ЛИСУЗ НИСУЗ
Йиз чи Кюрягъна духну, гьамус йискьубкьан шула.
Гьар ич хулаз гъафибкьан, чуччуна дугъан жилири кІури шулу: «Ич гьулаз гьаз гъюрдарва, сабанкьан гъач, ич аьгьвалатназ лигуз».
Йизра гизаф тямягь айиз дина гъягъюз, хъа саб ляхин адарди, багьна хътарди, гъягьюзра иштагь айи инсан дарза, саспидарси, иллагьки ич гъула жви Аьлиуьсманси.
Йиз чуччунна чан Мирзайин себебар, ва, гьацира вари ич хизандин, фици тамам апІуруш аьгъдрували, узу йишв’ин гъитри гъахьундарза. Амма гьар фици вушра, Кюрягъна гъягъюз багьна абгуз шерик шулайза.
Йиз бахтнаанси, Раббийиз йиз гафар гъеерхьси, Кюргъян, хялиш’вал дапІну гъафи ич гъула хпири гьамциб хабар гъабхи: «Ичв язнайи хабар гъапІунзукди, чпихьна нисуз гъюри». – дупну.
Ич хизандин арайиъ гизаф улхбар-рахбар гъахьну, Кюрягъна нисуз гъягъюз лайикьур фуж вуш агури.
Гьарсариз дина гъягъюз ккундийи: йиз бицІи гъаршиз – учвна чпин бажи – йиз хпир хъади; йиз чуччуз – я узу, ясан бицІи чве хъади; бицІи чуччуз – узу хъади; хъа узуз – йиз хпир хъади.
Ярхибт1ин-жикъиб, ич хизандин «советди» узу сарна сарди Кюрягъна ич аьхю гъатху бедрера хьади гьаъбан къарар адабгъу. Фицики, имбуну ич хизандин «членарси» гизаф гъуларик узу гъушур дайза, хъа йиз чи гъурххъантина гьичра, гьаддиз отпускдиз ярхла йишвариан дуфнайириз, ич гъавумариин улукьуз йиз трут удубчІвнийи. Узу, нисуз Кюрягьна душну, (узу апІру чарасуз ляхнар айиганси,) лисуз кьяляхъра хъадакну гъюз йикьрар гъаши.
Узу гъудужвруган гвачІиндин ахсрари, Ккувгъарин гъулра капІну, дилин тина вуйи вари вилаят гъатху-дуркьушнахьди ккапІнайи.
МучІушин мютІюгь шулайи арйириъ, узук Кюрягъна наънантина гъягъидикІан кІури гьяракатвал кабхънайи.
Гьатху, айтІан лизи шир али бедре, кІанаъ гъяфатарин люле ади, дадайи узухьна тувну рякъ’ин апІруган, хъана хулаъ гъапи гафар текрар апІури, кІваин алапІу:
– Кюрягъна Ккум’антина гъарах. Багахьра ву, батІрарра цІибтІан адаршул. Ярхи укІу гюзгйир гъяйи айван хъайи хулар ву гьа...
– Аьгъязуз, аьгъязуз, – гъялаквал, аьгъювал улупури, дадайи сарун душвхъантина дарпувал ккун апІру саягъниинди гъапиза.
Узу ярхла шулайиган адашди, дадайи, йиз хпири, бицІи чуччуна чвуччву: «Саламар гьайих хуландариз гъуландариз...» – аьдати гафар кІурайи.
Адашна дада гизафси насигьятар тувбахъ хъайи. «Ибшри, ибшри, хьидиза, апІидиза...» – кІури, алахьну ярхи кьикьар хъайи резиндин кІару чекмийирра, хизандин улариккан гъудургза.
Маларигъян гъюдучІвну халачйирихъна гъярайи швушвар шубариз тамаша апІури, алдагъру ликар наанди дивруш дярякъри, «пІялчІ-пІялчІ» батІрар хътІиршури, гъулан кІулхъантина гъябгъюрайи рякъди гъярайир, гъул дярябкъру мухрикинди узузра хабар адарди алдахъунза.
СацІиб гьялаквалра фурсра ва бажаранвалра кади ХанитІ хяраризди гъярайир, шли ял гъапІнушра аьгъю даршиди, дифарихъ гагъ жин шулайи, гагь хъзабгурайи ригъдин нурари вуш аьгъдарзуз, ясан «жвитт», «жвитт», апІури, учв хъебгрубкьан аьгъю хьуз гъидритдайи микІ вушра аьгъдарзуз, даршиш, халкьдин ушвниин али шейтІнин ляхнар вуш, чІварчІвли, уьру, гьич саб кІикІилкьан ктру ругдин батІриин лик ккутІубччвну, кьял’инди алдакурайир, йиз гьяракатну ва жандин гъайгъували (гъар фици вушра, сабпи раж вуйиз Кюрягъна гъягъюри, марцциди душну ккундийи), ва гьадму гагьди жилик куркьуз гъидритди хил ккивну, али палтар ктрацІди, гагулнуб хилиъ айи бедрейин кюмекра жалб дапІну, хъана йиз кьюб ликриина дирбашвалиинди гъудужвунза.
ХанитІ хярарилан гвачІиндин чиг, гъийин ригъдин гьялариз гъилигган, бугъраз илтІибкІуб читинди шул кІури, жвувазра дидиз кюмек апІувал ккуниси рябкъюрайзуз.
БатІрари кацІу хилар чигралан алдатури, Аьхю нириз хъуркьайиз ктрисди, марцц гъапІнийза.
Аьхю нириз хъуркьу сяаьт хилар жикІбалан кьяляхъ, ягъли кьикьарин даргариккансина дарснайи чекмийирин нубатра гъубшубси, шалврик ва курткайик фукІа кади рябкъдаршра, гъабгъу штук курсри хилар ктатури, цІиб вахт гьапІундарза.
Мициб бицІи энгелвали узуз нис хьади лисуз хъуркьувализ манигъвал дарапІур кІури умудлу духьнайза.
Уччвуди акв йивури дижибкІнайи бедрена ужуди нур туврайи чекмйир теври, Ккум’арин гъулаккинди ккудучІвуз гьяракатар гъахурайза.
Гъулаз хъуркьри, батІрар артухъ-артухъ шулайи. Ккум’арин гъулаз гъяйиз, му ражнура я чекмийириин я бедрейиин гьял кІуруб илимдайи.
Аскканзина ккудучІвурайирин гьайгьайди, бедрейин гъапагъра алдабхъну дибригъди ккадархьунзу, даршиш Аьхю нириз кьяляхъ хътакбакк ккуркьрийи.
Гъулазди удручІвди, аскканди, майднар-майднарикди гъягъбан ният кІулиъ ади, Ккум’арин гъулан кІанакк ккайи латакк цІийи кІултІан дижикІну хилара, чекмийира, бедрера – яллагь Кюрягъна.
Ккум’антина Халагъна гъягъруган гьабхъру гъулаз хъуркьрайза. БатІрар адрушвариъди гъафиган, чекмийир цІибтІан кацІундайиз, хъа бедре – гьичра.
***
Байвахтари Ккумизна Жвуллиз саб-кьюбан фици-вуш адахъур вуйза, даршиш му терефаризди гъафир дайза.
Саб аьлхъру ляхин жвувхьан тадабхъубси, ич гъуландари «Халагъжви» кІури шлуган, сабанкьан гъушур даршра, Халгъарин гъул, наан хьаш ва фунуб вуш, аьгъю дубхьнайзуз.
Хьадан фаслиъ хярар уршвуз Кьаркьулиз удучIврудариз, гьяйранвал апІруган гъухурикарин вари гъулар, дагъларик карагънайи марччарин сюрйирси, кьастІан, мухрар, табариинтІан дивнадруси рякъюйи.
Яшлу касари, учуз – жигъилариз, гьар гъулкан ихтилатар апІури шуйи. Дурариз Табасарандин вари гъуларин ччвурар мийибшри, хъа гьацира гьар гъулан инсанар, дурарин хасиятарикан, дирбаш’валарикан ва тарихдиканра кмиди гизаф аьгъяйи. Гьар фунуб гъул вуш ва дурариз хас вуйи, хусуси лишнар учузра улупури шуйи.
Гьадму гъушу йиз байвалин вахтар фагьмиъ тІаъну, узу хъуркьу гъулан кючйириъ, ярхи укІу гюзгйир гъяди айван хъайи хулар агурайза. Гъул асккан-заан гъапІунза, амма, дицдар хулар гъидихъундарзуз. Гъуларин ччвураркьан аьгъдруган, узкан аьйиб апІур кІури, кІвахънидиси аьхир, йиз тай жигьил алахъну, гьадгъухьан гьерхунза, икибаштІан, салам тувбалан кьяляхъ:
– Я дуст кас, гьаму гъулан ччвур фу ву?
Думу сацІиб мюгьталвал кади, фици вушра хялижвуван дерди тамам ап1арза кІуруси, кацІнайи ягъли кьикьар хъайи чекмийир алди, гъюлягъ гъяйи кІару батІрар керчнайи гъатху бедре дибисну, чан улихь дийигънайи узу рякъюрайи касди гьамци жаваб туву:
– Му Бухьнугъарин гъул ву, дуст. Фу хабар ву?
– Валлагь Кюрягъна нисуз удучІвнайир вуза. Магьа рякъ дибрихъди гьаминди алдахъунзу, – дупну, йиз аьгъдрувал рякъин алапІну, жвувкан, аьйиб дарапІруси тахсрар ктирчурайза.
Дугъридан му касди узузра чан кІваан «Халагъжви» гъапнушул. ГьапІза, «Халагъжви» узутІан я харжир дар, я усал.
Йиз гъайгъушнаъ гъахьири хил гьачІабккну улупури гъапи:
– Гьатмагьа Кюргъярин гъул. Ккундуш Ккум’анди, ккундуш ич гъул’антина гъягъюз шулвухьан. Хъа варитІан ужуди, гьатму майдандикди, чапчапди Ккум’арин гъулккантина гъяризди ктучІвиш ужу ву. Хъа гъяриъ жилгъа бихъурвуз.
Узура, мугъан гафарихъ хъпехъури «агьа-агьа» апІури хъайир, саб фу-вуш узхьан хъана гьерхрайиз, мугъан улхьан «Баркаллагь!» дупну, гьутІурччвуз шерик гъашиза.
Юкьуб лик алдагъайизра узхьан: «Кюрягъ нис айин даш?» – кIури гьерху дугъу.
– Нис аш-адарш аьгъдарзуз, хъа ич язнайи шагьриан дубхна кІури хабар гъапІунчуз, гьаддиз гъярайир вуза.
Йиз штук кабхъу кьюлан гьял илибшнайи жандак тяди думу бали улупишвахьинди гъябгъюз хъабцІнайи.
Хиликк дядрягъяр апІру гъатху аьхю бедре ккади, йивури ушв-ушв, Ккум’арин гъулан кьялхъянтина сабсан гъяригъинди гъюч1врайза.
Душвягъ нир гъядайи, хъа мархь гъубгъиган ич гъул’ан гъюляригъянсина жаргърустар штарин сесер айи. Гьаму Ккум’арин гъулан кІанаккси му гъулан кІанаккра, гъярикк ккучІубкьну, бицІи лат кайи.
Мидин багахьнаси ккучІвайиз, гъулан кьялаъси, ярхи, укІу гюзгйир гъяйи айван хъайи хулар гъяркъзуз. Мицисдар шубударсана хулар гъулан зиихъ гъирагъдихъ хъайи.
Швуваз дурхнайи йиз аьхюну чи Мейранатдин гафариинди, узу гьич саб шак адарди, дурарин хулар вуйибдихъ якьинтІан хъугънайза.
БицІи чуччу гъаписи, яркьу, аьхи урнарра гъяйидар вуйи.
«Сарун Кюрягъна хъуркьунза, баладариз. Гьамус, уччвуди марцц духьну гъягъюз хай шул» – фикрар апІури, бицІи кІурмикк, батІрари алацІнайи чекмийирна бедре жикІуз ккучІвунза.
Гьамус, му чекмийирна бедре жикІури швнубпи раж вуш, кІваълан дубшнайиз.
Лисундин вахтназ багахь дубхьнайи ригъдин нурари дакьикьайиан-дакьикьайиз, сяаьтнаан-сяаьтназ манишнан зиркь адабтІури, узухьди бегьем шид убхъуз мажбур апІурайи.
Кюргъярин баяриз узкан нумуна ибшри кІури, Ккумизди гъюруганси кабалгну, акв йивруси чекмийирна бедре дижикІну, аскканзина гъулаз гъюз хъюгъза.
Хиликк ккайи бедрейи, рибшвруган, ва чекмийири, гъягъруган, аквар тувуйи, узура йиз гьадрариин гьяйран вуйза.
Йиз гъаншаризди, гъюч1акк хьадукран таза чру укІар айи жангар таз ккади, шули-даршули, шир алдру рукьан бедре, гьам узуси бат1рариансина хъчІюбхюри, зиихъ гюнейикан кудучІвнайи гъатху кюкйириз ухшар айи, сар гюрчег, йиз бицІи чисир риш гъюрайи.
Кюрягъна якьин дуфнаш, гьаму шурхьан аьгъю, апІарза кІури, адагъну люлейиан саб карк гъяфатар тувну, гьерхза:
– Йипа, уччвур, Рамазановарин хулар гьатрар дарин? – гъулан кьялаънаси айи, ярхи укІу гюзгйир гъяйи айван хъайи хуларихьинди алапІну тІубра.
– Ав, халу, гьадрарин хулар ву. – Нач кадиси дупну, гужар апІури батІрариансина саб тягьярин чекмийирра хъчІюхюри, гъягъюз хъюгъю.
Узура, бицІи шураз гизаф начар ккаъдарза кІури, сарун фукІара гьедрерхди, икрягьвалра узук кимдруб гьисс апІури, яваш-явашди, узухь хьайи бедрена уз’ин алидар кацІуз гъидритди, ич язнайин хуларихьна вуйи рякъ давам апІуз хъюгъза.
***
Мейранатди ва дугъахъди швушван бабди гъушу йиз хпири му Кюргъярин хизандикан кьадарсуз аькьюллувалин, намус, баркаллувалин ва бахтсузвалин ихтилатар ктитнийиз.
КІваин гъапІган, думу хизандин аьгьвалат гьациб вуйиб Мейранатдин сюгьбатариан: «Ич Шябан адашна Мирза ктарди кьюрсан бай ва сар юкьубпи классдиъ урхурайи риш а. Мирзайин гага учухъди яшамиш шули адар. Гьаму ич аьхю хизан жвиллиди имиди, дадара утІуккну, дурарин гага гьергну Урусатдиз гьушну. Мирзайин аьхюну чвуччву – Шябан адашди, гьаму вари биц1идар вердиш дапІну, арайиз адагъну, гьарсариз чаз ккуни пише тувну, сагъ-саламатди, вари сатІиди яшамиш шулача.
Шябан адашди Мягьячгъалайиъ пединститут ккудубкІбалан кьяляхъ, касибвализ дилигди, швушв гъахну. Гьамус Пери бажийиз, школайиз гъярайи кьюр ришра а. Узухъди халачийихъ деъну, чпик кайи гьунарар улупури шулу. Шябан адаш, гъулан кьялан школайиъ лихури, гьамус урчІвуд йистІан артухъра ву.
Уьмар – Шябан адашихъна вуйи гъардаш, бахтлуди, чан хпирра хъади ихь меркездиъ лихура. Дугъахъна вуйир Мирза, увуз аьгъявуз, строительный техникум ккудубкІну, гьамус кьюбпи курснаъ сельхозинститутдиъ заочно урхурайиваликан. Гьаддихъди сабси лихурира а. Дурарикан бицІинур – юкьурпи гъардашра, ноябри армияйиан гъюра. Дугъазра швушв ча пуз гъязурвалар гъахурача. Армияйиан гъафи Исуфра бикарди гъудрузур. Чавра, чан гъардшариси уьмрин рякъ абгбаз, ич кюмекниинди чарасузвалар зигур....»
Мейранатди чан ихтилатарна сюгьбатар, гизафна-гизафси чпин хизандин аьхюдарикан, хасиятарикан, дурарин берекетлу, юкІв ачухъ инсанвалин лишнарикан ктитуйи.
Йиз хпирина ич дадайи гьаму хизандикан, апІру гафар-чІалар, узуз чешне вуди, эсер ибшри кІури ктитури шуйи.
***
– Мирза, Мирза! – чІигъар апІури, мурарин икризди учІвунза.
Кьюбпи мертебейин унчІвигъ: «Гьай, гьай!» – дих апІури сар хпир гъяхъю.
Узухьинди хъугъужвури лигурайир: «Гьач, жан, хулаз!» – дупну, унчІвгъян гъудургу.
«ЦІигь» дапІну, аьхю урчІар тІаъну: «Гьач, гъач» – тямягь хътардиси кІури, йиз хиликк ккайи бедре дибисну, хянаккинди хъади гъурху.
Дицикьан кацІну адру йиз чекмийир илдитури дугъхьан гьерхза:
– Мирза гъулаъ айин, халай?
Йиз туву суалнакан рази дару саягъниинди жаваб апІуру:
– Ав, гъулаъ а. ГвачІинган гьариз гъушур, мегьел гъафундар.
Таниш дару, жизби кьарцІар хъайи умбрарианзина гъягъруган йиз ликарра, гьадму дишагьлийиин хъюл’анси «тархъ», «тархъ» диври гъахьи.
Хизандин хулаъ салам тувну учІвуриз, сифте уларикк ккархьур лисуз школайиан дуфнайи, сар бицІи, узу мина гъюруган рякъюъ гьахъурсир, такабур риш вуйи. Узу, йигьаг убхьурайи пичІрахъ деъбалан кьяляхъ, дугьу, чан хилиъ айи тетрадна кьалам дипну, аьхю касдиси: «Хушгелди, халу, увуз!» – пну хил туву.
Хъасин узуз хушгел гъапІу дугъан дада лисуз хураг апІуз хъюгъю.
Мейранатди гъапІу сюгъбатариан му бицІи риш Пери халайинур вуйиб аьгъю гъабшизуз.
Юкьур хъади, хулаъ баярикан гьич фужкІа адрували узу кІвахъни хьуз гъитрайи.
Гьамци кІвахъниди гьаз гъузза кІури, «Мейранат наан а, халай?» – дупну, гьерхунза.
Думу, шурпайик кахьуз картфар алдаъну гъудужвурайир, гъаму гафар гъеерхьубси, «лампІ» дапІну, гутайиин дат1у.
Дишагьлийин мицистар тІулари, йиз гучІна кІвахънивал артухъ хьуз гъитрайи.
Думу масккуриъ а, – пну, ушвниан атІабхьну, картфар жик1уз хъана ял дапІну гъудужвур, ярхи укІу гюзгйир гъяйи айвандихъинди гъушу.
Майин машкврариз тялукь вуйи шикил зигури чан ляхниин аьшкьламиш духьнайи шуру, узуз ккятІялхъюри, машнаъ ригъ айиси дадайин тяйин дару жаваб тамам апІуру:
– Мейранат бажи, сарун гьамус масккуриан гъиди. Дирбаш ву гьа! Халачира гъюдюбхюра.
Йиз чуччуз гьамци кІуруган, узу рази гъахьнийзу.
Ччвур гьерхну, бицІи шурахъди гафар апІури, хизандин хулаз клигури, цІалихъ йирфар хъирчну, кьюбиб кьамкьарилан тІубар чиб-чпигъ гъяхьну, хилар алдагъну, гагь-гагьнак ярхла мурччваъ дивнайи йиз гъатху бедрера уларикк ккабхьри, ацІу лизи зикв айи гутайиин деънайза.
Му дишагьлийи узукди гафар-чІалар гьаз апІдайкІан кІури, фикрарира зегьле дапІнайзу.
Дуркнайи картфар кахьуз убхьурайи йигьихьна гъафи дишагьлийи гьерху:
– Хизан, кюлфетди гьапІраячв? Дада, адаш фици вуячв?
КІваз сацІиб рягьят гъабхьири дишла жавабра тувза:
– Адар, вари сагъ-саламатди ву. КІваълан гьархну гъубзрайи гьа, вари хизанди учвуз саламар хътаънийи.
– Хъадаъдарра гъахирра сагъ ишри! Хъа сарун фицдар ляхнарик качва? Гъуландари гъапІра, дуланажагъ фициб вуячв?
– Хайир ву. Дуланажагъра саб гьял ву пуз хай шулу. Мегьел кІарикьан дапІнадарчуз. Сарун гъи-закур апІру гьялнаъ а. Магьа, гъафун адарди учвухьна нисуз дуфнайир вуза, халай.
– ГьапІру нис, жан бай? Учура нисухъ аьжуз духьнача, – гъапи дугъу, гъюдал гъапІу маш чІур апІури.
– Хъа Мирзайи гъабхундарин?
– Ваъ, дугъу наънан хуру, гъулаъ айири?
– Шагьриз гъушундарин? Хабар гъапІнийчуз, аьхир, гъач кІури… – Узу гьамци дупну ккудубкІайиз, унчІверигъ гъяхънайи бицІи Герекли:
– Гьаккмагьа, Эфрюзкьарин хуларихьанзина Мейранат бажира гъюра, – кІури узухьинди инчІлуди гъилигу.
Чи рякъярза кІури, узура, гьялаквал кубчІвну, унчІверигъна гъафиза.
Асккан рякъди гъюри шубур риш гъяркъюнзуз. Дураригъ Мейранат гъядайи. Минди-тинди лигури, хъана швушвар-шубар рякъюр кІури, бицІи Гереклихьан гьерхза:
– Мейранат бажи наши?
– Гьаккмагьа, ГьатІимайинна Гюлюзерин кьялаъ айир ву, – кІури, гьадму гъюрайи шубрид шубар узуз улупнийи.
– Дишла кІваъ гъивуйиз: узу ич язнайин хулаъ адрувал. Узуз йиз багъри чи аьгъю даршулайинхъа?
Чахьинди маш илтІибкІайизра, йиз тІапІу ушвниан удучІвру гафартІан ухди рангар ккадатІнайи Гереклин дадайи гьерху:
– Уву наънан вува, жан бай?
Узуси, му дишагьлийира чан кІван кІвахънивал ачмиш апІарза кІури хъипу суал вуди гъабхьну му.
«Мициб гъалатІ хьуз мумкин дар», кІури йиз сабунуб шейтІни чан гуж зиина адапІури узуз хъзигурайиганси, ич язнара хулаъ адрувал кІаълан гьархну, жаваб тувза:
– Ва-а, я, халай, узу наънан вуш аьгъдайвуз? – кІул’ан сабдихъ саб хътрукьди, гьар жюрейин хиялар жаргъуз хъюгъиз: «Белки, узу якьинтІан ич гъавумарин хулаъ ашул; белки, му Пери халайиз кІваълан дубшнашул; белки, мураризра Мейранат кІуру риш ашул; хъа му ич язнайин хал дарш, гьапІдикІан? Саб Кюрягъ гъулаъ кьюб Рамазановарин хизан ади, кьюр Мирза хъайидар, кьюр Мейранатарра даршулда. Я хьуз мумкин вуйи ляхин дар. Ич дадайира, йиз хпирира гъапнийиз аьхир, ярхи укІу гюзгйир гъяйи айван хъайи хулар ву кІури. Гьаци хьузра ву. Мушваъ, я узу улдугна, я му Пери халай...»
– Ляхлаан вуза, Мейранатдин аьхюну чве… – дишагьлийин суалназ цІиб кьандиланси жаваб тувза.
ГьапІруш, фу дарапІди гъибтруш аьгъдарди, му дишагьли гъах духьну, узуз лигуз хъюгъю.
Алдабгъну бугъ, нирарси кьяллансина амкІун селер гъяри, Гереклин дадатІан узу гьавалу духьнайзу. КІурубра-даркІрубра вари ушвниан гъудубгнийиз.
Аьхир, узу жилир дарин кІуру гьислувалиинди, кьувват бедендиз адапІну:
– Я, халай, гьаму гъулан ччвур фу ву? – пну, гьерхза. Мугъазра, сарун, аьгъю гъабхьи гьялариан, узу узуз ккуни гъулазди ададахъуб, идипну ухьт гъапи:
– Му Афнаарин гьул ву, жан бай.
Мушвахь сарун начу гьачІизу.
– Жара йишвазди адахъну кІури, багъишламиш апІин, халай, – дупну, гьяракатвалиинди гъадабгъну йиз бедрера, тувру суалариз ибра тутрувди, начу, уьру буркьси дубхьну машра, тяди-тяди, Мейранат хъуркьайиз, му хулариан утІурччвза.
***
Узуз, сарун, йиз чекмийиринна бедрейин марццивал, кабцІувал гьугъубжвури имдайзуз.
Гьялак-гьялакди, гьаму гъулан агьларин улариккан жвартІ хьуз чалишмиш духьну, гъул кабхънайи таблиинна улдучІвуз, кьамкьарихъди батIрар айи кючейианзина ликарикк жвар ккипза.
Таблиинна улдучІвуз, сарун, цІибтІан рякъ имдруган, йиз улихьинди йицарин улхьан дидисну, йирси палтар, аьхю хахулар али сар ягъли адми, гакІвлар хьади гъюри гьахъзуз.
Йиз гьялаквалиан ва дикъатсузвалиан саламра тувуб кІваълан гьархну, дугъхьан: «Я, халу, Кюргъярин гъул фунуб ву?" – пну, гьерхза.
Дугъу, дерккну йицар, узухъди таблин кІакІниинна улдучІвну, Кюргъярин гъул улупунзуз.
Бухьнагъан лигруган, гьаму Афнааринна Кюргъярин гъулар саб гъул вуйиганси рякъюйи. Гьаци вуйиган, йизра фу хиял шул...
ИкибаштІан уз’ин гьич саб шакра гъубзундайи.
Мушв’ин узуз гьахъу жвира Мирза халу вуди гьахьну – гьадму дишагьлийин жилир. Мейранат кІурур, дурарин, йицІубпи класс ккудубкІну, швуваз гъахуз хъуркьнайи риш вуйи. Узу, гьаму Мейранат ктагъуз дуфнайир ву кІури, дугъан дадайин шак гъубшнийи. Хъа бедре гъябкъган, сарун фициб фикир гъапІнуш аьгъю гъабхьундарзуз.
БицІи Гереклин хилиъ гьяфатарин люле ивруган, Мейранатдихъ дубхну туву лишан ву кІури, хъа хиликк ккайи бедре ич гъулаъ адруган, тукандиан гъадабгъну гъабхурайиб вушул кІури, хиял гъапІуншул.
БицІи Гереклиз узу дишла бегеламиш гьахьнийи. Гьаддиз дугъу, чан чуччун тярифар апІуз хъюгънийи.
УнчІвгъян лигруган, Мейранатра фукьан ккунш, ккунибкьан кІваз мани, хуш шлу риш вуйи. Фу гаф а хъа, вари йиз Табасарандин шубар гьацдар дарин!
Мирза халуйи улупу гъулра Кюргъяринуб вушра-даршра хъугъуз даккунди гьялкьяйиъ ипну кІул, хиликк гъяфатар имдру бедрера ккади, (дишагьлийи кьяляхъ апІруган, бицІи Гереклиз гьялал гъапІнийза), заансина гъяриз ктучIвуз мажбур гъахьунзу.
Йиз инжиквал наан айиб ву, му гъярар, нирар рякъруган, хъа ягъли дахъар, хьарар, дюрхъяр айи гъарзар, инсандин лик ктрубкІу пирпун, мяхъюн яркврар, хъа нирихъ хъайи аьжайиб хъух, ачмиш шулайи набататаринна мажлисариъ шадвалин мяълийир атІагурайи ничхрарин гьугъ! Гьамциб хьадукран, табиаьтдин такабурвалин саб пай дайкІан Мейранат, Рейгьанат, Марият, Мелейсат, Рабият, ..., – саб гафниинди вари Табасарандин «кюкйир»!
Чахьинди узу гъюбкьан ибарат дарапІди, бажаранвалиинди Кюргъярин нир ахмиш шулайи.
Магьа, дидин ччвуркьан аьгъдарзуз. Фукьан фагьумсуз гъахьундарин узу?!
Жилин зиина, шубур касди хабаъ удрубшру кьаб али, хифун, кьулиди гъацІарку ацІу ччивар таб-табди, битІарин машгъулатси, азагнайи гьарин кІанакк эргвал йивуз деъганатІан узу йиз ягъли кьикьар хъайи чекмийирна, гъатху шир али бедре дижибкІнайиб аьгъю гъабхьундарзуз. Мициб гьар гъябкъюр гъах гъахьунзу.
Аьжаб аьжайиб табии дарин!
Хифрахъди дуствалин шартІара йитІну, утанмиш’валин лишнарра кмиди Кюргъярин гъюлягъ гъючІвунза.
Ярхи, укІу гюзгйир гъяйи эйван хъайи хулар агури улари юргъавал апІурамиди, йиз улихьинди ич риш жаргъури гъюрайи. Дугьаз, узу, дерниккна дурчарин ирк хьади гъярайириз гъяркънийи.
– Уву наънан, мушвайишвар наънан, гъач, гъач хялижв... – кІури, йиз хиликк ккайи бедре дибисну, улихь гьучІвну хулаз хъади гъурху.
– Саламалейкум учвуз! – пну аьхю хизандин хулаъ учІвза.
– Ва-аьлейкум-салам! – кІури, телевизориз лигури деънайи жигьил баярина дуркьарихъ тамашйир апІурайи шубари узу къаршуламиш гъапІу.
– Гъач, гъач, гьаминди деъ, Халид, – узуз улупу йишв’ин дедреъди, ликриин илмиди варидарин хилар гъидисза.
Баяркьан дишагьлийирра вуйи: кьюр Пери халайин шубарна, Мирзайин швушвна, учв – Пери хала.
Дурар, лисундин уьлхъан хъадакну, кьюб гаф-чІал апІури, саб гегьдиз деънайидар вуйи.
Ич дадайина йиз хпири кІуруганси, дурарин аькьюллувална марццивал дишлади гатІархьу уларикк ккархьуйи.
Мейранатди кІуруганси, хизандин кьадар аьхюбра вуйи. УхдитІан армияйиан дуфну Исуфра айи. Уьмарра, хьадукран ляхнариз, чпин хизандиз кюмекназ дуфнайи. Хъа дурарин бицІи чи, лисхъандин школайиз душнайи. Кьяляхъна, хизандин гьамциб гьял ктибтур Шябан халу вуйзуз.
Пери хала дишла аьгъю гъахьнийзуз. Дугъу уьлер аркІурайи. Хъа, магьа баярикан аьхюр-бицІир фуж вуш, аьгъдарзуз. Шубур чве, кьялан кьадарин жандкар хъайидар, юкьурпир, цІиб исчІли, саб тягьярин жандкин вуйи.
Узухъди гафар-чІалар, гьерхуб-хъерхуб башламиш гъапІу Пери халайиз ва имбударизра йиз ччвур аьгъяди, гьарган чпиз танишур вуйибси улхурайи.
Пери халайихъди йиз гафар ккудукІбалан кьяляхъ, йирси ккурттарна утканди гъит1ибшу якъран гъидкьикан гъибирху пІапІах кІул’ин алирихьинди илдицну, кусрийиин деънайири гафар апІуз хъюгьза.
Узу гафар каъбахъ хулаъ айидар ккятІялхъюз хъюгъру.
Узу узукди, мурар гьаз аьлхъюрайк1ан, кІурайза.
Дици аьлхъбан гафар кІурадарза, аьхир.
Ич аьхир фициб шулуш ккилигури, имбудар вари кятІялхъюйи, кьастІан йикьрар дапІнайиганси, гафар дарапІри ккебехънайи. «Валлагь, узу, хулан аьхюрикди гафар апІурадаршул гьа, гьаддиз ккятІялхъюрайидар вушал...» – фикрар апІурайза.
Мирза аьгъюр вуйзуз, фици вушра, думу швнуб-сабан ич хулаз гъафир вуйи. Думу, Мейранатдизна Пери халайиз уьлер кивуз кюмекар апІури, гъяжягъюрайи.
Пичран багахьнаси деънайи, цІийи кастумар али жигьилихьинди йиз гафар илтІикІуз хъюгъза. «Му Шябан халу вушул, пичран гъвалахъ хъайир»!
Яшариинди узутІан аьхюрра мураригъ гъяйирси дайи. Узу гьамус кьюб кІуру ражари мугъазра: «Шабан халу» кІури, ччвур дибисну гафар ккергъган, хулаъ, уйинчийин аьламатнан тамашйириин аьлхъюрайси, аьхю гьягьйир ахьуз хъюгъю.
ХяртІаз утІубччву угал цабхбан бадали, хилра дурубхди, нач дубхьну, гьапІрушра мюгътал гъахьунзу. «Йиз сижар ага гьамци дарвалиъ гъидритарза» – кІури ктирсуз даршулайи Мирзайи гъапизуз:
– Мурарин увухъди вуйи зарафатар ву. Ич хулан аьхюр, йиз аьхюнур гъардаш – Шябан, гьаму ву. Хъа гьаму, уву сифте ражари аьхюнурин йишв’ин гъидисур, йиз бицІинур гъардаш Исуф ву. Хъа, гьамунурсана – Уьмар.
Мирзайи, узу чпин хизандихъди, гъардшарихъди таниш апІурамиди дурарра дишагьлийирра аьлхъюри имийи.
Гьамциб ляхнин кьяляхъ му хизандин сабсан хасият аьгъю гъабшизуз: зарафатвалин гьисс кайивал. Узукра, дурариктІан цІибди зарафтар ктайзук, хъа фици-вушра, сабпи раж вуйиган, Кюргъяриз узу уччвуди, аькьюллуди улупурза, кІури гъафир вуйза, нис багьна дапІну.
Мирза дерниккна цІа ккапІуз гъушнийи. Дугъаз ктарди, узу мина фици гъафнуш, гьаддикан, хъайи-хъайибси ктибтунза. Дурар датІархьну аьлхъюйи. Шябан хулайин уларигъна нивгъара кмиди гъюдучІвнийи.
БицІи жандкин жигьил Шябан халу вуйиб аьгъю гъабхьиган, узхьан сифте хъугъузра гъабхьундарзухьан. Сабан дугъаз, чан гьаци Шябан дупну гъибтузра ккун гъабхьнийзуз: узутІан жигьилиз «Шябан халу» шулин, кІури. Халачайихъ хъайи кьюр «кюкдин кунцІар» гъяркъган: «Шябан» пузра ушвниъ удрубшди гъабхьнийиз.
Зарафтар ккудукІбалан кьяляхъ, Шябан халуйи узу дитну чан гъвалахъ, чпин хизандин уьмрикан, чав гьапІу кьутІкьли яшайишдикан ихтлатар апІурайиз. Му арайиъ пеълин гъавурмара гьязур дубхьну, улихьна гъабхнйиз. Гьам арйириъ гъавурмиш гъапІу пеъ фу ву, ибцурамиди дерниан дубхнайи утан уьлин ниъ суфрайигъян гъибицурайиган?!
ГвачІинтІанмина фукІа дипIнадаршра уьлин ниъру йиз фун абцІуйи.
Суфрайигъ, тазади дубхнайи цІигьинчси ижми, кІамуси гьатху, даламасси мянфяаьтлу нисра гъяйи. Уьл ипІуз хъюгъган, нисун иццивалин тяриф дапІну, йиз гьаншаризди деънайи Мирзайиз гъапунза:
– Наънан му женнетдин гъафун ккубкьунвуз, Мирза?
– Рихшанд дарапІишра баладар, Халид. Гьич ицци нискьан дар. Гьациб нис хурза кІури чІатиндира удудучІварза – гъапи Мирзайи чавра, нисук кьацІ кахьу.
Яваш, Мирза, яв нубатра хъубкьди, нисуз гъягъру. Агу узу лигуза уву фициб хуруш. Узу му нисухъ, Халидриз кІури, фукьан гъидицнуш аьгъяйвуз?! – саламатди гъапи Уьмру.
– Чухсагьул, Уьмар, – гъапиза, – фукьан ккунш, ккунибкьан ицци нис ву.
«Ккуккум, ккуккум...» апІури, цалик кебхнайи, ярхи зунжрар хъайи сяъти вахт юкьуб дубхьнайиваликан кІурайи.
Улхьан уьл гьадабгъубси, саризра хабар-ятар дарди, «Ари сарун, гъулаз гъягьюз узуз вахт ву, – пну, гъудужвунза.
Шябан халуйин, Пери халайин, йиз чуччун, «Ахълириз гьуз...» кІуру ккарагбарихьанра, «нис хьтарди гъяруш, гъарах...», кІуру гъадагъаваларихьанра узу дерккуз гъабхьундайи, гьаз гьапиш, узу лисуз кьяляхъ хьтакуз хизандин улихь гаф гардандиъ дибиснайза.
Мирза, чпин гъяризкьан чан сижар-ага гьауз гъафнийи. Кьюб аьхю, гергми нисун ккиккар айи бедре хьади, я Афназди, я Бухьнагъинди, я Ккумизди дарфиди, думу гъулар ярхлаанси хътирчури, Ляхлаз гъафунза.
Гъулахъ хъайи тепйирик ригъун нурар куркІри имийи.
Ич хизандин, «Нисуз душну, лисуз хъадакну гьач», – кІуру табшуругъра тамам апІуз гъабхьдарзухьан...
…ВуйиштІан, нисуз гъярушра... аьгъювалар лазим шулу. Аьгь, келле!
1985