ЧІИВИ МАЙИТ
Хьама чІурариканзина гъулан аьхюбсиб пай агьлари чпин хутІлариан гъерццу укІар ктагъурайи.
КІарчаригъ гъябчру тІурнигъ гъивну, дебццну хараб дубхьнайи цІаблин укІ, гъагъ, кьялина запІруган, машналан, жандилан гъябгъюрайи амкІухъди ктахьу цІабар хяртІккансина кьялаккинди ккахьрурихъ душвайишв убгру дубхьну, гагь-гагь хил дурубкьрушваз каркар йивуз мажбур шуйи.
Гъашдин ацІу тІурнин саб уьб тмунубдиан итІибгъну, дидкан гъабхьи зурба гьялкьяйигъ гъиврайи укІ, ижмиди чІюбкьюз зигбаан гизафдарин хилин гагьариинна кьяш ктру кІашар улдучІвнайи.
«Уф аман! Жандихъ жан, гъюнарихъ хилар хъимдардиз. Фукьан гьаму зиллетнакк гъуздикІан? Мидихьна келлейианра гъадагъназа. Гьамкьан аьхю дерд ва хажалат жвуван жилири туври шулин, я эллер! – Читдин лакач али кІул хиларигъ гъяп1ну, гъебццу укІан аьхю гъагъдикк ккимиди, гъюнилансина тІурнин сабуну кІакІра деебтну, чан бедендикан ва ккадабхъурайи хизандикан фикрарик кахъну, Хьама хярарик ляхнариъ архьнайидариз, Разья заансина лигурайи. – Фукьан залум инсанарра дарин: гьич сабдиканра вижна ктарди зегьметнаъ ичІигна! Ккунийдизуз гьаккраринсиб жандин сагъламвал, мюгькам хизан ва жвуван жилирин ушвнилан саб мани гаф! Му фу гъабхьи – саспиган кІул тІубкІуз апІури иццру шули. Я, кІуру пну, йиз жилири ибак дарапІри. Гьамциб гьялнаъ айиган вуш аьгъдарзуз, саб дупайин, гъагъдикк ккайирин уларихьан мучІу шулиз, амрихъан гъахурузу. Шликна кІуру йиз аьрзар, шли кІвак дисуру, фуж кюмекназ гъиди?..»
***
– Я Раз’я, уву деуб чІяаьн ву. Мархь убгъайиз, ухьутІан мидарди варидари чпин гунтІар алаъну ккудубкІну, гьамци хай шулин? – Жандиъ аман имдарди Раз’я дуснаймшвхьан сац1иб зинаси гунтІкан кьюрш ктатурайи жилирин чІигъар утІурччву.
Чара имдру дишагьли, т1урин тІубаригъ гужназ дючІюбкьну, гъагъдиккнаси ккучІву ва чахьан удукьруси запІуз ял гъапІу. Чан жандиъ имбу аьхиримжи кьувват адапІну зи ккюрхю Раз’яйин кІуллансина улихьинди укІан гъагъ абхъу ва кІулинсевди гъахьир гьадму ямажнакансина гъагъухъди думура кІуланчврар апІури саб хайлин гъидиргьу.
ГунтІна дишагьли диргъури гъяркъдар гьарайнахъди кюмекназ гъажаргъу.
Ярхла хярариъ айи гъуландар гъяйиз, багахь хьайи дугъан жилир хъуркьну, чан хпир хилариинна за гъапІнийи. Хъа ижмиди йибтІнайи укІан гъагъ гъяризкьан гъибиргънийи.
– Фу гъахьну, фу гъядябхъну, Раз’я? Уву фйир апІурава, юкьур велед йитим мапІан гьа... – кІури, думу хпари кьялаъ тІау.
– Жандиъ а-аман имда... – гафкьан ккудудубкІди, дишагьлийин улар алахьу.
– Жаргъ, Аьлимягьямад, гьяракат дапІну шид абкъин! – чкиди гьау хпари думу жилир.
– Гуж хьузра вуда! Гьаму саб тІубсири фуна фу апІиди: веледариз лиг, ахъиъ мал-къарайин гъайгъушнаъ йихь, халачи убх, гакІвларра кимдарди гьадатІ – му саб къарагюн вуда! Аьлимягьямаддира, гъуллугъчи вуза кІури, гьич сабдикра тІуб кучдар мицира хай даршулда! – Чиб-чпигъ Раз’яйин жилир дивандиз хурайи дишагьлийири…
Машназ мичIли шид йивну, фун дитІибшну ккудубкІуради, амриан душнайир ачмиш гъаши.
– Магьа, жан хпар, учвузра рябкъюрачвуз: му саб кІуру раж дариз. Гьаммишан гьамци – саспиган ичІиди яягьди гьярайир алдакну дахъруза. Узу дарчІидикьан гагьди йиз жилир узухъ хъугърур дар. Гьарай гъябгъюриз, духтрариз гъайих, духтрариз гъайих кІури, шлиз кІарва... – Раз’яйин уларигъна зириз гъюдубчІвурайи. Дугъу чаз гъюрайи ишуб гужназ дебккрайи.
– Гьамци жвуван шив гъитруб вуян, Аьлимягьямад? Хъа, закурин йигъан, аьйибушра, багъишламиш апІин, чвиз каркар йивури деурва гьа. Жарари мурадар гьуркІидарив. Мицир хпир я базариъ масу туврайир дар, я гъадагъурайир. Язухъ ву, Разья, яв, язухъ, – гъапи дишагьлийиригъян сари. Ва дугъахъди имбударира жилижвув аькьвлихъна хурайи.
Хпарихьан Аьлимягьямаддиз гучІ гъабхьнийи ва чалан тахсрар алдаури гъапи:
– Узу халккутІайиз фукьан к1уру. КІуббу ушв кечІябгъну гъубшниз. Гьар Хивна гъягърубкьан, гъач узухъди гъахузаву духтрариз улупуз, кІурза, багънийир ктагъури, гьай, бицІидариз лигрур хьидар, гьай, маларикан гьапІди, хюни шли ккибтди кІури, гьич кІул ккивдар.
– Ва-а, мици, хай даршул, лиг хпирин сагълугъназ лиг, – пну, дишагьлийир чпин ляхнарихъна гъушу.
– Ар фици шулу, жан шив, узу кІуруб гъапІнийиш гьамци хьидайву, – фужкІа хьимдруган жилир хпириин алтІахьу.
– Узуз гьапІрушра, фици кІурушра аьгъдарзуз, Аьлимягьямад. Уву гъавриъ шлу инсан гьаз дарва? Гьамус, узу гьацдар багьнийир ктухуру кІури увура гьудучІвруб вуйин? Йиз юкІв ктидибсрури гьаци кІурзавуз, хъа уву, дишлан адмиси, я узуз гуж апІдарва увухъди гъюри дупну, я саб жара ужу шлуб. Ляхнар-карар ккудукІрудар дар. Йиз кІвакан увуз гьамусра хабар гъабхьундарнуз, эгер узухъ, узу гъавриъ тІаъри, му апІурхьа, тму апІурхьа кІури хътрюгъиш, гъавриъ шулайву; хъана, узу кІурубси шулу. Узхьан шулдарзухьан адабхъну йиз кІваъ айи дерди увуз пуз. Дидин уву гъавриъ йихь, я жилир, гъавриъ. Шлиз ккундар чан жандин сагъвал?
– Валлагъ, жан шив, яв кІулиъ ахъуз узхьан хьибдар – гагь мици кІурва, гагь – тци. Вуш, гьан, закур кьюридра Хивна гъягъюрухьа.
– Хъа хулкан гьапІхьа, жилир?
– Ар вуйин, дишла узуз гьамци кІурва, мушваъ гьапІруш апІин!
– Я ка-ас, йиз юкІв ктибсдар, узу увуз фици пуза? Гъавриъ гьаз ахърадарву? Узу гьамус «хал» гъапну кІури, гьаддиинди ккудубкIруб дарда. «Дердер мапІан, хал наанкІа гъябгъидар сад йигъан уву душну гъяйиз, жараб дарш, гъуншйир, ихь багахьлуйдр лигур» дупну – гьамцикьан узуз гуж дапІну, сацІиб йиз кІваз асар шлубси дийигъ. Фу буш мулах вува уву! Гьаци вижнасузди, фикирсузди аьлакьйир шулин?!
– Ибшри, шив, закур, дици вуш, духтрарихьна гъягъидихьа. Хъа гъи, яваш-явашди, ухьхьан удукьрубси, гьаму укІар зяя хьайиз кІакІаркьан каъдихьа. – ЦІиб жандиъ аман ибшу хпирра хъади Аьлимягьямад алафдин гъайгъушнаъ учІву.
***
Уларихъишвар дяфгъну, мегьел писписаркьан эрццуз хътрукьу, аьхю дердер-гъамари ккаъну Хиван гъафи Раз’я, юкІв аьлдябхъюз шулуш, гъуншдин умбрарикк ккучІву, ва, зиин гъуйиригъ алдагъурайи Шеперийин гъагъи ликарин дих кубкІумитІлан ишуз хъюгъю.
Хивна душну дугъан кІваъ ипу дагъдагъ гьич сарихьанра гьял апІуз даршлийи. Хъа Раз’яйин бедендик, магьа гьуншдихьнара гъюз кьувват кмийи.
Игьарин сесер гъеерхьу Шеперийи умбрарин кьул тяди за дапІну аскканзина ккудучІвурайириз кюмек апІури, хизандин хулазди гъурху.
– Узухъ уьмур хъимдар, Шепери... – кІурамиди дугъу чан гъамлу кІул, кьаби яшнакк ккуркьнайирин мухриъ ипу.
– Гьаз хъимдар? Фу гъабхьну? СумчІурна миржид-ягъчІвур йистІа вунив, Раз’я!.
– Ай Аллагь, уву узуз гьамциб фу бадали гъядябхъюз гъитунва? Фтин гунгьар узу гъадагъну? – ишбар Раз’яйи дердкрадайи.
Гъавриъ ахънадру Шеперира мюгьтал духьнайи. Чан уьмриъ сабпи раж вуди рябкъюрайи дугъаз, гьамци гизаф гъамар зигури, дишагьлийи кІваъ айиб идидипди уьркърайиб. ВаритІан багьа, ккуни, ширин кас гъачІишра мугъазсиб дерд саризра хьуб мумкин дайи.
– Аьлимягьямаддиз фукІа-мукІа гъабхьнунив дарш, веледарикан – шлиз? Наънан, фу чІуруб кубкІнавук, Раз’я?
– Ккебехъ, ккебехъ, жан Шепери, узу гъи чІивиди айи майит вуза, майит! Гъи имиш, закур имдарза! Гъубкъну йиз жан, гъубкъну!
– Шли гьапунву-уз? Гьамус, увуси услидар вари закур йихурийиш, фу шулийи! Думу хъугъуз шлуб дар.
Учв, Раз’ятІан йицІуд-йицІихьуд йисанди аьхюр вушра, Шеперийи чаз бина ччвур дибисну пуз гъитнайи. Дугъаз, нагагь, чан ччвурнахъ «бажи» кІури хъапІри гъашиш, учв жигьиларин арайиъ сюгьбатаригъ фтин вуш камирси гьугъужвуйи.
Бегьем дишну, кІван иц ккедябхъиган, Раз’яйи, машар, уларигъишвар чан булушкайи кжикури гъапи:
– Накь увузра гъяркънийвуз, Шепери, саб тикисиб гъагъ гъабхура кІури узу фици хяркансина гъидиргънийиш. Гъи магьа духтрарихьна душну гъафунза, йиз аьжалин йигъ дивну.
– Узу гъавриъ ахърадарзаяв, Раз’я? Уву; фйир кІурава? Духтрари аьжал багахь апІурайин, йигъар диврайин, даршиш, думу ярхла апІурийин?!
– Ав, Шепери, гьаци гъапунзуз. Кьюб вазлизкьан гъузрур дарва гъапунзуз.
– Шли? Думу гафар гьапІрудар ву?
– Аьхю касарин, гъурху зигьимлуйирин! Сар ац1у, лизи халат хъайи, йиз тІубан ифи адабгъу духтри.
– Хъа?
– Адабгъну ифи, саб лав’ятурияйизин, фтиз вуш саб гьациб йишваз дубхну, анализ адабгъну. Гемуглабин кІуруб бюркюллагь ктар гъапну. Ифи лизи шидсиб вуйи. ШтІумигъ гъяйи уьрушин ктайи. Сагъ вуйирин ифи уьруб дубхьну ккунду, кІуйи. Душваъ айидар вари узухьинди, накьвариан утІубччвну дуфнайи майтихьиндиси мюгьталди лигуйи. «Уву гьам жюрейиинди фици, фу ипІури дуламиш шулава?», кІури гьерхрайи.
– Аьлимягьямадди фу кІур?
– Гурбагур ишричав, узуз, «баницайизди гъарах, узу гьаммус гъидиза» дупну, исппалкумаригъинди гъушур мегьелра гъафундар. Узу, дугъахъ дилигди, гъулаз гъюрайи автобусдиъди гъафунза.
– Гьаз аьгъя, Раз’я увуз фу гъеебхьнуш? Ихь чІал апІуйин?
– Хивари ихь чІал дарапІди шулин? Урус чІалниинди чиб-чпигъ улухури шуйи, хъа узукна ктибтуйи. Узура думукьан ахмакъ дарза. Дурариз аьгъдрурси улупну кІури, узу дурарин чІалнан уччвуди гъавриъ шуйза.
– Валлагь, яв ляхнар читину, Раз’я! Хъа фу уьзур ву гъапнийи? Саб дарш саб кади ккунду аьхир.
– Уьзур гъибихъундар. Жан Шепери, сарикнакьан макІана, увкан йиз чуччуканси аьхю миннат вуйиз, кьули шар алзуин. Йиз хиялиан гьаддиан вушул кІурза.
– Ва-а-а, бая! Магьа ич швушв’инра алдарин, беле гурдси ва дичІвалди ву.
– Ар сарун аьгъдарзуз. Дурари я дармнар тувундарзухьна, я гьамшваъ гъузну сагъ апІурчаву гъапундарзуз. Сарун гьапІара, дурар, чпиз рякъюр-рякъюри сагъ даршлу кас сагъ апІурча кІури хъюгърин? Ваъ. Майит дурарин гьаз ву?! – Раз’яйиз хъана ишуб гъафи ва уьру духьнайи улариин тІубар иливури аьхю игьи дадабхъу.
– Язухъ гъабхьизуз яв, Раз’я. Ккебехъ, гъит, гъабхьи. К1ул’ин Рабби али касдиз дициб даршул, Хив духтрариз фу аьгъя к1урва, уву шагьриз, Мягьячгъалайиз гъайих йип Аьлимягьямадриз. Гъи хябяхъдиз гъафиш, гъи даршиш закур гьиринган узу вушра кІарза дугъаз. Му зарафат айи ляхин дар.
– Ай, Шепери, Шепери! Уьмур ккудубкІиган дебккуз кІури дидхъан хъчІихуз шулин?! Гъубшну йиз пай, амдар. Жан сагъди адариз кІуруган, йиз жилири: «ФукІа даршулда, гъаз аьгъя фу даккнишин кубкьнуш, уьзур кадру инсан даршул», кІури узу ккарцуйи. Гьамус чаз архаинди, ксиб ктабгъури, чан гъуллугьчивал апІури деъри!
***
Лап мучІу гъабхьигантІан Аьлимягьямад хулаз гъафундайи. Чан гьарганси, кайи пиянвалихьна сабсана чяхрин птурка дугъан сумкайиъ айи. Мицистар дюшюшариъ, жара вахтари, хпир алдатмиш апІру ният к1ваъ ади, дугъазна чан веледариз саб фукІа-мукІа хьтарди гъюрдайи.
Му ражари, хпирикан хажалат дубхьнайирин сумкайихъ, текди, минди-тинди хъабхъри, гьадму птурка чяхирна папрусарин пачкатІан хътайи.
Думу гъюруган, веледар сикин дапІну, Раз’я чак кайи дерд гьял апІури, мучІу хулаъ даахнайи чан варитІан бицІинур балин кІулихъ деънайи.
Дугьаз чан, му пиянди дуфнайи жилир вуйиб, гьамусдизкьан датІнайи раккнарин сеснииндина ликарин мушвахъ-тушвахъ йивурайи алдагъбариинди аьгъю гъахьи.
КІваан: «Чан юкІв тІубкІ» дупну, Раз’я, балин кІуллан каркар алдагъну, жилир къаршуламиш апІуз чпи дахъру хулазди гъафундайи.
Аьлимягьямад, хпир хулаъ а-адар дарпиди, чяхир айи птурка кьац1югъ аьлчІябгъну, гьацІаз уьлюбгъну, краватдиинди ккитІикІу.
Мугъак ктукьуб сабра даруб хьибди кІури, кьанди балин кІулхъан гъафи хпирра, жилир уягъ дарапІди дахъу.
Дахъна кІури гьапІарва, нивкІ гъюрдар, юкІв сикин шулдар, гьендемар ккядярхъдар, улар алахьурайиси духьна, гъаллаш жандихьан апІуз шулайиб фукІара адайи.
Дугъу кьутІкьли фикІрариинди чан рюгь рябкъюр-рябкъюри чІур апІурайи, убкурайи, дербедериз хурайи.
«Я эллер, гьамус гьапІру? Гьаз сабра дарди узу ужуз гъахьну? Бализ швушвкьан духну дарди, шубар швувазкьан хътраъди – мициб акв улариз дярябкъди... ккурсну теларикк чІурхуруш аьгъдарзуз. Дарш агъу хътІюбкьюруш, даршиш йиз веледарикан гьапІруш мюгьтал духьназа...» — гьамцдар фикрар-фагьмарихъ хъмиди, дюн’яйилан пай дудубгнайи дишагьли нивкІуз гъушу.
***
– Хюни ккибтну лижягъна утІубккурайиган Шеперийиз, кьанди марччар утІуккурайи Аьлимягьямад гьахъу.
– Хив фу гъапІунва, гъунши?
– Адар, Шепери бажи, душну гъафича.
– Хъа Раз’яйин гьял-гьисаб фици гъабхьи?
– Ифдин анализ ужу дар гъапну. Артухъси меълиб, йиччв, гьар гьиринган кІаму ипІри гъапну.
– Ай ва чве, Аьлимягьямад,! Узу увкан затра рази дарза. Саб гъилигган аькьюллу, гъурху, зигьимлу адми, хъа жвуван хпир гьамциб йигъахъна хруб вуян? Хив лигуз шулдарш жара йишвариз гьаз гъахударва?
– Гъи гьиринган чазра гьаци гъапунза, Шепери бажи, кІул ккивдар. Узуз вай душвариъ вай мушвариъ аьжал саб вузуз, хъа жвуван багърум ругариин юкІв рягьятди гъачІиш баладар кІури, хъирихна. Гьамус, закур-саритІ йиз ляхнарин отчет тувну ккудубкІубси, гужназ, гъюрдаршра, Махачкалайиз хъади гъахурза.
– Ачутдихъ махьан, гьадди хпир чІур гъапІунва. Дидихъ дилигди, закур хъади гъарах, узу ичв хуларин гъаягънаъ хьидиза.
– Чухсагьул, Шепери бажи! Агу, лигур, — пну, Аьлимягьямадри, сабра дарди кудукьнайи гъуншдин хпирин улхьан гьудучІвуз ял гъапІу.
***
ГвачІин хъубкьайизра Раз’яйихьна гъуншйир, багахьлуйир, сагъваликан гьерхри, гъюз хъюгъю. Чакан кадагъну ктитурайиси, дурар Раз’яйин агьузарихъ хъугърадайи, хъа вушра, гьардиз чпиинна саб фила вуш кІваин алдру йигъан гъюру аьжалихьан гучІ гьабхъу, ва, думу аьгъдру «гъиямат» йигъ мялум апІуз ккунидарра гизаф гъаши, фицики, аьжал хъубкьайиз, месэла, саб вазлилан, сад йислан аьсрилан, чпин кІулиъ айи ляхнар тамам апІуз ккундийи, аьхириъ архаинди, гъубшу уьмрин язухъ дарди, я гьяйиф ктарди жан дивуз шлуси. Хъа дурариз сабдикан аьгъдайи – фици гъабхьнийишра, Агъа Раббийи, Чав гъап1у Уж’вал кьабул дарап1рурин суд ап1рубдин.
КетІерццнайириин улукьуз гъафидаригъ язухъ зигрударра гизаф гъахьи; «бахтавар Раз’я» кІурударра айи.
«Гьаз бахтавар?» — гъавриъ адрудари суаларра тувуйи.
«Кьюб вазлилан чан кІваъ айидар кІулиз адагьну, чаз женнетдиз гъярайир!» – сакьюдарин гьамцдар жавабари хъпехърударик аьлхъюб капІуйи. Хъа дурариз женнетдиъ адми фици ахъруб вуш хабаркьан адайи. Раббийин Уж’вал – Иса Месигь кьабул гъап1урт1ан женнетдиъ ахъруб дар.
Ар гьамци «бахтавар» кІурудари Раз’яйин фагьмизра кизибгурайи ва гьамци дугъан убхьурайи гъян ккедябхъюз кюмек туврайи. Эгер чпиз гъамци гъабхьнийиш Дурари дарапІруб шулдайи. Садарин гафар Раз’яйи зарафатарси ибак апІуйи, хъа жара ражну, дугъри дарди дисуйи.
Пагь, фициб дарин инсандин яшайишра! Хъа Иса Месигьдикан аьгъдрудариз думу фукьан читинуб ва гъавриъ адрахъруб, дидихъди сабси, фукьан гуч1руб вук1ана!
Накь яваш-явашди дуламиш шулайи сар аькьюллу, абурлу дишагьли, гъи айтІлан духьнайи.
Дугъкан асттар ккадру, нач адру, фагьум дудубгнайи аьламатар ктахьурайи, фицики, дугъаз гьякь ап1ру Агъа Иса аьгъдайи – даккнириз к1урубдихъ аьжуз шулдар, ккунириз – туврубдихъ.
– Я, Гюлбика! – адмийир алдагъбалан кьяляхъ дих апІури гъушу Раз’я чпин тухмарихьна. – Агус минди удучІв гьеле.
Улхьанира хьмиди Гюлбика чкиди пагьниккинди утІурччву.
– Гъач, Раз’я, хулаз, беле лисундин чІевра ву. – «ЧІиви майтин» гьюрматназ, дугъак учв кулхрадаршра, даккун-даккундиси, гъюрур кьяляхъ хътІурччврурсиб, теклиф гъапІу.
– Узу ичв хулаз гьаз гъюза? Я гъитІлантина гъюрира дарза! Гъафибра узуз гьярам ибшри, дубхьнура а. Йиз аьхю риш ча кІури гъюрайидарин рякъ гьаз гьадабтІунва? Фу зарарна-зиян гъапІунвуз учу?
– Шли гъапунвуз, Раз’я? Агь дугьан мелз битІру адабгъричан, увуз гьамци гъапирин! Узуз думу алчагъ ху фуж вуш, аьгъязуз. Ккувгъарин Жжюгьей диш дап1ну йиз хулаз гъафир ву. Узу думу фици яв урчІарилан алдагъну? Узу думу йиз риш тутрувди хътІуккунза. Магьа гьамус, яшнакккьан ккуркьнадру яв «гьюри» ча кІури гъюри.
– Яшар ву–дар думу яв буржи дар. Чан гъюрайи рякъди гъитнийиш, гъюрира вуйи. Гьам увустари йиз хал ккидипунчва.
– А ери духьну гъарах гьамлин! Узу увук кулхри адарза, фу кІури йиз урчІартІинна дуфнава?!
– Увузра яв аьжалин йигъ улупуз, эгер дицистар апІури гъабшиш ярхи уьмур тувидарвуз. Тухум, тухум апІури тум ккубтІрайидар вучва учву. Ичв, му гъулаъ тухум дарурра адар, я вуйирра, гьярам ипIури кичІигнайи ***ир!
– Аагь, увухъдира гафар шулин, гъи миш, закур мидрурихъди! Аьмпар апІури гъуз йиз урчІарихъ, – пну, айтІанди хъирхьну раккнар Гюлбика чпин хулазди гъушу.
***
Мурмрар апІури, милин Раз’я Гюлейбатдин ужагъариина алжагъу.
– Гюлейбат, я Гюлейбат, агува!
– Магьаза, фу вуяв, Раз’я, – кІури, улдаригъ гъяхъюризра гучІ гъабхьнийи.
– Агус асина гъачагус!
Раз’яйин хилиъ айи арчлин бирсиб маргълиз лигури, улдар хъирхьну, Гюлейбат гьяятдизди удучІву.
– Агус асинаси гъачагус, байк1а!
Раз’я багахь улучІвруган Гюлейбатдин машниин ранг кІуруб гъубзундайи ва алишвлан ришвуз, уюгъси дийигънайириз амурра гъабхьундайи.
Гюлейбатдизра деебхьнайи Раз’яйи чан тухмиин алапІу бягьсум, ва думура, чан аьхирра фициб шулуш ккилигури, хъугъужву.
– Гъач, Гюлейбат, кьюридра тІирхухьа. Ярхла-ярхла юрдариз. Кьяляхъ дарфузди, вари уьмур дубгруси, гъушаригъ гъяхъруси, кІвак дердер даршузди! Дюн’яйилантина ярхла-ярхла юрдариз...
«Гьамгъу апІурайи гафар фйиру, гьавалу духьнашул гьа...!» – фикир апІурайи, урхну дийигънайи, саб тягьярин беден хъайи, кюгьне кІергъян дапІнайи гюрчег дишагьлийи. Саб фукІа-мукІа кІуруш, дугъаз, Раз’яйин хилик ккудубкьнайи маргълихьан гучІурайи, даршиш, гьапІрушра аьжуз дихьнайи.
– Гьей, Гюлейбат, Гюлейбат, фу пуза хъа?! Увура гъирагъдихь гъузундаршалва узкан дарагънайи футнийирин. Ав, Гюлейбат, гьаци ву. Дугъридару дурар. Гизафдар гъахьунзухъ тербияйин гафар апІури, магьа гьамус аьхиринишв’ин саб-кьюб насигьят ерхьуз увухьна дуфназа. Узуз аьгъязуз, ихь гъулаъ увуна яв жилирт1ан мюгьюббат агьлийир адар.
«Гьамус фйир кІури хъюгънаш... Узу гьаму хпирин гъагъишнаккан фици ккутІурччвидикІан...» – гьамцдар фикрарихъди Гюлейбатдин кІару улари, цІару духьнайи Раз’яйин гергми машариъ, гьякьвал аш, себеб фу вуш, дарман бихъуруш, арабгурайи.
– Аьгъязуз, Гюлейбат, яв багьавал фтиъ аш. ГьитІибкІуб, сарун, ихь арайиъ гьаз хьибдихъа. Узу кьюб вазлилан Аллагьтялайи чан рягьматариз гъахуразу. Уву жарасира фикир мапІан, дюзди йип, Гюлейбат, яв жилири йигъан швнуб мак апІурвуз?
«Я жан Рабби, – хъана жара фикрари гъидису му йисирваликк ккучІвнайи дишагьли, ва чІатанди идипуз даршулайи дугъан рюгьяри гьарйир апІурайи кюмекназ сар фужкІа гъюз, – гьапІза, деллу шулазу. Фукьан рюгь адабтІру гьялнаъ итнадарин узу!»
Гюлейбатдира, вари гъуландариси, Раз’я деллу духьнайирси, гъир’ятнахъан хъадахънайирси гьисаб апІурайи, ва, чав фициб жаваб тувишра дугъаз саб ву кІуруганси, ктІарццури гъапи:
– Фу пуза Раз’я... – Гюлейбатдин ушвниан тІагъру гафар утІурччвайизра, гъаврихъ хъайи Раз’яйи чаз дугъри, гьадабтІу жаваб ккун гъапІу.
– ФукІара макІан, – дугъу чан хилиъ айи маргъ запІну жилиъ убсу, – жилири швнуб мак гъапІунвуз?
Дархъ гъапІу Маргълихьан гьиликъурик гукІнишин кабхъу ва, «деллуриз къанунар дидикІнадар» кІури фикриз гъадабгъну, тяди идипу:
– Юкьуб.
– Хъа узуз сабкьан вуйиш... – Гюлейбатдиз деребхьруси, язухъшниинди гъапи, чан юкІв али, мухрар седферихьди кахьру, кьюб бюкме ккайи уьру булушка алабхьнайи Раз’яйи. – Гьамусдизкьан ихь гъахьи гафар дархьи мисал апІин, Гюлейбат. Хъа гьамус, йиз увухьна гъюбан метлеб фу вуш, пидизавуз. Увкан саб тІалаб дарапІиш гизаф кьутІкьал хьибдизуз му аьжал.
– Йип, Раз’я, удукьруб тамам апІархьа.
– Аьгъдарзуз гьамус яв ният фициб шулуш, тІалаб гьадму вуйизки, йиз веледариз, жан Гюлейбат, уву гьюрмат апІувал. Дархи дада бицІидариз фицир вуш, шулуш, аьгъявуз, хъа йиз жилирин, таза шив гъахьиш, уларихьан акв гьадабгъиди. Йиз веледар чиркинди, йисирарси чпин таяригъ, гъюляригъ гъяхъди. Иб минси хъив, Гюлейбат, саризра деребхьруси саб пузавуз: хьуб гъизил айиз саб ппул, саб тІулсан, сиргъйир, гардандикк ккабхъру сижим ва гъизилин сяаьт. Гьамрара ва хъана саб дужум пул тувдизавухьна йиз аьжал хътубкьурайи йигъари. Гьадрар вари харж апІури йиз веледариз гьюрмат апІин. Жан, Гюлейбат, увутІан узуз му гъулаъ аманат апІуз шлу кас адарзуз.
– Гьюрмат апІуз апІарза, хъа гъизиларна пул лазим дар. Уву йип, узхьан йиз аькьвлиз къаршу удучІвуз шулин?
– Хьуз даршул, хъа йикІурайи касдин васият тамам мапІан гьич саб намусдина аькьвли гъапнин? Дурар, йиз веледариз узлантина гъубзрайи ирс ву. Эгер, гъизилар дархурин бацаъ ахьрухъантина... Узуз аьгъязуз, увуз масанвал авуз, гьаддиз, мюгькамурра вува, усппагьирра вува, гъир’ятлурра вува ва уьмриъ йишвра авуз.
КІул ккивуз ккунди адру Гюлейбатдиз чара гъабхьдар Раз’яйин «васиятариз» аьгьтлуди гъудрузуз.
– Гьялак хьидархьа, Раз’я, гьарсабдиз чан вахт айиб ву, гъюр гьадму йигъ, лигархьа. Хъа уву, Раз’я, Уьмрикан мич макадабтІан. Шли фу гъапишра, гьаддиин элеъруб дар.
– Гъарах яв хулаз, Гюлейбат, узу гъушза. Сабсана, гъягъру чарасуз йишв айиз, – пну Раз’я дурарин гьяятдиан гъудургу.
***
– Я Эшрю, Эшрю!! Гъараригъинди хъуркъайизра дихар апІури Раз’я гьамус жарарин урчІарихъна гъафинйи.
Кьутккан «Гьай гьай» апІури, Эшрюйин дихар ккутІурччву ва учвра Раз’яйиз улупу.
– Агус минаси гъачІэле – пну, арчлихъ хъахънайири тІуб хъапІу.
Эшрюра гучІур-гучІури, му, дишагьлийин багахьнаси кьюб метрсиб манзил имиди улучІву.
– Гъи учвуз варидариз узхьан гучІ гьаз дубхьначвуз, минси гъач байкІа. Жан Эшрю, аман Эшрю, уву цІиб фалчисир кас вува, узуз аьгъю дубхьну ккундузуз, йипава, узу гъачІиган йиз жилири фуж хуру?
– Уву фйир кІурава, Раз’я. Халкьар аьлхъюз мигъитан. Гьаз уву, гьамкьан гюзел дишагьли йикІуру, – хушлуди ва фурс кадиси гъапи Эшрюйи.
– Узу рихшанд мапІан, гьаму гъулаъ абхънайи гьавайихъанкьан ниъ гъюрадайвуз? – майтин ниъ хъивна. Вари жям’аьтди узуз «чІиви майит» кІура. Узу накьвариан утІурччвну дуфнайирси гьисаб дапІна. Йиз маар кьалу апІуз ккаш мапІан, ачухъди адабхъну узуз, гъи миш, закур мидруриз, гьякь йип. Гизафдариз йиз кюлфетдиина хил гьачІабккуз ккунди а. Дугъридан йиз жилириз гъюз ккундайир фуж ву ва дугъан юкІв шлиинди дубшна?
– Узу гъапи гафар саб фила-вуш фалдиъси дюзди ахьну кІури, фалчи духьнадарзукан, хъа вушра... юкІв хъайир, юкІв шлиин алш, кІарза – Эшрюйи гучІ кадиси: – Уз'ин – гъапи, ва саб лик кьяляхъ гъапІу.
– Дици вуш, Эшрю, йиз бализ сар аькьюллу, гъир’ятлу швушв акъинай. Дюз гъапиш, йиз ккагну айиз, – Раз’яйиз Эшрю чан багахьнаси хуз ккунди айи, – минси гъач, жарадариз деребхьруси ибахъна кІурзаяв.
Чаз аькьюллу гафар апІурайиси гьугъубжвну, гучІ ктабхъу Эшрю багахь гъаши.
– Гьагъму заан мягьлайигъ фуж аьгъяйвуз?..
– Фуж? – пну, явашди Эшрюйи чан дикъатлу иб хъиву.
Хъа Раз’яйи:
– Агь гидигаву, кьяппа! – пну чан хилиъ айи, дукъмакъ хъайибсиб маргъ Эшрюйин ибарилан алдату. – Магьа, думу, йиз жилир чІур апІурайи кьяппа-кач!
– Арай жан дадай, ЧІиви майти гъачІидиза... – кІури Эшрю алишв’ин чІул хьну дахъу.
– Гьацир жилир шул кІури хътругъарза: жвуван хпирин гъавриъ адрахърур, эгер дугъан жарарихъди арайиъ бич тІулар адарш? Гъургундуза, эллер, гьамусдизкьан му качу, гъургундуза. Агь яв ул адабхърияв, уву миди узу му дюн’яйилан дурушиш! Узу жарадарихъ хъугъну адайза гьа, мегьел йиз узу шагьид дархьидикьан гагьди.
– Я кас гьялак хьидарза, ЧІиви майит, – кІури, иццрушин аьгь апІури гъудужву Эшрю кташвуз хъюгъю, – гьам йигъари кІидиву, хъа узу ув’ин алапІру бягьсум алапІарза, ЧІиви майит!!!
Раз’я гъачІиган «алапІру бягьсман» гъавриъ гьацІарра ахънадайи.
Мина гъуландарин аьхюбсиб пай уч гьахьнийи. Дурарин арайиъ, Гюлбикайинна Гюлейбатдин урчІарихъ гъахьи гьядисйир гъяркъдарра айи. Дурариз думу накьвариан утІурччвну дуфнайирси хъугъвал алдарди гьугъужвуйиш, гьамус гьаци вуйибдихъ дугъридан хъугънайи. Эгер, сарун, лизи кафнарсана илдижиш...
– Магьа, гъуландар, йиз жилирихъ – гъуллугъчийихъ хъиври гъабхьи кьяппа! – пну, Раз’яйи гьадгъахьинди хил хъапІну, чан маргъ арчлилантина дипу. Маргъ дипуз кІури хил гьачІабккруган Эшрюйиз гучІ дубхьну гьиликъур чпин кьутакк ккадаку. Дидихъди сабси, учв гъуландарин улариккан дургуз гъитбан сабсана себеб айи – биябур дубхьнайи машнаъ «ту» абтІди кІури.
– Ваъ, Шепери, я кьулу шар алдарзуин, я кьюб вазлилан аьжалра хъубкьдариз. Вари му кучІлар, йиз жилир чІур апІурайи кач фуж вуш агбан бадали, гъапІдар вуйиз. Ав, якьинтІан мугъу аман адабтІнийиз, кІул деллу апІури гъахьну. Фукьанна-фукьан дердер хътІюкьюру!!! Жилир хъади ачІни духьнайир узу даршулда. Чав гъуллугъчи шлуб аьгъяди сифтетІан дархийи касибрин, чаз «лайикь» дару абйир-бабарин риш. Эгер, ичв арйириъра, ичв аман адатІру жилар хъайи дишагьлийир аш, аьгъю апІинай фуж—фуж вуш, гьамци жямяаьтдин арайиз адагъай, гъит биябур ишри! Уз’ин «ЧІиви майит» кІуру ччвур иливначва Аллагьвере учвуз фуж ккуншра йипай, гъитІлантина узу сагъ гъахьунзу. Жилирин мани хаб, ширин мелз, меъли сюгьбат, курортар, гъуларикишвар, шагьрар, марцц гъабхьи юкІв, тямягь айи лигуб, чав хътІюбкьру кьутІкьлишин ухьузра кубкІуз – гьаддиз ухьу швуваз гъафундарин?!