БАЛА

                БАЛА

       – Гьялар фици вуяв, Санибат? Гьай-яман, саб фукІа-­мукІа дубхьнашулвуз гьа!
       – Айиб адар, Гюлханум бажи. Жандихъ аман кІуруб хъимдариз, гешкена узу яв насигьятарихъ гьадмуган хъпехънийинна. Магьа думу, армияйианра дуфну, институтдикра кучІвну вазар-йисар гъяра, мегьел мют1югъ духьнадарзуз. ГакІвликан ктаурсир ву – я учв, хпир духну, архаин шуладар, я имбудар гьялди гъитрадар.
       – Гафар­-чІалар гъахьнийичв, дарш?
       – ­Уву фу кІурадарна! Узу айи-­адру мисал апІдар: чак саб гаф капІиш, вижна ктруриси къуру жавабар туври, багхьан гьудучІвуру. Хъа аьхиримжи ражари штуз гъюрайириз, чпин икрихь мярхяригъна жал убгъурайир алахъунзуз. ФужкІа хьтайи, багахьнаси душну, сумчир фила апІуз ккава, кІури гьерхунза. Ай Рабби, сацІибсана мийиш узу алишв’ин хътІюкьюрайи: «Ери духьну гъарах йиз гъваларихьан, увуз фу ккундувуз, узуз уву ккундарзуз, хурдарзуву, сарун фу вуяв ктукьури...» к1ури! Гъуншйир вари чпин улдаригъ гъяхъну, жиниди уз’ин аьлхъюйи. Узу гьамцир гьаз гъахьнийкІан, Гюлханум бажи! КІван ният гьич кІулиз удубчІвдардайиз!
        – Увуз, Санибат, узу гъапундайин, думу бай яв тай дар кІури? Швуваз гьамусдиз дурушди гьаз гъузунва? Фукьан йишвариз ча кІури гъафнийи ва – фицдар жигьила’риз!
        – Узу гьапІза, Гюлханум бажи? Ич дадайиз гьаци ккунду. Гьаци даршра, йизра юкІв Байрамбег’ин улубкьнайиз.
        – ­Гьамус фу пузавузхъа? Дадайихъ хъпехъру-­хъпебехъру вахтарра шулу, сифте улхьан рякъ гьадабтІуриинра багьна илипури шулу, фици хьнура жвув тахсиркар дархьбан бадали. Уву узу кІурайибдин уччвуйи гъавриъ йихь, Санибат. Мушваъ яв тахсир гьисаб апІурадарза, хъа гизафси, гьялар увкан асиллудар вуйи. Бай ккун гьапІунва, юкІв улубкьнунив, гъибтуйва сарун думу яв сир увухьди. Хъа уву... Гьадмуганси гъира увуз кІурайиб гьадму вуйиз: бализ уву ккундар, я гужниинди ккун апІуз гъитрубдиканра арайиъ шлуб адар, фицира уьмур кьутIкьлиди гъябгъидийи, жараб фукІа дархьиш. Гьаддиз цІиб сикин йихь, гатІахь думу яв фагьмиан, фикрар мапІан дугъкан. Ккилигури гъуз яв кьисматназ. Ухьухь, ихь абйирин аьдатариинди ужу шул. Лиг имбудариз – баяри ккун гъапІу шубар ухди швуваз душна, хъа швуваз душнайидари, гьаци чпин жиларра ккун гъапІиш, дурар гъияматдиз сагъ уьмрин юлчйир шула – магьа ихь уьмрин къанун, мяна-метлеб. Узу увуз кІурадарин, Санибат, аьгь апІин. Сабри дагълар дерккну, кІури шулу.
       – Сарун гьапІру, Гюлханум бажи, саринра аьрзар-­ферзариз дилигди гьаци дапІну ккунду.
       – Гьа, сарун гъарах. Хиликк дигъ ккади гафар апІури кьаназ дийигъуб ухшар дар. Думура ву гьа, мукьан ухди масккуриан гьаз гъюрава? Эвели гьерхунзавухьан жаваб тувундарва, даршиш, дугъриданра, арайиъ жинивалар айничв дарш?
       – Дадайи халачийихъ хъайириз, хабар гъапІнийзуз, Исламдин палтар урччуз гъач кІури. Закур Ставрополиз лембйир уч апІуз гъярча кІур. Филадихъамина бала иливна узура гъягъюрза, узура гъягъюрза кІури. Магьа, аьхирки, чав кІуруб кІулиз адабгъну.
       – Дугъхьан, набалугъдихьан, гьацдар, аьхю жиларин ляхнар удукьуз шуйкІан?
       – Чаз гъапиган, вари шулзухьан кІур. Вуш-­дарш кІул’ин зигрур ву. Ич дадайин хасият хъайиру-гьа. Чаз, гьаци кІуруган, магьа ич классдиъ бай Мухтарра гъярадарин, кІур. Ич дадайиз гьауз ккунди адайи. Байрамбегра хъа, гъапиган, гьаърайир ву.
       – Думура гьярайин? Хъа думу, яв адахлу, урхураир дайин? Дарсар фици шулу?
       – Аьгъдарзуз. Студентаринра, мектебдиъси сабпи сентябри ккергърашул сарун. Хъа дурар гьадмугандиз кьяляхъ хътакуру.
­       – Хъа, сарун фужар вуйкІан?
       – Ихь гъул’ан жигьилар, жилар – саб десте ву, кІурайи.
       – Дици вуш, гъарах, тяди гъарах, ичв дада улхайиз. Гафар, Санибат, хъана апІархьа.

                ***

       Закурра учв халачайихъна дяргъруб аьгъяди, Санибатди, дуркьарикан кудубчну дигъаъди вари цІикІварин цІар, халачи ултІубкъру убрушв, гъянзу-гаркІал, тІибичч ва дигъран кІанаъ ипнайи газетдин жараригъ, жиниди гъяйи Байрамбеган шикил гъахурайи.
       Хулаз гъафи Санибат, дадайин теклифназра дилигди, я учв масккуриан фила гъафнуш, аьгъю дарапІди, чІуру хулаъ чІвеъ алаънайи урччрудар Исламдин ахниан адабгъу чарчнягъ гъитІну, кьюб кІалиб сябунра хьади, гъярихъна гъушу.
       Кьял’ин гъагь иливну, севдигарси гъярайири, кІул минди-­тинди илбицури, чан тегьер ачухъди улупурайи.
       Халачайихъ гъузайиз, гьамци, саб фукІа­-мукІа хьади нирихъна гъювал Санибатдиз, машкварси вуйи, хъа гъи – кьюбди, фицики, дугъан гъардаш, зат юкІв аьлдядябхъру адахлуйихъди закур лембйир уч апІуз гъярайи. Шураз мициб ляхниъ гизаф хъуркьувал ади рябкьюрайи – гъардши дурарин юкІвар сатІи хьуз кюмек апІур белки.
       Мициб хиял Санибатдин фагьмин гьамус хъубкьнаш, дадайин кІваъ думу ухдихъанмина айи. Чпин дадайин хияларикан хабарсуз Санибатдин, фициб жюрейиинди чвуччву му ляхниз ял апІуз гъитруш, чарйир агурашра, саб нубат али рякъ бихъурадайи.
       ФужкІа хътру нирин гъвалахъ шибариин палтар урччурайи шуру: «Яраб фициб насигьят тувдикІан узу йиз гъардшиз – к1ури фикир апІурайи. – Гьаммишан чан ибарихъна учвстарикан гъюру тягьнийириинди Байрамбегазси Исламдизра йиз угьнар дат1на. Узу фукІа-­мукІа гъапиш, хъана, аьлхъюри ва кялхъри, рихшанд апІиди. Узуз сарун дицистар тІуларикан айи индад имдар. Дада алаъну ккунду, мумкинвал ккабхънайишваъкьан дугъахьди саб чара апІуз гъитруси».

                ***

       – КкудукІурайва, Санибат, дурччну? – саб дупну, хиялари дидиснайир диркъуз гьитуб, гъуншдин шуран учІвру дих вуди гъабхьну.
       – КкудукІуз, мегьел гьацІаркьан дурччнадарза. Ичв Мухтарра закур Ставрополариз гъярайичв?
       – Уву фу кІурадарна! Арда Ислам хътрушвахъ ктисрур вуйин думу! Гъарахри. ГьапІру дурари ярхи, шубуб вазли тятІилари, гъюлягъ гъяхъну?
       Гъуншдин шурахъди гафар-­чІалар апІруган, Санибатдиз гизаф рягьят гъабхьи.
       Дюн’яйиъ айи­-адрубдикан чпин ккудудукІру сюгьбатарихъ хъахъну, гьамушвхъантина дурари палтар саб гъатниинди урччуз хъюгъюру.

                ***

       Санибатдин адаш, совхоздин рабочий вуйи. Дугъу, мегьел, чаз гъапІу бирмишнаккан кІул ккадабгъну гъуландариз сабанкьан аьгъю гъабхьундар, чан гьаци, уш гъапІушвахъинди зибгру йицсир ву.
       Гьамциб гъюдли хасият хъайиган, жямяаьтлугъарикан гьацІаризра, думу учв гьапІрурин, фицирин, фуж адми вуйин, дугъан ккикІуваликан аьгъю дубхьнадайи.
       Белки, чан гьацир, ачухъ юкІв айир вушул. Гьай, наанди гъарах – Зейнудин, гьай, фу апІин – Зейнудин, гьай, шлиз кюмекнаъ а – Зейнудин, наанди вушра –Зейнудин!
       Саспиган Зайнудиндиз гъуландари кІуйи: «ЦІиб Аминатдихъ лих, хизандин аьхювал яв хилиъ бис, фу вува уву, гиран ктапІуз аьгъдрурси, маифди, женнетдиан дуфнайи малайикси, сацІиб жан кутІубччвну, Аминатдин улихь гъюнар тІурччв, жилижвуван лишан улуп!» – гьамцдар насигьятар, табшуругъар учвстар жилари туврушра, дугъу: «У­зу­у­у гьапІу­у­у­за, у­у­зуу­з фу­у­у кІу­у­ру­у­чва…» –  хърифури, «у» гьярфназ илзигури, ил улдубтІурайиси, мурмрар апІуйи.
       Аминат чаз гъахихъанмина думу гьаци духьна, ва чаз сар шли­вуш гьадму жигьил вахтари «Гирами хпирин гаф ликрикк ккивуб усалвал ву» гъапи гаф кІваъ гъира дибиснайиганси ами.
       Хъа Аминат – Аминат кьюркьлин цІа, дирбашур, чан гафниин сарун жарарин гаф иливуз гъидритрур, гъуллугъчи, халачачйирин местком, сельсоветдин депутат, уччвур, уччвувалиинди чаз ккунидар апІрур, имбу дишагьлийир фужар вушра аьгъдрур, чан таяри ккагъуз гъудрузрур, гъуллугъчйирин гъвалахътІан учв гьуркІу инсанси гьугъужвужврур, хулан ляхнариз лигуз мажал дибрихърур, ...., – гьацир кас ву Аминат, Зейнудиндин хпир, Санибатдинна Исламдин ва хъана жвиллишнарин дада!
       Хъайи юруш, лик алдабгъру саягъ, алабхьру палат, ..., – гьелебеле дугъахьинди улар ккададатди саринна жанди гъадабгъдайи.
       Байрамбеган Санибатдихъди удукьнайивал, дугъан абйар-бабар гьамцдар вуди хьпаз вуйи гъюжат дайи.
       Гьарсар инсандиз чан хусуси тІяаьм айиб ву. Варидарин тІяъмар сабси гьугъужвурушра, гьарсариз, гьарсабдин арайиъ айи деринвал – ахърурихъ ягълиб, ултІурччврурихъ яркьуб, шулу.   
       Фукьан ккунш ккунибкьан успагьи, чан дадатІан кьюбди уччву риш ву Санибат, амма Байрамбегаз бегелмиш дайи сарун. Фукьандар хъергну Санибатдихъ, вушра, дугъан хасиятнакра, гьадму чан дадайик кайи дамагъ кайи, ва гьаддиинди учв, фила-вуш саб кІваин алдру, мялум дару йигъан, чан юкІв улубкьнайирихъди бахтлу шулза, кІурайи.
       Шураз Байрамбег мютІюгъ гьаз шуладар? Даршсан саризра дярякъру, я фужкІара гъавриъ адрахъру айтІан хасиятнан шурак кайибдин гъавриъ ахънайкІан, даршсан, бали чан хусуси дамагъвалра шуран улихь улупурайкІан? Гьар фици вушра, эгер дурар эвлемиш дархьиш, кьисмат гъабхьундар пиди. Хуб гаф дарин, «кьисмат», халис тІилисимсиб!

                ***

       Исламна Мухтарна Байрамбег айи бригадайиъ хъана, йирхьурсан гьар жюре яшарин баяр, жилар ахьу. Фукьан йигъариз чпи ярхла йишвариз гъяраш, сабан мурариз аьгъдайи, ва гьаддиз гъулан бригадирин амриинди саб вазлиз мудат кадабтІну, гьадму вахтназ гъилигу чемоднар, рюкзакар, сумкйир, сеткйирин ацІушин гьязур дапІну, гъул’ан шагьризкьан, гализ гъябгъюрайи машиндин кьябаъди гъушу.
       Чвуччву хътІуккурашра, гъагъ тутрувди, кІул’ин дизигну, бицІи гъардаш рякътІин апІурза кІури, багьна дапІну, Санибат Исламдин чемодан хьади, Байрамбег дярякъди ктрисрайир баяр эърайи машиндихьнакьан гъафнийи.
       ИкибаштІан, думу гъяркъган Байрамбеган кІваан чІух гъапІнийи, амма дугъу Санибат дярякъю мисал дапІну, чан гьисс саб жюрейин лишнииндикьан идипундайи.  Машиндиъ эънайи Байрамбегу Урусатдиан духнайи анектодариинди вари аьлхъюз гъитри, «бит1рач» шурхьан дурарин фикир гьадабтІурайи. Амма дицистар алдатмиш’валарин гъавриъ хьуз читин дару, тяжруба айи жилари, аьлхъюрайидариз, кьябаъ эърайи Исламдиз деребхьруси: «Санибат Байрамбегаз, гьаузра кади, лигуз дуфнайир ву», кІури, зарафатар арайиз хуб кІваълан гьархундайи.
       Ислам эубси, зарафатар деркку, гьаз гъапиш мушваъ айидаризси вари гъуландариз Аминатди ужуб «дарс» кивруб аьгъяйи, бали дадайиз чуччлан улхура кІуру хабар деебтиш.
       Рякъюн гъабхьи машиндиз хъап1райи хилра Санибатдин чан багьа Байрамбегаз хъапІрайиб вуйи. Дугъан крачІурайи улариз дугъриданра сар ккуниртІан рякъюрадайи.
       Гъардаш гьаъну хулаз кьяляхъ хътакурайи Санибатдиз, хъана, гъапа­гьапди, кІирхъар чІирикинди утІуккну гъюрайи Гюлханум гьахъу.
       – Ужуб гъапІундарва, Санибат, Ислам гъауз гъягъюб. Ув’ин, кІарар адаурайидар вари аьлхъюрайи.
       – Гюлханум бажи, аман хил алдабгъа. Йиз юкІв увухьтІан сикин шулдар. Уву алахъундайиш, узуз гьапІрушра аьгъдайзуз, чист деллу шулайзу. УдучІвну варидарин улихь гьарай апІузкьан ацІназу.
       – Накь дупнамизавуз, Санибат, аьгь апІин кІури, кьисматну вари чан йишвахь дивди.
       Санибат, рузури уларилан нивгъар, Гюлханумдин мухриъ архьу. КІурайиб, игьи-­игьи хътру ишбахьан аьгъю даршули, чан багъри дадайин хабахъ хъайириси, дерд уьбкърайи.
       – Гьа, чІяаьну, Санибат, чІяаьну, мишан. Гъяркъдари аьйиб апІур.
       Кадарсну хабкан, гарцІлариин али цІадлар марцц апІури, шуру гъапи:
       – Узу гьапІза, Гюлханум бажи, йиз хил’ан фукІара гъюрадариз. Дадира, вуш-дарш Байрамбегаз туварзаву, гъарах, гьадмутІан сарун ккун мапІан кІури, адатІназу.
       – Дидин гьякьнаан узура аьжуз вуза, Санибат. Аминатдиз гъапиш, узу саб хилди хът1юкъиди. Узуз яв язухъди вузуз, йиз ккунир. Яв гележегдикан дерд вуйиз. Фицира, уву йиз веледси гьугъужвуриз. Жараб дарш, ичв дадайиз мажал адруган, уву йиз нана фукьан гъубхънуш, аьгъяйвуз! Вушра, юкІв усалвалиъ ипну, дердер зигдархьа. Саб ужу шлуб дапІну ккунду. Фици апІуруш, аьжуз духьназу.
       Санибатгъарин хуларин терефназди яваш-­явашди гъягъюри, кьюридра, цІиб вахтназ ккебехъу.
       Шуран зириз ибккнайи улариз дилигди, Гюлханумди чан фагьмиз гъафи хиялар пуз хъюгъю:
       – Гьач, Санибат, гьамци апІухьа. Уву жара хиялра мапІан, узу кІурадарин, узуз дугъриданра яв хал, цІа ккебгъну ккундузуз. Наънан хъубкьнайи аьламат вуш аьгъдарзуз, амма узуз гьугъубжвури айиси вузуз: уву Байрамбегаз гъурхишра, ичв уьмур даршлуб.
       – Узузра, Гюлханум бажи, сасабган гьаци гьибгъри шулзуз, амма ккун хьувалин кьувватну ккагърайир вуза.
       – Аьхюдарин насигьятар гьамцдар дюшюшариъ хайирназ гъюри шулу, эгер дурарихъ хъпехъиш. Хъебехъ узу увуз кІурайибдихъ: ТІюрягь сар ад айи, гьунарар кайи, БайрамбегтІан усал дару жигьил а, чахъ хъерграйи шубариин ниъ алапІдар. Дугъан абйир-­бабар узуз аьгъюдар вузуз. Узу увуз кІурадарин, Санибат, думу бай гъяркъиш, Байрамбег дархьу мисал апІарва, гьацир рягьимлу, гьамус­-хъа тІубкІурайи вичун кьюкьсир.
       – Хъа фу кесп кайир ву? – тямягьниинди гьерху, машнаъ жара ранг ибшу Санибатди.
       – Ленинграддиъ урхурайир ву. Гьам ражари, беле гъулазра дуфнахьиди. Узу дугъан дадайиз хабар апІурза: ляхнар гьам жюрейиинди ву, чан бализ гъилигу риш Ляхлаъ а, ча пуз гъюри, дупну. Йиз унтІаъ айи ултІан уччвуди аьгъязуз, дугъу кьяляхъ апІдар. Ляхин мушваъ адар гьа, хъа гъафиган, ичв дадайи разивал улупруси, дапІну ккунду. Уву, вуш-­дарш гъадгъаз гъягъюрза кІури, дийигь. Эгер ккундуш, узура кІарза сакьюдар гафар.
       – Ва­а, Гюлханум бажи, уву ккебехъ, узхьан шулзухьан ич дада алдатмиш апІуз, даршиш, алаъну пиди.

       – Я риш, фила рякъяриъ айир вува? Узуз масккуризди дих дапІна, гьялакди аза, хуларигъишвариз, бицІидариз лиг, – ярхлаъ имиди чІигъар апІури, кабалгнайи Аминат мурарин улихьинди гьадахъу. – Валлагь, Гюлхалум, – багахьна хъуркьган, давам гъапІу Аминатди, – мажал кІуруб шулдар гьаму тІягънариккан. Гьирин ухди искалатчийинра фу гьарай вуш аьгъдарзуз, чкиди хъуркь кІури, бицІир гьаъна!
        – Гъарах, гъарах, Аминат! Гьап1рухъа, гьюкуматдин ляхин ву.
        Аминат тяди­-тяди гъушу.

        – Дици вуш, гьаци, ухьу кІурубси апІархьа, Санибат, – пну, Гюлханумра саламатди чпин гъюлягъинди илтІикІу.

                ***

        Лембйир уч апІуз гъушдарин ляхин гьяракатниинди убхьурайи.
        Табасаранлуйирик кайи бажаранвал гьунарариз барабар ву к1уруси, вари, арфарин саб хизанси, ляхниин илчІихнайи. ГьацІарин пише прессдихъ гъварч­гъварчарди комбайнийи хъидирчнайи лембйир хъахьуб вуйи, саспидари, гъапІу тюкер таййириина зигурайи, имбударасан, иллагьки, гъвандин уставал кайидари, дурарикан Хеопсдин пирамидаси, ккебгъну тая апІурайи.
        Ригъ азгар гъабхьиган бригадайи лихувал дебккуйи, гьаз гьапиш, улар хътрукьру гъатху дюзенариъ гьавайин манишин ягъчІвуриина удубчІвуйи, дидихьна зиълан нурари бец апІруган, саб тягьяринкьан шавгьарра адарди гъабхьиш, сар касдихьан аьгь апІуз даршул.
        Гизаф дюшюшар гъахьну, ригъун цІин ялавну алишв'ин адмийир кьатІ апІури ва ухди, вахтниинди кюмек хътрубкьди, амрихъан гъухдар йихури.
        Ахсрарихъди бригада, сяътар йицІбар хьайиз лихуз удучІвуйи ва йирхьбархъна гъубзрайи вахт, гьарсарин чан ихтиярнаъ шуйи.
        Гьаму арйириъ, мюгьлет айидар, гъвалахъ хъайи шагьриз ккярхюйи. Хъа Байрамбеган пише – хил’ин китаб алди, чав дюзмиш гъапІу пажак, гюрчег дагрин гъвалахъ, урхури гьапІуб вуйи.
        Дагар, ляхин апІурайишвхьан кьюб километрийихьна манзилнаъ, къур вахтназ шид уч апІру ичІ вуди дапІнайиб вуйи. Диди сабсан ляхин тамам апІурайи: дурзнайидариз шид тувру гъанавариъ штун кьадар лазим вуйи къайдайиинди дебккуб. Гьаддиз, дидин гъирагъарихъ – саб му, саб тму кІулихъ аьхю гидрантар дюзмиш дапІнайи. Гидрантарикан сабди, гъюрайи шид хъябкьюб-хътІябкьбиинди, дагар гьаммишан абц1ну, даргарилантина шид улдубчІвуз гъидритди уьбхюрайи. Тмунубди, хъубзуз дагриан деебтурайи шид ккуни кьадарниинди дебккрайи.
        Дагрин юкьуб тереф гъирагъариин, чру бархал ккипнайиси майднар арайиз дуфнайи. Гъирагъариин, дагриъ айи штухьнаси, уьру шир йивнайи рукьан тІулар дурччвнайи. Дурарик карснайи тахтйирин кьатІарик «Кахъуз ихтияр адар, хатІа а!» кІури, дибикІнайи.
        Шли иб туврухъа му табличкйириз? Мушвак сирнав дарапІрур гьич фужкІара адайи.
        ГьацІ гектарин жил ккайи, зурба ваннайиз ухшар али дагар, гъирагъдихъан лигруган, гьадмукьан архаинди рябкъюйики, сарун мушв’ин сирнав дарапІди кьяляхъ хътакубра аьйиб гьисаб шуйи. Гьаддихъди сабси, гьамциб успагьи дагрик мижикІанай кІуру табличкйир дурснайивал рихшанд апІурайиси гьугъубжвуйи.
        Дагрин гъирагъдихъансина, шид хутІларизди деебтру гидрантдихьинди гъушган, халис рягъникк ккайибсиб кьулуртайиъ убхьурайи штун вягьши сесер ерхьуйи. Юкьуб мурччвди дапІнайи кьулуртайин зиин тІубси ацІу илдандин телерикан сваркайиинди дубхнайи сетка илипнайи, саб дупну тамашчи, шуллугъчи улучІвиш, душвазди адрахъбан бадали.
        Ставрополин ригъ лис’ан илтІикІбахъ бец апІруб шулу, гьеле нурарин акв туврувал явашди кьит шулайиганси гьугъубжвурушра. Му арайиъ, гъяцІли жан сирниккан ккадабгъуриина бала, гъюрза дупну, гъибдар.
        Чан мугагьназси, Байрамбег гъира, столовайиъ лисун гъапІур, саб хъугъужвувал адарди, хьади китабра, егин шул чан гьилла-аьрабсиб пажаккна. 
        Гъавгъин гьарин кюлерикан, чиб-­чпик кусну дапІнайи паж’ин наънан-вуш мина микІру хъаънайи, удобренияр ичІи гъапІу, зиълан элерчнайи целофандин шишлари дид’ин ярумчугъвал алап1урайи.
        Дагрихьан ц1иб ярхласи хьайи сякьюдар ягъал гьарарин сирин, гьаму вахтна, хъадабкнайи уьхвяинди илтІибкІурайи. Гьаддиз Байрамбегаз чан ужагъ-мискин, сарун жараб адрувализ дилигну, багьади вуйи.
        АмкІ утІубччвур, ара-­арайик дагрикк ккурсри, гьаддиинди, китабди туврайи гъагъишин дугъу алдапІурайи.
        Саб гьелиланси дагрихъна хайлиндар уч гъаши.
        Дустар вуйи Исламдинна Мухтран, сифте мушвахъна гъафиган дагрик лик кивуз гучІури гъаши, хъа гьамус штуъ апІру шулугъариккан Рабби кюмек ишри!
        Фуж кІубнир вуш, эвелиъ, ягъалди шид адру гъирагъдик, тамашйир вуйич кІури, элегуйи. Му гьюжатнаъ Мухтар кагьалур вуйи. Исламди думу гьаци, дитІиркІну штукк ккитІикьуйи ва чан дустран ил гьютІюбхюрайиси гъабшиган, учв душвакк гьитІикІуйи.
        Баяр жикІурайи гъирагъдихъ хъайи шид, дагрин кІан’ан гъибккру кьалушнаан бикьбу ранг кайиси гъатху дубхьнайи. Ва гьадму кьалу шид, баяр кудучІвну, ригъдикк дургну хъа ражари кьяляхъ гъяйиз, шли-­вуш, зурба аждагьайи учІвубхси, баяр гъижикІушвхьан жвартІ шуйи.
        – Аьжаб неззет а, Мухтар! Ихь гъулаъра гьамциб дагар айиш?! Дарин?
        – Сарун чІалра макІан!
        – Узу фукьан кахъри шуйкІан!
        – Уву кІурва, хъа узу!.. Гьамунуб кІул’ан гьатмунуб кІулиз лепе йивури гъягъюз гъудубгънихьидийза.
        – Пя­я­я! Гьатина лепе йивуз даршули хъайи жан гьапІруб вуяв? Узуз, тина душну кьяляхъ гъювал пешкасира дариз. ­ Исламди кяляхъди ацІу гафар дустран улихь идирчурайи.
        – Аьхю гафар ­ кІулиз бала, чІилли лаваш ...! Хъа узура йиз адар апІури хъюгъза? Папруси хъахъушв дапІнаву, бая, увхьан шлуб адар.
        – Хъа гъач итІхьа журмар, узхьан гьатмунуб гъирагъдихъна лепе йивури гъягъюз шулдаш.
        Мухтар хъчІуху:
        – Журмар идритІишра, гъач кьюридди гъюжат апІухьа, шли чкиди лепе йивуруш?
        – Хъа гьач, – дупну, хъажаргъну, Ислам дагрикк ккурсу.
        Дугъан кьяляхъ гъудрузди, Мухтар хъана тина гатІархьу.
        Штукк ккурсузкьан аьгъдрударин, пялч дапІну гъяцІли фунар шту’ин гъивган, иццрура гъапІнийи.
        Сирнав апІузра саб гьялтІан аьгъдарди, дурари чпин айикьадар гуж хъипну, хилар-ликарик гьяракат кипу. Шту’ин къайдасузди йивурайи ликарин пялчари штар завуз адаурайи, ва кьяляхъ ахьрудар дарагъну, мархьлин лит1нарси, кІуллантина улихь дахьуйи. Дициб гьялну дурарик имбубсан дамагъ капІуйи.
       Дагрин гьацІ кьялариз хъуркьайиз, Мухтру Ислам хътиту ва, кІул гагь­гагьнак кьяляхъ илбицури, чан дустраз чІигъар апІуз хъюгъю:
       – Пя­я­я! Швялтях! Магьа шулуш, хъуркьа!
       Гьам ара’йиъ Мухтраз, чаз шли­вуш улихь зигурайиганси гьугъубжІву. Дугъридан, гьаци вуш­дарш ахтармиш апІарза кІуруганси, думу, лепе диривди хъугъужву, ва, лигуруш, нириси учв гъахурайибдин инанмиш гъаши. Дугъаз лап яман гучІ дубхьну, Исламдазра апІури чІигъар, кьяляхъ хътІурччвуз ккун гъабши, амма штун кьувват гужлиб вуйи. Мухтран чІигъар-чІветІар, кьяляхъ хътІурччвуз апІурайи чалишмиш’валар Исламдизра ерхьури айи, ву пну, думу учвра шту чахъди зигурайи. Дугъхьан, кьяляхъ илт1ик1ну, гъюбрахьанситІан пялчар апІуз шули имдайи. Мухтран чІигъарихъди дугъан, гъагъи, папруси гъядябгънайи дихнан, жиларикканстар гьарйирра утІурччву.
       Дагрин гъирагъдихъ хъимбудариз дурарикан хабар адайи, хъа тму кІулихъ жикІурайидар чпин тамашйирин чагълариъ айи ва жарадар рякъюрадайи.
       Саб хатІа­бала шул кІури гьич саринра фикриъ адайи. БицІи дагрик фу шулухъа, му я гъяр гъябцІну гъябгъюрайи дагълу нир дар, я – лепйир али гьюл.
       «Гьа, Ислам, ккахъразу, кюмек апІин! ЙикІуразу!» – му чІигъар апІурайи, кІул кьяляхъ илтІибкІу Мухтраз, Исламдин гьялнаканра хабар гъабши.
       Жандиъ аман адарди, яваш­-явашди хътахъури улихь хьайи Ислам, гьамус Мухтран кьяляхъ гъахьнийи.
       Гъюблан-­гъюбаз дурарин арайиъ айи манзил артухъ-­артухъ шулайи.
Мухтраз бегьем гучІ гъабши. Дугьу, чан айи кьадар гужарна-чІигъар апІури, гьамус, кІанккан думукьам штура зигури имдарди, гъирагъдиз багахь шулайи. Магьа, аьхирки, дагрин чІварчІвли кІанак ликар куркьу ва гьадму гагьди, чан илбицурайи кІулихъ дархьиди, думу, Байрамбег дахънайи пажахьна, апІури чІигъар, гъажаргъу.
       Сабан Исламди чахьан удукьру чарйир зигурайи. Саб хъчІихуз швумкьан айиш, думу дугъаз бегьем кюмек шуйи, саки бедендин кьувват гъюблан-­гъюбаз хъабццурайи. Дидихъди сабси, шту думу, гьарай-кІул’инди, кьяляхъди, хутІлариз шид деебтру гидрантдин терефназди, чІюрхсира дарди гъахурайи.
       Исламдик саб чара апІуз шлу гьял кимдайи. Думу гучІбаан гужназ кІул ккадабгъури, ушвниъ убчІву шид удубзури, тазатІан гьава хътабгъуз хъуркьди­хътрукьди, хъана штукк ккекуйи.
       Байрамбег, тІапІнайи китабра машниин илипну, ицци нивкІуз душнайи. Дугъаз рябкъюрайи нивкІра, гьаз-­вуш, чаз даккни, чахъ хъитІнайи Санибатдикан вуйи.
       Мухтар, Байрамбег дахънайи паж’инди «Байрамбег-ими-и, Ислам ккахъну йикІура, хъуркь!..» кІури, ахнайирин машниинди ккитІикІу.
       Байрамбег, диркъу, чпи армияйиъ вердиш гъапІиганси, саб дупну ккутІурччву, ва «фу гъабхьну?» кІури, хъаар апІурайи Мухтран гъюнихъан дидисну за ккюрхю.
       – Ислам ккахъну! Ислам!! – вягьшийиси идипу дугъу.
       Му гафар куркІайизра, гатІабхьну хиларигъ гъяйи китабра, Байрамбег ту ап1ру гагьди шид деебтру гидрантдихьинди гъажаргъу ва ергну, илбицурайи штун мужврийизди урсу. Байрамбеган гьяракат даршра, илтІибкІури-­илтІибкІури кьюб метртІан исина жилиъ убчІврайи шту думу гьадушвазди гъуху. ТІаъну улар, мушваз-тушваз каркар йивури Барамбег учвра, цементдин, адми уршрубсиб урхъазди гъахурайи гьял дишла фикриз гъадабгъну, ликар тІарцдну гъиту, ва, штухъди гуж удудубкьди, дугъан сабуну лик гьадушвазди гъубху, хъа аьхю кьувватниинди рукьан сеткайихъ гъиву. Дугъан лик фтикан­вуш гъюдлиди краху. Саб гагьди хъугъужвуб дарапІди, кІулиъ убчІвнайи фикир тамам апІбахъ хъюгъю.
       Кьулуртайизди шид гьаму сеткайигъянсина гъябгъюрайи. Байрамбегаз аьгъю гъабши: сарун чпи милинсина штухьан гьахуз даршлуб, гьаз гъапиш, илдандин телери дерккуйи. Думу сетка, турбайизди чІюрхяр дурухуз кІури, гъипнайиб вуйи.
      Цементдикан вуйи урхъан яркьу гъирагъдихъ гъубзу лик дичІибгну, Байрамбегу, гьадушв’ин алатІнайи Исламдин кІул’ин чІарарихъан дидисну, аскканзина ккючІюхюз хъюгъю, амма, – наънан? ИлтІибкІури зибгурайи штун кьувватну гьитрадайи. Мици даршлуган, дугъу Исламдин гъючІарикк хилар ккивну, штун зяина адагъуз чалишмиш гъаши. Гьамци вуйиган Байрамбегаз думу цІиб зина адагъуз рягьят гъабхьи. Думу учвра, штухъди апІурайи гьюжатнаъ ва ил гьютІюбхюрайивалиъ кагьал шули, ликтІилан алдахъурайиган, айи кьувват вари адапІну, Исламдин фуниъ кІул удубкьну,  штун мужврийин бушлугънаан утІурччвуз ял гъапІу. Аьхярки, сабна гьац1 дакьикьайин арайиъ, дагрин зиина Исламдин жандак илтІибгъу.
       Дагрин гъирагъ милин дицикьан ярхлаъ адайи. Гьадму арайиъ мина хъуркьу гъулан жилари мурариз тамаши апІурайи ва, дагрикк кучІвуз, кюмекказ гъюз даршули, русвагь духьнайи.
       ГьадабтІушв’ан уьрушин идубзурайиган, Байранбегаз, Ислам, гьадму шид убсрайи урхъан даргарилан йивну мурглин тІулар гъюргъюб дишла аьгъю гъабхьнийи.
       Исламдин дубк1найи жандак гъирагъдикна ктабгъуз чан кьувват гьудрубк1ри миж кадабтІган, Байрамбегу: «Саб тикиси гьаму ачмиш гъахьнийиш рягьят шул» кІури, фикир дапІну, штукканзина ккитІибгънайи Исламдин шафникк дугъу хай кади гъурд гъивну. Ислам чІиви гъаши. Амрихъна гъафир, учв ккадагъури бизар духьнайирикан хабар дарди, гьабхъну имбу гучІ’валиан, чан хиларикк ккахъурилан илч1иху. Дугъу, кьялланди, дюдниккан хилар ккадагъну, Байрамбеган кІул чан хабахъ хъапІу ва ликарихьди йикьналан жан гъючІюбкью Исламдиз чазра чав гьапІраш аьгьдайи. Вари гьаци, инстинкдиинди арайиз гъафнийи. Исламди гъючІюркьган, касиб Байрамбеган улар, гарцІлариантина битІранси удучІву. Я ил хътабгъуз гъидритди – гардан дючІюбкьну, я хилар ачухъ хьуз гъидритди – кьялланмина ликарихьди йитІну, фукІа апІуз – ришвузкьан гъидритди, Байранбег саб гагьдиз кьянццаригъ гъяънайиганси деркку.
       Му дюшюш гьамцидарихъинди илтІибкІруб Байрамбеган фагьмикьан адайи.
Аьхиримжи ражари адап1ру инсандин кьувват фукьан аьхюб вуйкІан! ФукІара апІуз даршулайи Байрамбегра, Ислам кьял’ин илмиди, дагрин кІаназ гъягъюз хъюгъю. Саб дакьикьайиланси, думу «кьянццаригъян» гъядяхъю, ва, кьяллан алдахъу Исламра хьади зина удучІвуз кІури чалишмиш гъаши, гьапІарва... жандихъ аман хъимдайи. УбчІвну ушвниъ шидра, имбубсан кяргъну, Исламдихъди думура, дагрин кІанаъ дахъу.
       Штун зиина гарграр удучІвуради дябкъну, хъубкьнайи аьхюрзамандин кьанди гъавриъ ахъу дагрихъ хъайи жилари, хилариин илитну, Байрамбегна Ислам гъирагъдикинди  хъа ктагъу.
       Мухтарна, хъана сакьюдар, Исламдиин алархьу, искусственный диханйир апІурча кІури, ва кьюр кассан – Байрамбег’ин. Кьюриддинра айитІ убчІвнайи шид удубзуз дурари чпиз аьгъюкьан чарйир апІурайи – гагь ликарихъан дидисну зап1ри, гагь ушвниин ушв иливну гъурдлариъ ил ап1ри, гагь, кьюри мухрин кьулариин каркар дивну хъади­хъади илзигури; тмундари – ликар-­хиларихъан дидисну чки-чкиди мина­тина тІурччвури, – дийихнайидариин илар алаурча кІури, инжиг духьнайи.
       Исламдин кьюб мурглин тІулра дюргъну гъяркъдарин, думу сарун чІиви шул дупну миж кимдайи. Гьаци, Байрамбегахъди апІурайи зиллетарра деккну, гъуландар арахуз хъюгъю.
       Мурарикан сари – узу тахсир дарза, тмунури – узура дарза, гьацІари – учу нишвтІанси хъуркьну амича кІури, кІулар ккадагъурайи…
       Саб арайилан чру укІ’ин дитнайи Байрамбег ришвуз хъюгъю, ва гьадму сяаьт вари гьадгъулан илтІишу.
       Ликар-хилар гукІунди, саб дупну, зигурайиризси, чаккна ликар ккучІухури, улар арццу ва укІу завуъ чпин гъуландарин уьру суратар дугъаз гъяркъю. Думу цІиб вахтналан – гъуландар чиб фужар фужар вуш, аскканзина тямягьниинди ккилигурайи улари, зиълансина лигурайи машаригъян гъюдюхюрамиди – думу хъана амрихъан гъуху.
       Жилари, хъгъугъужвди, искусственный дыхание давам апІури, ккебгъу.
       Дурарикан сари гъапи:
       – Гьаму чІиви хьайиз Ислам ч1иви духьну ккунийда.
       Тмунури:
       – Гьаз дици гъапира, Бюгьттриж?
       – Учвуз аьгъю йибхьайки: Ислам гъакІихъанмина Аминатди ухьу дюн’яйиин чІивиди гъидритруб.
       – Ихь фу тахсир а хъа? Мина рякъ улупур ­ учв, Байрамбег. Ухьу фици гъапнийи кьюриддиз, Исламдизна Мухтраз?! Дайин, бай Мухтар?! – тасдикь апІувал буржлу апІури, дугъан машназди сарсан аьжайибди гъилигу.
       – Учву жикІруган, учура гьижикІунча… – Мухтру саб нач адарди ушвниан идипу.
       ­– Гьамус учу, аьхюрари, фу апІуруш учвура гьадму апІинай. Ухьу гьаз хъади гъафнийкІан гьаму акв дярябкъю кІирхъар? – Бюгьттриж нугьат алири гьамус гьяйифар зигурайи.
       Байрамбег, ликар лалди ярхишнахъ жилиин дирчнамиди, йикьнаан кьюжал духьну, жиларин кюмекниинди деу.
       Байранбеган мягъсиб суфатнахьинди сакьюдар чІуруди лигури гъаши, ва, гьавазурди кІулар, сар шли­вуш гужназ илтІикІурайиси, ярхи духьну дитнайи Исламдиинди алау.
       Мухтар, жилик ктрисди, ишури майтлан илдицурайи.
       Дубхьнайи хатІайикан хабар кубкьу сяаьт машиндиьди кьюр духтирра хъуркьу. Алишв’ин апІуз шлу сифтейин кюмек дапІну, кьюридра, Мухтарра хъади шагьриз дурар гъурху.
       Байрамбег гьацІ гьяфтайитІан больницайиъ ктисундайи. Хъа Ислам, дапІну урсаринсиб майит ипру ишикІ, гьаддиъди шубур касди гъулаз хьади гъафи.

                ***

       ЧІуру хабар хьади хъуркьган, гъул арфарин жагвси арабхуз хъюбгъю. Гьарйир, чІигъар, аьхирзамнар, ишбарин сесер – гьар пІипІариан Зейнудиндин хулариина гъягъюрайи.
       Мициб пис аьламатнан гьядиса гъулаъ гьич гъабшиб дайи. Ригъ али гюзел йигъан, хъуркьнайи набаллугъ дукІну хуб – мутІан аьхю дердра, хажалатра Раббийин ляхнарикан аьгъдрудиз адар, ва гьацдар – гьам эйсийин хизандиз ва вари жямяаьтдиз.
       Майит гъулаз хайизра гьар жюрейин хабрар ерхьуз хъюгъю. ГьацІари кІуйи, бандитари гъивну; тмундари – чпин дадайиккан гюн адрури агъу гъипІну; саспидари – лютке ккитІибкІну ккахъну; селихь гьахъну; хъялди вуйиган, гъулан баяри йивну ккитур ву; имбударисана – чан дустру дугъан кІул’инна гъабхи бала ву.
       Дурарин улихь гучІ кабхъу Мухтру: «Йиз тахсир адайи, Байрамбегхьан думу ккадагъуз гъахьундар...», кІури, чалан тахсир илдипуйи.
       «Мушваъ сар дарш сар тахсиркар духьну ккун. Эгер тахсиркар адарш, сарикан тахсиркар дапІну ккунду» кІуйи, алчагъ касари.
       Му гьядиса гъябкъдари вуйи-­вуйиси, хъайи-­хъайиси ктибтруган, дурарин улхьан йиврударра гъахьнийи, аммаки дугъривали чан ляхин кІулиз ададабгъди гъибтрадайи – футнийирин кьадар гъюблан-­гъюбаз чІикъри шулайи.
       Аминатдин хизандиз гизаф дердер гъамар дуфнайи.
       Дадайи ва имбудари чпин жанариз тувру аьзаб-­аьзиятар яваш гъашиган, чпин хизандиз аьгьтлударин кюмекиинди, Исламдин аьжал Аминатдиз Байрамбеган ликрихъ хъибтІуз, ва гьаци, чаз ккуни шилнаъди гъабхуз чалишмиш гъаши.
       Шубудпи йигъан бай киву.
       Гъуландарин улхбар­-рахбари инкарвализ дилибгди, гьякь ашкар хьувализ багахь-­багахь шулайи, ву пну, гьарсарин к1ваъ, гьеле гьамциб пис гьядисара кмиди иблисвалихъинди хъирчрусдар планар, шейт1ни гьязур ап1ури шулу.
       Байрамбеган абйир-­бабариз чпин веледдилан гизаф алдру гафар гъуландарин арайиъ ерхьруган, дурарин багахь дийигъну гафар пуз читин шуйи. Зиълан апІурайи ляхнари ва гафари, чпин саягъ тахсиркраринсубси улупурадаршра, айтІан кІваз аьзият шуйи ва, аьгь гъапІуриз аьрбатанра икрамвализ гъюр кІуруганси, гьаци апІуз мажбур вуйи.
       Майит хьади гъафидар, сарун кьяляхъ гъушундайи.
       Мухтар, совхоздин ляхнариз галариз гъяри, жямяаьтдин улариккан гьаци ярхла шулайи. Думу, чан гъябгъюрайи уъмриин разиди адайи ва чав фу апІурашра, дидкан жанди тІяаьм бисурадайи.
       Вахт, Аьршарин Адаш аьгъдруриз, кІван гьиссар сагъ апІру духтир ву.
Мухтразра вахтну дарман абгур.

                ***

       Накьварихъан хъадакну саб гьяфта улдубчІвайизра, Аминатди чан бин ккадру силисар Байрамбегдилан Мухтриинди илитІу.
       Пагь, учв фу дилавар дишагьли дарин! Чаз ккунишвахъинди инсанарин кьисматар жара апІуз кканирсир вуда! Мелз писди айирин, мучІмучІ ч1урубдихъ хъайирин – хасиятра жараб даршул!
       «Мухтру гьакІир ву йиз Ислам, чавтІан ужуди дарсар урхруган, чантІан марцци ляхин хил’ан гъюрур вуйиган…» кІуйи, Аминатди.
       Самбал алдапІнайи гьяйванси, тІуртІрар, футнийир, аьрбатан гафар рагъруган, жямяаьтдин аьхюбсиб пай му дишагьлийин гъавриъ адайи.
       Мугагьназ, Байрамбеган хизан асккан-­заан апІурза кІури хъюгъюр, гьамус дурарихьна вуйи гьюрмат къадим апІбахъ хъайи.
       Чакан духьнайи гирнар кІваълан гьауз гъитруси, Аминатди дурарин хулаз, чан мугагьназдин рякъяр хъана агуз чарйир зигурайи. Шли дурарихьинди гаф гъапиш, дишла, битІруси кьатІ апІури, тереф бисрудариз «йикк ккипри», гъалмагъал гъипуз ккунидар чпин йишварихь, дяхнигъ гъяйи укарси дурччври, дугъан «гьюжум» сябнин шарикси гьавайиъ уьбхнайи.
       Му йигъари, сасдар адмийирин улихь Аминатди апІру гафар ерхьруган, гьадмукьан язухъ шуйики, дих дапІну, хуларигъ уьлин кьацІ гъяш кІваантІан багъиш апІрубкьан, хъа жара жюрейин адмийиригъ тІиртІир жакьвси шуйи, гьамусяаьт, уву дарш тму, тму дарш жарар, фуртІ дапІну хътІюкьярза кІурубси.
       Гьаци вуйиган гъалмагъал ккебгъуз даккни дишагьлийир, дугъан гъирагъарилан чарх йивури, гьудучIвуз мажбур шуйи.
       ГьубкІну саризра аьгъдайи: фуж, чпикан, Аминатди кьацІюгъ чІвуркьуруш, шилкан мелз ктатуруш.

                ***

       Саб гьядисайин селерихь гьахъиган, йишвар-­йигъар дарпиди, аьгъдар­-агъдарди ва тяди-­тяди саб йишвахъинди гъахуру.
       Минди лигну, тинди лигайиз, тятІилара ккудукІу, дяхнарра гъурггу, лембйирра уч гъапІу, ва Ставрополариан бригадара гъафи.
       Ццийин бригадатІан пашманди, дердер кади гъафиб мегьел му гъулаъ гъабхьундайи. Дураригъ варитІан, сикинсузуб, вахт­-вахтарик чан эйсийиз ккярябгъюрайиб Байрамбеган юкІвтІан гъабшдар. Гьеле учв ярхла йишвариъ имиди, дугъан ибарихъ гъулаъ Аминатди ирчу гьар жюре футнийир хъатІагнайи.
       Гьарсар касдиз чан бедендин гьял чан-­чахъди гъубзрайиб, жвувахъди хъайидаризтІан артухъ аьгъя, эгер саб тахсир адарди, чан бушлугъар гьадрарин улихь ачухъ дарапІиш.
       Фу тахсир ка хъа Байрамбегак? – фукІара. Ка, чакан асиллу даруб ва гьаддихъди сабси, асиллубра – Санибатдин юкІв чаин улубкьуз гъитуб, – му саб; Санибатдин юкІв архаин дарапІуб – му кьюб.
       Мицдар тахсрар шулин хъа?! Шлин-­вушра: шуран – бал’ин, балин – шур’ин юкІв улубкьдарин? Гъаци вуйиган, Ислам дагрикк ккахъну гъакІну кІури Байрамбеган тахсир адар.
       Мидихъди сабси, инсандин уьмуртІан багьа мутмура адар.
Эгер Аминатдин хасият фикирназ гъадабгъну кІури гъабшиш, мушваъра Байрамбеган тахсир бихъуру. Фу ву кІури гъерхиш – ккахърайи Исламдихъди чан жан гьяйиф дарапІди харж апІувал. Жара жюрейихъандира гьилигиш, эгер кюмекназ гъушундайиш, Байрамбегак мутІан аьхю инсафсузвал, алчагьвал даршлийи.
       Кьаза алабхънайиган, гьадму кьазайиъ учІврайи намуслуйин кІулиз, ялгъуз саб хиялтІан гъюрдар – кьаза ярхла апІувал. Гьацир кас, халкьдин арайиъ варитІан Инсан ву.
       Ваъ, тахсир адар Байрамбеган, Ислам кьазайихьан уьрхюз гъахьундар кІури, фицики, инсан бадали, учв ИНСАН, кьазайикк ккучІвну. Ва, шли, чаина гъафи кьаза, чан алчагъвали балайиз илтІибк1ури гъабшиш – мутІан аьхю инсафсузвалра айиб дар. 
       Вягьши гьяйванатарихьан, гьич саб жюрейин чІивишнарихьан дици апІуз даршул. Ав, Байрамбегу, жарарихъанди чан жан гьяйиф гъап1ундайи!!! Ари гьамци гъап1ундаринхъа вари инсаниятдихъанди жан туву Раббийин Бай –  Иса Месигьдира?!
       Хъа инсанари Байрамбегкан гьап1раш лигай: дугъ’ин, чан жан тувузди, бала иливну. Бала – кІваълан дурубшруб, гьаз гьапиш, диди, дугъан рюгь гъян’ан утІукну.
       Байрамбегаз чахъанди жан Тувурикан хабар адайи, айиш дугъу Гирами Рюгьназ чаъ яшамиш хьуз ихтияр тувдийи ва дугъаз инсанари фу ап1урушра вижна хьибдайи, фицики Адаш Аллагьдин улихь думу, имбудариз дилигди, марцциди хьидийи. Ари гьамциб бала чаина дяргъруб аьгъяди, дугъан, Раббийик, Думу Учв Фуж вуш, я агури гъахьундар, гъидихънушра, я миж кади гъузундар. Байрамбег, дердери ацІнашра, чан рюгьнан кьувватниинди бахт чан хусуси хилиъ айи жигьилси, зиълан кархьну, хъа айтІан юкІв ипІури ади, гъулаз хъуркьнайи.

                ***

       Байрамбеган урхуз гъягъру вахт хъубкьрайи, ва чан гьарганси, гъючІакк китабра ккади, ялгъузди табасарандин табиаьтдиз гъяри, таза, цІийи гьиссари юкІв абцІуз гъузну, имбу йигъар марццишнаъ адаурайи.
       Гьар йигъ дугъаз артухъ багьа шулайи ва Табасарандин жилар – ккадахьнайи гъулар, йимиш айи чІурар, ягъал пирпар ва гьявар айи мучІу кьулар, сирин шавгьар бицурайи гъузгъун сивар, марццишнан ва мичІлишнан кьадар адру булагъар, дугъу, гьаргандиз кІваъ уьрхюз буржлувалин кьаст гъянаъ гъибтуйи.

                ***

       Гьамус, хъади­-хъади, швнубпи йигъ вуди, Байрамбегахъ, наана гъяруш, наан энгелвал йивуруш, наан юкІв ккядябхъюруш, нач-гучІ гъибтну, жигьилик ктукьуз ккунди, Аминатди улам хъипнайи. Дугъаз гьациб мюгьлетра ккабхъу – хябяхъган кІарар багьна дапІну, бай гъюру рякъ’ин ккеу.
       Сабпну, кафтар гъариси, арчлин бирсиб маргъра ккубсри, гъулазди гъюру рякъюъ хабарсузди Аминат алахъган, китабдиъ ичІигну рякъ дибиснайи Байрамбегаз гучІ гъабши, ва гьадму гагьди, китаб хъибхьну гъючІакк гъюч1юбкью, чан бедентІан китаб кІюгълиб вуйиси.
       – ГьапІрава, Байрамбег, ялгъузди мушвариъ? – сифте гафар кау Аминатди.
       – ФукІа, Аминат бажи. Гьатушвариз гъяйиз, ихь чІурарилан илтІикІурайир вуза.
       – Узура, кІари абгури, удучIвнайир вуза. Ислам накьвариз гъушхъантина, –  Аминатдин уларигъна нивгъар гъафи, –  гьамцдар ляхнар йиз кІул’ин алахьна. Фу аьхю бала гъядябхъюндарин йиз бализ! – думу ишуз хъюгъю.
       – Гьап1рухъа, Аминат бажи, эгер думу ляхнар ихь хил’ан удукьрудар вуйиш, дердер кІул’ина гъюз гъидритрийхьа. Гьацдар кьадрар ву сарун, – чаз дубхьнайи начра, гучІра кІваълан гьаъну Байрамбегу, Аминат ккарцІру саягънииди гафар ушвниан адаурайи.
       ­Хил’ан удукьрудар кІурайва? Ав, Байрамбег, хил’ан удукьрудар ву... –  бали гьамци пайиз ккеънайибси, Аминатди уччвувалиинди чан фикриъ айи гафар идирчуз хъюгъру, – Узуз ужуди аьгъяйзуз, думу ляхин фици гъабхьиб вуш. ИкибаштІан, яв хиялар жарадар вушулив. Узу увуз, Байрамбег, ихь арайиътІан гъудрубзрусиб гаф пуз кказа.
       – Йип, Аминат бажи, узу шликна кІуру-хъа?! Узуз йиз мелзнан ярхишин аьгъязуз. – гъапи жигъили, му хпирик кубччврайиси.
       – Санибатдин юкІв, гьамциб кІваълан дурубшру кьаза гъабхьнушра, гъира ув'ин аьшкьламиш дубхьну ими. Йиз хиялиан... – цІиб начдиси, интІи тІулариинди гьюдюхюри машнан рангар кІурайи Аминатдин гафар ккудукІайизра, айтІан аргъарди гъадагъу Байрамбегу вари батІил гъапІу:
       – Узуз ккундарзуз яв риш! Фукьан кІуру? Ккундарзуз! Вуш-дарш риш илтІикьруб вуйин, гъайих кІури? Дицидарихъинди узук гафар макаан! – бай хъял кубчІвну гъягъюз хъюгъю.
       – Явашеле, бай, явашеле, дийигь, наана гьютну гъярава? Йиз гафар ккудукІнадариз.
       УчвтІан аьхюрин гьюрмат уьбхюри, Байрамбег хъугьужву.
       – НишвтІан узу гъапи гафарин, ва гьаму гъулаъ ерхьурайи гьякьярин уву гъавриъ адарна? Увуз аьгъю йибхьки, йиз бай, Ислам чан гьаци, гьюликк ккахъну гъачІир дариз.
       – Вуш, узуз фу кІурува? Хъа дар, дюз вуяв! Гьаци, багьна хътарди саб ляхинра арайиз гъюрайиб дар. Узуз аьгъязуз, гъулаъ дицистар футнийир шли гъарагънуш! Яв бай уьрхюрза кІури узу йиз жан гьяйиф гъапІундарза, уву узуз гъи гьамцдар усал гафар пуз!
       – Узуз аьгъязуз уву фици гъапІундарш. Жикъидиси дидккан уву ккадархьрур дарва. Гьаддиз, гъач, кьюридди саб ужу шлу къайдайихъна ихь чІалар хурхьа, –  дишагьли сацІиб икъу, хъа дугъу давам гъапІу. – Санибат хпрди гъадагъиш, Байрамбег, увутІан бахтлу кас хьидар.
        Байрамбег ккурттариан адахъу... гьапІруша, фу кІурушра, мюгьтал гъаши.
        – Гьаци вуйиган... гьаци ву сарун,… яв риш узу дархиш, дустагъдиъ итурза кІурава?
        – Дустагъра фициб дустагъ! Жигьил, кюкдихъ хъайи живан гъачІирин йишв, яв хиялиан, зивзивар кичІикьну гъурдар йивури йиз бай штикк дурччвну ккитурин, наан шул?! – Аминатдин машнягъ перде гъимдайи.
        Байрамбег лизи-­лизи мягъси гъаши. Жандиъ кІан’ан­-кІулиз зириз абхъу. Фу бадали, фициб ният ади футнийирин бала гьаз чан кІул’инна гъафнуш, аьгъю апІуз ккунди, миж кади, гьякь гьаз кьяляхъ гъабхьукІан ва дидин гъавриъ аъру кюмек ккунди, дугъаз, гьаму вари дере дибисну Сар Шлиз-вуш чІигъ апІуз ккун гъабхьнийи.  УнтІланзина дазаргнайи чІарарилан гагь алдатури, думу, чазра хабар дарди, ликар, кьувватсузвалиан уьлюргъну, алишв’ин деу.
        Аминат, учвра ис гъахьи, ва дусну имиди чан гафар тамам апІуз хъюгъю.
        – Уву гучІ мапІан, Байрамбег, дурар вари кІваълан гьархру ляхнарна гафар ву. Санибатдикан фикрар апІин. Ислам рягьматназ ичв кьюриддин бин хьуз кІури гъушур ву.
       КІул хиларигъ гъяпIну, Байрамбегу, улихь дипнайи китабдиинди улар алаъну, кагьал сесниинди гъапи:
       – ВуйиштІан... ВуйиштІан, думуган, дагрихъ хъайи гъуландариз чпин кІул’инна гьамциб бала гъюруб аьгъяди учуз кюмекназ гъафундайи гьа, ягь адру дишагълийин мучІмуч аьгъяди! Хъа узуз дидкан гьубкІну, гьадраризси аьгъяйиш, узура… – жигьилиз, мушвахь Аминат хьа-­хьтар ибак дарапІди, фу­-вуш пуз ккун гъабхьнийи, саки ушвниан адапІру гаф чІвубкьурайир, чан рюгьну фици апІуйиш, гьаци дугъриди пубанди гъаши, – гьаци вуйиб аьгъяйишра, узхьан кюмекназ дурушди гъузну ктисуз даршлийи. Жвуван уларикк аьхирзаман ккади, фукІа дарапІди дийигъуз шлу инсан шулин?!
       Мицдар ляхнар-гафарин Аминат гъавриъ ахърур дайи.
       – Фикир апІин, Байрамбег, фикир. Йиз бай дукІнава, яв уьмрикан фикир апІин, фициб шулуш! Мегьел сударихьна пиркурурарихьна душнадарза. Дурари ухди фагьмихъна хидиву, эгер, хъана кІураза, эгер йиз риш увуз гъададагъиш. Дюн’я мицира гьатцира шлуб ву. Фикир апІин! Узу кІари абгуз гъушза.
       – Гьадму балин ерина уву дукІну ккундийи, кафтар.
       ­– Му гафарра хай шул пиркурурарин улихь дивуз. Рябкъюрайвуз, Ислам дурччвну гьюликк ккитувал яв уву тасдикь апІурава.
       – Сюргин йихь гьамлин! Йиз уларикк уву даришри!
       – ­Гьайвуз бала гъядябхъривуз, йиз бай гъачІи ху! Узу му ляхин мици аьгь дарапІарза... – кІури, Аминат Байрамбеган улариккан ккудургу.
       Пис касдиз, дагрикк ккахънайи Исламдиз ачмиш хьуз гъиву Байрамбеган гъурд гъябкънийи. Гьаддилантина гъулаъ, Байрамбегу дурччвну Ислам гьюликк ккитур ву кІури футна арабгънийи.
       Бай чаз мютІюгь даршлуб аьгъю гъабшиган, Аминатуди, кьюркьлин аман адат1ру цІийир кричури, гъул’ин бегьем завар гъараху. Гагь-­гагьнак цІийир куркІрушвар: Байрамбеган хизан, багахьлуйир, дурарихъан гаф йиврудар гъаши.

                ***

        КІари абгуз гъафиринна, табиаьтдихьна удучІвурин сюгьбатнахъаимина хайлин вахтар, гъярариан штар гъушу.
        Байрамбегаз гьадмукьан ккуни багъри гъул гьярам дапІнайи. Гьаци вушра, гьеле айишваъкьан думу сикинди гъитбанди дайи. Гьабхьи гьядисайиан итІихури, дугъахьна кьюбан следователра гъафну, институтдианра утІуккури гъахьну, ва аьхирки, прокурорихьан: «Дугъан тахср адар...» кІуру кагъаз гъабхигантІан институтдиъ гъитундар.

                ***

       Вари терефарихъанди гьякь гъалиб гъабхьнушра, мегьел гъул’ан футнийирна тІуртІрар кам духьнадайи.

                ***

       Му гъушу вахтариъ Санибат швувазра гъурхнийи, ва гъулаъ жара дигиш’валара гъахьнийи.
       Гизаф вахт вуйи дугъан дадакьариин улулукьди.
       Магьа Санйбатдиз хялишди гъюз мумкинвал ккабхъу. Дугъан мугагьнаси, хяртIхъан хъидитІнайи кушар гъюнариин тІурччвури, гергми, цІиб бицІи кІакІ али хъюхъ гъяйи маш, хъуркьнайи дишагьлийин нурар деетури, хъацІабкну дийибгънайи. Таниш дару кас гьахъубси, вичун гъвалси уьру шлу гарцІларилан ва кIарушин айи улариан, чаин гьуркІну аьшкьламиш духьнайивал улупури, ара-­арайик чаин али кримплиндин булушкайикан улар ктатури, хъибхну гвар гъюнихъ, латккан гъюрайи.
       – Гьялар фици вуяв, Санибат? – гьерхри, чан гьадмугандин, я дячІрябгъру, я илдидбтру мучІу уьру булушка ва бамбгин атІнариин йирси калушар алди, дугъан улихьинди Гюлханум гьадахъу.
       Чан дадаси, йикьнаъ гъурд йивну дийигъуз иштагъ айири, кьял’ин абцІу гварра илмиди:
       – ­Жан Гюл’ханум бажи, зат дигиш духьнадарву, – кІури, хаб алдабгъну, кьабир гъючІакк ккау.
       – ГьапІзахъа, жан Санибат, кьабир чан кьабирди гъузур ясана йикІур! Мегьел, Раббийиз чухсагъул, магьа дукІнаддрза. Хайлин вахт вуйихь чиб­-чпи дярякъди, гизаф дердер-гъамар, гафар кахьидивук?
       – Валлагь, Гюлханум бажи, саб фу-­вуш гьудрубкІрайирси айза, уву рякъюз ккунди.
       – Хъа, хал-­хизан фици вуяв? Хивари гьапІра?
       – Вари ужу ву. Хиварин фу ву кІурва, бая, райюн кчвубхурайидарин, –  Хиварин нугъатниинди «бая» кІуру гафра гъяпІри, Санибатди жавабар туврайи.
       – Фици, кчвубхурайидарин? –  Гюлханум гъавриъ ахънадайи.
       – Дашбашар гъадагъури, испалкумарилан ккебгъну тап пиркурурариинна гъягьяйизкьан! Увуз, гьаму гъулаъ ади хабар адайвуз дарш, Гюлханум бажи, чан ацІу хъюхъ гъяйи, уркъу гарцІлар кайи бай дустагъдиъ идритузди, пиркуруриз, диркьи сумплар хъайи, ккуру ливливсиб гьилла ГьясукІайи гьалварна, чпин гар али агълижарикан гъуху ургмар тувбакан?
       – Узуз наънан ебхьур кІурва, жан Санибат, увуси юкІв ттипну гаф-­чІал апІрур узухъ хътруган.
       – Мягьячгъалайиан пиркурур дуфну, Ислам накьвдикан кадагъну думу гъурччву йишвариз гъилигган, мурглин тІулар йивну гъюргъювал ачухъ гъабхьну. Ва гьадмуган чиб-­чпигь йикьрар адагъну: штукк гъиву гъурдахъ мурглин тІулар уьргъру кьувват даршул, кІури. Думу ляхинра фици гъабхьиб вуш аьгъяйвуз, Гюлханум бажи? Шубуб якъ хьади ГьясукІай Мягьячгъалайиз дурарихьна гъушну ва гьаддиинди алдапІуз йикьрар гъапІну. Мухтру чав гъапнийи, фици, думу ккуру улар айи, гьарган, илдидитди, сар йирси, цІару кастмар алди шлу бали, ич Ислам штукк гъурччвнийиш, ва, чаинна шак дарифри кІури, учвра кьаназ штукк гъузну, кІур. Шли-­шли, хъа Мухтру, саб кІалиб ич Исламсири, кучІлар дарапІур.
       – Санибат, гъач гьадму гьядисйир чпин йишварихь гъитхьа. Дурарин гъавриъ я узу шуладарза, я чпин-­чпи, саспидари мици-гьатци кІури. Ичв дада, Аминат, узухъ хъугъ, Санибат, хьаднура кьюрднура гизаф гъат палат алир ву!
       – Дугъан гъабхьиб дар, Гюлханум бажи. Гьамус ич дади фу кІураш аьгъяйвуз? – увуна яв жилир жара йихьай, кІур, ичв сижарихьан. Хъа узуз дици ккундарзуз. Лижар кайир вушра, ицци уьл убжуру, хал абцІну мутму хъайир ву.
       – Ичв дада разиди вуйкІан, Санибат, уву Хивна кьисмат хьуб’ин, дарш явра дугъанра Байрамбегахъ юкІв хъиминичв?
       – Узхьан гьерхруш, узуз ич Хив гизаф ккундузуз, гьаз гъапиш, ихь гъулаьси, кьял’ин жагв иливну уршвлиина гъягъябакк ккубкьдар, хъа халачйир урхдар пну, тягьнийир йиврудар дар, яр-йимиш, иллагьки, кьюрдунна хьадан хумурзгар шулу базариъ айи тукандиъ. Ич дадайизра Хив ккунду. Учухь йишвар апІури шулу. Хивар мюгьтал духьнайи учІвру хасият хъайи Байрамбеган тІулариин. Аьгъяйвуз, Гюлханум бажи, гьадмукьан ужур жилир вуйиз. Чаз гъапиб вари апІуру. Чпин дадакьарихьан ицциб гьитІибкІну, узуз туври шулу. Шагьриз гъушур, узуз уччву, багьа мутмйир хътарди гъюрдар. Байрамбегси дарди, гизаф гьяни бай ву…
       Мяаьшсуз гафар апІурайиган, Гюлханумдин Санибатдихъ хъпехъуз тямягь хъимдайи, ва думу:
       – ЦІиин гьиринган ккибту никк, хутлар хъиргайиз, пичриин иливнайиз, гъубшнухьиди, – кІури, дугъан улхьан гьутІурччвну, чан хулазди гъажаргъу.

       Насигьятар туври набалугъ халачачйириз, Аминатди гьамусра, собранйирин президиумариъ деъри, «Ухьуз партияйи улупнайи табшуругъар, заан соцнажбурнамйир гъадагъну, хъуркьувалариинди кІулиз адагъну ккунду...», кІури имийи.