан шииратдив «илимлудаказ эгеч1униз» эвер гузвай алимди Эминан ч1ала авачир айру гафар гужуналди гъиз, абуруз вичин «Словарда» прописка вучиз гузват1а, кьил акъатзавач.
Мегьит я лезги ч1ала, я Эминан ч1ала авай гаф туш. Алимди гузвай баянар (мегьит зегьер) хъуьтуьлдаказ лагьайт1а, бинесуз кутугунар я (инал къундарма гаф кутугнавай, амма…). Садлагьайди, Эминан ц1ар 8 гьижадинди ваъ, 16 гьижадинди я. Кьведлагьайди, келима мегьит зегьер ваъ мегьтизагьир я. (Мегьди-Загьир  т1варц1елай: Мегьди мусурманрин динда дуьнедин эхир жезвайдакай хабар гваз къведай имам; Загьир вири крар вилик амаз аквадайди). Фагьумна за: дуьнйадин гьал мегьтизагьир жезава хьи; мегьтизагьир хьун гл дуьнедин эхир хьун.

МЕГЬТИБЕГ сущ Эминан чир-хчиррикай садан т1вар. Мегьти-беган эрч1и мет1яй Къара гуьлле фена хьи. – Гьинава?

; Мегьти-бег 1877- йисан бунтара къайтагъвийрин кьиле акъвазай усми я. Винидихъ гъанвай ц1арц1е са гьижа кими я (8+7). Шиир, винидихъ лагьайвал, 16 гьижадинди я. Ц1арни ик1 я: Мегьти-беган эрч1и мет1е къарагуьлле къекъвена хьи.

МЕДДЕГЬ араб, сущ  тариф. * меддегь ад сущ халис тарифдин т1вар. Гуьрчегвилиз авач кьадар, Асул меддегь ад я, гуьзел. – Зи рик1икай хьуй ваз хабар.

; Меддегь шиирда гьатнавай гъалат1 хьун мумкин я. Чи фикирдай, шиирдин ц1арц1ин мана ва аваз ик1 гена хъсан везинда ава: Гуьрчегвилиз авач кьадар, Асул мяден йад я, гуьзел.

МЕДЕД инал гъавурда * медедда акьун гл гъавурда акьун. Зи медедда касни кьадач. Зун мягьтел, серсер я, Зуьгьре. – Суна за ваз лугьун са ч1ал. Кил МИНДАД.

; Инал кьве гаф – медед ва миндад какадарзава. Медед куьмек; миндад рик1ин сир, рик1ин т1ал, лугьуз тежер дерт… Миндадда акьун рик1икай хабар кьун, дердинин ва я дердидин гъавурда акьун.
Шиирда гьатнавай зуьгьредин хсуси т1вар ягъалмишвал я. Ц1ар ик1 я: Зи миндадда касни кьадач. Зун мягьтел, серсер я, суна. Эминан ктабра (1995-й.) и жуьредин пуд шиир ава: «Суна за ваз лугьун са ч1ал» (65 ч.), «Гуьзел, за ви тариф ийин» (76 ч.), «Суна, за ваз суьгьбет ийин» (80 ч.). И шиирар идеядалди, манадалди чеб-чпиз мукьва я.

МИСКИ /МУЬШКИ араб, сущ са бязи гьайванрин  ц1умаруфрай акъудзавай ва цуькверикай хкудзавай хъсан ни къведай шей. Миски# энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я. – Алкьвадар Гьасан эфендидин ц1ийи к1валериз. # 1) 1980, 1988, 1995- йисарин ктабра муьшки кхьенва. 2) # И гафуникай кил гегьеншдиз: А.Гуьлмегьамедов. Эминан шиирар к1елдайла // Самур, 1993, № 3 (№ 5. – Ф.Н.)

; И гафуникай гегьеншдиз кил Ф.Нагъиев. Критикадин бумеранг / Самур № 1, 2004. А.Гуьлмегьамедова вичин макъалада (Самур, № 5. 1993) миски анбар ва я муьшки анбер кхьин инкарзава. Алимдин фикирдалди, «Алкьвадар Гьасан эфендидин ц1ийи к1валериз» (Алкьвадар Гьасан эфендидин ваъ, Мамрач Гьасан эфендидин. – Ф.Н.) бахшнавай шиирдин ц1ар Миски, энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я – кхьена к1анда ва ик1 кхье-найт1ани жедай: Миски-энбер-рейгьан хуп1 ярашугъ я.
Муьшкуь къадим грек (москос), латин (мускус), санскрит (мушкас), иран (мушк) ч1алара авай гаф я. Муьшк фарс ч1алалди ондатра, бобёр лагьай ч1ални я (белки, Муьшкуьр т1варни а манадихъ галаз алакъа я). Муьшк Юкь¬ван Азиядин крчар алачир жейрандин (Сибирдин кабаргадин, ондатрадин, бо¬бёрдин) анжах эркеквилин ц1умаруфрикай хкудзавай атир. Муьшк – сушест¬вителни, муьшкуь (муьшки) прилагателни я. Манадалди чеб чпиз мукьва тирви¬ляй энбер ва муьшк арада дефис аваз кхьинни дуьз я, и жуьреда абуру мана гужлу ийизва (синоним тир гафар санал сихдаказ ишлемишун Етим Эминаз, Ст1ал Сулейманаз ва маса лезги шаирриз хас амал я). Амма Муьшк-энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я ц1арц1е везин дуьз текъвезвайиляй (са гьижа кими я) ц1ар ик1 кхьин дуьз я: Муьшкуь энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я (муьшкуь прил., энбер сущ.) И ц1ар Муьшкни энбер, рейгьан хуп1 ярашугъ я – кхьизни жеда.

МУНАЗАГЬ ~ : * муназагь сидкьи араб., сущ Гьам муназагь сидкьи-садикь вун я хьи. – Вун я хьи.

; Муназзагь (кьве з аваз кхьин лазим я) араб прил /сущ тешкилиз жедай (тешкилатчи), са кар к1ват1из, агудиз, туьк1уьриз алакьдай (араб муназзамат тешкилат, к1ват1ал, организация); муназзагь сидкьи инал лап рик1ин къеняй, сидкьидай (михьи руьгьдай) къайгъудавай кас, къайгъудар.
Чи фикирдалди, сидкьи араб гаф туш. И гаф Передни Азиядин гзаф халкьарин уртах гаф я, арабри чпини и гаф кьабулна. Санскритда сидкьи инсан аллагьдив мукьва жедай саягъда рик1ин михьивал я. (Гекъиг: Садхана-бхакти – вири тайин къанунар, диндин истемишунар, иман гваз ибадат авун; Сиддха-деха – Кришнадиз къуллугъ ийиз жедай саягъда михьи хьанвай руьгь (кил: Шри Шримад А.Ч. Бхактиведанта Свами Прабхупада. Учение Шри Чаитанйи. – Бхактиведанта Бук Траст. Вильнюс, 1989. С. 377); садху – Халкь авур Халикьдиз мукьва жез алакьдай «ерияр, жуьреяр квайди», яъни руьгьдин ва акьулдин т1ебии (трансцендентальный) кьат1унар авайди (кил: Шри Шримад… Бхагавад-Гита как она есть в 2-х т. – Бхактиведанта Бук Траст. Москва, 1990. Т.1. С.409).
Лезги ч1ала сидкьи 1) михьи, пак, чилин къайгъуйрикай азад; 2) инсандин михьи руьгь.

МУНКАР араб., сущ инсан кьейила, адан патав сурун суал ийиз къвезвай кьве малаикдикай садан т1вар. Мункар, Накир ийиз суал къведа, валлагьи-биллагьи. – Вил вегьейла и дуьньядиз.

; + Малаикрин т1варариз (Мункар ва Накир) гузвай баянар, гьелбетда, кирамди т1вар кьазвай исламдин энциклопедиядин словарда ганвайвал, дуьзбур я. Амма инал лезги халкьдин къанажагъда и малаикар гьатнавай жуьре, чи фигъилда абурун къаматар гьатнавай гьал фикирда кьун чаз кутугнаваз аквазва. Гьавиляй, А.Гуьлмегьамедован баянар инкар тавуна чаз абурулай алава яз лугьуз к1анзава. Мункар ва Накир (лезгийри абурун т1варар маса нубатда кьада: сифте Накиран, ахпа Мункаран) халкьдин меце лезгиламиш хьанвай жуьреда Инкир ва Минкир яз гьатнава. Абур инсандин вилиз таквадай, амма гьамиша (хайидалай рекьидалди) инсандихъ галай малаикар я. Абурукай сад (Инкир) чапла къуьнел (хъсанвилер гьисабиз), муькуьди (Минкир) эрч1и къуьнел (писвилер гьисабиз) ацукьнава, абуруз инсанди ийизвай кьван пис-хъсан вири аквазва . Инсан кьейила абуру женнетдинни жегьенемдин гирведал адавай сурун суалар жузазва ва экуь дуьнйадал ада вич тухвай гьал, авур кьван вири крар адан рик1ел хкизва. Гьавиляй Эминан шииррани (Эмина вичин шиирар халкь рахазвай ч1алалди туьк1уьрайвиляй) и т1варар Инкир ва Минкир хьиз ишлемишун заз дуьз яз аквазва. Лезги ч1ала и гафар гьам дурумлу ибара яз, гьам кьилди-кьилди кардик кутада: инкир-минкир сурун суалар, силис; инкир-минкирун (инкир-минкир авун) сурун суалар гун, жузун, силис тухун; инкир сурун суалар, куьлягь жедай, нубатсуз ихтилат; инкир авун куьлягь ихтилат авун, сурун суалар жузун; минкир (мекир) ч1уру гафар, пис ихтилатар, талба, фитне; минкир авун (мекир авун) писвал авун, фитне авун, талба вегьин.
Лагьай гафар фикирда кьуна, ик1 лугьуз жеда. Эминан шиирдин ц1ар кьве жуьредани дуьз я: 1. Мункар, Накир ийиз суал, къведа, валлагьи-биллагьи; 2. Инкир, Минкир, ийиз суал, къведа, валлагьи-биллагьи. Эгер, садлагьай жуьре араб к1ел-кхьин чидай савадлу ксариз мукьва тирт1а, кьведлагьай жуьре вири жемятдиз мукьва тир. Чнани кьведлагьайдан тереф хуьзва.

МУРАКАБ араб., сущ чернил (кхьинардай ранг). Жумла алем эфенди хьуй, Муракабни чар гьинава? – Гьинава?

; + Муракаб «кхьинардай ранг» манада арабдалди кхьинра, кьакьан ат1ундин (высокий стил) к1валахра ишлемишзавай. Амма халкьди адаз мерекуп1 лугьузвай. Эминан ч1аларани (белки, адан чарара ваъ) халкьдин меце авай мерекуп1 гаф кутугнава: Жумла алем эфенди хьуй, Мерекуп1ни чар гьинава? [Муракаб (А.Алеман неологизм) эхиримжи вахтара литератур ч1ала «гзаф тахарикай ибарат» (сложный) манада ишлемишзава].

НАБАТ фарс., сущ ц1алц1ам, экв акъатай шуьше хьтин шекер; манпаси. Кил КЪЕНД.

; Набат араб шекер ваъ, набататрикай, мейвайрикай хкудзавай (неинки лацу, гьак1 маса рангаринни!) фт1индай ширин, панпаси (леденец, монпасье).

НАГЬАКЬ кил ЕРДА

; «Словарда» т1уб туьк1уьрай адресда ерда гаф авач. Ам иерда (иер, гуьрчег, хъсан) гафунин кьат1 хьиз аквада. Ак1 хьайила, адан нагьакьдихъ галаз вуч алакъа ава? Нагьакь герек авачир, вижесуз, нубатсуз, бегьемсуз… лагьай ч1ал я.

 НАЗ фарс., сущ дамах, багьавилер ийизвай гьал…; * наз гун [авун] гл дамах авун; наз маса гун дамах гваз алакъа авун.

; + Наз к1анидаз, дустуниз, багъридаз вичин гандазвал, дамах къалурдай; вич гандазвал, дамах кваз тухудай; вич багьаз, цава кьадай, вичин гьиссер артух, вине кьадай; са кар хуш яз-яз нахуш тирди хьиз къалурдай; к1анз-к1анз так1ан амалар ийидай гьал, тереф; * наз гун [авун]; наз маса гун гандазвал, дамах, ч1агайвал къалурун; гандазвал, дамах кваз тухун; цава кьун, гьиссер вине кьун; са кар хуш яз-яз нахуш тирди хьиз къалурун; к1анз-к1анз так1ан амалар авун. 

НАЗАНИ шиир сущ гуьзел, гуьрчег дишегьли…

; Гьелбетда вири хъсан тарифар гуьзел, гуьрчег таватриз талукьбур я, гьак1 тирвиляй вири и тарифриз гьар садаз «гуьзел, гуьрчег дишегьли» баян гун дуьз жезвач. Лезги ч1ала тарифдин а гафари гьардаз вичиз хас тир тереф, ранг, тав кьунва. Гьант1авиляй: + назани1 фарс., сущ 1) зерифди; 2) назикди (неженка); 3) харуди, тарханди (кокетка); назани2 фарс., прил 1) зериф, хц1у (нежная, изящная, хрупкая); 2) назик, рик1е ашкъидин гум къекъвезвай (полная неги, томная); 3) тархандиз, харуз хвейи (изнеженная, избалованная); 4) назлу, наз гудай (кокетливая).

НАКИР сущ инсан кьейила, адавай сурун суал ийизвай малайикрикай садан т1вар; хъсан крарин гьисаб кьазвай малайик Инкир…

; И гафуникай кил Мункар.

НАКЬВ сущ чил. * накьвад вире батмиш хьун кьин. Накьвад вире жемир батмиш. Шукур ая бахт гайидаз. – Эмин гада.

; Сифте яз 1980- йисан ктабда гьатнавай и шиирдин ц1арц1е, гъалат1 яз, накъвад чкадал накьвад кхьенва. Садлагьайди, шиир Эминанди туш, Меликанди я (кил.: Ф.Нагиев. 2002: 279). Кьведлагьайди, ибара накьвад вире ваъ, накъвад вире я. Вучиз лагьайт1а вир жими зат1унинди (цин, палчухдин, керпичар ат1удай, кьарадин, цулудин, нафт1адин…) жеда, накьвадин, руквадин ва мсб. ваъ. Шаиирда – вун рекьимир, лугьузвач; вуна жуван к1анидаз дерт ачух, ишелар ийиз ацукьмир, лугьузва.


НЕЧЕ туьрк т1в-эв нече мин араб, нар кьадардиз гзаф…

; Нече туьрк числ гьикьван, шумуд. Мин 1. туьрк числ агъзур; нече мин туьрк шумуд агъзур; 2. араб гзаф. Нече мин гафуниз мин гафунилай (ам араб яни, туьрк яни) аслу яз кьве мана жезва: 1. туьрк шумуд агъзур; 2. туьрк-араб гьикьван гзаф. Чи фикирдай, Етим Эминан ч1ала нече мин туьрк жуьреда «шумуд агъзур» манада хъсан кьазва.

ПЕНЖЕР туьрк сущ к1вализ экв аватун патал цлай акъуднавай ва кьет1ен къайдада раснавай чка…

; Икьван яргъи баян гудалди фарс (туьрк ваъ) пенжер дак1, дак1ар кхьенайт1ани жедай. Адалайни гъейри, алимди гузвай баяндай, пенжер вуч зат1 ят1а, гъавурда акьазвач: к1вализ экв аватун паталди «цлай акъуднавай чка», «кьет1ен къайдада раснавай чка» бес жезвач.

ПЕРВАНА туьрк сущ чепелукь…

; Первана фарс ч1ала чепелукь; чавдар; кирсеба мана ашкъиди кармашнавай бенде. Лезги ч1ала перван (шиир., кьакьан слог первана) «чепелукь»; «муьгьуьббатдин чавдар»; кирсеба мана «ашкъиди кармашнавай бенде». Амма первана, адетдин йикъан чепелукьдилай тафаватлу яз, ц1ал, экуьнал къведай йифен биц1и чепелукь я. Кузвай ц1ал, экуьнал лув гуз элкъведайвиляй, первана шииратда «к1анивал паталди, ашкъи паталди чан къурбанд ийизвайди» манадин лишандиз, ярждиз (символдиз)  элкъвенва.

ПИЯЛА фарс,  сущ къаб, бакъал. * пияла хъун шиир, гл, инал: гьиссери кьун. Ви ашкъидин за пияла хъвана, яр. – Багьалу яр.

; + Пияла «къаб, бакъал» манайрилай алава яз, а бакъалда авай хъвадай зат1 (шуьрбет, такъав, гьенена); «к1анивилин, ашкъидин шуьрбет; муьгьуьббатдин дердеринни гъамарин такъав». Ч1ала къвез-къвез ихьтин манайрини чка кьазва: пиял бакъал; пияла пиялдавай хъвадай шейъ. Мес.: Ви пиялдай пияла Хъвана,  хьана пияна…– Ф.Н.

П1АРЛА фарс,  сущ шараг. Лацу катран п1арла я вун. – К1ан я.

; + П1арла гьак1ан шараг ваъ, къветрен, карудин, тамун вечрен, ачкардин… шараг я. Лезги ч1ала п1арла са бубат ц1акул акьалтна мешребдиз атай шарагдиз лугьуда.
П1ИР фарс,  сущ Аллагьдин вилик михьи, маса инсанар. Аллагьдин рекье аваз тухвай кас кучуднавай чка, сур. П1ирерин гьажи Шихбуба, вун рагьметдиз фена хьи. – Гьинава?

; + И гаф.А.Селимован «Ориентализмайрин словарда» ик1 ганва : П1ир перс. пир 1. кьуьзуь, яшлу, къадим, сур, куьгьне, иски (старый, пожилой, древний, дряхлый); 2. къужа, яшлуди, кьуьзуьди (старик, старец); 3. кьил, са кардин кьилевайди, регьбер, дирек, ших (шейх), тербетчи (тербиячи), несигьатчи, динегьлийрин, ругьанийрин кьил (старейшина, вождь, шейх, духовный вождь, наставник, глава религиозной секты); пехл. пир кьуьзек, къари… П1ир, чи фикирдалди, фарс гаф туш. Ам фарс ва лезги ч1алариз Передни Азиядин ва санскрит, латин, къадим грек (пелазг) ч1аларай атун мумкин я. Гекъиг: къадим инд. (др.-инд.) пра- «пакамахъ фад» («рано утром»); къ.грек (др.-греч.) про- вахт лишанламишзавай ва гъилевайдалай яргъа авайвилин дережа къалурзавай гаф; алай вахтунилай вилик, алай вахт къведалди, гьасятдин вакъиа алукьдалди (для обозначения времени, степени чего-либо отдаленного от данного периода, «назад»); урус (русск.) пра- мукьва-кьиливилин терминра – «алай вахтунлай лап яргъал» ва я «са куьн ят1ани эвел» (в терминах родства – «более отдаленное от настоящего» или «начало чего-либо»); къ.-прусск. (др-прусск.) прабутскас «даим» («вечный»).
Макъалада ганвай «Гьинава?» шиирдин ц1арц1е гьижа кими я. Ц1ар  ик1 я: П1ирерин гьажи Шихбуба, вунни рагьметдиз фена хьи.

П1УЗ(АР) фарс,  сущ инсандин ва я гьайвандин сарар вилик патахъай к1евнавай як. Ат1ана (а)хъай ам т1ишни п1узар…– Къах т1уьр кац. Язух гада, ви хъуьрезвай п1узарал… Хъуьрез п1узар ви якъут агьмер хьтин…– Гьалимат. * п1уз(ар) акъатун гл никай, квекай ят1ани гьайифар атун. Шумуд фагъир п1уз акъатна Таз на ц1раз, к1уьрез, къази [ц1раз-к1уьрез…– дуьз я.– Ф.Н.]. – Къази.

 ; + П1уз (теквилин кьадар) са касдин са п1уз; п1узар (жуьтвилин кьадар) са касдин кьве п1уз. П1узарар (гзафвилин кьадар)  са ва я са шумуд касдин п1узар. Чи фикирдалди, п1уз фарс ваъ, лезги гаф я (осетин ч1ала: п1уз «был»). Белки, п1уз гаф сивяй гьава къецел акъуддайла ийизвай [п, п1] ванцелай арадиз атана.
Шииррин ц1арарни ик1 дуьз я: Ат1ана-хъай ам т1иш-п1узар…; Хъуьрез п1узар ви якъут-агьмер хьтин…; Таз на ц1раз- к1уьрез, къази…

РАБЕГЬ /РАБЕУ /РАБЕЪ: * Рабеъни Салман сущ. инал: диндал к1еви, мукьвадан, к1анидан рекье чан эцигдайди, к1еви дуствилелди машгьур ксар. Инал: сад-садаз вафалу дустар. Сада-садан рекье чпин чан гудай Гьа Рабеъни # Салман жен чун дуьньяда. – Дуьнья гургьагур. # И т1вар Эминан ктабра гьар жуьреда гьатнава: Рабеъ (1960, 1986, 1988), Рабегь (1980), Рабеу (1995).

; + Винидихъ гъанвай ц1ар ктабра гьар жуьреда ганва: Сада садан рекье чпин чан гудай Чун, гьа Рабеъни Салман жен дуьнйада (1948); Сада-садан рекье чпин чан гудай Чун гьа Рабеъни Салман жен дуьнйада (1948);  Сада садан рекье чпин чан гудай Гьа Рабеъни Салман жен чун дуьнйада (1957, 1960, 1986); Сада садан рекье чпин чан гудай Чун гьа Рабегьни  Салман я дуьнйада (1980);  Яр-дустунин рекье вичин чан гудай Дуст гьа Рабеу Салман я дуьнйада (1995, 1998).
Са кьисайрай, Салман ибн Рабийа ал Бахили Дагъустан, Къавкъаз муьт1уьгъариз атай араб халифдин кьушунрин арас (главнокомандующий) тир. Абур гьижретдин 32-йисуз хунзарихъ (хазаррихъ) галаз хьайи дяведа Беленжерда (гилан Билиж) телеф хьана. Маса кьисайрай, Салманни Рабиа персерикай сифте яз мусурман дин кьабулай пак ксарин т1варар я. Дагъустанда шагьийрин мазгьаб тваз атай абур, яхц1ур кас ругьаниярни галаз, Дербенда жазаламишна, абур «яхц1ур шагьиддин» («къирхляр») сурара  кучуднава. Рабиадинни Салманан т1варар шагьийрин арада к1еви ва вафалу дуствилин лишандиз элкъвена. Лезги кхьинра Рабеъ кхьин чаз хъсан яз аквазва. (И т1варарикай кил.:  Мухаммед Аваби Акташи. Дербенд-наме.– Махачкала. 1992. Ч.46, 103; Ф.Нагиев. 2002. Ч. 323, 336).
Винидихъ гъайи ц1ар ик1 дуьз яз аквазва: Сада-садан рекье чпин чан гудай Гьа Рабеъни Салман жен чун дуьнйада.
Белки, кьве пайдикай хьанвай ва чи ч1ала мягькем ибарадиз элкъвенвай гургьа-гур гаф ик1: 1) эгер и гаф муракаб глаголдик кваз хьайит1а паярин арада дефис аваз (дуьне гургьа-гур хьана), 2) эгер и гаф сушествителнидиз элкъвенваз хьайит1а паярин арада дефис авачиз (дуьнедавайди са гургьагур я) кхьин хъсан тир? (гекъ: адан уьмуьр гурба-гур хьана; я гурбагур, гьинавай вун?).

РАВАН туьрк, нар секиндиз…

; + Раван перс, нар ислягьдаказ, секиндаказ; [перс, сущ: руьгь, чан].

РАГЪУЛУН гл рагъул (лацу ранг ч1улав рангуниз элкъведай гьалдин ранг) рангуниз элкъуьрун. Вич мурдарда булахдин яд рагъулна. – Шеда зун.

; Рагъулун (рагъул авун) кьалу авун; «Шеда зун» шиир Гъ.Садыкъиди туьрк ч1алай авунвай таржума я. И таржума Эминан шииррин ч1агайвилин ва устадвилин дережадивай лап яргъа хьуниз килигна, адай гафар Эминан к1вачиз ягъун ва а гафар «Эминан гьакъикъат» т1вар ганвай «Словарда» тун Эминан шииратдив «илимлудаказ эгеч1ун» жезвач.

РАГЬИ араб, прил мергьяматлу, регьимлу: * рагьи рагьмет сущ регьимлу. Ви рагьи рагьмет пара я кьадар…– Вун я хьи.

; Чи фикирдалди, рагьи гъалат1 акатна ч1ур хьанвай «рагьим, регьим» гаф я. Ц1арц1е гъалат1 авайди якъиндиз аквазва: Эминан бейт (строфа), чпе гьарда 11 гьижа авай кьуд ц1арц1икай ибарат тир, къушма я. Амма ктабра гьатнавай жуьреда винидихъ ганвай ц1арц1е гьижа кими я. Рагьи гаф рагьмет гафунихъ галаз са вик1иник квайдини ашкара я. И кар Гъ.Садыкъидини кьат1ана, ада рагьи-рагьмет дефисдалди агудзава: Ви рагьи-рагьмет пара я кьадар (1995: 152). Амма рагьи-рагьмет гафунин гьакъикъи мана малум туш, я везинни гуьнгуьниз хтанвач. Гьавиляй «рагьи рагьмет» ваъ «регьим-рагьмет» дуьз я. Рагьим араб 1. сущ (милосердие, милость) рик1ачухвал; 2. прил (милосердный, милостивый) рик1ачухди; рагьмет сущ (прощение, помилование) гьалалун, гъилкъачун (араб рагьма милосердие, милость). И терефар фикирда кьурла, ц1ар ик1 хьун лазим я: Ви регьим-рагьметдин пара я кьадар. Ц1арц1е ибарадин манани, везинни чкадал хквезва.

РАМАЗАН сущ шаирдин дустарикай садан т1вар. Дустар Гъазанфер, Рамазан, Эмин ама квехъ эрзиман. – 1877- йисан бунтариз.

; + 1877-йисан бунтарин иштаракчи хьайи Рамазан Сибирдиз суьргун авунай ва гьана телеф хьанай. Дустарин т1вар кьазвай Эминан ц1ар ик1 я: Дустар – Къазанфар, Рамазан, Эмин туна квехъ эрзиман.

РЕКЪИБ араб, куьгь, сущ, инал: са дишегьли к1анз акъажунар ийизвай итимрикай сад.

; «Словарда» гузвай мана рекъиб гафунин дуьмма-дуьз мана ваъ, шиирдикай хкатзавай кирсеба (вахтуналди тир, алава) мана я. Рекъиб (араб ракъиб) гафунин гьакъикъи мана мидяй кас, (садахъ галаз  са гьихьтин ят1ани кар паталди, неинки са дишегьли паталди) акъажзавайди, бягьсинавайди (противник, соперник, оппонент) я. Рекъиб душман гафуналди эвезун, «Словардин» кирамдини «шаклу дуьшуьш» яз къейдзава. Бязи ктабра гьалтзавайвал, и кьве гаф сад садан эвезда гун, рекъибни душман са манадин синонимар яз кьун, чи фикирдалдини, дуьз туш. Душман гафунин таъсир, эсер (экспрессия) рекъибдилай туьнт я.
Лезги ч1ала рекъиб гафуникай кьве жуьреда менфят къачузва: 1) прил акси, мидяй, бягьси…; 2) сущ аксидар, мидяй, мидякар, бягьсчи…

РИЗА араб, прил рази. Ви стхаяр хьайт1а риза, Са гьикая ахъайин за. – Наиб Гьасаназ.

; + Риза /рза «рази» гафуникай, лезги мецин «ранда ягъунин» нетижада гьарфарин чкаяр дегиш хьана (метатеза), арадал атана; лезги ч1ала риза гафунин мана рази гафунин манадивай къвез-къвез яргъа хьанва; ада рази гафунилай тафаватлу манаяр кьунва: 1) рик1ин, гуьгьуьлдин, са кардин ачухвал, ахъавал; 2) хъиткьер, фер, ара; 3) кьериз: п1ет1лияр; рза хьун къвез-къвез ахъа хьун, ачух хьун; рик1 рза хьун рик1 ачух хьун; гуьгьуьл ахъа хьун; рак рзайрай акъатун п1ет1лияр гъуьргъуь хьун ва я хкатун;

САГЪРИ сущ 1) инал: далу. Сагъридилайгъуз яргъи кифер керемат... – Жедач. 2) тумаждин са жинс. Къацу сагърид башмакьар кимиз тахьуй. – Къавумдиз.

; Сагъри гафуниз кирамди гузвай садлагьай баян гъалат1 я. Туьрк ч1алай атай (сари туьрк, прил хъипи) и гафуниз «далу» мана авач. Лезги ч1ала адахъ ихьтин манаяр ава: 1) сущ кьет1ен жуьреда т1ушунна, гьялна гьазурнавай кьелеч1 ва хъуьтуьл тумаж (гзафни-гзаф гьа и жуьредин хъипи рангадин); 2) прил къиб алай ранг; 3) сущ гьеле чеб тамамдаказ тахьанвай, анжах жез гат1унзавай, къиб ягънавай мейва; сагъри ягъун хъипи ранг ягъун. Чи ч1ала авай сару (хъипи къумад ранг алай /рыжий), расу (метатеза сару: экуь рангадин /русый, белокурый) гафарни гьа туьрк сари гаф я (кизил сари рыжий). (Гекъиг: Магьачкъаладилай кефердихъди авай «Сары-кум» т1вар алай къумад к1унт1; урус, русский, русый – гафар).
Эминан шииррай гъизвай ц1арарикай эвеланда гьижа артух я;  ц1ар ик1 кхьена к1анда: Сагъридлайгъуз яргъи кифер керемат (тумаждин башмакьрилайгъуз тир аламатдин яргъи кифер).

САГЬИГЬ туьрк, прил халисан, керчек, дуьз.

; + Сагьигь араб, прил 1) сагъ, халисан; 2) гьакъикъи, керчек, дуьз.

САЛГЬАН сущ шаркь литературада эрмени рушал ашукь хьана мусурманвиляй экъеч1наваз гьисабнавай геройдин т1вар. Инал: муьгьуьббатдин рекье гьатна дин кадарайди. Динни иман яр паталди терг авур Салгьан# я зун къе. – Хьана. # 1995- йисан ктабда и т1вар Сенъан яз ганва.

; + Хашпара (са кьисайрай эрмени, муькуьбурай гуржи) рушал ашукь хьана мусурман дин гадарай са шейх. И т1вар ктабра Сенан, Санан (Сенъан, Санъан) жуьрейра гьалтзава. Эминан шиирра, лезги кхьинра Сенан жуьре регьятни я, сеслуни.

САМАРКАНД /САМАРКЪАНД сущ уьзбекрин ч1ехи ва медениятдин меркез шегьеррикай сад. * Самаркъанд чар сущ вичин лацувилелди ва еридиз вини дережадин чар. Инал: вини дережадин лацувал авай.

; + «Словардин» кирамди «виридалайни хъсан еридин лацу чар Са-маркъандда акъудзавай» – чи гафар (кил.: Самур, № 2, 2003. Ч.84-91) пара туьнтвилелди критика авунай. «А гафарикай хкатзава хьи, гуя Са¬маркандда гьам лацу, гьамни лацу тушир чарар акъудзавай», – кхьизва ада вичин критикадин макъалада (кил.: Самур, № 4, 2003. Ч.128-136). Амма чи гафаринни («виридалайни хъсан еридин лацу чар») кирамди вичи «Словардин» макъалада гъизвай гафарин («лацувилелди ва еридиз вини дережадин чар») арада еке фаркь авачирди к1елзавайдаз аквазва. Инал суал къвезва: бес кирамди кьил кутур гьуьжет вучтинди тир? И макъалайрикай веревирдер кил.: Ф.Нагъиев. Критикадин бумеранг //Самур, №1. 2004.Ч.?
Эминан шиирра и т1вар Самаркъанд  кхьин дуьз я.

СВАС сущ эвленмиш хьанвай дишегьли вичин гъуьлуьз…

; + Свас неинки тухванвай дишегьли вичин гъуьлуьз, гьак1ни адан мукьва-кьилийриз… «Эвленмиш хьанвай дишегьли» лезгийри ваъ, туьрквери лугьуда. Туьрк ч1ала эвле гаф (эвленмиш хьун) гьам гададиз, гьам рушаз талукь я. Амма лезги халкьдин милли кьат1унра и гаф анжах эркекдаз ва я кьведакайни рахадай береда, кьведазни санал талукь я: ам (гада) эвленмиш хьана, ада (гадади) мехъер авуна, ада (гадади) свас (хьвехь, паб) гъана (рахкурна, папахъ галаз чара хьана), паб къачуна; амма: ам (руш, паб, дишегьли) гъуьлуьз гана, гъуьлуьз фена (гъуьлуькай хтана, хъфена, гъуьлуьхъ галаз чара хьана). Абуру (гададини руша кьведани) мехъерарна, абур (гадани руш кьведни) эвленмиш хьана (абур чара хьана).

СЕЙРАН куьгь, сущ сейр; кеф паталди, ял ягъун паталди къекъуьн. Десте-десте сейрандавай рушаркай Садни гьич зи к1ани ярдиз ухшар туш. – Ухшар туш.

; + Сейран (араб ч1алай фарс ч1алаз, анайни лезги ч1алаз атана) 1) гуьгьуьлар ачухарун паталди, рик1 аладарун, ял ягъун паталди къекъуьн; лезет паталди вахт акъудун; къекъвез-къекъвез т1ебиатдиз килигун; 2) гьахьтин гьерекат кьиле тухузвай чка (гекъиг: сейрангагь, деврангагь). И гаф куьгь вучиз я кьван?, ихьтин иер гаф куьгьне авун еке гунагь я.
Инал макъалада гъизвабур Етим Эминан ц1арар туш, са ни ят1ани туьрк ч1алай кьадарсуз усалдаказ таржума авунвай Ялцугъ Эминан шиирдин ц1арар я.

СЕР туьрк, сущ лезет къачун паталди къекъуьн; Гуьзел сердиз фена ялгъуз. – Ялгъуз.

; И баян гьахълуди туш. Садлагьайди, инал кьве гаф – сейр ва сер какадарзава (1988-йисан ктабда сейр ганва). Эгер и гаф алфавитдин нубатда эцигнавачирт1а, белки, «ягъалмиш хьана» лугьузни жедай. Кьведлагьайди, инал ц1ар къачунвай «Ялгъуз» шиир: 1) я сиверай кхьидайла ч1ур хьанвай вариант; 2) я шаирдин вичин чурна вариант я. Гьар гьик1 ят1ани, и шиир «Вун авачир женнетни к1андач» т1вар ганвай шиирдин усал вариант я. Кьве шиирдани ц1арар, бейтер тикрар жезвайвиляй, и шииррикай кьведакай сад хъувуниз бине ава (Етим Эминан ц1ийиз гьазурнавай ктабда чна гьак1 авунва). Сейр ва сер гафар чара-чара гафар я. Сейр араб, сущ  (араб ч1ала: 1) къекъуьн, фин; 2) жува-жув тухудай гьал, т1ул); лезги ч1ала: кил.: сейран 1) ва 2). Сер араб, сущ 1) кьил ч1ур жедай йуьзуьр; акьул фин; 2) эпилепсия; ч1ур жедай хесет; сер ягъун гл кьил ч1ур хьун.

СЕРДЕР фарс, сущ кьил гвайди, кьиле авайди, виридалайни камаллуди.

; Сердер 1) гьукуматда са вилаятдин вали; 2) са вакъиадин, са кардин ва а кар, вакъиа виликди тухузвайбурун кьил; 3) кьушундар, кьашам, арас.
«Виридалайни камаллуди» – мана сердер гафунихъ авач.

СЕРТ прил няс, дуьзвилив кьан тийидай, терс. Эмин, ви яр хьанвайла серт, Кун тавуна вучрай рик1и?– Кун тавуна вучрай рик1и?

; Серт фарс ч1ала: прил 1) мусиббатлу (роковой, зловещий); 2) няс, рик1 ч1уру (вредный, зловредный); сущ 1) кьилел къведай, Виняй кхьенвай кьадар, кьисмет; 2) няс, нясди, рик1 ч1уруди.

Терс 1. прил вири крар терсина ийидайди, садазни яб тагудай, векъи (упрямый, строптивый); 2. сущ садавни такьадайди, «цла туьк1уьн тийир къван» (упрямец). Чаз чиз, къадим грек. Терсит (хци, векъи, садавни такьадай къилихдин кас); грек. струфуос «кудай, хци; ат1угъай, ч1уру»; урус стропа, строптивый, струп, струна, стручок (истивутдин) гафарихъ галаз терс гафунин алакъа тахьана жеч. Гьак1 хьайила, терс гаф туьрк ваъ, къадим грек (пелазг) гаф жезва.
Терс ва серт жуьрба-жуьре гафар я, гьавиляй винидихъ Эминан шиирдай гъанвай ц1арц1е чкаяр дегишарна хьайит1а, шиирдин мана ч1ур жеда: Эмин, ви яр хьанвайла терс, Кун тавуна вучрай рик1и? Терс ва серт гафарикай ихьтин фикирарни алавайиз хъижеда: 1) серт «терс» гафуникай гафарин чкаяр дегиш (метатеза) хьана арадал атана; 2) серт гаф къадим Египетдин Сет гъуцраз (къумлухринни мич1ен, мусиббатринни белайрин гъуц) ва лезги ч1алан сед (ч1ехи писвал, зурба мусиббат, еке бела) гафуниз гзаф ухшар ва манадиз мукьва я.
Гьелбетда, Эминан ч1алан гафарганда ихьтин дерин веревирдер гун герек жезвач (абур этимологиядиз талукь месэлаяр я). Амма инал чи мурад масад я: са гаф, ам фарс яни, араб яни, туьрк яни тестикьардалди вилик, адан дувулар ахтармишунни артухан кар туш.

СИДКЬИ араб, сущ, инал: къаст. Эгер сидкьи к1еви тирт1а…– Лугьуз.

; (Гьайиф хьи, и ц1ар авай чешме, шиир чаз жагъанач). Сидкьи гафуникай кил.: МУНАЗАГЬ (муназзагь).

СИФЕТ /СУФАТ /СУЬФЕТ туьрк, сущ 1) чин. Къамат я чинар, сифет я мармар... – Ярдин тариф. 2) вири винел патан акунар. Мелек сифетда халкь авур инсан, мубарак Исмаил. – Мубарак Исмаил. Вучиз сад халис инсан я, муькуьд киц1 яз, сифет – инсан? – Гьажимурад эфендидиз. (…). Лейли, Зулейхадихъ хьанач ви суфат... – Гьалимат. (…). Гила бес хьуй, ая вуна са гьуьрмет, Къалур ая на заз ви гьуьсни сифет... – Серминазахъ галаз суьгьбет. # 1960, 1980, 1995-йисан (йисарин. – Ф.Н.) ктабра инал суьфет ала, сифет кхьейт1а хъсан я.

; Сифет 1) ери, жуьре (качество, свойство); 2) кьет1енвал, лишан, хесет (особенность, признак, атрибут); араб сифа, мн.ч. сиф;т са зат1унин ери, а зат1 ибарат хьанвай зат1арин хъсан-пис терефар, дережа; т1ул, къилих, кьет1енвал. ;; Суфат 1) лицо, физиономия, лик; 2) винелпатан акунар, къамат, къаш-къамат; араб сафх; 1) чин (касдин), 2) чин (ктабдин), 3) винелпад (зат1унин), цин гуьзгуь; перс. сэф;т винелпатан акунар, винелпад; тат. сифет чин (лицо, лик, физиономия); курд. сыф;т 1) акунар, къамат, къаш-къамат, винел пад – буй-бухах, чин (вид, образ; внешность; лицо); 2) ч1угвар суьрет (картина); 3) ягъай шикил (фотография); аз. сиф;т чин; тур. сыфат чин, къаш-къамат (лицо, физиономия).
Аквазва хьи, сифетни суфат гьар жуьредин гафар тирди. Гьайиф хьи, гзаф вахтара рахунра, кхьинра и гафар какадарзава. Ихьтин гьал чал Эминан шииррайни гьалтзава. Эминаз и кьве гафунинни гьакъикъи мана чизваз хьунал шак алач. Гьавиляй адан шиирра и гафар гьарма вичин чкадал, манадив кьадайвал эцигна к1анда. Суьфетдин чкадални сифет кхьин дуьз я.

СИЧАЛ кил ШИВ

; Сичал гафуниз баян гудалди, инлай чун шив гафунихъди рекье твазва. Ша килигин шив гафунин макъаладиз (и макъала чна  алфавитдин къайда ч1урна авайвал вири инал гузва):
«ШИВ сущ балк1ан (хъсан акунар алай, вичел ацукьнавай кас къарсур тийидай жуьреда зарб фидай). Акьахайла гарун тегьер, Кияр шив ваз мубарак хьуй!– Балк1андин тариф. Гьич чин тийиз (–) вине аван, агъада, Ахпа ви шив къулухъди элкъведа, дуст. – Ватандай катайбуруз. Рушни фидач алачирдаз шичал#, гьей.(!) – Гачал, гьей! # 1995-йисан ктабда вучиз ят1ани инал шичал гафунин чкадал (адалай вилик акъатай вири ктабрилай тафаватлу яз) сичал кхьенва, амма адан мана 1941-йисан ктабда хьиз «шивдал, балк1андал» яз ганва. Чи фикирдай, шичал тунайт1а, хъсан жедай».
; Гила чи ихтилатдал хквен. Месэладин гъавурда дуьз акьун паталди, чун кьуд гафунин манадиз  килигна к1анзава: балк1ан, шив, шич, сич.
Балк1ан – им (диши-эркеквилелай аслу тушиз) ихтилат физвай гьайвандин умуми т1вар я (урус лошадь хьиз; дишидаз, гьелбетда, хвар лугьуда). Балк1ан гафунин бинеда кьве гаф ава: бал (пал) + к1ан. Балк1ан (палк1ан) гафуниз эвелдай «кентавр» мана авай: пал – инсан пай, к1ан – гьайван пай.
Шив – мифарик, махарик, риваятрик квай цавай фидай лацу балк1ан. Гьуьлуьн лацу лепедикай туьретмиш жезвай шив гьар пакамахъ ракъинихъ галаз гьуьляй экъеч1да.
Сич – мифарик, махарик, риваятрик квай цавай фидай ч1улав балк1ан. Гьуьлуьн ч1улав лепедикай туьретмиш жезвай сич гьар негъенихъ гьуьляй экъеч1да. Шивни сич лезгийрин мецин яратмишунра (фольклорда) йикъанни йифен яржар я.
Шич – хамунлай лацу ва ч1улав рангарин маргъвар фенвай биц1и, эйбежер, к1улац балк1ан я (гекъиг: урусрин конёк-горбунок); шич зебра балк1андизни лугьуз жеда. Шич гафуниз айгьамдин мад са мана ава: кьилин кук1вал экъис хьайи чка (чкаяр), кьилин к1ук1 (бармак шичеллук1на; Шчанбег – мах).
Гила Эминан шиирра гьинал гьи гаф хьана к1анзават1а успатиз регьят жезва. «Гачал, гьей!» шиирда Рушни фидач алачирдаз шичал, гьей! ц1арц1е «шичал тунайт1а, хъсан жедай» фикирдал «Словардин» кирамдихъ галаз чунни рази я. Шичал гаф сичал гафуналди эвезиз тежедайдини ашкара я.

СУГЪРАКВИ /СУГЪРАТВИ /СУГЪРАКЛУ /СУГЪРУГЛИ сущ гилан Согратль хуьруьнви. (…). Винидихъ ганвай вариантар 1960, 1980, 1988, 1889-йисарин ктабра гьатнавайбур я. Чи фикирдай, гележегда Эминан эсерар чапдайла, шиирдик сугъратви кутуна, баянра маса вариантарни авайди къейд авун лазим я.

; Кирамди лугьузвай сугъратви Согратль т1варц1елай къачунвай ва чи аямдин урус ч1ал чидай интеллигенция арадал атайдалай кьулухъ абурун кьат1унра тесниф хьанвай вариант я. Са гафуниз икьван жуьреяр хьунни Эминан шиирар идан-адан мецелай, хат1арай к1ват1навайбур тирдан нетижа я. Адалайни гъейри, ктабар туьк1уьрзавайбуру, редакторри, корректорри шииррик чпин алаваярни кухтун тавунваз туш. Винидихъ гъанвай т1варц1ин вариантар бажагьат Эминанбур я. Абур, белки, шаирдин шиирар к1ват1на чапдалди физвай рекьера акатна. Эминан девирдани, гилани Согратль хуьруьз лезги жуьреда Сугърагь лугьудай (белки, лезги хуьрерив кьадайвал: Кьурагь, Ахцагь, Гъапцягь…). Эминан шииррани Сугърагь, сугърагьви тун лазим я.

СУЗА фарс, сущ кисна ийизвай шел-хвал Инал: т1ал. Хуп1 дарман тежер суза я! – Гьарай, эллер!

; Суза афгъан яни? Суза гьарай-эвердалди ялвар авун яни? Гьарай-эвердалди ялвар авун суза яни, афгъан яни? – бязи алимрин фикиррай и гафарин манаяр жагъурун четин я. Абурун гьуьжетар авай макъалаяр к1елайла, кьил мадни какахьзава. Ша чун и гафариз абуру гузвай баянриз килигин. Гъ.Садыкъи: «Афгъан – гьарай-эвердалди ялвар авун, ч1арар чухваз гьараяр авун». (Гъ.Садыкъи. Гафарган /Етим Эмин. Вил ат1удач дуьнйадихъай. 1995, ч.245). «Словардин» кирам Гъ.Садыкъидихъ галаз рази туш. Адан фикирдай, суза афгъан я: «…афгъан гьарай туш, суза я». (А.Гуьлмегьамедов. Эминан шиирар к1елдайла /Самур, № 5, 1993. ч.74).
Амма вад йисалай кирам вичин «Словарда» вичи инкарзавай Гъ.Садыкъидин фикирдал хквезва, ва, ссылкани тавуна, гафба-гаф адан фикир тикрарзава: «Афгъан гьарай-эвердалди ялвар авун, ч1арар чухваз гьараяр авун». (А.Гуьлмегьамедов. Эминан гьакъикъат. 1998, ч.35).
Суза гафуниз лезги ч1ала ихьтин мана ава: кудай, эхи тежедай т1ал, ц1ур, угь (стон, стенание); суза авун залан т1ал эхиз алахъун, и т1алдикди ц1ур авун, угь авун (стонать). Афгъан гафуниз Гъ.Садыкъиди гузвай баян дуьзди я (анжах ялвар гаф аникай хкудайт1а). (Кил.: винидихъ АФГЪАН гафунин макъаладиз).

СУЛТАН араб, сущ 1) гьукумдар, пачагь. (…). 1980, 1995-йисарин ктабра «Мубарак Исмаил» шиирда султ1ан кхьенва. Им эсиллагь дуьз туш.

; + Султан гафуниз, гьукумдардилай алава яз, маса мана авайдини къейд авурт1а пис жедач. Аскеррин кьилел алук1дай зат1унин кук1ва жедай ц1акулриз ва я балк1андин тумунин ч1араризни султан лугьуда. Гьелбетда, лезги рахунрин ч1ала султан гафунин султ1ан к1алубни ава. Амма къвез-къвез, туьрк ч1алан таъсир себеб яз, кхьинра султан гзаф ишлемишиз хьана. Гьавиляй лезги ч1ала и гафунин кьве жуьре, кьве синиф (стиль) ава: сад кхьинрин, литератур ч1алан кьакьан стиль (султан), садни рахунрин ч1алан аск1ан стиль (султ1ан). Рахунра, кхьинра, шииратда и кьве жуьрени гегьеншдаказ ишлемишзава. Чаз чиз, Эминани вичин ч1алара султ1ан вариант ишлемишзавай (и гафуник лезги аваз, милли руьгь ква). Гьелбетда, и гафунин кьве жуьрени хсуси т1варарани ишлемишзава.

СУЛТАНБЕГИ сущ шаирдин лирикада гьалтзавай т1варарикай сад. Султанбеги – зи ярдин т1вар. – Назлу дилбер (=Дилбердиз).

; Инал Султанбеги ярдин т1вар яни, бегрин султан яни – икьван асантдаказ гьялуни къалурзава хьи, бязи вахтара чна дугъриданни «Эминан шииратдив илимлудаказ эгеч1ин!» – эвергунал амал ийизвач. Гьавиляй, гьайиф хьи, и эвергун са низ ят1ани тагькимарун паталди кьунвай кьуру лозунгдиз элкъвезва. Эмина, дишегьлидин иервал, гуьзелвал – вири хъсан терефар ч1угун паталди, кьвевишелай виниз шииратдин тропар (гекъигунар, тешпигьар, рангламишунар ва мсб.) ишлемишзава (кил.: Ф.Нагиев. 2002: 148-162). Эгер Туьквезбан гъуьлуьз тухудалди шаирди вичин к1анидан т1вар ачухдаказ кьазвайт1а (вири жемятдизни абурун к1анивиликай хабар авачиз тушир), к1аниди масадаз тухвайдалай кьулухъ шаирдивай к1ани ярдин т1вар ачухдаказ кьаз жезвачир (чарадан папан т1вар кьун мешреб туширвиляй, лезгийрихъ ахьтин адет авачирвиляй…). Гила Эмина к1ани ярдин т1вар маса гекъигунралди эвеззавай. Гьак1 хьайила, Эминан шиирра гьакъикъи дишегьлийрин т1варарни гзаф авач: Туьквезбан, Гьалимат, Серминаз, Пакисат, Тамум… Абурукай анжах Туьквезбан, Серминаз, Пакисат, Тамум шаирдин рик1е ялавлу мугьуьббат куьк1уьрай таватар тирди адан шииррай аквазва. (Гьалиматаз, шаирдин муаллим хьайи Абдулгьамид эфендидин вахаз, бахшнавай шиир адетдин тарифдин шиир я, ана гададин патай рушахъди ашкъилу муьгьуьббат авач. Чаз чиз, Тамумни кьилди дишегьлидин т1вар туш: белки, тамум (тамам) шаирди вири терефрихъай тамамди манада ишлемишзава. Гьак1 хьайила к1ани ярдин т1вар чуьнуьхун паталди шаирди дилбер, назани, суна, ханум, севдуьгуьм, алагуьз, къарагуьз… ва са гзаф маса гафар ишлемишзава. Винидихъ т1вар кьур султанбегини и жергедай я. «Словардин» кирамдиз ам хсуси т1вар яз акунин тахсиркарар и гафунилай гуьгъуьниз авай тире ва ц1арц1ин эхирдавай запятой я. Абур ц1арц1е вижесузбур я. Шаирди, султанбеги ярдин т1вар хиялдиз къвез, вичин рик1 т1ар жезвайдакай лугьузва. Ша и бейтиниз (ам шиирда пудлагьайди я) санлай яб гун: Султанбеги зи ярдин т1вар Хиялдиз къвез рик1 жеда т1ар. Кьве вилелай атай накъвар Ирид чиле кьар хьая хьи. Кьведлагьай ц1арц1е чна дар гаф т1ар гафуналди эвезна («рик1 хьана дар» гуьгъуьнин бейтинин садлагьай ц1арц1ени тикрар жезвайвиляй). Гъ.Садыкъидив гвай вариантда «хьана хьи» редифдин чкадал «хьая хьи» ала. Чаз эхиримжи редиф Эминан ч1алан пердив, экспрессиядив гена кьадайди яз аквазва.
Гьа ик1, Эминан шиирда султанбеги дишегьлидин хсуси т1вар ваъ, шаирдин тешпигь я. Адан манани [бегрин султан (ва я султанрин бег)] «гуьзел бикейрин султан», «гуьзелрин шагь» келимайриз мукьва я.

СУНА1 шиир, сущ гуьзел, к1аниди (…)
СУНА2 прил гуьзел, гуьрчег (…).

; + Суна прил, сущ (къугь хьтин, п1ат1 хьтин) гуьзел, гуьрчег; (туьрк, азерб: сона  къугь, пат1, уьрдег).

СУРАГЬИ араб, сущ яргъи туьд (ц1уц1) галай къаб; гурарин гуьрчег чахчахар прил. Инал: кьакьан буй авай, яргъи гардан авай. Сурагьи бухах я, ханум. – Ханум.
; + И гаф лезги ч1ала пуд жуьреда гьалтзава (и жуьрейрини абур гьи ч1аларай кьабулнат1а къалурзава): сурагьи араб, суьрагьи туьрк, азерб, суьрегьи азерб, лезги. Эминан шииррани лезги ч1ала авай суьрегьи жуьре хуьн хъсан яз аквазва (ам гуьрчег, назик сесерикай ибарат я). Суьрегьи 1) яргъи гардан ва ц1уц1 авай, къешенг кьадай чка авай гичин; 2) лап кьериз: гурарин, балхундин, сересирдин чахчахрин кьулара ат1анвай яргъи гуьзел нехишар; 3) тешпигь: яргъи гардан, яргъи к1вачер авай, шумал буйдин гуьзел дишегьли; 4) дишегьлидин хсуси т1вар. Жемятдин рахунра «балхундин чахчахар» манада суьрегьи ваъ, сересир гаф ишлемишда; мадни сересир нехишар ат1ай кьуларин чахчах авай балхундиз вичизни лугьуда.

СУФАТ кил СИФЕТ

; Суфатни сифет жуьреба-жуьре гафар тирди чна винидихъ СИФЕТ макъалада ганай.

СУЬЗ туьрк, сущ, инал: акьуллу гаф, ихтилат. Етим Эмин, жафа я хуьз, Ч1алаз муьт1уьгъ тахьайла дуьз, Вичиз авачир акьул, суьз# Пайдай паб хуп1 четин тушни? – Пис паб. # И гаф 1957, 1960-йисарин ктабра гьам маадин жигьетдай, гьамни шиирдин туьк1уьр хьунин рекьяй чарасуз яз алай. Амма 1960 (1980. – Ф.Н.), 1995-йисарин ктабра и бенд «туьк1уьр» хъувунава: гафни амач. шиирдин т1варни дегишарнава – «Четин тушни».

; И веревирдер, гьайиф хьи, алакьардайбур туш. Суьз гаф (гьикьван туьрк ч1алай ам япар кьаз ялайт1ани) шиирда гьатнавай гъалат1 я. Эгер шиирдин къурулушдиз, туьк1уьр хьуниз килигайт1а, аквада: шиирдин вири бейтерин кьудлагьай ц1арара редифдин вилик квай, вири бейтер севтина твазвай ва абур чеб-чпихъ кут1унзавай рифмаяр ктабра ч1уруз ганва: хаин-ч1уру-серин-дели-пайдай (1957, 1960); хаин-к1ани-пехъи-дили-чидай (1980, 1995). Муькуь ц1арарин рифмаяр вири бейтера са бубат къайдада ават1ани, гьабурукни рехнеяр квачиз туш. Къачун чна винидихъ ганвай эхиримжи бейт. Адан рифмаяр – хуьз-дуьз-суьз (1957, 1960) ва хуьз-гъиз-дуьз (1980, 1995) къайдада ава, амма манада авач. Дугъриданни алимди т1вар кьазвай эхиримжи ктабра Эминан шиирдин ц1арар, гафар дегишарнава. Аквадай гьалда, ктаб туьк1уьрайдаз чна къейд авур гъалат1ар арадай акъудиз к1ан хьанай, амма судур мадни ч1уруди хьана: Етим Эмин, жафа я хуьз, Туькьуьл мецел пис гафар гъиз, Вичин акьул тек вичиз дуьз Чидай паб хуп1 четин тушни! (1980, 1995). Винидихъ къейд авурвал, садлагьай вариантда гьатнавай суьз гаф гъалат1 я, куьз лагьайт1а ада авай кимивилерал мадни алава хъийизва. Чна туьхк1уьрнавай вариантда редифдин вилик квай рифмайри (к1ири-чири-сери-дири-жери) вири бейтерин редиф авай ц1арарин ванцин аваз гуьнгуьниз хкизва. Бейт, чи веревирдерай, ик1 туьхк1уьрайт1а жеда: Етим Эмин, жафа я хуьз, Ч1алаз муьт1уьгъ тахьайла дуьз, Акьул пайиз,  тахьай вичиз, Жери паб хуп1 четин тушни?

СУЬРЕГЬИ сущ чахчах. Инал: Шумал. Инсаф ая, ша заз мирвет, Суьрегьи бухах я ханум. – Ханум.

; Суьрегьи гаф Эминан шиирра «чахчах» манада бажагьат ава. Винидихъ чна СУРАГЬИ макъаладиз талукь яз авур къейдериз кил.: СУРАГЬИ. Чи фикирдай, гъалат1ар хкудайт1а, «Ханум» шиирдин ц1арни ик1 жеда: Инсаф ая, ша ваз мирвет, Суьрегьи бухах, я ханум.

ТАБАГЪ прил т1ушунай. * табагъ чар сущ сагъ чарчин лист. Вун паталди ч1улав авур табагъ чар К1ел тавуна, рахаз-рахаз фимир вун. – Кьил хураваз фимир вун.

; + Табагъ араб 1. прил т1ушунай; 2. сущ а) т1ушунай (ли, хам, тумаж); б) чар (кагъаз); в) чар (къат). Табагъун (табагъ авун) гл гьялун, т1ушунун (хам, тумаж).

ТАВ фарс, сущ мугьманар кьабулдай к1вал. инал: ч1агурнавай, вири патарихъай къайдадик кутунвай чка. Зи тавдиз ухшар я суна. – Суна, за ваз суьгьбет ийин.

; + Тав къадим Египетдилай къадим Грециядал кьван чилерал яшамиш хьайи халкьарин ч1алара (пралезги ч1алани) [фарс, араб, туьрк ва маса ч1аларизни гьанай атана жеди]: 1. прил а) яр акъатай, ал ранг ягъай (румяный); ч1агай; б) рангунин экуьдалай мич1идалди (тон, полутон); в) гуьрчегдиз расай, туьк1уьрай, ч1агурай; 2. сущ а) (тав, тава) як чрадай къул; ягълав; б) (тав, тавхана, тавунк1вал) туьк1уьрай к1вал; ц1унк1вал (кухана).
Гьавиляй Эминан ц1ар Вун тавдиз ухшар я суна (1995: 80) дуьз я.

ТАВАР1 туьрк, сущ, инал: гуьзелди, гуьрчегди. Аман, минет, зи рик1 мир дар, Чан зи рик1из к1ани тавар. – Вун авачир женнетни к1андач. Зи сефил рик1жечни бес дар, Вун такурла, гуьзел тавар? – Ялгъуз.
ТАВАР2 прил, инал: гуьрчег, гуьзел къуш хьтин. Гьикьван хьуй зи чарадал вил, – Тавар суна жуваз к1ан я.– Акваз к1ан я. Эцягъич за ви гуьгьуьлда, Ажеб тавар я, бахтавар.– Я, бахтавар. * тавар гун гл наз гун, дамах авун. Хъуьрез-хъуьрез экъеч1да вун, Заз гуз тавар, я, бахтавар. – Я, бахтавар.

; Тав;р (лезги, туьрк ваъ) гафуниз лезги ч1ала (тав гафунин гз.кьадар т;вар гьисаба такьурт1а) ихьтин манаяр ава: 1. сущ; прил гуьрчег(ди), гуьзел(ди) [«къуш хьтин» ваъ!]; ч1агай(ди), ч1агурай(ди); нур, экв чук1урзавай(ди), къешенг(ди) [роскошная, лучезарная, излучающая свет]. Кил.: тав 1. а), б); 2. ч1агурунар; гьар жуьредин рангарин нурар; тавар гун ч1агуриз къекъуьн; нур чк1уриз къекъуьн.
Гекъиг: Тавар лезг Чилин гъуц (паб); Таварат къ.Египет аладун-веледунин гъуц (паб); Таварат  лезг хсуси т1вар.
Инал Эминан Заз гуз тавар, я, бахтавар ц1арц1икай са гаф мад лугьун. Я бахтавар келимада эгер: а) бахтавар обрашени яз, я (йа) глагол яз хьайит1а я, бахтавар; б) бахтавар обрашени яз, я (йа) куьмекчи к1ус яз хьайит1а я бахтавар, кхьин дуьз я. Ихтилат физвай ц1арц1е я (йа) к1ус я, бахтавар обрашени; абур кьведни санлай обрашенидик акатзава (яда – я гада хьиз): Заз гуз тавар, я бахтавар.

ТАВАТ араб, шиир, сущ гуьзел(ди). Салам-дуьа я ваз, тават… – Зи азиз. Ажеб тават я вун, азиз…– Ханум…* гуржи тават сущ вини дережадин гуьзел дишегьли. Айна хьтин ц1ару вилер, Вун гуржи тават хьана хьи. – Хьана хьи.

; Тават лезг, сущ винидихъ галай тавар гафунин хел я. Амни араб ваъ, лезги гаф я. Тават гуьзел(ди), гуьрчег(ди), ч1агай(ди); гуьзел, гуьрчег, ч1агай дишегьли. Вун гуржи тават хьана хьи ц1арц1е ихтилат гуржи тават «вини дережадин» гуьзел дишегьлидин уьлчме тирдакай физвач, «айна хьтин ц1ару вилер» авай лезги руш гуржи таватдиз ухшар тирдакай физва.

ТАГЬСИБ араб, сущ гьуьжет, женг.
ТАГЬСИБВАЛ сущ туьгьметардай, гьуьжетардай гьал.

; Тагьсиб араб тербет, тербия; дуьз рехъ. Тагьсибвал тербетлувал, дуьз рекье хьун. [Араб ч1алалди гьуьжет хисам, муназаэт, низагь; къал мунакъарат, хисам, мушажарат; женг къитал, маъарику, маъракат; дяве гьарбун, гьурубун].

ТАГЬИР сущ Эминан дустарикай садан т1вар. Эй, зи ашна гьажи Тагьир, Види вуч шел-хвал хьана хьи? – Вирт квахьайдаз.

; Шиирра т1варар кьазвай кьван ксарикай шаирдин дустар авун гьакъикъатдихъ галаз кьазвач. Вичин девирдин агьваллу ва савадлу кас гьажи Тагьир Эминан хуьруьнви тир. Эмин кефсуз тир ч1авуз гьажи Тагьир Кьасумхуьрел дуванханадиз физ-хквез вичиз судувилин къуллугъ къачунин гара хьанай, ва шаир рекьидалди ам вахтуналди гьа къуллугъдални эцигнай (Суду хьуналди ви к1вализ чуьнуьхдайди къвеч лагьана). «Вирт квахьайдаз» бахшнавай шиирдай аквазвайвал, шиир къаб алаз, сатирадин жуьреда кхьенва. Ашна лезги ч1ала гзафни-гзаф «любовник, любовница» манада ишлемишзавайт1ани, ада гьажи Тагьираз къаб алаз, айгьамдикди «эй, зи ашна» лугьунини гьажи Тагьир Эминав гвай къуллугъдин гара авайдан, ада шаирдал (адан кефсузвилел) гуьзчивалзавайдан шагьидвалзава.

ТАЗ Ц1РАЗ, К1УЬРЕЗ кил кьурун.

; Кьурун, ц1урун, к1уьруьн, чи фикирдай, синонимар туш. Кьурун 1) кьеж михьиз хкатун; 2) кирсеба мана, тешпигь к1арабар экъис жедайвал яхун хьун. Ц1урун 1) мурк1адавай зат1, мурк, жив, куьк-ягълу зат1 чимивиликди жими хьун, циз элкъуьн; 2) са бязи зат1ар (кьел, пасук1…) цик (ва я маса жими-журадик) акахьун; 3) тешпигь фикирдикди, хажалатдикди як фин, яхун хьун. К1уруьн 1) нугъват ц1урун гафунин синоним; 2) кьериз кана ч1ухадиз, руьхъведиз элкъуьн; куз-куз ч1ух хьун, руьхъ хьун.

ТАЗИЯ фарс, сущ дерт, гъам, хажалат. * тазиятдиз атун гл сад кьейит1а, ам кучудиз фин, адан мукьва-кьилийриз башсагълугъвал гуз атун.

; + Тазия араб 1) кьейидан паталай адан багърийриз сагърай лугьун, башсагълугъвал гун (утешение, соболезнование); 2) кьейидахъ ишелар авун, кьейиди эхиримжи рекье тун, кучудиз фин, адан патахъай талукь крар тамамарун (оплакивание, поминки); 3) кьейидан яс кьун (траур, панихида); 4) кьейидакай дерт, гъам, хажалат ч1угун (горе, скорбь по умершему).

ТАЙГЪУН шиир, сущ, инал: гуьзел.

; Тайгъун, гьелбетда, (вири хъсан гафар хьиз) гуьзел, иер, гуьрчег дишегьлидиз лугьузвай тариф я; лезги ч1ала тайгъун «лацу кард» манада ава.

ТАМУМ сущ шаирдин лирикадин дишегьлидин хас т1вар. Гуьзел Тамум, ая фагьум…– Гуьзел Тамум.

; Тамум Эминан шиирда халисандиз хсуси т1вар яни, тахьайт1а тешпигь тамум (тамам) яни – шак алай зенд я. Кил.: ТАМАМ. Шиир ганвай жуьреди «Словардин» кирам шиирдин ц1ар 8 гьижандинди тирдан терефдар ийизва. Амма гьакъикъатда шиирдин ц1арар кьуд-кьуд гьижадинбур я. (Кил.:  Ф.Нагиев. 2002: 223).

ТАЮН гл, инал: тай авун, барабар яз кьун.

; Гафунин орфография, чи орфографидин гафарганра хьиз, инални ч1урнава. Тайундикай таюн хьунин себеб к1елдайла слогар дуьз чара тавун я: та-йун(юн) ваъ, тай-ун чара авун дуьз я (тай авун = тай + (ав)ун = тай + ун = тайун). Гафунин дибда авачир ю гьарф, гаф дегиш жезвай  к1алубра (мес., падежриз: таюни, таюна…), садлагьана майдандиз акъатун – им лезги ч1ал чирзавайдан кьиле ацакь тийидай кар жезва. И гафунин дибдай «й» гьарф акъудна гадарзава, ва я ам гуьгъуьнай къвезвай глаголдал, адаз гереквални авачиз, элягъзава: юн (йун). Таюн к1алубда и гаф к1елзавайда маса гаф (туьрк той, тоюн мехъер) хьиз кьабулунни мумкин я. Тайун к1елдайла [тайъун] к1елда.

ТЕРС туьрк, прил ч1алаз килиг тийир, кьилиз ялдай, гьуьжеткар…

; Терс туьрк гаф туш. Кил.: СЕРТ макъаладиз.

ТЕШВИШ туьрк, сущ къалабулух, секинсузвал.
 
; + Тешвиш араб ташуйш гафунилай (гьа-гьа манада).

ТЕШПИГЬ араб, прил, инал: халис.

; Винидихъ гузвайди тешпигь гафунин гьакъикъи мана туш, гафуни къаб алаз гузвай шикил, къамат (образ) я. Тешпигь (араб ташбигь) 1. сущ ухшарди, кьални амачиз гьам хьтинди; 2. тешпигьун гл гекъигун, ухшар авун; 3. къаб алаз са зат1 маса зат1унин къаматдаваз къалурун.

ТУБА1 араб, шиир, сущ шаркь фольклорда – женнетда авай гуьзел, кьакьан тар. Етим Эмин, вун тубади Хуьда, яхъ ваз гьам мукьвади. – Вил вегьейла и дуьньядиз.
ТУБА2 араб, гл гунагь кардал пашман хьана, маса гунагь кар хъувун тавун. * туба хьуй межд «са гьихьтин ят1ани к1валах, кар мад хъийидач» лагьай манадин ибара. Туба хьуй мад вун яр кьуниз, Ихьтин крар мад хъувуниз… – Ваз маса яр хьана, гуьзел. # 1960-йисан ктабда и ц1ар масак1а ганва. Чи фикирдай, ана Эминан фикир ва ч1ал дуьз кхьенвач.

; + Туба [Н.Комлев: табу бинедай полинез гаф] чи ч1алаз араб ч1алай (таwба) ислам диндихъ галаз атана. 1. са кар ийидач, хъийидач лагьана гаф гун, кьин кьун, са кардилай гъил ч1угун, гафунал к1еви хьун, гайи гаф кьун, кьин хуьн (обет, зарок); 2. авур кардал пашман хьун, тахсир хиве кьун (раскаяние, покаяние). Чи фикирдалди, междометидин ролда туба хьуй ибара ваъ, туба гаф вич жеда, мес: Туба! Мад и кар за хъийич! Эминан ц1арц1ени Туба хьуй мад вун яр кьуниз туба подлежаши, хьуй сказуеми я.
Етим Эмин, вун тубади Хуьда, яхъ ваз гьам мукьвади – ц1арц1е авай туба женнетдин тар туш. Эминан са шиирдани туба женнетдавай тарцин манада авач. Эгер шиирдин контекстдиз фикир гайит1а, аквада хьи, ихтилат тарцикай ваъ инсанди Аллагьдин вилик вичи авур нагьакь крар хиве кьуникай, а крар авунал пашман жезвайдакай (урус покаяние) ва анжах гьавиляй Аллагьди вичин гъалат1рилай гъил къачудайдахъ инсан агъазвайдакай физва. Етим Эминан шиирдик квай и зурба фикир, гегьенш мана тухвана са тарцел кут1унун дуьз жезвач эхир!..

ТУМАКЬ прил тум куьруь.

; + тумакь мадни тум ат1айдаз (тум кьат1айдаз) лугьуда (гекъиг: тумкьат1, кьант1а).

ТУПУЧ1 сущ чахрадал ийизвай гъал к1ват (мансур) жезвай симин к1ус. Туп1уч1 туна мансур «т1уьрди» Ханум я. – Цилингар.

; + Тупуч1 «симин к1ус» хьун чарасуз шарт1 туш; тупуч1 гзафни-гзаф к1арас т1валуникай расда (гьамни Эминан девирда). Тупуч1 (лезги т1уб гафунилай) гъалуниз звер гун паталди туп1у элкъуьрзавай, вичел гъал алчуд жезвай алат; яргъи, шуьк1уь тум-т1вал галай кьеп1ербандиз ухшар алат. Тупуч1ар кьве жуьре жеда: гъилин тупуч1, чхрадал эцигдай тупуч1. «Цилингар» Меликан шиир я, Эминан шиир туш (кил.: МАНСУР).

ТУР фарс, сущ хенжелдин жуьредин яракь. Дишегьли дяведиз я ахьтин кьегьал: Я тур, тфенг, яракь адаз герек туш. – Герек туш.

; Тур «хенжел жуьредин» яракь туш.  Хенжелдин тия туруниндалай лап куьруь я (турунинни хенжелдин арада, тиядин яргъивилел гьалтайла, гапур ава). Тур гафарнанра юкьван-перс. гаф яз къалурнават1ани, чи фикирдай, ам къадим лезги гаф я (мумкин я, ам Передни Азиядин културадин халкьарин умуми гаф хьунни). [Гекъиг, осетин ч1ала: тур «кард», хенжел «хъама»; шашка, сабля «эхсаргард»; чук1ул «кард»].
Винидихъ ганвай кьведлагьай ц1ар1е, чи фикирдай, ат1унин лишанар дуьз эцигнавач. Ц1арц1ин манади яракьар гьисабзавач, тур-тфенг (хьтин) яракь адаз герек туш лугьузва: Я тур-тфенг яракь адаз герек туш.

ТУРАН сущ уьлкведин т1вар.

; Туран 1) вири туьрк миллетар яшамиш жезвай чилер; 2) туьрк миллетчийрин хиялра авай шаркь гьуьлерилай кефердин гьуьлерив кьван тир зурба туьрк гьукумат.

ТУЬМЕН фарс, сущ Эминан девирда Иранда авай къизил пулунин уьлчме.

; + …гьа девиррин Иранда 10 риалдив барабар къизил пул. (Идалайни гъейри, мугъул-татаррихъ чи ч1алаз атай туьмен гафуниз лезги ч1ала маса манани авайди къейд ийин: ц1уд агъзур кас аскерар авай кьушун (урус тьма, туман гафарни гьанай я).

ТУЬРЕН кил ТУЬРАН.

; Туьран гаф «Словарда» авач. Туран ава, амма абур манадиз чара я. Чи фикирдай, кирамди гъизвай гаф бинедай «туьрен, туьран» туш, туьрема я (нугъватра: туьрем, туьрен). Туьрема туьрк ч1ала: дуьнедал акьалтун, аладун, артмиш хьун, туьретмиш хьун, бегьер гун, дул гун. Туьрема лезги ч1ала: чарадалай хьайиди, паж.

Т1АБ кил КАМ.

; «Словардин» кам гафунал хъфин: «КАМ фарс, сущ чил, ракьар. Инал: куьч кулур. Лужуник квай тек лацу лиф, Вун камуна гьат хьана хьи. – Хьана хьи. # 1995-йисан ктабда и гафунин чкадал т1абуна кхьенва. Им шиирдин манадив кьазвач».
;; Чи баяндал хквен: 1995-йисан ктабда «Хьана хьи» шиирда камуна гаф т1абуна гафуналди эвезун дуьз туширди, «им шиирдин манадив кьазвачирди» кирамди дуьз кьат1анва. Амма, т1аб гафуниз баян тагана, к1елзавайди кам гафунал вучиз рахкур хъийизват1а кьил акъатзавач. К1елзавайдаз ак1 жезва хьи, гуя кирамдиз: 1) камни т1аб са гафар туш (КАМ макъалада); 2) камни т1аб са гафар я (Т1АБ макъалада).
Гьелбетда, камни т1аб са гафар туш, гьавиляй яратмишунрани рахунра абур какадарунни дуьз туш (Эминан ц1арц1е камуна гафунин чкадал т1абуна тунал кирамдин наразивал бинелуди я). Лезги ч1ала и гафариз гьардаз вичин махсус мана ава. Кам 1) гьайвандин, инсандин камуниз/к1вачиз кхьизвай еб, ц1ил; 2) чил; кулур; 3) кьериз ракьар (текв.кьадар авач); 4) винелай куьлер-ц1амар, векьер-кьалар вегьена гьазурнавай чинебан фур. Гъуьрчехъанвилиз талукь ракьун ц1ийи алатар акъатиз гат1унайвалди ракьар (ракь гафунин гзафвилин кьадардикай арадал атана) вичин  кьилдин мана (урус капкан) гваз,  кам гафуникай хкеч1на, кьилдин гафуниз элкъвенва. Т1аб к1арас руькуьнрикай ва я тахтадикай раснавай есирдавай ва я тахсир алай касдин (садан ва я са шумудан санал) кьил, к1вачер, гъилер туна агалдай, кут1ундай тадарак (дап1ар/т1ап1ар т1аб гафунин велед я). [Зунжурарни галаз ракьукай гьазурзавай, гъилин белеграл ва к1вачин зангарал алук1дай, гьатта гардандани твадай ч1улариз бухавар лугьуда]. И алатар кардик кутунизни гьар жуьредин т1варар ава: ракьар къягъда, кхьида; кам кхьида; т1аб, бухавар ягъда.

Т1АВУС араб, сущ ачкардиз ухшар гуьрчег къуш.

; Т1авус «ачкардиз ухшар гуьрчег къуш» я лугьун акьалт1ай баян жезвач. Т1авус тумуна гьар жуьредин, чпелни чепелукьар хьтин гуьрчег рангарин яргъи ц1акулар авай, вичин кьулухъ рагъ хьиз ц1акулар ахъайдай гуьзел къуш (павлин, пава).

УЛУЛ араб, прил ч1ехи. * улул албаб # сущ ч1ехибур, агъсакъалар. Рази хьана улул албаб, Мус ахквада и инкъилаб? – 1877-йисан бунтариз. # Инал алай улул албаб ибара акъатнавай вири ктабра сад хьиз (садхьиз. – Ф.Н.) ганвач: уллу аббаб (1960), улу-арбаб (1980, 1986, 1995), уллу албаб (1988) кхьенва. Чи фикирдай, инал 1941-йисанда авайвал улул албаб кхьин дуьз я.

; Макъалада вучиз ят1а, успатзавач. Чи фикирдай, и гафунин лезгиламиш хьанвай къайда уллу хуьн хъсан я (месела, уллу бубаяр ч1ехи бубайрин бубаяр); инални улул албаб ваъ, уллу-арбаб дуьз я.

УМАЛАТ араб, сущ хас т1вар. Ваз Аллагьди рагьметар гуй, Умалат кьена хьи. – Гьинава?

; И т1вар гьар жуьреда гузва: Малламетбег (1960), Умалат бег (1980, 1986, 1988, 1995, 1998). Чи фикирдалди, и т1варц1ин иеси 1877-йисан бунтара Кеферпатан Табасарандин жемятдин кьиле акъвазай малла Умалат-бег я. (Кил.: МАЛЛАМЕТБЕГ). Лезгийри яргъи т1варар куьруь авуна лугьун адет я, Эминан шиирдани, жемятдин мецевайвал, Малламетбег кхьин чаз дуьз яз аквазва. Малла Умалат бег – им 1980-йисан ктаб туьк1уьрайдан мецелай атанвай медени вариант я. Шиирдин гьам к1алуб, гьам ц1арар-бейтер ч1урнава. И кар винидихъ гъалат1ар кваз ганвай ц1арц1ини успатзава. Эминан ц1ар ик1 я: Ваз Аллагьди рагьметар гуй, Малламетбег, вун кьена хьи.

УМСУ араб, прил инсанрин. Унсу, жинну, жумлан махлукь, – гьар са бенде я ваз икьрар. – Мубарак Исмаил.

; + Инал, гъалат1 яз, унсудин чкадал умсу кхьенва.

УЬЛЧУЬ туьрк, сущ са никай ва я квекай ят1ани хабар гвайди, чархачи, векил, чапар. Ви патав уьлчуь ракъайт1а, Яраб вун бизар жедани? – Гъазанфераз.

; Инал мад кьве гаф какадарун хьанва: илчи ва уьлчуь. Илчи туьрк хабар гваз ракъурзавайди, чапар, чамар, чархачи, чавдар… Уьлчуь туьрк машинар ва маса улакьар фин паталди таптагъна, къван туна, къир цана раснавай махсус рехъ; мостовой рехъ; шоссе; трасса.

УЬРКУЬТМИШ туьрк, ~ : * уьркуьтмиш хьун гл катун, къакъатун 1) инал: кич1 кваз хьун. (…). 2) инал: тади кваз (…).

; + И гафуниз лезги ч1ала мадни эвезар ава. Уьркуьтмиш хьун 1) кич1 акатун, къурху хьун, рик1из тут ягъун, кин акатун, кич1евиляй зурз акатун, чандиз зуз ягъун, ч1арар цаз-цаз хьун…; 2) кич1евиляй къягъ хьун; 3) кхунун; къуьгъуьл хьун.

ФАРСИ сущ Гилан Иран гьукуматдин кьибле пата Персидский залив тирвал эк1я (эк1ягъ. – Ф.Н.) хьанвай чкаяр.

; Фарси 1) фарс ч1ал; 2) кьериз фарс ч1алал рахазвай гьукуматар вири санлай. Фарс (Парс) Ирандин кьибле-рагъак1идай пата авай областдин т1вар.

ФАРУКЬ араб, прил секин.

; Фарух перс прил бахтлу, бахтавар; сущ бахтлуди, бахтавар.

ФАСИКЬ араб, сущ гунагькар, пис крар ийидайди.

; Фасикь араб, прил /сущ  1) гьашер, шеври; ч1уру рекьевайди; фасад; 2) ягьсуз, эдебсуз; 3) эдебсуз, имансуз; гунагькар.

ФЕРЕНГ кил ФИРИНГ

;  (Француз) инал фиренг ва я френг дуьз я.

ФЕРЪЯД сущ, инал: табий хьун. Я Илагьи, шак авач, Вун сад я хьи, Махлукьатаринди ваз феръяд я хьи… – Илагьи (– Вун я хьи).

; Чи фикирдалди, феръяд араб инфирад /фирад гафунихъ галаз са дувулдин гаф я. Ак1 хьайила адан мана «табий хьун» ваъ, «вири сад хьун», «санал хьун», «жем хьун», «сих хьун», «тупламиш хьун» жезва. И манадиз килигна гафни дегишун герек я: Я Илагьи, шак авач, Вун сад я хьи, Махлукьатар вири вав феръяд я хьи…

ФИИЛ араб, сущ фитне. Фикир бургъа, фиил къавгъа бед хиял…– Нефсиниз.

; Фиил фитне туш; ам фагьум, фикир, фигъил гафариз мукьва гаф (синоним) я; фиил фагьум, кьат1ун (мысль, разум); фаил фагьум гвай, кьат1ун авай кас (человек разумный, мыслящий; «гьомо сапиенс»); шиирдин ц1арни:  Фикир лавгъа, фиил гъавгъа бед хиял…– дуьз я.

ФИРАМИД Етим Эминан вил вахъай ат1уч, вун фирамид Ферд ийиз, гъейри вуна фикирармир. – Алагуьзлидиз.

; Фирамид гаф шиирда гъалат1 тирди аквазва. Ихьтин гаф я лезги, я фарс, я араб, я туьрк гафарганрай чаз жагъанач. Жагъун тавун мягьтел жедай карни туш: 1960-сан ктабда (181 ч.) Етим Эминан к1вачиз ягънавай и шиирда авай гаф «фирамид» туш. Чи фикирдалди и гаф «фикирмир» я. Сифте яз 1960-йисан ктабда ганвай «Алагуьзли» шиир муьгьуьббатдин кьет1ен ва гуьзел шииррикай сад я. Адан кьет1енвал ам я хьи, чпе кьуд-кьуд ц1ар авай ругуд бейтиникай ибарат и шиир 14 гьижадинди я (ктабда ам 15 гьижадинди яз 8+7 цезура аваз ганва). Садлагьай бейтина кьуд ц1арц1ени «алагуьзли» редифдин вилик сад хьтин рифма ква (зун, чан – мержан – ваз ван – икьван). Амай бетерин, сифтегьан пуд ц1арара чпин рифмаяр ават1ани, кьудлагьай ц1арара «алагуьзли» редифдин вилик (садлагьай бейтиниз аваз гайи) умуми рифмади зил кьазва (пашман – дарман – иман – гардан – акван). И рифмади вири санлай шиир са везиндиз, са аваздиз, са манадиз элкъуьрзава. Бязи ц1арара гагь-гагь ч1урзават1ани, везиндик 9+5 цезуради рум кутазва. Алкьвадар хуьруьнви муаллим Абдулмеджидан гафарай и шиир Ч1илихъ Абдулгьамиданди я . Чунни и фикирдин терефдар я. Ч1илихъ Абдулгьамид дугъриданни зурба шаир хьана. Адан шиирар чпин эдебдин, руьгьдин ва таъсирдин жигьетдай Етим Эминан шиирриз (руьгьдин хуррамвилелди иллаки Ялцугъ Эминан!) шиирриз лап ва лап мукьва я. Етим Эминан ктабар туьк1уьрай са гзафбуру гзаф ч1авара абурун шиирар какадарунини и кар субутзава. Ктабра и шиир гафар, ц1арар, бейтер ч1урна ганва, рифмаяр квахьнава. Чна туьхк1уьр хъувур вариант гьам ч1алаз, гьам манадиз Абдулгьамидан шиириз мукьва я. Ингье эхиримжи бейт:
Абдулгьамидан вил вахъай ат1уч, на фикирмир, Фарйад ая, я рабби, лугьуз, гъейри зикирмир, Гваз фин и дерт дуьнйадлай, на ам масадаз чирмир, Белки, ана чун чаз хьана акван, алагуьзли.

ФИРДАВУС /ФИРДАВУТ/ ФИРДАУС араб, сущ женнет.

; + Кхьинра са къайда хкягъун лазим я: фирдавус.

ФУР сущ элкъвей к1алуб аваз эгъуьннавай чка. Инал: сур. Гъам-хажалат авай фуруз Аватна чун дерин, дустар. – Дустариз.

; + Садлагьайди, фур неинки анжах элкъвей к1алуб аваз эгъуьннавай чкадиз, гьак1ни дуьз к1алуб авачирдазни, гьи к1алубдин хьайит1ани эгъуьннавай дерин чкадизни лугьуда (анжах элкъвей чка эгъуьниз регьят я). Кьведлагьайди, кирамди гъизвай шиирдин ц1арц1е «гъам-хажалат авай фур» сур туш. Сура гъам-хажалат амукьзавач. Гъам-хажалатдин фур шаирдиз вичихъ сагъ чан амачир уьмуьр, дар, мишекъат яшайиш, рик1ин дустар гъурбатдиз акъудна вич текдиз, ажуз яз тунвай адалатсуз девир я. И кар шиирдай лап ачухдиз аквазва. Пудлагьайдини, шиир 8 гьижадин кьуд ц1арц1ин бейтер туш, бейт 16 гьижадин кьве ц1арц1икай ибарат тир гъезел я. Шиирдай аквазвайвал, ам 1877-йисан бунтарилай гуьгъуьниз суьргуьн авуна яргъариз акъатай дустариз шиирдалди кхьенвай чар я.
Лугьун хьи, гзаф вахтара Эминан шииратдин кьакьан, дерин, гегьенш, камаллу, маналу философия ихьтин веревирдери гуьт1уь гьалкъайра твазва.

ФУРГЪА сущ аруш-каруш. Фикир фургъа#, фиил къавгъа, бед хиял, Дуьньяд девлет ви рик1елай фидайд туш. – Нефсиниз. # Фургъа гаф, гафунин мана 1986-йисан ктабда ганва. Маса к1ват1алра инал бургъа (1960, 1980), лавгъа (1995) ала.

; Инал, чаз чидайвал, фургъа ваъ, 1980, 1995-йисарин ктабра ганвайвал лавгъа дуьз я. Фикир лавгъа, фиил гъавгъа, бед хиял, Дуьнйад девлет ви рик1елай фидайд туш; (къавгъа ваъ, гъавгъа «къал-къиямат, велвела» дуьз я).

ХАЖАЛЕТ кил ХАЖАЛАТ

; + Эминан шиирра шаирдин ч1алан к1алуб ч1урзавай гафар гзаф гьалтзава: хажалет, мусибет, мяргьамат…. Эгер и к1алуб ч1урун рифмадин истемишун тушт1а (им Эмина лап кьериз ишлемишзавай амал я), шаирдин ч1алар к1ват1завайбурун, кхьизвайбурун, ктабар чапдиз гьазурзавайбурун гьунарар я. Чи фикирдай, «Словардин» кьилера к1алубар ч1урнавай гафар гъунин чарасузвал авачир. Белки, ахьтин к1алубарни авайди гьа гафарин макъалайра къейд авун бес жедай. Тахьайт1а, бязи к1елзавайбуру, гележегда Эминан шииррин ктабар туьк1уьрдайбуру а гафар ишлемишун мумкин я. И кардини, са шакни алачиз, Эминан ч1алан авазлувал, кьет1енвал, кесерлувал ч1урда.

ХАИН1 туьрк, сущ жуван мукьва-кьилидиз, тайин инсанриз эвелдай вафалу яз, ахпа акси хьайи кас. Хаин паб хуп1 четин тушни! – Пис паб (- Наиб Гьасаназ).
ХАИН2 нар вафалу яз къалуриз, аксиз. Ви мукьва-кьили валай хаин рахада. – Бахтсузвал.

; + Хаин туьрк ваъ, араб гаф я. И баяндик инсандин кьат1ундиз (логикадиз) акси са шумуд зенд ква. Хаин неинки тек са «мукьва-кьилидиз, тайин инсанриз» писвал авур (ийизвай), «акси хьайи кас» я, ам гьак1ни яр-дустуниз, ватандиз, жуван миллетдиз ва маса миллетриз, тийижир инсанриз… акьалт1ай писвал, зиян, зарар гудай кас я («эвелдай вафалу язни», тушизни). Хаин инсандин руьгьдин кьакьанвал, хазина (намус, виждан, халкь, ватан, чил, миллетдин, ватандин интересар, багърияр, ярар-дустар, дуьз рекьевай инсанар…) маса гудай кас; муртад; вичихъ руьгьдин, намусдин кьакьан дережаяр, уьлчмеяр авачир ятаб. Хаин гаф Тавратдин кьисайрик квай Адаманни Гьавадин ч1ехи хва хьайи, пехилвал ва гъайра себеб яз, вичин стха Абил (Авель) кьейи Каинан т1варц1елай атана.

ХАЛИФА араб, сущ ислам динда пайгъамбардин чкадал алайди; пачагь. (…). Низамдивди халифаяр# Хьана агъур, залан, наиб. – Наиб Гьасаназ. # 1960, 1988-йисан ктабра халифаяр гафунин чкадал хилафарар ала. Шиирдин манади халифаяр истемишзава.

; + 1960, 1988-йисан ктабра халифаяр гафунин чкадал хилафарар алаз гена хъсан хьана, тахьайт1а Эминан шиирдин гьакъикъи гаф квахьдай. Гьелбетда, бинедин гаф хилафарар туш, хилафаяр я (тапарар, шикаятар, футфаяр, талбаяр…). Шиирдин манадини «халифаяр» ваъ, хилафаяр истемишзава. Низамдивди хилафаяр Хьана агъур, залан, наиб.

ХАЛУМ туьрк, рах, сущ, инал: амай рушарилай тафаватлуди. Эй, зи гуьзел, дилбер халум! – Эй, зи зуьзел.

; + Гьелбетда, дериндиз гьахь тавуна винелай гузвай  ихьтин баянри гафунин мана (семантика) тамамдаказ ачухарзавач, я абуру к1елзавайди тухарзавач. Эгер ихтилат рахунрикай физват1а, халум (ханум) гафуни гафунин адресатдиз ийизвай гьуьрметдин лишан къалурзава (мес., урус госпожа, сударынья гафари хьиз). Ихтилат шииррикай физват1а, шаир элкъвена рахазвай дилбер халум маса гаф я. Ам, кирамди лугьузвайвал, эгер адетдин тафаватлувилин лишан («амай рушарилай тафаватлуди») тирт1а, и гафунин таъсир и кьадар зурбади жедачир: Эй, зи гуьзел, дилбер халум! Ам Эй, амай рушарилай тафаватлу зи гуьзел дилбер! – жедай. Шиирда гьар са гафуни ва гафарин къушайри яб гузвайдаз, к1елзавайдаз гафунин мукьвал алай манадилай гъейри, а гафунихъ галаз алакъалу терефар, гьиссер (ассоциацияр) гена къарагъарзава, ва и эхиримжибуру гафарин галгамар шиирриз элкъуьрзава. Кирамди дилбер, халум ва маса гафарин манайриз чна гайи баянар гьикьван ред ийизват1ани, чна мад ва мад успатзава: Етим Эминан шиирра халум /ханум (ханум девлетлу синифдин векилдиз лугьудай: княжна, княгиня, госпожа) дишегьлидин гуьрчегвилиз кьакьан къимет гунин гаф, адан муьгьуьббат, адан гуьрчегвал гъил хк1ан тийидай кьван яргъа, кьакьанда авайди аннамишун къалурзавай гаф, дишегьлидин иервилиз ийизвай гьуьрметдин лишан (комплиментдин гаф ва обращение); дилбер «к1аниди, гуьзелвилелди рик1 ц1урурдайди», «ширин мез, сес авайди», «ширин ихтилатар гвайди» (Кил.: ; ДИЛБЕР).

ХАТАН араб, прил эхир. Эхир, хатан хемис авур Сад Иллагьи. – Иллагьи.

; Шиирда хатан туш Хатам я (вични ч1ехи гьарфунилай). Хатам араб ч1ала: 1) к1умп, муьгьуьр (печать); к1умп авай туп1ал; 2) туп1ал. Мусурман динда: Хатам 1) сущ эхир, эхиркьил, куьтягьун, акьалт1ун; эхиримжиди, куьтягьзавайди; 2) прил эхиримжи, эхирдин, эхиркьилин, виридалай гуьгъуьнин. Илагьи шиирдин ц1ар ик1 дуьз я: Эхир Хатам  халкь авур Сад Иллагьи. Инал: Эхир Хатам диндин эхиримжи к1умп (муьгьуьр) гвайди, яъни Мегьаммед Пайгъамбар. Эхир Хатам халкь авур (хемис авур ваъ) Сад Илагьи (Сад Аллагь).

ХВАШГЕЛДИ

; Эминан ч1ала хвашгелди ваъ, хвашкалди, сафагялди я. Рифмадини гьак1 истемишзава.

ХИЗАН араб, сущ диде, буба ва абурун аялар санлай. (…). Бязибурун вилеллаз нагъв хьана тегьер хизан, наиб. – Наиб Гьасаназ.

; + Садлагьайди, хизан ваъ, хзан (хазан) я. Кьведлагьайди, хзан араб гаф туш, лезги гаф я. А.Селимован гафарай (2001: 482), хзан фарс гаф я (куьрд хезан, талыш хезон, азерб. хызан (Нахичевань), хизан (Закатала) аял; хызан (Али-Байрамлы) гзаф); маса ч1алара хзан: осетин бинонтэ; иран ханваде; араб аwсарун, асратун, эадилатун; туьрк айле. Аквазва хьи, са ч1алайни лезги ч1ала хзан къачур гаф туш. Ам чи ч1ала арадал атай гаф я, вичин дувулни хаз гаф я: хазан ( яъни хаз-хаз арадал къвезвай, хазвай к1ват1ал). Къвез-къвез ч1ала кьенятвилихъди ялун себеб яз, сифтегьан а гьарф и гафунай аватна, адакай хзан хьана. Эминан шииррани хзан кхьин дуьз я (шукураллагь, а вахтара гила хьиз ч1ал ч1урдай алимар гьеле акьалтнавачир!). Азербажан ч1алан таъсирдик кваз арадал атай хизан к1алуб чна гьам чи ч1ала, гьам гафарганра кьет1идаказ дегишна к1анда.

ХКАКЬ ~ : * хкакь тавун гл минет акат тавун. Гуьзел беден ч1угваз гьижран, хкакь тийиз# авур минет. – Эй, зи гуьзел. # Акъатай ктабра инал гьар жуьредин гафар ала: хкакь тийиз (1948, 1957, 1960, 1986), акакь тийиз (1988), акат тийиз (1980, 1995). Чи фикирдай, сифтегьан вариант хуьн кьве патахъай маналу я: 1) ам Эминан ч1аланди я, 2) инал т1вар кьунвай шиир акъатнавай словарра санани авачир хкакь гафунин чешме жеда.

; Инал Эминан шиирдани, лезги ч1алани гьакъикъи гаф хкакь туш хкякь я. Хкякь гафуниз ихьтин манаяр ава: хкякьун 1) авур кар, т1уьр зат1 иливун, чанди кьабулун; 2) лагьай гаф акатун; миндадда акьун; 3) са кар, зат1, вакъиа акьалт1ун, куьтягь хьун; 4) са кардикай, зат1уникай себеб хьун, чара хьун, дарман хьун.

ЦЕГВУН гл > цегв авун инал: лап гъвеч1иди яз къалурун. Ви къара кал-гамишдикай цегвда на, Лугьуз жеда, гзаф зат1 ваз чида, дуст. – Ватандай катзавайбуруз. # ЦЕГВУН Эмина вичи туьк1уьрай гаф хьиз аквазва.

; + Чи фикирдай, орфографидин гафарганда цегв ваъ, цвег кхьенайт1а дуьз тир. ЦВЕГ (ЦВЕГw) гафуна кьве лабиал сес ава: ЦВ (ачух лабиал сес) ва Гw (бамиш лабиал сес). Асул падежда ЦВЕГw гафуна «Гw» сесинин лабиалвал бамиш жезва, «ЦВ» сесинин – гужлу. Падежриз дегиш жедайла масак1а я: «Цw» сесинин лабиалвал бамиш жезва, «г» сес ван алачир ачух тушир сес «кк»-диз  элкъвезва ва бамиш лабиалвал (w) ачух лабиалвилиз «в»-диз элкъвезва (КВ): ЦwЕКВРЕ – ЦwЕКВРЕЗ; ЦwЕКВЕР – ЦwЕКВЕРИ – ЦwЕКВЕРИЗ. Адет яз, бамиш лабиалвал чна кхьинра къалурзавач, амма ам ачух лабиалвилиз элкъведай дуьшуьшар рик1ел хуьн лазим я. Тахьайт1а «Словарда» ахъайнавай хьтин (ЦЕГВУН) гъалат1рал къведа. Етим Эминан шиирда ишлемишзавай ЦВЕГ гафунилай туьк1уьр хьанвай литота (са зат1 вичин кьадардилай жезмай кьван гзаф тегьерда гъвеч1иди яз къалурун) ЦВЕГУН я (ЦВЕГ АВУН). Им халкьдин рахунра гегьеншдаказ ишлемишзавай гаф я, Эминан чешмени гьанай я.

Ц1АРА ~ : * ц1ара ягъун гл пуч хьун. Зун тергна, яр, вун масадаз хьана хьи, Вун зи ц1ара ягъай гад я, к1ани яр. – Са эрзиман гьатнава, яр, зи чанда.

; + Ц1ар 1. а) «рагъ ргазвай» гьава; «зегьем къугъвазвай» гьава; гьавада «лепир къугъун» (марево); б) ламу гьава садлагьана рагъ ргазвай зегьемдалди дегиш хьун (ихьтин гьавади цуьквер, кук1рух кьунвай емишар, мейваяр ягъна чурчарда, пуч ийида); емишар терг ийидай гьава вич; 2. чилин къат садлагьана хана дериндиз аватзавай чка, кьвал; кьакьан тепе ва я дагъдин чарх садлагьана хана дерин дагьар гат1унзавай чка, хай, чарх.

Ц1АРУ прил гьар жуьредин рангар акахьнавай. (…) Ви тегьер заз, яру, ц1ару, гуьллуь чит. (…). Айна хьтин ц1ару вилер…

; + Ц1ару прил 1. гьар жуьредин рангар акахьнавай(ди); …яру-ц1ару гуьллуь чит; 2. анжах вилерикай рахадайла: а) вили рангадин Айна хьтин ц1ару вилер; б) виливални рехивал акахьнавай (серый); [сущ гьа рангадин вилерин иесидал, итимдал акьалтдай лак1аб; хсуси т1вар].
2. а) ва б) манайралди и гафуниз туьрк алагуьз мукьва я.

ЧАР фарс, сущ 1) кхьинар авун патал набататрин ч1унарикай раснавай материал. (…) 2) Инал: михьи лацувал. Картарикай вич я лачин, Гуьзел суьрет чар я вичин. – Ваз маса яр хьана, гуьзел. * памбагдин чар сущ инал: шаирди вичин к1анидан т1вар яз ишлемишзавай ибара. (…) Ви пелез кьий лацу кагъаз. – Гуьзел, за ви тариф ийин.

; + Чи фикирдай, инал кьве гаф – чар кагъаз ва чар (чhар) фонтан какадарзава. Гуьзел суьрет чар я вичин ц1арц1е: рушан гуьзел суьрет /акунар чардай (фонтандай) авахьзавай цихъ галаз гекъигзава; кьилди-кьилди бедендин паяр: чин, пел, гардан, гъилер (абурун лацувал) чарчихъ галаз гекъигунлай тафаватлу яз, гуьзел суьрет (инал, буй) чарчихъ /кагъаздихъ галаз гекъигун чаз Эминан шииратдин дережадиз са т1имил усал яз аквазва.
Памбагдин чар «шаирди вичин к1анидан т1вар яз ишлемишзавай ибара» вучиз ят1а, гъавурда акьазвач; белки, памбагдин чар (лацуди ва хъуьтуьлди) гуьзел бедендин лацувилиз ва хъуьтуьлвилиз талукь гекъигун, тешпигь ят1а?

ЧАРХИ фарс, прил къаза-кьадар, кьисмет * Чархи Фелек шиир, сущ, инал гъуцар, Худа. Чархи Фелек, ваз лугьур са ч1ал ава… – Девран, гьей!

; + Чархи-Фелек прил 1) чарх хьиз элкъвезвай, дегиш жезвай кьадар (рок), кьисмет (судьба), кьадар-кьисмет (инсандиз гъуцари кхьенвай, гьик1 хьайит1ани кьилел къведай  пис-хъсан) лагьай ч1ал я; 2) сущ фелекдин чарх, кьадар-кьисметдин чарх (Колесо Судьбы).
Чархи, чи фикирдалди, фарс гаф ваъ, халисан лезги гаф я, вични иранлуяр гилан чилерал къведалди лезгийрихъ ва Передни Азиядин гзаф халкьарихъ авай умуми гаф. Гекъиг: санскрит чакра, лезги чахра /чхра, чарх (х ва р гьарфари чкаяр дегишарнава: метатеза); белки, дегь девирра улакьрин дапурар къванцикай (чархукай) расзавайвиляй, дапурдизни чарх лугьуз хьана. Чна зенд ийизвайвал, фарс ч;рх гьа чешмедай къачунва, осетин цалх, мумкин я, я дуьшуьшдин кар хьун, я шаркьпатан маса гафар хьиз (чирагъ, йар…) и ч1алаз убых (черкес, адугъ, абхаз) ч1аларай атун.
Фелек араб 1) цав, цавун тагъ (небесная сфера, небесный свод); 2) Аллагь, гъуцар; 3) кьисмет, кьадар, кьадар-кьисмет, бахта-бахт (судьба, рок, фортуна); 4) каинатда планетайрин рехъ (орбита).

ЧИРАГЪ фарс, сущ мич1и ч1авуз экв гун патал къеневай фит1илдиз ц1ай ядай (ягъдай. – Ф.Н.) зат1.

; + Чирагъ гафни, чна зендзавайвал, маса лезги гафар хьиз (чарх, рехъ, йар…) фарс ч1аларин к1вачиз ягънавай лезги гаф я. Осетин ч1алан цыраг гафни, чна винидихъ лагьайвал, мумкин я, убых ч1аларин таъсир яз хьун.

ШАДДАД сущ шаркь мифологияда къалурзавайвал, дегьзаманра Йеменда Ад династиядин пачагьрикай сад. Ам Шаддада адаз халкьур женнет я. – Камаллу паб. # Шаддада вичи чилин винел Аллагьди чилин к1аник яратмишайдалай хъсан женнет яратмишда лагьана. Ирам т1вар алай са багъ кутаз туна, инай-анай гуьзел гадаяр, рушар к1ват1на и багъдиз ахъайна. Анжах и женнетдиз гьахьун адаз кьисмет хьанач. И багъдин варарив агакьун кумаз ам, чан хкатна, кьена.

; + Шаддад къадим Йемендин Ад династиядай тир Вавилондин залум-пачагь. Ада дугъриданни, чилел женнет туьк1уьриз к1анз, Аллагьдихъ галаз акъажнай. Шаддад, кирамди лугьузвай пачагьдин т1варц1елай гъейри, а пачагьдин зулуматдик квай пачагьлугъдизни лугьузва. Эминан шиирда Шаддад адалатсуз ва зулумат дуьнйадин ярж (символ) я. Камаллу паб инсандиз ихьтин зулумат авай дуьнйада халкь авур женнет я, лугьузва шаирди: Ам Шаддадда адаз халкьур женнет я. (Лезги ч1ала ишлемишзавай шидад (бедбахтвал, бела, мусиббат) араб ч1алай атана: 1) къуват, гьайбат; 2) яшайишда к1евивал, векъивал; 3) кесибвал; 4) бедбахтвал, гъам, хажалат).

ШАРЬ кил ШЕР

; И гаф ктабра гьар жуьреда гьалтзава: шарь, шер, шаръ, шеръ…  Чи фикирдай, ина пуд гаф какахьнава: шер (ч1уру); шеръ (шериат); шарр (пачагь, гьукумдар; пачагьлугъ, гьукумат). «Наиб Гьасаназ» шиирда авай гаф шаръ /шарь, шер туш, шарр я: Авачиз шарр дуван, наиб. Шарр дуван пачагьдин дуван, гьукуматдин дуван, яъни закондин, къанундин дуван, са гафуналди – адалатлу дуван лагьай ч1ал жезва. Чи фикирдай, гуьгъуьнай ислам диндихъ галаз шариатдин къанун атайла, и гафунин манадал шариатдин манани алава хъхьун мумкин я.

ШАФААТ араб, сущ са гунагь кардилай гъил къачун патал арачи, терефдар. Шуькуьр хьуй Ваз, чаз шафаат устадар Авай аям халкь авур, Сад Аллагь. – Иллагьи (Вун я хьи).

; + Шиирдин ц1ар ик1 я: Шукур хьуй Ваз, чаз шафаат устадар Авай аям халкь авур Сад Илагьи. – Илагьи

ШИНГЪАР /ШУНГЪАР араб, сущ аламат, эсер. Ви къаматдиз килигайла, Буй-бухах шингъар я, гуьзел. – Ви къаматдиз. Хубанарин шагьин шунгъар, Гьалимат. – Гьалимат.

; Шингъар /шунгъар катраз ухшар къуш (урус кречет). Чи фикирдай, и гафунин кьве к1алубдикай сад – шунгъар хкягъун хъсан я (Шингъар итимдин хсуси т1вар язни малум я). Ц1арни ик1 кхьин: Хубанарин шагьин-шунгъар, Гьалимат (шагьин фарс кард). Шагьинни шунгъар кьведни картарин жинсинин къушар манадиз мукьва (саки синонимар) тирвиляй, абурун арада дефис кхьин лазим я.

ШИХБУБА сущ шаирдин дустарикай садан т1вар. Ай, п1ирерин гьажи Шихбуба рагьметдиз фена хьи. – Гьинава? Шихбубади ч1угур азаб. Рази хьана улул-албаб… – 1877-йисан бунтариз.
 
; Кьулан-Ст1алви Пир гьажи Шихбуба (П1ирерин гьажи Шихбуба) Пир гьажи Рагьиман хва тир. 1877-йисан бунтарин вахтунда ам Куьре округдин патай имам гьажи Абдурагьман Сугърагьвидин патав тешкилнавай «ирид алимдин меслягьатдиз» хкягънавай. Ам Дербенда асмишна. Винидихъ ганвай шииррин ц1арар ч1урнава. Дуьз ц1арар ик1 я: П1ирерин гьажи Шихбуба, вунни рагьметдиз фена хьи; Шихбубади ч1угур азаб, Рази хьанач уллу-арбаб…

ШИЧАЛ шив гафунин сек. II падеждин форма. Кил. ШИВ.

; Шичал шив гафунин сек. II падеждин форма туш, шич гафунин я. Шив гафунинди шивцел /шивел жеда. И гафуниз чна ганвай баяндиз килиг: ШИЧ.


Э Х И Р Г А Ф

Ингье, чун «Словардихъ» галаз таниш хьана. Инал, лугьун лазим я хьи, гьикьван кьадар гъалат1ар кват1ани, ихьтин ва маса жуьредин гафарганар арадиз акъатун абур туьк1уьрайбуруз баркалла къведай кар я. Амма садхьиз ихьтин ч1ехи к1валахрин гуьгъуьниз дерин анализдин, гьурра-далдамар галачир, мукьуфдин, ачух критикани чарасуз я.
Гьа ик1, чаз аквазва хьи, «Словардик» Эминан гьакъикъатдив такьадай хьтин кимивилер, гъалат1ар квачиз туш. Чна жуван макъалада лагьай ва гьуьрметлу профессор А.Гуьлмегьамедовак хъел кутур гафар иналди артухни алаз успат хьана. «Словарда» чал Эминан ч1ала авачир, амма гужуналди адан к1вачиз кхьизвай гафар (фирамид, ирази, хатан, хкакь, мегьит зегьер) гафарин манаяр ва гафар какадарунар (терс – серт, хас – хсуси, сер – сейр, халиф – хилаф, шив – сич – шич, илчи - уьлчуь…) гьалтзава.
Гзаф дуьшуьшра алимди гафар атай чешмеяр, яъни абур гьи ч1аларай атанат1а (лезги, фарс, араб, туьрк) какадарзава.
Эминан ч1алак шаирдин вичин хсуси лексикадилай гъейри маса эсеррин гафар акатнава: туьрк ч1алай Гъ.Садыкъиди авунвай таржумайрай (мес., Шеда зун), Ялцугъ Эминан шииррин усал таржумайрай (Севдуьгуьм; Кьил хураваз фимир вун; Ухшар туш – 1995-й. ктаб), Етим Эминанбур тушир са гзаф шииррай (абурун кьадар 25-далай артух я, кил: Ф.Нагиев. Етим Эмин. Путь к Истине. Махачкала, 200. ч. 276-288.)… И гафар Эминан меце, белки, авайт1ани, адан шииррин ч1алак абур кутун «Эминан гьакъикъатдив кьадай» тереф жезвач. Гьа са вахтунда Етим Эминан неинки чап тавунвай шииррин гафар, гьак1ни чапдиз акъатай шииррин са жерге гафарни «Словарда» гьатнавач: жагьад; маъзур; мурувват, мяден, нурани, сейр, хилаф, хилафа; шагьид…
Идалайни гъейри, «Словарда» Эминан шииррин ц1арар ч1урнавай гьалда, абурук патан жуьреба-жуьре гъалат1ар квайвал гъизва, амма а гъалат1риз баянар чаз аквазвач.
Эминан ч1алан, Эминан нугъватдин са бязи гафар гьам акъатай ктабра, гьам «Эминан ч1алан словарда» к1алуб дегиш хьанваз ганва. Абурук а ктабар, гафарганар туьк1уьрзавайбурун мецин нугъватар акахьнава (ихьтин гьал «Словардин» кирамдин вичин гафарани гьалтзава): дели (дили), муьгьтел (мягьтел), хеси (хаси), суннит1 (суьнуь), уц1уь (уьк1уь), рахна (рехне), лек1уьн (луьк1уьн), маржан (мержан), мегем (меген), мегьал (магьал), мейил (майил), нукьмин (мукьмин), пеши (биши), мергьямат (мергьемет), миски (муьшки), рягьмет (регьмет), рушват (ришвет), Къуръан (Кьуркьан) ва мсб.
Лезги ч1алахъ галаз к1валахзавай гьар садаз малум я хьи, орфографидин къанунри кхьин тагькимзавай бязи жуьреяр лезги ч1алан къенепатан истемишунривай яргъа я, абурун кхьинрин ва дегишвилин жуьреяр кьиле ацакь тийидайбур (логика хадайбур), кхьинра къулайсузбур хьанва. Им, гьелбетда, А.Гуьлмегьамедов себеб яз арадал атанвай месэла туш, адал къведалдини авай, чна вирида садхьана гьялна к1анзавай месэла я. Им чун гзаф вахтара гафар дуьз кхьинин важиблу месэлайрив жавабдарвилелди эгеч1 тавунин судур я: чарая (чара айа – чара-йа); гьараюн (гьарай – гьарай авун – гьарайун; гьарагъ – гьарагъун); цегв – цегвун (цвег – цвегун); таюн (тай авун – тай-(ав)ун - тайун); яна (ягъна); яцяна (эцягъна)…
«Словардин» бязи гафарай ак1 аквазва хьи, гуя Эминан ч1ал халкьдин ч1алавай къакъатнава, адалай тафаватлу я. Гафариз адан манада авай вири баянар ганвач. Гьатта Эминан ц1арара а манайрин бязи терефар авачиз хьайит1ани, авторди гафунин вири терефар гун лазим тир, вучиз лагьайт1а, Эминан кьат1унар, теснифар, гьиссер, хесетар-къилихар… – вири тамам лезги ч1алал бинеламиш хьанва, и ч1алан т1яминалдини ялавдалди, рангаралдини авазралди т1ушуннава. Тамам, гегьенш баянар гузвай дуьшуьшар, гьайиф хьи, т1имил я (Хейбар къеле, Шаддад пачагь…); гзаф вахтара, баянар умуми терефрал, гафуникай хкатзавай тешпигь манайрал акьалт1арзава. Дуьз тагузвай баянри, абур вахтунда туьхк1уьр тавурт1а, къедлай кьулухъ ч1алан харчивал арадал гъида.
«Словарда» ихьтин айру-айру баянарни гьалтзава: «Кал фарс, сущ вичел хъуьтуьл ч1ар алай, вичикай нек ацун паталай хуьзвай диши жинсинин к1валин гьайван. Темен сущ п1агь (к1анивилин гьиссер къалурун патал сада масадан п1узаррал, хъуькъвел, пелел вичин п1узарар эцигна кьезилдиз фит1индай гьерекат)».
Гьа са вахтунда чна са кардал шадвал авун лазим я: чи милли културадин суфрадал ихьтин важиблу, чаз лап герек тир ч1ехи зегьмет атанва. Чан сагърай адан кирамдин. Ихьтин шейэр гьар йикъуз къвезвай зат1ар туш. Гьавиляй чун ихьтин агалкьунралди шадарзавай гьар садаз лезги халкьдин патай баркалла ва аллагьразивал къвезва.
За ик1 галай-галайвал «Словардин» гьар са макъаладал акъвазна алава хъийизвай баянрикни гъалат1ар (гьа жергедай яз, вилиз такур хатадинбурни), ягъалмишвилер, махсус зендер, шаклу терефар хьунни мумкин я. Амма, Аллагь шагьид я, зи мурад-метлеб анжах сад я: чи халкьдин руьгьдин хазина тир милли ч1ал, чи дидед ч1ал мадни девлетлу ва таъсирлу, мадни дерин ва гегьенш, мадни ранглу ва авазлу хьун.



























ЦIИЙИ АСИР, ЦIИЙИ АГЪЗУРАТ, ЦIИЙИ ЖУРНАЛ
(Рецензиядин чкадал)
Ц1ийи агъзуратдиз уьзягъ кам
Дуьнйада къиргъин авай и чалпачух девирда лезги миллетди гьихьтин агалкьунар ва я гьихьтин татугайвилер  гваз цIийи агъзуратдиз – пудагъзурлагьай йисаз – кам вегьизва? Чи халкьдихъ милли важибвал авай гьихьтин тIал алай ва тIвал алай месэлаяр ава? Гьибур чна гьялна, гьибур гьялдай рекьер малум хьана, гьибур чи вилик кума?
  Гьелбетда, халкь хабардар ийидай гьар са тадаракди (телевидение, радио, театр, журнал, газет ва мсб.) вичин кIвалах гьа ихьтин суалрилай кам ягъ тавуна кьиле тухун чарасуз я. Маса жуьреда хъсан еридин кIвалах тухуз хьун намумкин кар я. Амма, маса гаф я, хабардарвилин гьар са тадаракди ихьтин месэлаяр вичиз хас тир къайдада, яъни вичин пешекарвилин дережадилай аслу яз, тамамарда.
2000-йиса чи миллет паталди са жерге агалкьунар гъана (эгер инал гьукуматдин вири халкьарихъни авай къайгъуйрал ва я кьилди чахъ, лезгийрихъ, халкь кьве пай хьун себеб яз авай къайгъуйрал акъваз тавуртIа). Самур вацIун кьве къерехни Кефер Къавкъазда вичиз тешпигь авачир хьтин 400 метри яргъивал алай муькъуь кукIурна. Ахцегьа, и хуьруьн патав хьайи къадим ТIурида, чи халкьдин кьегьал Шарвилидиз яржлу тимтал хкаж жедай чкадал, КIелед Хевел, хандакIдин сифте къван ягъна. Забит Ризванова ва Байрам Салимова кIватIна хъувур "Шарвили" эпосдин са вариант чапдай акъатна. Са йисан къене ибур т1имил к1валахар туш.
Эхирни дагъустандин илимдин меркезда "Возрождение"  тIвар алаз лезгийрикай кьилдин журнал акъатуналдини 2000-йиса чаз вич хъфидайла савкьват туна. Лезги миллетдиз талукь тир ихьтин къиметлу журнал акъатун – им цIийи йис, цIийи асир, цIийи агъзурат алукьай йикъара чак мад са шадвал ва дамах кутадай вакъиа хьана.
Винидихъ лагьай вири вакъиайра, ва журнал арадал атуна  Дагъустан Республикадин Госсоветдин член, вичихъ регьимлу, ачух рикI авай чи халкьдин хва Яралиев Имам Музамудиновича вири терефрихъай кесерлудаказ иштаракна. Касди вичин патай я материалрин къалинвилел, я журналдиз акъатзавай харжидал сергьят эцигнач. Гьавиляй лезги нумра амай халкьариз бахшнавай нумрайрилай, гьелбетда, яцIуни хьана гуьрчегни.
«Возрождение» журналдин лезги нумра. Адан ери ва к1алуб
Гила кьве гаф журналдин к1алуб арадал атуникай ва журналдикай вичикай. И кар лезги медениятда важиблу вакъиа тирвиляй, ихьтин суалрани са кьадар адил ачухвал герек я. Журнал гьикI арадал атанатIа вичин фикирар а журналдин редколлегиядин член, профессор Гуьлмегьемедова "Чи алимрин кIвалахар"  тIвар ганвай вичин интервьюда лагьанай, белки, ихтилатар мадни давам хъижеда.
Дугъриданни журналда лезги хуьрерикай, лезгийрин тарихдикай ва медениятдикай гегьенш материалар гьатнава. Гзафбур тариф авуниз лайихлубур хьанва. Амма журнал вич тесниф жедайла авторрихъ галаз авуна к1андай са кьадар к1валахар къерехда амукьна. Гьавиляй, гьайиф хьи, бязи материалар вири патарихъай тамамбур хьанвач. Са бязи месэлайриз ст1у фикир ганвач. Месела, къачун чна "Проблемы возрождения лезгинского народа" т1вар алай М.Вагабован макъала. Макъаладин хци т1вар акурла к1елзавайда анай дугъриданни чи т1вал алай месэлаяр керчекдаказ къалурун, абурун себебриз ачух ва дерин анализ гун ва и т1ал алай месэлаяр арадай акъудун паталди, лезги халкь дугъриданни к1вачел акьалтун паталди гьихьтин рекьер ават1а, вуч авун лазим ят1а къалурун вилив хуьзва. Амма…макъаладикай (виридаз ашкара тир делилар гьисабайдалай гуьгъуьниз) ихьтин фикир хкатзава: 1. Лезги миллетдин вири татугайвилерин, бедбахтвилерин себеб халкь кьве пай хьун я. 2. Кьве пай хьанвай лезги халкь сад хъхьун утопия (яъни къундарма, кьиле тефидай кар) я. 3. Чун гьар гьина хьайит1ани, чна жуван лезгивал гьиссун лазим я. Гьак1 хьайила чаз са ассимиляциядикайни кич1е туш.  И гафар чи интеллигенциядин са бязи векилрин сиве авай ва гьамиша хьайи умуми ихтилатар  я; чна алимдин, пешекардин веревирдер масак1а хьун уьлхуьзвай. "Проблемы возрождения лезгинского народа" т1вар алаз акъатзавай макъала дугъриданни милли месэлаяр гьялунин рекьериз анализ гудайди хьана к1андай. "Газета – язык народа" т1вар алай А.Гуьлмегьамедован макъалани (103 чин), гьайиф хьи, и жергедай я. Авай гьалда ам журналдин ваъ, газетдиз лайих материал я. Садлагьайди, ам тамамсузди, са терефдинди хьанва. Кьведлагьайди, ихьтин ериди журналдин къурулуш (энциклопедиядин жуьреда туьк1уьр хьун) ч1урзава (и лишан са бязи маса материалрикни квачиз туш). Макъалада вири лезги прессадикай журналрикайни газетрикай (гьам официальный, гьам аслу тушир) куьруь малуматар ганайт1а, адан дережа кьакьан, ери хъсан жедай (вични лезги радиодикай тир "Говорит Махачкала" макъаладихъ галаз санал "Средства массовой информации" рубрикада ганайт1а). Лезги газетрикай кхьидайла, михьиз лезги прессадикай обзор ганайтIа, гена хъсан жедай. Москвада ва Бакуда акъатзавай газетрикай кхьейла, бес и мукьвара чна вичин 80 йисан юбилей кьиле тухвай "Лезги газетдикай" са ц1арни тахьун к1елдайди гъавурда такьадай, рик1 пашманардай кар жезвачни? Бес "РикIин гаф" газет? "Самур", "Лезгистан", "Отечество" журналар?… Лезги миллетдихъ гьихьтин газетар, журналар (аслубур ва аслу туширбур) хьана, ава? – ихьтин делилар авай макъала гьам лезгидиз, гьам лезгийрикай малуматар кIватIзавай гьар садаз гена маракьлу жедай.
"Лезгинская семья в Америке" материал "На разных широтах" рубрикадик (76 чин) хьун хъсан тир. "Лезгины" материал (104 чин) лезгийрикай кхьизвай рубрикада (месела, С.Агъашириновадин "Лезгины" (13 чин) макъаладин вилик) гуниз лайихлу тир. Макъалада газетрай гузвай куьлуь хабарар ва интервьюяр журналдиз ваъ, газетдиз хасбур хьанва. Абур лезги миллет паталди лап важиблу крариз къуьн-къуьне авайбур хьанвач. Интервьюйрин чкадал лезгийрин обшественный ва политический тешкилатрикай информация ганайт1а мадни хъсан жедай.  Бязи макъалайрик автординбур тушир нубатсуз алаваяр гихлиг хъувунва (46 чин, эхиримжи абзац). Гьелбетда, журналда гьат тавуна къеце амай са жерге лайихлу т1варарни ава (им журналдин куратордини къейднава).
"Социолингвистический портрет современного лезгинского языка" макъалада (А. Гуьлмегьамедов. 112 чин) тарихда чи к1ел-кхьинрин рехъ къалурзава. И тема кхьинрин культурада важиблу ва герек темайрикай я. И макъала чаз маса газетрай ва журналрайни фадлай танишди я. Амма гьа вири публикацийра гьуьрметлу алимди гьа са кимивилериз рехъ гузва. Садлагьайди, чи тарихдихъ галаз сигъ алакъада авай ихьтин важиблу темадикай кхьидайла патан алимрин мецелай рахун – илимдин къенин йикъахъ галаз, чи милли культурадин истемишунрихъ галаз кьадайди жезвач. Гьар са алимди гьамиша, гьам виликдай, гьам къенин йикъуз, анжах вичин миллет паталди гьик1 лазим ят1а, гьак1 кхьиз хьана. Гьам эрменийри, гьам азербажанвийри, гьам урусри... Эгер чна гьа гафар тикрар хъувурт1а, им гьабурун регъверал яд иличун жезва. Жуван миллетдин тарихдиз ва культурадиз талукь делилриз анализ гана гьабурал амал тавунин судур яз макъалада са бязи нукьсанриз рехъ ганва. 1. Алпан гьукуматдин сергьятар Куьр вац1алай инихъди ваъ, Арас вац1алай инихъди хьана. 2. Алпан, эрмени ва гуржи алфавит туьхк1уьрай (туьк1уьрай ваъ: алпан алфавит чахъ III асирда авайди малум я ),  Месроп Маштоц гьа девирдин Алпанистандин Арцах вилаятдин Утик (Отена) областда кьилхвейи гаргаррин тайифайрикай я. Яъни ам алпанви я, эрмени туш. Мовсес Каганкатваци (Алупандин Кьуланкьат1 хуьряй), Давдакь Картагъ, Михьит1вар Хаш ва масабур хьиз. 3. Месроп Маштоц удин ч1алан бинедаллаз алпан алфавит теснифай кас туш, ада гьа ч1авуз гьеле авай алфавитдикай вичин тайифа тир гаргаррин нугъватдизни гьарфар туьхк1уьрайди я (гаргарар Арцахда Гаргар вац1ун вине яшамиш хьана). Къадим гаргаррикай са пай 7-асирра арабрикай катна гилан Ст1ал Сулейманан райондин Гергервац1ун (къе адаз Гюльгери-чай лугьузва) лефпатан гуьнейра ацукьна (Испик, Салиян, Шихидхуьр, Хъартасар ва маса хуьрер авай гуьнеяр). А вахтарин Алупандин халкьар лезги хзандин гьар жуьре ч1аларал рахазвайвиляй (къецин табасаранар, агъулар, рутулар, ц1ахурар ва мсб. хьиз), алпан кхьинарни гьар жуьре ч1аларал кхьин мумкин я, анжах тек са удин ч1алалди ваъ. Алупандикай рахайвалди удин т1вар кьунин деб тарихда эрменийрин ва азербажандин алимри, лезгийрин т1вар кьун чпиз залан тирвиляй, тваз хьанай. Мадни, алпанистикада лап зурба агалкьун тир, амма чна винидихъ къейд авур са бязи терефар себеб вичиз гьам Дагъустандин (гьайиф хьи, аник лезгиярни ква), гьам Азербайджандин "алимар" акси акъвазай Я.Яралиеван "Расшифровка Мингечаурских надписей" макъаладиз я и журналда, я Гуьлмегьамедован макъалада чка жагъун тавунини за винидихъ къейд авур фикирар успат ийизва. (Кьилин редактордин лугьунрай, а макъаладиз к1венк1ве чи алимар акси хьанай). Са гафуналди, макъаладай чи тарихдиз ва культурадиз къарши тир, чи агалкьунар акурла вилер яру жезвай мидяйриз лазим делилар жагъизва.
Лезги литература (иллаки шиират) Дагъустандин кьакьан кук1ушрикай лап кьакьан кук1уш я. Амма и карни журналдай аквазвач: лезги литературадикай, писателрикай материалар лап кьит я. Ст1ал Сулейманакай ва Етим Эминакай кхьенвай бязи макъалаяр (126-128 чинар) лап кьитбур ва а зурба устадрин тангъахдихъ такьадайбур хьанва (абурун автор Р.Кельбеханован лугьунрай, и кардин себеб редакторди макъалайрин объемдал кьадар эцигун хьана; амма т1имил ц1араралдини сечме еридин зат1ар кхьиз жедайдал гьелелиг садавайни шак гъиз хьанвач). Гзаф макъалайрин авторриз чи хуьрерин, вац1арин т1варар туьрк жуьреда "кентарни" "чаяр" галаз лугьун адет хьанва ("Ахты: Город в горах". 52 чин). И карди чи акьалтзавай аямдин руьгьдиз анашадилайни, героиндилайни таъсирлу рапар ягъзавайдакай, аквадай гьалда, са бязи авторри фикирзавач. Редакторри ихьтин макъалайрин вилик Дербентдин къеледин цал хьтин банд эцигун лазим я.
Чаз чун вуж вуж ят1а чир хьун лазим я. Миллет паталди мадни важиблу, къиметлу крарик къуьн кутазвай рухвайриз чна гьамиша аллагьрази хьуй лагьана к1анда. "За гьазурай план-проект I999-йисан эхирра лезги алимрин, "Лезги газетдин", радиодин векиларни алаз редколлегиядин гегьенш заседаниедал гьялна, умуми меслятдал атана, – кхьизва А.Гуьлмегьамедова и журналдикай. – Нетижада исятда куь гъиле авай ктаб арадал атана" (кил.: т1вар кьур газетдин I8-январдин нумра, I7-чин).
  И эхиримжи жумладиз баян хгунин лазимвал ава, вучиз лагьайтIа, гьар са карда ачухвал ва адалат герек я. Интервью кIелайла акI хкатзава хьи, журнал чи алимрин (алимдин?) кIвалахрин нетижа я. Амма "Платон зи дуст ятIани, гьахълувал заз гена багьа я" лугьудайвал, журнал исятда авай вичин кIалубда аваз акъатун паталди зегьмет чIугур ксариз аллагьрази хьуй кьванни татун мешребсуз кар жезва. Гьар са касди вичи авур кардин иесивал авун адалатлувилин эвелан лишан я.
Гьелбетда вири материалар цIалцIамдаказ, асантдаказ арадал атаначир ва журналдин кIалубни бинедай масад тир. Манадин кесерлувал хкажун паталди кIалубдал гзаф къал алайвиляй, заз журналдин кIалуб, акунар, гьикI арадиз акъатнатIа, гьадакай ихтилат хъийиз кIанзава.
Ихьтин зурба харжи авурла (80 агъзур манатдилай пара), журнал акъудунив са т1имил жавабдарвилелдини эгеч1унни лазим тир. Пул ахъагъай касдин теклифдалди зун, журнал акъатун икьван энгел вучиз хьанват1а акваз, фена. Журналдин редколлегиядин член, лезги нумрадин куратор, А.Гуьлмегьамедов кефсуз хьайивиляй, журналдал корректордин ва урус редактордин к1валахдилай гъейри, лезги материалрал саки к1валахнавачир (макъалайрик квай лезги текстерик гъалат1ар кумай, са шумуд макъалада гьа са гафар, лезги тарихдиз ва демографиядиз талукь тир са гзаф делилар тикрар  жезвай, чаз лап важиблу тир са жаерге макъалаяр журналда эсиллагь гьатнавачир (месела, экономикадикай: Гь.Шихагьмедован, Дербентдикай Ф.Къазиахмедован). Художникрикай информация лап кьит тир. Чна С.Сайфадинован, А.Адилован, Г.Велибекован, Ш.Шагьмарданован, Д.Садыкъидин, Г.Балиеван теснифар ва испикрин къапар, лезги кьалича, заргар Д.Алиеван ва к1арасдал нехишар ат1удай устад А.Агъамирзоеван гъилин теснифар к1ват1 хъувуна. Абур художник С.Сайфадинован куьмекдалди рангарин ц1алц1ам табагъдал жедайвал реседда туна. Винидихъ гьисаба кьур са гзаф кимивилер арадай акъудна. Саки са варзни зур зун журналдин винел к1валах хъувуниз мажбур хьана. Аллагьрази хьайи, Фейруз Бадаловани, Абдулафис Исмаиловани гзаф къиметлу теклифар гана.
Гьелбетда, вири патарихъай тамам са зат1ни авайди туш. "Тамамвиликай кич1е мижер, ваз и кар кьисмет жеч",– лагьанай Сальвадор Далиди. Амма, эгер чун гьамиша гьуррадин хура дивана жез, тарифдин хура пияна жез хьайит1а, жуван гъалат1ар такваз алатайт1а, гьар са куьлуь гъалат1дикай чи виликфинин рекье цацарни хкар  жеда, къенин йикъан гьар са куьлуь гъалат1 чун патал пака зурба девдиз элкъведа.
Эвелан макетда журналдин акунар масад тир: чинал гьа вилик акъатай муькуь миллетрин журналрин чинрал хьиз хуьруьн шикил (рангунинди ваъ), къеневай жилдинални хуьрерин, тIебиатдин акунар алай. И гьалда журнал виле аквадайди жезвачир. Редактордин са акьван хуш авачирт1ани, чавай жилдинин чинал лезги халкьдин кьегьал Гьажи Давуд, кьведлагьай чинални Алупандин меркезрикай сад хьайи къадим Дербент гуз алакьна. Дербентни Гьажи Давуд алачиз журналдикай бажагьат ихьтин таъсирлу журнал жедай.
Гьайиф хьи, А.Гуьлмегьамедов кефсуз хьун себеб яз, журнал лезги куратор авачиз амукьнавай, ва ам гьа эвелан "план-проектда" авай саягъда акъатунни мумкин тир. Журналдин харжияр вичин хивез къачур касдин тIалабуналди, за жувани журнал арадиз акъатуна иштаракна. Кьилин редактор Абдулгьамид Къурбановичахъ ва техник-редактор Фатима Хамзаевнадихъ галаз журналдин винел бегьем кIвалах хъувуна, мад цIийи материалар жагъурна (авачир макъалаяр заказ хгана, художникрин эсерар кIватIна ва мсб.). Писатель Фейруз Бадалова, журналист Абдулафис Исмаилова, художник Сайфаддин Сайфаддинова журналдин акунар хъсанарун паталди гзаф къиметлу меслятар лагьана. Журналдин юкьва гузвай рангарин зуларни (вкладыш) лезги заргаррин, хъенчIин ва гамарин устIаррин, художникрин теснифралди (испикрин хъеч1и къапар, лезги кьалича ва мсб.) девлетлу хъхьана. Нетижада дугъриданни исятда чаз аквазвай кIалуб арадал атана. Чанар сагърай и важиблу умуми кардик чпин пайни кутур вирибурун.
Гила кьве гаф акакь тавуна амай са бязи крарикай ва журналдин исятда авай кIалуб арадал атун паталди хьайи четинвилерикай. Гьелбетда вири патарихъай тамам затI теснифун лап четин кIвалах я, дугъриданни тамамвилихъни чIагайвилихъ сергьятар жедач. Журналдин материалрик са жерге лазим макъалаяр квачир (чи экономикадин уьмуьрдикай, Дербентдикай), са кьадар материалар тамамсузбур, яргъибур, усалбур тир (гьайиф хьи, бязибур гьакI амукьни авуна). Лезги миллетдиз талукь журналдин къурулушдай, туькIуьр хьунай, манадай чи халкьдин кьакьан лишанар, агалкьунар, къал алай важиблу месэлаяр акун чарасуз шарт1 хьана к1анзавай. Лезгийри Дербентдин т1вар кьурла са бязибуруз, вучиз ят1ани, агъургъан къвезва. Дербент шегьердин кьиле гзаф миллетар хьана: азербажанар, осетинар ва мабур. Абуруз вирибуруз лезгийри чпин къуллугъар мубарак авунай. Амма лезгидикай Дербентдин ч1ехиди хьайила, са бязи миллетрин газетра "чал къара хабар агакьна: Дербентдин мэр лезгидикай хьана!" кхьенай. Гьавиляй заз журналдин чинал Гьажи Давудан къамат, кьведлагьай жилдинални къадим меркез хьайи Кьвевар (Дербент) шегьердин НеренкIеле гудай къаст авай. Лугьун хьи, и кар лап четин акъвазна. "Дербент гьинай, лезгияр гьинай?"– лугьудайбур хьана. Т1алабиз-минетиз, алакьариз-успатиз мукьуфдивди, сабурдивди гъавурда тваз эхирни и макьсад кьилиз акъатна (гьайиф хьи, эхь, жуван пул гана акъудзавай журналдани чавай чаз кIандай материалар тваз тахьун – имни чи къенин йикъан лишанрикай сад я). Дагъустандин гзаф бегрини ханари ирандин шагьризни туьркверин султанриз юкь агъузна рей гайи береда, лезги халкьдин гележегдиз Ирандинни Туьркиядин патай авай ва жедай къурхулувал гьиссна Урусатдихъ чин элкъуьрай камаллу арс (полководец), вичикай гзаф ктабра кхьенвай лезги халкьдин кьегьал Гьажи Давуд гзафбуруз чизвач, чизвайбуру чпиз тийижир кьасарзава.
 Дагъустандин ва азербажандин гзаф алимри: "Алпанистан лезги халкьарин хзандин гьукумат хьайиди туш, тиртIа лезги чилелай а девирдин са лишан кьванни жагъидай", – лугьузва. Кьудкъашендай ва Къурушдилай жагъай алпан девирдин кхьинарни абуруз кутугай жаваб яз чна журналдин материалрик кутуна (амма лезги кхьинрикай кхьей кирамдиз и кар вучиз ят1ани залан хьана).
Са шумуд агъзур йисарин вилик квахьай цивилизацияр арадал ахкъудиз алахъзавай вахтунда тарихдин уьлчмейралди накь чкIай Алупан гьукуматдикай рахунар са нин ятIани, са гьихьтин ятIани гуьзчивилик ква. СакIани и илим виликди физвач. СакIани гзаф алимривай алпан девирдин кхьинар «кIелиз жезвач». Чи девирдалди VII асирда чепедин керейрал кхьей Ашшурбанипалан атIунар кIелзава, амма чи девирдин III-VII йисарин алпан кхьинар к1елиз жезвач! Вучиз? Зи фикирдалди, Алупан ахтармишунрин илим (албанистика) вилик тефинин кьилин себебрикай сад, Алупан гьукуматдин Арасдилай Кьвевардал кьван дегьелар лезгийрин бубалух хьун я. Я Арменияда (вучиз лагьайтIа, Арцах алпанвийрин ери я), я Азербайджанда (вучиз лагьайтIа алпанистандин медениятдинни азербажандин медениятдин арада са алакъани авайди туш), я Дагъустанда (лезги тайифайрилай гъейри, дагъустандин маса са халкьни алпанвияр туш) албанистика гьахълудаказ вилик финиз рехъ ачух туш. Гьавиляй алпан тарихдин машгьур алим Ярали Яралиеван "Мингечавирдин кхьинрин сирерай кьил акъудун" тIвар алай макъала журналдиз, белки, лазим атанач. "Куь алимарни и макъаладиз акси я эхир" – жавабнай заз редакторди. Заз мад хъулгьудай гаф амукьначир…
Мадни чи миллетдик квай са хесетдикай талгьана акъвазиз жедач: чна,  жуванди агъузна, чаради вине кьада. "…Чи нумра муькуь миллетрин журналрилай са хейлин чIехиди хьанва. И карди редколлегия, иллаки адан кьилин редактор, Дагъустандин илимрин центрадин председателдин садлагьай заместитель, профессор Алиев Абдулгьамид Къурбановича журнал лезги гьакъикъат жезмай кьван дериндай къалуриз алахъайдан шагьидвалзава",– кхьизва мадни А.Гуьлмегьамедова. Гьелбетда, чан сагърай юлдаш Алиеван, адани еке зегьмет чIугуна. Амма "лезги гьакъикъат жезмай кьван дериндай къалуриз" Алиев ваъ, лезги алимар, лезги интеллигенция алахъун лазим я ва тир (а чIавуз интервьюдиз ганвай "Чи алимрин кIвалахар" кьилни уьзуьагъди жедай!). Чи тIал-квал чалай хъсандиз чарадаз чир жеч эхир! Гьавиляй и гафар "чарадаз – кап, жувандаз – вап!" хьана. Чалай гъейри гьич садни чи тарих, чи гьакъикъат дериндай къалурунин шерикар туш. Гзафбур гена чи агалкьунар хъендик кутаз, чи дамахдин ва лайихлу крарал руг алахиз гьазур я. ИкI тирди чаз гьар са йикъа субутзава. Чун интернационалистар хьун, гьелбетда, хъсан я, амма эгер чунни гьар са кардив са бязи миллетар хьиз "сифте жуванди, ахпа патанди" лагьана эгечIиз хьанайтIа, чи халкь гена битав, гена жанлу жедай.
Гьикьван алахъайтIани, виридаз кIанивал, гьелбет-ки, жедач. Вири затIарикайни журналдин са нумрада гуз хьун мумкин кар туш. Амма гъиле гьатай гьар са мумкинвал лезги миллетдиз важиблувилихъди, чи халкьдин хийирдихъди ишлемишун чи гьар садан пак везифа яз кьуна к1анда. Икьван такьатар, зегьметар харж авурла, ери мадни хкажиз жедай. Хкажун лазимни тир… Гьелбетда, журналда гьат тавуна къецихъ галамай инсанар, вакъиаяр, лайихвилер гзаф ама, им акъатай ва акъатзавай вири изданийрикай лугьуз жедай фикир я. Инсандиз, адет яз, авур кардал рази хьана акъваздай хесет хас туш, адаз мадни виликди, мадни кьакьан кук1ушрихъди ялун хас я.
Санлай къачурла журнал, гьич са шакни алачиз, лезги халкьдин медениятда лишанлу вакъиа хьана.

20.01.2001.



КЬИЛЕР

Сифтегаф …………………………………………………….  3
Етим Эминан уьмуьрдикай важиблу делилар …………….  5
Етим Эминан яратмишунра дишегьлийрин къаматар
(Гьайиф тушни эцигиз вун чилерал…) ……………………  12
Критикадин бумеранг ………………………………………. 22
«Эминан гьакъикъатдикай» гьакъикъат …………………… 47
ЦIийи асир, цIийи агъзурат, цIийи журнал ………………..  111
Хийир къачунвай литература  ..……………………………… 119