КЬУН, КЬУТИ ВА УТИ
– Був-в-в, гьадаай ичв къянжжарияр! Ппи-и-ип, ппи-и-и-и-ип!
– Алабжву, сарун, АлбитІи, яв гъагъи гьяшти! Ихь дапІнайи рякъяр гьутІурччвури рябкъюрадаривуз...
– Му йиз камаз вуйиз. Ккундуш булдузурра вуяс. Наану миди гьутІурччву рякъяр?
– Хъа магьа, гьамрар гьапІрудару?
– Гьамус узу дурарикан асвалтар апІидиза, Артур. Ттр-р-р ттяр-ттяр-ттяр ттр-р-р! Аьжаб гъумар гьидирчуру. Гьан, РямитІи, хъапІу яв вилусра йиз булдузурди гъапІу рякъюъди.
– Лига, лига, Артур, фукьан сакІалди рякъяр апІруб вуш мугъан камаз.
– Му ражари, РямитІи мидиз камаз кІурдар, чаъ гъванар ахьну гъябгъюрайиган хъасин шулайиб ву.
– АлбитІрик фурсар, чпин бабу туву утди каъдар ву.
– Фици ич бабу? Дугъу узуз тувубкьан дарзуз. Дугъаз аьгъдарди гьитІибкІну гъабхунза. Гьатцира, му ути ич бабаз герекди имдайи. Хъа яв, РямитІи, вилус вуйиз кІури му кьути гьапІруб вуш, учукна йип гьеле?
– ГьапІруб вухъа, ич цІийи швушван гъизилин тІублан ади гъабхиб.
– Агьа, учуз аьгъячуз гьапІру тІублан вуш...
***
БицІидар гъумрак апІури рякъяр, хъаъри машинар, чиб-чпиз, гагь-гагьнак курччвру гафар апІури, тамашйириъ арагънайи.
***
Агь, кьан гъабхьнийи. Минди гъулан бицІидарин тІягъюн, Аюбрин «Бакьлукь» нугъат али бай, завариан ахъирси, адахъу.
БицІидар, люкь гъябкъю пеэрси, гъюняригъ гъючІву, ккебехъю.
– Сар Алберт, кьюр Рамин, шубурпир Артур – мурар йиз варитІан ккуни дустар вуйиз, – кІури, бицІидари гъапІу рякъяриъ, кьикьар хътатІу хахулар диври Бакьлукь, гъумран чІвеърин кІакІниин деъру, ва хъасин, кьяляхъинди ккитІикІуру.
БицІидарик аьлхъюб кубчІвру, дидихъди сабси дердра гъабхьи, фицики гъумраъ дапІнайи хулар гъадаргънийи.
Бакьлукьик хъял кубчІву:
– Сар, АьрбитІи, уву йиз кьял кутІубччв. Кьюр, ТIягънитІи, уву йиз алдабхъу хахул ча. Шубурпир, АьртIитIи, уву узуз деуз гьатму гъван абкъин.
ГучІбаан бицІидариз, чпиз гьадабтІу жаза тамам дарапІуз чара гъабхьундар. Дидихъди сабси, гьарди чан «машин», ижмишнаан, азадди айи хилари дючІюбкьнайи.
– АьрбитІи, ути дипну кутІубччв! Наан гъябкъюнвуз саб ликриинди дажи гъябгъюри! ТIягънитІи, жибдилан хил алдабгъну, кьюбиб хиларихьди бис! Шлихьан, хумурзаг хиликк ккибхуз шулу! Яв лухусиб кьути АьртІитIи, саризра лазим дар. Кяфирди, шлин гьитІибкІну, айи шир удубзну, дубхнайиб вукІан!
– Мидиъ ширкьан имдайи. Узу гъяргъян гъядябгъну гъабхунза, – гучІ ктрубсиб жаваб туву Артури.
Гъумран кІакІниин диву гъвандиин деу Бакьлукьи бицІидар чан улихь, варибдин тахсиркрарси дерккру, ва фу вуш апІуз ккунди, багьнийир ктагъуз хъюгъю.
– Му ути, ич бистнин арчлихъ гъибихъуб вувуз. Ча минди, – кІури, аржлар ирчру йирси ути, Албертдихьан тадабгъу ва чан улихь диву. – Му кІути, накь ич дадайи ич арчлиин илибхнайиб набши кІури узу гъабгуб, вуйиштІан гьаму шейтІнихь. Ча минди!
– Тувдарза!
– Фу? Узуз фу ебхьура? Минди ча гъапнийза?
– Уву кучІлар апІурава! Му узу гъяргъян гъабхиб вуза!
– Дици ичв дадайиз йип! Хъа мушвхь узу кІуруб гьякь ву! Минди ча, аьхюрин гьюрмат уьбхюз аьгъдру алчагъ! Зазси фици унтІаъ дугъужвнаш! Дург гьамлин, шейтІан, – пну Артур гьутІукку! – Хъа яв жибдиъ айиб фу вуяв массан? – кялхъру саягъниинди чан диван давам апІурайи дугъу.
– Му вилус вуяс, Бакьлукь-ими.
– Фу гъапнийва, мас-с-сан? – Бакьлукьи Раминдин ибхъан гъибису.
– Ви-и-и-лус! – ишуз икънайиси гъапи.
– Узуз яв вилус гьибгърадарзуз. Йиз ччвур фици гъапнийва?
– Хъа увуз гьаци кІурдарин?
– Узу увуз гьамус хилар хъиржвну дарсар кивуз хъюгъярза. Йиз бина ччвур Бакар вуйиз ва учву узуз Бакар-ими дупну ккунду, Гъавурди кьунани? СацІибсана вуйиш, кІваълан гьархрайиз, магьа учву алахъундайиш кІваинра шулдайи, йиз баласйириз чухзагъул, кьутина ути узуз беле бакарди азуз. Закур кьяляхъ хидизиячв. Лигай гьа, сарикнакьан макІанай. Узу учвхъанди хъюгъдира вуза, эгер учвуз йиврур гъашиш...
***
Йигъар хябяхъ духьнайи.
Марччар, тІуру дапІну, гъяр’анзина гъулазди гъюрайи.
Кавхйирси «дестейин» улихь, йицІуб-йицІихьуб цІигьар-кьунар гьучІвнайи, хиял апІин, марччарин тІуру дурари хъчІюбхюра.
Бакарин хилиъ ути айи, хъа Акбарин – кьути, бицІидарихьан тадагънайидар.
Кьутдин кІан’ан, арчлин бир итІибгъруганси, аьхю урхъ идипнайи.
Адмийир кючйиригъян чІилли гъахьибси, кьюрид «жигьилар» ккакІри-ккакІри Артуркьарин марччар-цІигьар аънайи агълихьна багахь гъахьи.
– Му кІваин гъапІурра уву вува, Бакьлукь, яв уву агълик кучІвну, кьунан кІарчариин илирхидива.
– Узу увуси гучбях дарза, Аькьбякь, лап тажарси улурччвидира вуза. Уву узухьинди сасабди тувдивва.
– Ибшри, лиг гьа, алдахьрубси мапІан.
Бакар, агъул вуйибси дубгънайи ягъли жалик кучІву, агълин айитІиди учІву ва кьун дибисну, дидин ягъли ва илтІикІу кІарчариин утина кьути улурччву.
Бакьлукь мушваъ учІвруган, наънан, марчар-цІигъариз гьамус гъабхьи гучІбахьан. Бакар мушв’ан утІурччвруган Акбран шилкьана мушвахь хьимдайи.
Кьуну кІул тІубччвруган, утина кьути чиб-чикан йивури, аьхю дягъряр апІуйи ва гьаддихьан гучІбу марчар-цІигьар агълин жалик, апІури мяаьрна-пІеэр, ктакуйи.
***
Лавланра дубхьну, гимхъан адагъурайи Дашмириз чпин икриан марчар-цІихьарин дих гъеебхьу ва, жанавар гъябхьнашул кІури фикир дапІну, гьяракатнинди агълин айитІинди учІву. Ву лигурва, вари агълиъ айидар чан аьхю кьунхьан гьергра ва гагь-гагьнак диди дягърягъяра апІура. Дашмира мюгьтал гъаши. Багахьна душну дидин кІарчарихъан бисуру.
– „Мидис утина кьути наънан гъидихъну чан кІарчариин улурччвуз. Якьин, фуж тарс вуш гьадгъу гъапІу ляхин ву. Даршиш Артурин зарафат вуйкІан?“ – эйси фикрарик кахъу, ва мидкан сабан чаз аьхю хьайиз, саризра чІалкьан дарпуз, ният гъапІу...
***
Хъайигъан, Бакарина Акбари чпистІан чІатху баярин арайиъ аьлхъбар апІурайи.
Мани йигъ вуди хьпаз дилигну, марччар, гъулан багахь гъяриъ берайикк ккаънайи.
Жилиан удубчІву битІси, баярин улихьинди илтІикІу кІарчар али аьхю кьун гьадабхъу. Дидин кьяляхъ Артурна, Раминна Алберт хъергнайи.
– Тумгьа думу кьун, баяр, гья-гья-гья! Чпин марччариз аьжаб гучІ ккапІнийи!..
Бакьлукьихъди имбуну зарафатчйирра гъяаьлхъю.
– Мидихъ гьаз хъергначва, Артур? – гьерху бицІидарихьан «аьхюдари».
– Берейикна хъапІрача. ГъюдубчІвну гъафну.
– Касибдиз гъагъи утди аьзият тувнушул, гья-гья-гья! Дици дайва гьа, АьртІур, узуз гафар хътагърур... Гьадму делу дубхьнаяв, узухьинди кьяляхъ илтІибкІура гьа, – кІури Бакьлукь гъавазурвалиъ ахъу.
Кьун, чан келлейихъ хъайибси дайи, думу гучІ ктарди, гьергуз хъюгъю Бакарихъ хъебграйи. Мушвахь хьайидар вари мюгьтал гъаши.
– Чаз гъапІуб алдабгъуравулан я Бакьлукь, – баяри чІигъар апІуз хъюгъю.
«ХъутІубкІай, эй, хъутубкІай»! – ГукІни духьнайи Бакьлукьин гьарйир гъюбахъ-гъюбахъ артухъ хьуз ттучІву. Кьун хъжабгъури жварнаъ абхъу. Язухъ шлу Бакарин гьарайнахъ, бистниъ ачІал убчІурайи Дашмир хъуркьу, ва думу, шулайи гьядисайин дишла гъавриъ ахъу.
«Ппя-я-я-я!» – уьлюбхну, кьунахъди гъулан вари бицІидарра хъергнайи.
Дашмири чан кьуназ дих гъапІу: «Зазу мужри, зазу мужри!»
Кьун хъугъубжву, Бакарин терефназди кьюбан кІарчар гъутІурччву ва «гапа-гап» жабгъру гьяйванси, эйсийихьинди кьяляхъ хътабку. Дидихъ хъергнайи бицІидарра гучІ дубхьну кьяляхъ хътІурччву.
– ГучІ мапІанай, гучІ мапІанай, Зазу мужрийи учвуз чІалкьан пидар, – кІури ккаарцу Дашмири, дидин сакъликкан каркар ккадатуру. – Ари гьаци, Зазу мужри, ари гьаци! Сарун, увуз гъапІубдилан хъял алдадабгъишра баладар! Бакар чIурур ву кIури, ухьура чIурудар хьидархьа. ЧIуруриз шлуб чIуруб шул, гъянириз шлуб гъяниб! Гьамус берейиккна гъарабх яв.
Кьун ебгур-ебгури гъяризди рякъюъ абхъу, ва гъюлгъян гъюдубчІвайиз дидин кьяляхъди: «Пагь, Зазу мужри! Пагь, Зазу мужри!» – кІури, бицІидарра хъергу.
Кьюб гьяфтайин арайиъ кьунан гьунарниин гъуландар мюгьтал духьну гъузну имийи, хъа Бакаринна Акбарин гъавриъ ахънадайи.
***
Дурарихьан гьамус чпистарин арайиъ аьлхъюз шулдайи, ясана, дурарихъди дийигъну сатІиди гаф апІуз гъянаъ убшрадайи.
Гъира гъумран чІвеърак Артурна Албертна Рамин кайи. «Камазна» «Мазна» «Вилус» дурари хъахьну хъаърайи.
Минди Бакьлукь гъядяхъю. Думу гъяркъюбси Раминди дих гъапІу:
– Бакар-ими гъач учухъди машинар хъауз.
– Изу ичв тай дарзаки. – Аькьюллу жаваб туву.
«Хъа уву кьунан тай вуйна-хъа?» – пуз, узузра, ккун гъабшизуз.