БИЧ
(Повесть)
1
Асккан, ахсрар ккивуз ригъди гьамус лишнар теетурайи. Гъушу азгар йигъарин рякъяриъ хюси бук-букди дабхьнайи биширугдиин, хъабццурайи, дагъдарин сирин йишванди ламушнакан ханц1 дибиснайи.
Таб-табди убхураии гъатхушинна уьрушин гъидикьнайи ахсрар, халис, ярхла дагъларин муч1у к1ак1ариин, уччву рангари кюмс'ин абур алап1урайиси рякъюру. Аммаки, хъа, кьяляхъ-кьяляхъна, дидин дугъри ва нубатлу мажбурвал саб абур, юруш алап1бииндит1ан даруб рябкъюр-рябкъюри ачухъ шулу.
Муч1ушнаан рякъру дуркьу, уьру, гъатху рангари, гьаци аквназ илт1ик1ури, дагълариинси вари дерейиин, дере гъубзри, улариз рякърубкьан йишвариин ч1ививал, гьяракатвал ва гюрчегвал, алап1урайи.
Рякъяриъ абхьнайи биширудин ханц1, дагриин али ч1илли мирккси дюбгъну, акв улубхьрурихъ фти-вуш дидихъди бегелмишсуз сюгьбат гъубхубси рябкъюйи.
Бегелмишсуз сюгьбат гьаз гъапиш, учв, табиийин, я нахшир, я ничхирдин шил дайи, хьа, инсаниятди яратмиш гъап1у рукьан "гьяйвнин".
Ав, дугъриданра, дагъдикди кабхъну дубшнайи рякюъ биц1и машиндин сарсар ктру кьюб ц1ар, ругдин ханц1 дюбгъну, тазади, гъяригънакьан душнайи.
Гъяркантина, гьатмунуб дагъдин машнаанзина гъарзарин гуригъинди ук1ушнаъди вуш, ясана муч1ушнаъди, даршишсана кумрансиб дифраъди, нишвт1анси хъиву мик1ру гьипнайиси, биц1иб, юкьуб мурччвнансиб, муч1убсиб (мумкин ву думу жара рангнанра хьуз, саки сарун аьгъю ап1уз шулдайи) гъубшнийи.
Ваъ, гьич мак1анай, думу я шейт1ан дайи, я жин, ясана гьугъубжвурайиб. Магъа гьаму рякъюъ айи таза шилну думу шейъ машин вуйиб якьинди тасдикь ап1урайи.
Абуталибди чан ч1уху к1ул гъут1убччву: "Гьаз аьгъа, фуж ухдимиди базариз гъярайир вуш.
Накь хябяхъган Атлуханди гимихъ гъюрудариз теклиф ап1урайа, гьаму гъачагъ вушул сарун. Узу сюгьюр хьайиз гъудужвруган я машиндин сесер, я аквар, я ***арин аьмпар гъеерхьундарзуз аьхир. А-а-агь, гьацдара фикриъ дисурайинхъа! Гъярур гъушну, узу гьап1за. Гьамус гьит1ибк1ну ап1урайи т1ул дарки. Шлин фу ву хъа, ккун гъабхьну гъушну. Гьар кас чан ихтиярариъ а".
Фици вушра Абуталибдин к1ваз, чазра хабарсузди сикинсузвал кубкьнайи. Дайиш дугъу, машиндин шил гъябкъну к1ури мукьан фикриъ бисдайи.
Кьикьар хъадат1найи чан чекмийирин сарсаризра дилигну, рякъюн к1анаккинди ккуч1ву ва гъюргъю гъарзаригъ гьит1ибк1найи булигъдиина ис алахъу. Гъабгъу штук к1вант1ар кучу мит1лан, чан-чазра аьгъдирди жандиан зириз гъубшу, ва, “бр-р-р-р” дап1ну, ушвнин бушлугъариъ абхъу шид кьуркьалдиси гьибгъну, ч1атинди гат1абхьу. Дугъу хъана к1ул гъут1убччву.
«Узуз гъи фу дубхьна, я кас? Ккивнайи рукьариъ фук1а абхъну мабхьан, гъарзаригъянсина гъюдуч1вурайрин тюфенгин ч1ул кудубт1ну абхъ, убхъурайи шид кьут1кьал йибхь...!»
Абуталиб чав чан гъавриъ ахърадайи.
Гьамус, гьубк1ну акв гъабхьиган, чан хилиъ ек1вси хурайи тюфенгикан клигури, дугъу гъулазди тереф гъибису.
2
– Узу яв к1улихъна фукьан гъюру, я жан риш, гъудужв, гъудужв! Йигъ лисун шула. Агу гьатму Шеперийиз диг! Залим кас, фукьан, чпин дадайин юк1в убгрур дарин! Риш, шулушра, гьатцир духьну ккунду гьа! Яваш, гьамус ичв гага хюч’ан хъуркьур, дугъу к1ул'ин алап1ру бягьсум алап1урив – ап1ури дюкьнар, Лейламат к1анакк хуларигъинди гъушу.
Ахниккан ухди гъудужвуз даккундайи Гьюрюхандиз, чпин дадайи: «гьамус ичв гага гъюра» гъапубси, ракъюрайи нивк1ар зат дархьидарси дургуйи. Ва гагайи к1улихъна мич1ли шид хьади дуфну кьюб кьут1кьли люкьян ап1айиз, думу фукьан ицци нивк1 хъашра гъудужвуз мажбур шуйи. Биц1иган гагайи гьаци туву тербияйи гъира дугъаз газаф ассар ап1урайи.
Гьякь гъапиш, дадайи к1урайиси йигъар я лисун шуладайи, я шуру гъудужвуз кьан ап1урадайи. Имбударин шубарилан гъайри чан риш хъалхъам, темпел пул к1ури Лейламатдин к1вак ктибсурадайи. Хъа хъалхъам, темпел риш, иллагьки халкьдин уьшвниинра алахъиш, думу шли швуваз гъахуру ва фуж ча к1ури гъюру?
Гъулаъ айидариз гьар шлин риш фицир вуш аьгъюди шулу. Эгер сар шлиинна к1вахънивал гъябгъюруш, дугъкан, жара аьгъюрихьан гьерхри следователиси ахтармиш ап1уру. Мисалназ, нагагь, гъи, сад йигъан, ахниккан кьанди гъудужвну, Гьюрюхан, дишагьлийири ап1ру ч1атан ляхнаригъ гъядарди гъабшиш, дугълан ч1уру футнийир дишлади гъулан вари п1ип1ариъ арагъуйи. Мицистар дюшюшариъ жигьил шубариз хъа аьхю тясирар тувуйи. Фуж, ва фицир, швуваз гъахуз хъуркьнайи шураз чаллан т1урт1рарна футнийир ап1ури кьабул шул? Дугъан я дадайиз я гагайиз дициб ляхин гьелебеле бегелмиш даршул.
Гьаци вуйиган, риш ухди ахниккан гъудужвуз гъитуб саб абйир-бабарин табшуругъ, ният дар, хъа, вари жямаьтдин арайиъ айи аьдатарин ляхин ву.
Гьелелиг сабан, табасарандиъ, чпик тягьна кипри ляхин ап1ру риш адар. Гьаддиз гюре, дурар швуваз гъягъбахьанра мягьрум шуладар.
Жара чара имдру Гьюрюхан, учвт1ан биц1и чвйир-чйир даахнамиди гъулан тмунуб машнакинди к1ари ут1убккуз гъягъюз мажбур шуйи. Думура, ахъиъ панзар дап1ну ккудубк1балан кьяляхъ, маскуриз гъягъяйиз, хулаъ ап1рударикан хъярябгъру ляхин шулайи.
Школара ккудубк1ну сакьюдар йигъарт1ан душну имдруган, швувазра гъахру вахт хъудубкьнайиган, жара, учвстар шубарин кьяляхъ гъудрузруси, баркаллагь к1уру саягъниинди, гьациб аьшкь кади Гьюрюханди чан жан ляхнариз гьяйиф ап1дайи. Гьаци вушра, дугъхьан, чпин дадайи чан улихь гьаммишан дит1ру Шеперийихъ хъуркьуз шулдайи.
Шеперийин дада фермайиин хюнйир ккудурзури ляхин ап1урайи. Ва думура чпин дадайихъди, сюгьюр хьайиз гъудужвайин гъяри гьурк1у кюмекчи духьнайи.
Гьар йигъан Гьюрюхандиз, чпин к1ари хъап1ну ч1ириккна гъяруган, Шеперина чпин дада хюнар ккудурзну кьяляхъра гъюри алахъуйи. Гьаддиз гъуландарин к1вак Гьюрюхант1ин Шепери ад айирси карсуйи.
Гъи гьаз вуш, гъяц1ли ликарихь, гьалаквализ дилигну, Гьюрюханди, чан дишагьливалин успагьи юруш алдабгъурушра швертер гьурччвну к1ари хъап1ну гъарайи.
Жарадарин гьяракатвалариз гъилигиган дугъу кьан дап1надайи. Дадайи хъажагъган, гьаддин ассар кубкьнамийириз чав имбударин кьяляхъ духьнайиси гьугъубжвнайи.
Дугъу чан муч1у аьхю уччву удар, Шеперина чан дада гъюру рякъ’инди гагь-гагьнак гат1ахьуйи. Вушра дурарин дих-дик1 адайи.
– Агь, Бяргъяц, тти-ри, тти-ри гьамлин, – к1урамиди, ***и, чахьинди ниар хъаъри гъафи к1ардиз "аьмп" дап1ну гуч1 ккап1у. – Ай-вуз, Бяргъяц, аьхирзаман гъядябхърувуз, – хъял ктру, гиран ктадап1ру саягъниинди дупну, гьебграйи к1ардихъ Гьюрюхан хъергу.
Ярхи ч1арар али бябушси эйси хътру гъулан ху, лал дихниинди «гъю-уь-уь-уь» ап1ури, "йиз увканра гиран дариз к1урайибси", к1ул тинди илбицну, гьудубч1вну гъубшу.
– Магь-магь, Унт1агъаш, Унт1агъаш, – к1ури дихар ап1ури, к1ардихъ хъергнайи Гьюрюхандиз хъял удубч1вурайи. К1ари, чаз бегьем гуч1 дубхьнадаршра, гьамциб багьна ккабхъайиз ккилигурайи адмиси, кьаст1андира гъулан зиихъ машарикинди гьебграйи.
Ккуру, лизи ликариин али швертерира «лап1-лап1» ап1ури швакьярикк йивруган к1ардиз чан эйсира чахъди талитнаъ айибси гьибгъру. Думу шуру чаз ап1ру, хъюлу ац1найи уччву гафариз кьяляхькьан дилибгди, варжйир, гъерццу дурчар, зазар гъяйишваригъ гъюбч1ври гъюдубч1вуйи.
Гьюррюхандин ликариз варжйири бецер дап1ну хюрхяра ут1урччвнийи.
– Яв юк1в т1убк1, душман, – дупну Гьюрюхандиз хътакуз ккун гъабши.
Мидихъди дав уйинар ап1уруш масккуриз гъягъюз кьан шуйи. Дугъу чан хилиъ айа т1ул к1ардихьинди гат1абхьну, хъял кади: "жегьеннемдиз гъарабх", дупну хулазди кьяляхъ илт1ик1у.
– Фу люкьнар вуяв, Гьюрюхан, гвач1нин ухди? – к1ури дугъаз чпин мягьлайиъ хпар Гьат1има гьахъу.
– Люкьнар дарап1урин, Гьат1има бажи, чист, гьагъму ич к1арди адат1иган. Жара йишв дибрихъганси, жабгъури дубшну гьагъму варжйиригъна зазаригъ гъядабкна.
– Хъа лап нубат чав гъап1ундарш. Дилинзина майднариъ айи ук1ариз лиг. Аьгья, аьхир, дидиз чан мадар шлу йишв. А-валла-гьи, узура гьадинди йиз к1ари ут1убккну гъидритиш. Ву-гьа зина!
"Ву-гьа зина", – ап1ури Гьат1имара хъюгъю чан к1арира Гьюрюханумдихьинди хъап1уз. Аммаки му к1ардиз чан диш рякъ'ан удубч1вну жара йишвахьинди гъябгъюз ккунди адайи.
– Уву саркьиз ибшриву, ву-гьа зина! Хъут1убкк-агу, Гьюрюхан, увухьинди гъюрайиб.
Жилилан к1ик1лар гъадагъури, йивури, дугъу Гьат1имайиз кюмек ап1урайи.
– Ай чухсагъул, жан, гъарах уву яв, сарун, – пну Гьат1имайи Гьюрюхан теету.
3
Чин гьарганси, хъа гъи гьана ухди, ригъ дагъдиккан ккит1ибгъайиз Шеперина чан дада фермайилан хюнар ккудурзну гъюрайи. Хиларик гьяракат кайи, к1алибдиъ урзнайиси уччву Шеперийиз гъи гвач1ниндин хюнйир ккудурзувал гьич кайибсира гъабхьундар.
Куртка хътарди, гъи, саб арайилан, юк1в айи куртт алабхьну фермайиинна дуфнайивал, сарира, гьаци, артухъ гьисабназ гъадабгънадайи. Дидин к1анакк йикьнаан хьайин ягълухъ идибт1найган, чан муганайиз сижандин к1алибсаб гъатнаъди дебккуйи.
– Гъи ккуртка гьаз хътарухъ Шепери? – шуран пч1уди алахьнайивал фикриъ гъибису дадайи дугъхьан гъерхрайи, – Хьад вушра гвач1нинган ухьухь аьхъюди вуда?!
– Узуз, дая, мани шулайиганси вузуз. Гьатцира, фермайиинна гъюру шубарик сар узухът1ан куртка шуйин, увуз аьхъю шулвуз хъабхь, хъабхь, к1ури. Гьамус лиг, жан пч1уди айиган дурарит1ан ухьу ихь ляхин гизаф ухди ва рягьятди ккудубк1унхьа.
– Хъа вушра йиз риш, увуз аьхъю хьуз мигъитан, жигеткьан хъабхьри ап1ин.
– Ап1арза, дая. Дугъридан, жандиз гьириндин гьава аьхъюб ву.
– Узуз рякъюразуз, аьхир, якьин аьхъю дубхьнавуз. Лиг уву гьа, гъатху зардси духьнаву. Узухъ дилигди гъарах, яв ухди хулаз гъарах. Чайра илив.
– Уву фйир к1урава, дая, узуз фук1ара дарзуз. Узу йиз гьарган гьацир дарин.
– Ваъ, ваъ, жан риш. Узуз яв кефсузвал уьлч1юкью улариан рябкъюра. Масккуриз гъягъру вахт хьайиз душну увуз сац1иб рягьят ап1ин, – дупну Гъизханумди чан риш улихьди гьау.
«Гьаци сарун, дая, – чан чакна гъапи Шеперийи. – фун’анна йикьнаан иццурайиз. Артухъ кт1ерцциш аьхю бала ву гьа. Яраб шлизк1а аьгъю гъабхьанушулк1ан? Аяллагь-жаналлагь йиз хулазди уч1вуз саризра амур мап1анава. Хъа вушра гуч1 адарзуз. Саринра гьич саб шак дяргъюр. Уьлч1юкью улариз рябкъюрайиз к1ури, ич дадайиз арццнашра рябкъюрайиб адар. Гьаци ужу ву. Гъи узу пч1уди алахьнайиган гъапи гафар вуйда дугъан, чан шуран чав язухъ зигурайивал мисал дап1ну. Гьаци, дая, гъайгъушваъ йихь!»
Шепери гагь-гагьнак кьяляхъ илт1ик1ури, чпин хулаз гьялакди гъюрайи. Дугъаз, гъюляригъ, чаз рякъюри гьич фужк1а алахъну ккунди адайи, гьаддиз дугъан гъяни уларин рякьюб гьаммишан жилизди вуйи.
Хянаъ уч1вайиз, гъюранси ебгурайи юк1в Шеперийин яваш гъабши. Сяаьтнаан сяаьтназ гъюдал шулайи иццрушнахьна, сан ярхи йишв даърахди, нивк1 хъади удут1найи улар, чан хулаъ уч1вну, ккипнайи ахин гъябкъюбси хъана артухъ чиб-чпиин алахьуз хъюгъю. Чав дахъну имиди, чан хулаъ жарарин лик дарибшри к1ури, хъяркьну урч1ар, думу дерин нивк1уз гъушу.
4
– Я, жан дая, йивуруш йивну йик1!.. Узу дарза!!! Узу дар-за! Ай аман, футнайи гьап1раш лигачва! А-гьи-и! А-гьи-и-и!..
– Яваш, ***ин риш ху, узу яв йирккар-ккумар дурургди увхъан хътакиш! Уву, кьяппа, бич гъап1ур?! Ма-а увуз! Ма-а у-вуз! Йик1урзаву, кьяппа, йик1урзаву, чархьурзаву! Кьац1югъ жан убкарзияв, ма увуз! Ма у-вуз! Му хал алдадабгъру няънайикк ккап1баз! Агь уву удар-удар, тики-тики ишриву!
– Жан дая, йик1уразу, язухъ ап1ин! Узу дарза! Узу дарза! Узу марцциди вуза, я жан дая, марцциди! Ай жан Аллагъ, – пайизра Гьюрюхан дук1найирси хулан кьялазди гат1архьу.
Гьарай-ч1иргъарихъ хъуркьдари, Лейламат гужназ, йик1урайи чан шурлан алдау.
– Агь уву жегьеннем-васил ишриву. Эгена гаву, кьаппа, узу ув’ин жан гъиитиш, узут1ан алчагъ дишагьли даришри! Яваш, гьаммус ичв гагара хюрч’ан гъюр, дугъахъди узу уву хуси йивну дарч1иш лаганхьа!
Лакач илдипну, к1ул’ин кушар дарагъну, дерккуз даршулайи Лейламатдиз гьаму арайиъ гьич фук1ара рябкъюри адайи. Багахьлуйири дугъан хил’ан галар арк1ру т1ул тадабгъну, жара хулазди ккарцури гъурху.
– Я кас, сац1иб аьгь ап1ин, белки яв риш даршул. Гьат1имайин гафариин хъугъвал дап1ну гьациб зулум алап1урин шур’ин?
– Узук макатанай, Узу думу йивну йик1урза, йиз хулаз гьамкьан аьхю аьйиб гъабхи кьяппа!
– Риш уьрхяй! Абуталиб хюрч’ан хъуркьиш якьин йивуру, риш уьрхяй! – к1ури гьарйир ап1урайи саспидари.
Лейламатдин хул’инна гъи дюн’яйиъ адрубсиб зулумна-зилимат дуфнайи. Лизи чарчаригъян гъидиржнайи биц1ир, Гьюрюхандин ву к1ури, гьаму гъи гвач1нин йигъан духну гъуландари гьамрарин хулаъ дитнайи.
– Духтир нашдиш дих ап1инай, лигуз гъитурхьа. Белки, бич гъап1ур Гьюрюхан даршул! – гьарйир ап1урайи садари.
– Ав, ав, духтир ухди лазим ву. Биц1ир дап1найи шураз дилигну ккун. Аьзият хьуз гъитну ккундар, – к1урайи тмундари.
– Биц1ир фици ву, биц1ир? – дугъанра гъайгъушваъ айидар айи. Хилариин тюмер ап1ури дидиснайи мирасдин хпири:
– Ужу ву, сагъ ву. Варжйир куркьушвариз хюрхяр ут1урччвна, дарш фук1ара дар, – к1урайи.
Мина хъуркьу сяаьт, гъулан духтир Зилифатди сифте биц1ириз саб руб гъиву. Ва хъасин Гьюрюхан айи хулазди уч1ву.
Хал дишагьлийири абц1найи. Биц1ир духнайи дадайиз аьхъю шул к1ури Гьюрюхан гужназ ахникк ккуржнайи. Дидихьнасан, чпин дадайихьан куркьу п1акьари дугъаз бегьем иццри дап1найи.
– Магьа Зилифатра хъуркьу. Гьа-гу, духтир, ихь жигьил дадайиз кьюб руб йив! – к1уру, шурхъан хъит1ик1найи дишагьлийири Зилифат багахь улуч1вуз гъиту.
– Фу гъабхьну, Гьюрюхан, фу гъабхьну – сифте мич1алдиси гафар кау духтри. Дугъаз рубар гьязур ап1уз ккун гъабши.
– Узу дарза, Зилифат бажи, узу дарза, Увукьан хъугъ! – ишури суза зигурайи Гьюрюханди.
– Хъугъурза, жан, хъугъурза. Агу лигухьа душвайишвариз фициб гьялнаъ аш, – к1ури, хилиъ руб дибиснайи духтри шуран трусик илдибту. Дугъаз дишла аьгъю гъабхьи шурак гьич саб тахсирра ктруб.
– Учву фйир ап1урачва, я гъуландар, марцци шуркан? Лигай сарун, лигай, – к1ури духтри вари дишагьлийириз улупу.
– Я Лейламат, Лейламат, нашива уву? – жандиъ ц1а абхънайи дугъан чи хул’ан ут1урч1ву, – Яв жандиз бала гъядябхърияв, гьаму гюрчег шур'ин гьамциб гьял алап1баз! Фу вушра аьгъдарди, намусуз Гьат1имайихъ хъебехъну гьацдар ап1руб вуйин?
– Даршул, жан чи, даршул!!! – урхну гьарйир ап1урайи Лейламат чан риш айи хулазди архьу.
– Дарди шулин, тумгьа лиг! – дугъахъди чан чира хъиву.
– Жа-а-ан, мас-сан, йиз риш!!! – дада, дахънайи шур’ин ишури алархьу. – Увуз дадайи фици зулум гъап1ну эй?! …
5
Жилгъйир-жилгъйирди гьадабт1бахъ ктуч1ури, гъулаз гъаншариъ айи машнакансина Абуталиб фермйирихъинди гъюрайи яркьу рякъюзди ктахъу. Ц1иб асихъна, кьялаъ майданси ачухъ йишв айи, ягъал дару уч1укьу гьарарин к1ап1ал успагьиди дийибгънайи. Дидин, гъяраригъинди илт1ик1найи мухрариъ сачдин гъалин алафдин лашнар вуди, дерццнайи хачар чру ук1аригъди гъидикьнайи. Аьхъю ва ац1у йифар айи кьюрдариъ душвайишвар гъюрарин ва жара ничхрарин багъдатар вуйи. Му к1ап1лин канч1ариан Абуталибди ц1иб хюрч гъулаз дархиди гъибтундар.
Башламиш шулайи таза йигъан эвелиан алалабхьрайи Абуталибдиз ич1и хиларди хулаз кьяляхъ хътакуз ккунди адайи. Ва думу, гьаму кьюрднуси хьаднура му к1ап1лиъ гъюрарин, даршиш суларин, ясана жара ничхрарин шил ашул к1ури, минди жилгъйириъ уч1ву.
Гъяр вуйиси, вазлин гьац1сиб т1янкью йивну, сарун фук1а алалабхъруган Абуталиб к1ап1лин майднаризди удуч1ву. Йигъан, мина-тина хъаъру совхоздин малари, йирси к1ажар ккахьнайи яркврараантина къуру жилгъйир т1аънайи.
Малдин лик кубкьрушвариъ хюрч бихъуб читинди вуйиб чаз, Абуталибдизра аьгъяйи, хъа, вушра, чан к1ван ниятдихъ хъпебехъди, чан ликари гужназ хъч1юхиганси гьамушвариинди гъахи. Дидихьнасана, гъулазди гъябгъюрайи яркьу рякъра милин гизаф ярхлаъ адайи.
Сюгьрин чиг алмиди мушвариъ гъибицубдин шил фтин вуш аьгъю ап1уб, иллагьки хюрчабниз, думукьан читин дайи.
Гвач1индин никк ккудубзу малар, мегьел фермайиан адаънадайи.
Икибашт1ан, чрушнариин али ц1адларин назуквал дюч1юбгънадайи.
Фук1а, сарун, жарабдин шил адруган, гъулаз хътакуз вахтра вуди, хюрчабан, к1ап1лин ачухъ йишв’атина яркьу рякъюзди удуч1варза к1ури, майднарихъантина гъушу. Саб йиц1уб лик алдагъайизра, думу, али йишв’ин гъарк1 гъахьи. Абуталибдин улихь дач1арк1найи ук1ар, зиихъ гъарзаригъянтина гъяру рякъяригъси мушваъра, гьадму яркьушнан, машиндин чархарин шил айи.
"Яраб, му фу аьламат вуйк1ан? Гьаз ва фу бадали му к1ап1лиъ бици машиндин гъаранту шулу? Узуз рябкъюрайиб нивк1 вуйк1ан, даршиш шейт1нар-жинари узухъди ап1урайи гьавазурвалар?" – Абуталибдин суалар ккудук1рудар дайи.
Зиихъ рякъяриъ шил гъябкъган бедендиан зириз гъубшубси, мушвахьра дугъаз "аьхълушнан лепе" гъиву ва мич1ли амк1 унт1’инна уч хьуз хъюбгъю.
Рукарин к1анакк, чархарин шил, кьат1 гъап1убси хътубт1урайи. Гъилигу гьялариан, машин, дярябкърушваккинди яркьу рякъхъан кьяляхъди хъап1уб вуйи. Машин дийибгъу йишвахь, сар касдин ликарин шил вуш, ясана кьюр-шубурин, аьгъю ап1уз даршлуганси гъибикьнайи.
Кахъну фикрарик, Абуталиб машиндин шилнаъди яркьу рякъюзди удучв1у. Ав, хюрчабни, аьгъю шули-даршули шил сар касдин вуйаб аьгъю гъап1у. Машин ул алдрушвакк дебккну, думу касдин шил, миндира-тиндира рякъюхъна дуфнайи. Мушв’антина думу наанди гъябгъюрайиб вуш, сарун Абуталибдихьанра ахтармиш дап1ну к1ули адабгъуз гъабхьундайи.
"Гьюкмарна гьякимар сабстар шлуганси, гьамус аьгъдарзуз, хюрч хъап1увалра машинариинди гъябгъюраш. Дугъридан, мушваъ саб фу вуш а. Белки гак1влар алдат1уз гъафир вушул? Ваъ, муч1ушнаъди гьап1ру алдат1увал? Жараган дугъаз гаф к1урайир айинхъа? Я дицистар гъалат1ар му к1ап1лиин, я дидин канч1арихъ гъяркъюндарзуз. Гьамусдин инсанарин к1ан-к1ул абгуз шулин?"
Абуталибдихьан чаин алабхънайиб, фукьан фикрар гъап1ишра ва фукьан рякъяр гъагишра ачухъ ап1уз гьич шуладайи. Жинаринсиб гьядиса ачухъ ап1уз шуладарпну баладайи, Абуталибдин гьаму саб фици вуш гъизгъин дубхьнайи рюгь дайиш. Дугъу учв гьар жюреди ккарцуз чалачмиш шуйи, гъарзаригъ рякъюъ, му к1ап1лиъ алахьу шилар к1ваълан гьауз чарйир зигуйи, аммаки к1ваъ арснайи гарк1ларси, дурар гъян’ан адасурадайи.
Гъулаз багахь хьайиз Абуталибди чан-чаллан ул илбицу ва гук1ундайи бедендик саб жюрейин я гъадат1, я хат1а дубхьнайишв ктайи.
"Гьамус, узуз аьгъдарди бит1ру кьац1 дап1ну йик1урашул гьа!" – чан-чакна к1ури, дугъу тафенг али хил сабан, хъа тмунуб за гъап1у. Кет1ебццнайи марччлиин, гъубзруб вуш-дарш аьгъю ап1бан бадали шид улубзну, марччлихънин юк1в ачухъ ап1уз чаин улубзу шид, улт1убччвру «баркаванси» Абуталибдира чан жан гьаци гъут1убччвнийи. Фук1ара дубхьнайиб адар, жандиъ кьувват ами.
Жара вахтари учв, гьамци хюрч’ан гъюруган гимихъ хайлин жилар хъади шулийи, хъа гъи я душвахъ, я штукк дишагьлиниркьан рякъюри адайи. Чан хуларихьна багахь гъахьигант1ан Абуталибдиз хабар гъабхьундар, гьаз чан гьаятарилан гъуландар илт1ишнаш.
"Яв шуру бич гъап1ну" – к1ури гъеебхьур ц1ана-кумди гъадагъу. Маш уьру дап1ну, бегьем ички гъубгъу пияндинси улар гъягъмучарси ч1атинди ит1игъну, чан улихь гьахьрудар минди-тинди гьидирчури: «Наши думу, кюпейюгъли– кюпей?! Узу думу гьаму сяаьт йивну дипарза» – к1ури, хъабц1найи тюфенг улихьди, риш айи хулазди архьу.
Дугъу, жарадари чаз к1урайи гафариз фикир туврадайи.
– Я Абуталиб, фук1а дубхьнадар, гъизмиш машан! – к1ури дугъан кьяляхъди чан имдин бай хъергу.
Хулаъ айидар вари дишагьлийир вуйи. Арда дурарихьан гъизмиш духьнайи жилир дерккуз шулин? Шлин кьувват рубкьур?
– Набши думу кач, набши? – к1ури, риш чан уларикк ккархьайизкьан хулан кьялаз гужниинди гъют1урччву.
Риш гьит1ик1ури, дугъ'ин чан жан илипу дадайин гьарйир ут1урччву:
– Мигъитанай, мигъитанай!!!
– Гьудуч1в, Лейламат, гьудуч1в, дарш кьюредра дирчдизачву! – к1ури тюфенг гъюнихъ хьивну, чан ведед улмикк дисурайи вахтнаъ, ликарикк ккахьру дишагьлийирилантина ергну, Гьяжимягьямад Абуталибдиин ергюхси алархьу.
Аьхю п1акь варидарин ибариан ут1убччву ва хъасин хал ук1у кумру абц1у.
– Гьюрюхан гъак1ну! Гьюрюхан гъак1ну! – язухъ ч1игъар ап1ури гуч1 гъабхьи дишагьлийир ч1атинди удуч1вуз гьялак гъаши.
Гьяжимягьямадди тюфенг тадабгъну, гъундгъар люлейихьан жара дап1ну, п1акьнахъди хулан урч1аригъинди гъит1игъю жигьиларихьинди сасабди гат1ахьу.
Бахтнаанси, гюлейи гъаншариь айи улдарин шаршавйириантина урхъ гъап1нийи.
– Агь уву деллу ишриву, Абут1! Деллу гъашишра гъамцдар дарап1арва. Ч1ат адарди, гьамус хюрч хулаъ хъап1ру аьдатар духьнайин дарш?! – Гьяжимягьямадди думу ккарцури хул’ан адаурайи. – Ихь Гьюрюхан дар бич гъап1ур! Ебхьури айвуз?! Думу дар!!!
– Даруган му хул’ин али "аьйиб" гьап1руб ву?
– Сифте Гьюрюхан ву к1ури гъахьну, хъа, вари чпин улариинди дябкъну, думу дарубдиин гьамус хъугъна. Увура жанаварсир вува! Хпидар ву дупну гъибтру к1ури, дурарихъра хъебехъну ккунду. Увуз хулаъ уч1вайиз варидарин гьарйир дайин? Зилифатдира кмиди гъапундайин: дугъак гаф ктар, марццир ву, к1ури?! Аьгьна сабур ап1уз аьгъдрували к1ул’ина бала хуру. Валлагь, Абуталиб, аьгь ап1уз аьгъюр дарва, хъана хюрчабан вуза к1урава. Хабар кайвуз, Аллагьди хил ттивундайиш яв хул’ин салам алиб? Яв улихь фу вуш дугъубжвну.
– Узуз йиз хизан вари дубк1ду ккуниз гьациб няъна, аьйиб йиз ругариин шайиз. Йиз риш даришри, жарар фуж вушра дагну, гьадму терг ап1урхьа!
– Яваш, жарарин эйвал уву мап1ан, дугъахъра чан гага дада хъашул. Дурари дугъан диван ап1ур.
Варидари "гьугь" дап1ну чпин к1ваълан гъагъишин илдипу ва саламатди алдагъуз хъюгъю.
"Гьугь" гъап1ну пну, гьич саринра юк1вариз,рягьят гъабхьундайи, я саламатвал рюгьяриз дуфнайир адайи, фицики бич гъап1ур гъидихъундайи.
6
Малар марччарин лижар гвач1ингин адаъдар, кьаназ берйириин дийигъну имийи: габнаризра гъи дубхьнайи гьядиса зат дархьи аьламатси гьугъубжвнийи. Ва гьаци хьузра ву.
Яваш-явашди, чан гьарганси аммаки гъуландариз жараси гьибгърашра, йигъ гъябгъюрайи. Ригъ за-за шулайи.
Биц1идаринра гъудужвуз вахт хъубкьну, гъюляригъишвариин "ил" илибшуз хъюбгънайи.
Нурари сирнар ит1ури, жакьварин мукьмар ч1икъри шулайи. Малар-марччари гъулан ч1урар алац1нийи. Саб гафниинди, яваш-явашди, чан гьарганси, йигъ гъябгъюрайи.
– Я Гьат1има, Гьат1има! – дихар ап1урайи саб десте дишагьлийири.
– Вай! Фу вуячв варидин узкан ккун ап1урайиб! Вай, магьа-за!
– Агь яв думу маш гъядябхърияв, залум дишагьли. Яв к1ул'ин Аллагь алдарнив? Ушвнихъна гъафиб вари п1ярт1 дап1ну идипруб вуйин? – чпин хулариз алдагъурайи хупари, инжиг дарди, Гьат1имайиз кьюб гаф к1урайи.
– Я хпар, узуз фу к1урачва? Узу узуз гъябкъюбт1ан гъапнийин? Йиз, Лейламатдан шур’ин али хъял адариз, ясана, бич гъап1ур гьадму ву дупнадарза. Хъа узу узуз гъябкъюб дарпиди фици гъибтза?
– Увут1ан гъахьундайин Эцягъинди к1ари ут1убккур? Сар Гьюрюхант1ан гъахьундарин душвягъинди гъушу риш? Магьа гьатму Пенжраз душваригъ Зейнабатра, Шамсиятра, Нуриятра гъяркъну, гъачай вуш гьадрарииннара гьамциб гьюжум ап1ухьа?!
– Вушул. Хъа гьамус узу гьап1за?!
– Гьап1ур? Гъямгъмилан кьят1ил илбит1ну гъибт, – дупну дишагьлийир Гьат1имайин икрихьантина гьар чпин хуларизди алдагъу.
Саб арайилан, мурарин икрихьанзина гьягърудар хъана мина хъуркьу.
– Я Гьат1има-а! – ч1игъар ап1урайи дурарира.
Саки, учв гьамус юкьуб-хьуб к1уру ражари гьамци инжиг ап1урайиган дугъак хъял кубч1вну, "Вай" к1урадайи.
– Я Гьат1има-а! Агус минди гъит1игъ, т1ягъюн! Гьа-т1и-ма-а! Гьамушвхьан гьадина ч1игъар шлуб дар, агу учуз яв маш улуп! – дишагьлийир, думу улдаригъинди гъязазагдикьан гагьди хътакбанди дайи.
– Узу учвуз гъи швуваз ча к1урайи жигьил риш дарза гьа, агуав маш, улуп к1ури ч1игъар ап1уз! – Чаз гъапиб аьгь дарап1ди, думу хъана улдаригъ гъяхъюз мажбур гъаши.
– Гюзгдиан яв «усппагьи» суфатназ гъилигунна? Фициб вуйив?
– Учву узуз дици гьаз к1урачва, бич гъап1ур узу вуйибси?!
– Ав, ав, Гьат1има, Гюлейбатдин шураз гъяркъну уву дап1ну бич варжйиригъинди гъитри, – кьастан, хъял кади гъапи сар хпири.
– Фу вушра мап1анай, фйир вушра мак1анай, я эллер! Гьамус йиз ягъч1вур йист1ан артухъ вуйиз, гьап1ру бичар? Узу жилир хътрур вуйин, узуз ккундуш биц1ир ап1уз начди айин? Фйир вушра к1ури учву инсанар биябур гьаз ап1урачва?
– Биябур ап1урайир фуж ву, Гьат1има? Думу яв маш фтикан гъабирхуб вуйк1ан! – пну му дишагьлийирра гьудуч1вну гъушу.
– Душну ичв бичарин эйвал ап1инай! Узу йиз гьялди гъитай! – пну чиб-чпикан йивну улдар, Гьат1има хулазди уч1ву.
«Агь яв мелз кьабариан адабт1рияв, гьярамзада! Мугъаз узу наан гъяркъну? – чан-чакна, кубч1вну хъял, Гюлейбатдин шураз Гьат1имайи ап1урайи люкьнар. – Узу думу гьамус, душну, варидарин арайиъ биябур дарап1иш яваш ишричав!»
«Я Гьат1има! Гьат1има!» – к1ури хъана чаз ч1игъар ап1урайиси дугъаз гьугъубжву ва саб хъугъужвубра адарди йивну гъурд т1аъну улдар ушвниан идипу:
– Ичв к1екъюна сав аьрхюн! Узу учву гьясбикк ккаърайин?! Йиз ччвур дибисну узуз ч1игъар ап1урайириз дит1ан аьхю бала гъядябхъричаз. Бич гъап1ур Гюлейбатдин риш вуди узкан бала гъадабгъна!
Икриъ фужк1а адайи. Я – дугъаз дихар ап1урайирра.
Ц1иб тинаси дийигънайи жигьилар: «Гьат1има бажи гьарзакар духьна», – к1ури гъяаьлхъю.
Гьарзакар хьузра ляхин айи.
7
«Дархъ», «дархъ» урч1ар урччвуради Шепери нивк1’ан уягъ гъаши.
– Я Шепери, я жан риш, чкиди гъудужв, гъулаъ саб аьхю аьламат абхъна! – Урч1арин тмушвхъанди дадайин гьарйир ут1урччвурайи.
Шеперийин к1ваз иццру гъап1у ва кцюбхю сесниинди, урч1ар хът1ят1якьди, багахьна дуфну гъапи:
– Яваш, дая, узу ккурттар алахьайиз. Фу гъабхьну?
– Гьюрюханди бич гъап1ну…
Шеперийи чан дюч1юбкьнайи юк1в деебту ва: «Гьугь аман, аьжаб рягьят гъабхьидиз!» – деребхьру сесниинди гъапи.
Шад гъахьири тяди-тяди палтар алахьурайи. Дугъаз, сарун, урч1арихъ ккилигурайи дадайикан гуч1 кимдайи.
«Гьюрюханди бич гъап1ну» пубан кьяляхъ, саб гьялт1иланси Гъизханумди чан чан хътубт1у мялумат давам ап1уз хъюгъю:
– Духтир дуфну гъилигган, думу вуди гъахьундар. Гьат1имайи гъап1у футна вуйи, к1ура вариди.
Шеперийин к1ваин хъана амсар улуч1ву ва, дугъаз му хал вари к1ару гъабши.
«Гьат1има, думу футнийир кайир дар, гьаз аьгъя жарар фуж вуш» – чпин дадайиз Шеперийиз гьамци пуз ккун гъабхьнийи, амма думу ухди чан мелзнахъан хъч1ихнийи.
– Эцягъ варжйиригъ гъидихъу биц1ир Зилифатди чахьди духна. Увуз аьгъю дап1ну ккундуш, ихь гъул’ин гьациб гьарай алабхънаки! Чкиди гъудужв, Шепери!
– Гьам-мус, дая, гьам-мус, – к1ури, фук1а дархьи мисалси, ц1иб чан маракьлувалра улупури, мюгькамди ккадагъну ахнар, тахчайихь утканди чарч гьибхну, хъят1якьну раккнар, «Фу к1урайва, дая?» – гьерхри Шепери гъуйирихъинди удуч1ву.
– Чпин адашди тюфенгиан йивну гьай-гьайди ктрубк1ри ккадархьну. Дарш алишв’ин йик1урайи.
– Фуж Гьюрюхан, я дая?
– Я байк1а, гьагъму гъюрдяриъ гъяйи ярхи Лейламатдин риш.
– Гьа-а! Узук1ана гьатму хьарарикк ккайи Разьяйин Гьюрюхан! Узуз фук1ара гъябкъюндарки, дая, гьяйифийк1ана! Гьава, дая, фу гъабхьнуш уччвуйи кидибта?
Дадара хъади, машар жик1уз Шепери айвандихъинди удуч1ву, ва душвахъ устлиин дивнайи сяаьт дябкьну гьялак гъаши:
– Вари, магьа, масккураризра душну ккудубк1ну, гьамус узуз начра дарди фици гъяру? Уву узуз ухди дих гьаз гъап1ундарва, дая?
– Гуч1 мап1ан, жан риш, сабан фужк1а масккурдиз удуч1внадар. Масккур хът1ябкьюз Аьбдурашид гьамус гъяри ими. Вари Лейламатдин икрихь тамаша ап1ури хьайи.
– Дици вуш, чкиди, уьл ип1уб-дарап1уб дап1ну, машаригъ шид гъибчну узура гъягъидиза.
– Хъа, я жан риш...
– Уву фу к1уруш узуз аьгъазуз, дая. Узу шубарин ихтлитарихъ хъпехъуз ухди масккуриз гъягъюз гъитава. – Думу гьялак-гьялакди, мурслар айи дигъ ккубччвну кьюч1акк, хул’ан ут1урччвуз шерик гъаши.
– Уьл гьязурдади, чейраз саб хумп1кьан дарап1ди... – сарун, Гъизханумдин гафар шураз ерхьури имдайи.
***
– Увуз, жан чи, гьац1ра гъябкъюндарвуз, – масккури уч1ву Шеперийиз чан уьлдеш шубари аьлхъбар ккергъу. – Сац1ибсана мийиш Аьбдурашидимира биябур ап1урайи гьа Гьат1има бажийи. Увуз, Шепери, дугъкан улхруган гиранра хьуз шулвуз, хъа вушра...
– Ва-а ваъ, жан чи, гьич саб гиранра дариз. Йиз юк1в улубкьнайир Гьат1има вуйин дарш Гъяйтмаз?
– Пагь, гавурдиз адабхъну ччвур пуз начдира дар гьа! Шлиин юк1в улубкьнайир вува? – кьаст1ансира гьерху, кялхъюз ккунди, шубаригъян сари.
– Хъа фици вушра, – Шеперийин жавабназ дилигди дишла давам ап1уру дугъу, – Хъа фици вушра мушваъ гъамна аьлхъюб гизаф гъабхьну. Нуриятдинна дугъан гьациб концерт гъабхьну, сарун фу пучавуз! Бич гъап1ур уву вува, дарш магьа улуп к1ури вуш-дарш илигъну, вари начу гъийихунча, жан риш. Фу ягьсуз маш гъяйи хпир дарин! Му халккут1айира, узу дарза уву вува гъаниган, заъну канч1ар дугъу ап1рудар! Вай-гьа-рай! Му дюньяйиин сарун фу вушра шул!
– Вуйян дарш, Нурият? – гьерхри, аьлхъюри Шепери Гюлейбатдин шуран к1улихъна дуфнайи.
– Увуз ккамиди шулушра, Шепери, хил алдабгъ, агь чан к1ул'инна узу к1урубсиб гъван абхъричан! Марцци адми кафтрари ари гьамци биябур ап1уру гьа! Дугъу Гьюрюхандикан фйир ап1уз гъитну, качу?
– Хъа бич гъап1ур фуж вуш гъидихъундарин?
– Ваъ. Фуж авдал ашул, магьа узу вуза к1ури раццаз удуч1врур?
Чазра хабар дарди Шеперийин машнан рангар гьюдюхюз хъюгъю.
– Учу кюмек гъахьундайиш, Нурият хъч1юхюри дурхну арнаъ итрайи гьа. Фициб кьувват ктайин Гьат1има бажийик! Чан якьин пягьливан ву, яв язухъийк1ана, Шепери! – шубар аьлхъюз хъюгъю.
Гьадрарихъди Шеперира гъяаьлхъю. Ва чан бедендиъ шулайи дигиш’валар арайиз удуч1вуз гъидритди дуркьарихъна гъушу.
– Дарин, Шепери, – чан гугар кит1ри, ярхлаан к1урайи Нуриятди, – узу чан хил’ин кьац1 алахьиган гьацистар ч1игъар ап1уйи. Гьадмуган алдакузра алдакунза.
– Думу аькьюллуди ракьюри фукьан аьламатар кайир ву! Ву-у-у! – Шеперийи к1ул гъут1убччву. – Дугъхьан гуч1 аки, гьиливури гъузну ккунду.
– Дугъкан ужур сижар ктуч1вурвуз?
– Гьич мак1ан, узу кьисмат духьну гъушишра учу гъулаъ гъузрудар дарча. Ва-валлагь, гьамцдар ляхнар шулайишвариъ яшамиш даршалза!
– Хъа Гъяйтмаздиз гъулаъ ккунди гъабшиш гьап1арва, Шепери? – кьяляхъ дуркьарахъ хъайи Шамсиятди назназийиси, Шеперийиз кзизибгруси ва чазра гьациб бахт ккунийдизуз к1уруганси суал туву.
– Гъулаъ дугъан фук1ара адар. Думу городской духьну гьамус йис – кьюбпибра гъябгъюра. Чан инженерди лихури гъуз к1урза дугъаз гьа. Заочно институтдикра ка ва гьацира, чав ляхин ап1урайишваъ хуларин учурнахъра хъа.
– Гьава-гьава, гизаф фурсар мап1ан, учузра аьгъячуз думу гьаци вуйиб. Уву гьамдихьанра гуч1 ап1ин гьа – городскойи гъулан доярка гъадагъур к1ри якьин яв хъугърайва?
– Уву фйир к1урава, Шамсият, йигъан саб кагъаз гъюразуз. Йиц1имиржид йис гъахьи йигъхъантина гъитдарзаву к1ур.
Нуриятдира, чакан гиран гъабхьнуш дарибшри к1ури Шеперийиз кьюб мани гаф ап1уз хъюгъю:
– Мегьел мектебкьан ужуйи ккудубк1ну адрур, накь швургъан атестат хилиз рубкьайизра доярка шули аьдат вуйинхъа! Доярка чпин дада дарин, вахт гъабхьиган кюмек ап1уз гъяру к1ури. Магьа дугъан кесп – халачйир урхувал.
– Шагьриз гъушхъантина, Нурият, халачира йиз пише хьивдар. Хъа яв адахлуйикан фу хабрар авуз, Шамсият? – Шеперийи улхуб ккебехънайириинди илт1ибк1у.
– Армияйиъ айирихьан фу хабрар шул к1урва? – Гьич фук1ара... – Шамсиятди даккун даккунди жаваб туврайи.
Шубари гьамцдар гафариинди йигъар ухди гьаъри шуйи.
***
Имбударт1ан Шепери халачайихъан лисуз улихь хътакнийи, ва саб хъугъужвубра адарди хулаз гъафи.
Хизандиз ип1руб гъазур дап1ну, дада хюнйириинна душнайи, хъа адаш сабан ляхнилан дуфнадайи.
Биц1и чвйир-чйириз насигьятар тувну, хуларигъ гъяйи урчрудар хьади, Шепери, уьлра дарип1ди, тяди гъярихъна гъушнийи.
Гъярихъ фужк1а хътайи. Дугъазра ккуниб гьадму вуйи. Сифтена-сафте дугъу, алабхьну артухъди порошок, кац1найи чарчар урччуз ял гъап1у. Лизи чарчариан уьрушан хъайи кьалу мижар, фукьан гъит1иршишра удуч1вдайи. Дугъу дурарихъди дав вахт гьадрап1ди, имбудариин жвар алап1у.
"Хабяхъган узу фермайиинна гъаруган узухьди дурхну, мурарин диван ап1арза", чан чакна фикир гъап1у Шеперийи.
Гъилигу гьялариан, гъяригъди гъябгъюрайи, ккун гъабхьири уршвил кабт1райи, ккун гъабхьибди убхъурайи васана ликариккан ап1урайи штура чарчарик кайи чиркшин кжабкуб чан вазифа дару мисал гъап1у. «Увуз ккуниб ап1ин, яв кешкена» к1уруганси, биц1и нир, хъипну чан ригъ али йигъандин гьенг, Шеперийикан вижна ктарди, гагь гъванарихъ, гагь, йирси, гъяч1аргъю калушар, батинкйир, чекмийирихъ, гагьсана к1анар ккадахьу тазар, дигар, ц1аргъарихъ йивури гъябгъюрайи.
8
Автобус Хивнат1ан гъафундайи.
Хябяхъдиз гъулан ч1ирариинна мал-къара багахь улубч1вурайи.
Ярхлариан гъюрайи бализ яягъди гъулаз гъягъюб зат читинди рябкъюрадайи. Хиликк дипломат, гъюниин кастум, дугъу ап1ури мяълийир, муч1у хьайиз ухди гъулаз хъуркьуз рякъюъ уч1ву.
"Узу вуза бахтлу инсан
Яр улариъ уьрхюрайи.
Дугъаз ву йиз уьмур массан
Чан мюгьюббат уьбхюрайи.
Йишвра ва йигъра вузуз саб
К1ван хиял адабшвурайи.
Даркбар гьит1ик1унза гьарсаб
Яв кьимат за ап1урайи.
Лиг, я риш, йиз сар улариз,
Душваъ мюгьюббат бихъурвуз.
Гъач, я риш, сар йиз гъаншариз,
Гъафиш бахтаан булагъ к1урвуз.
Саспидари куч1ал а к1ур
Ихь ара кьюб ап1урайи.
Саспидари дугъри ву к1ур..."
Бали чав мяъли ккудубк1айиз, дугъан кьяляхъ "буввв" дап1ну жигули хъубкьу. Шоферин теклифниинди, фужк1а хътру кьяляхъ сиденияйиинди дипломатна кастум дирчну, учвра гьадинди деу.
Машиндиъ учвстар кьюр жигьил айи. Дурарикан сар, т1убахъ яркьу гъизилин ппул хъайир, гагь-гагьнак, "гъубхьу" джинсдин шалвар алир, кьамкьликан хилин гагь амк1лихьан марцц ап1урайир машиндин рулихъ деънайи. Рулиин али хилин дазаргнайи кьюб т1убягъ ч1уру кумар ап1ури папрус дибиснайи. Гъяршнайидарстар, ц1иб зина ккуч1ухнайи гъузгъун али хъюхъярин ппулариккансина саб минди саб тинди кьюб ккуру сумпил деетнайи. Уларна имбуну маш шуранси уччвудар вуйи. Луггар хътру ккуртт алиган, хъуршлихъансина (гъизилин ппул хъайи хилин) йиккун гурдмар ут1уснайишв’ин ук1уди хамраъ убдну гъяц1ли шурлан бит1 илбижну кап1ну ва шиклин к1анакк «Мечта» дибик1ну рябкъюйи.
Дугъан гъвалахъ деънайириин алидар, гьам шалварси гьаци «аькьюллу» ккурттра ук1у "гъурхьу" джинсаринстар вуйи. Дугъура, чан папрусик хъюм кашра-ктаршра зиихъ хъайи кьюб т1убягъ дибисайин, исихъ хъайи, элвен лакра йивну, биц1и т1уб’ин али люкьран ярхи гъармахсиб шабдихьди ктабхьуйи. Зиълан гъилигу юруш гъябкъхъантина, бажагьат шли к1ур: дурар му дагълу юрдариан ву. Кьаляхъна эу бализ мурарин рякъюб кьабулдиси дайи, вушра, ча дупну чавра папрус кабхьу.
Лавландин ранг али жангар машинди чахьан шлубси дагъдиинна зибгурайи.
Лизи машар гъяйи, к1ару улар айи саб тягьярин чагъвал гарц1лариъ ибтнайир, ликрихъ лик хъипну чахьинди илдицган, кьяляхъ деънайи бализ дугъкан, сар чаз таниш вуйирин даркбар дишлади к1вак карснийи ва чан мюгьталвал гьит1ит1ибк1ди гьерху:
– Уву узуз наан вуш гъяркъюрсир вузуз. Уву Аьриф вуйва?
– Ваъ. Яваш, фуж Аьриф? – сиденияйихъ хил хъипну гьялакдиси гьерху касайи.
– Ич гъулаъ.
– Хъа уву наънан вува?
– Ляхлаан.
– Ваь, ваъ, узуз душваъ дицир аьгъдар. Ккундуш, хъа магьа, гьамус таниш шалхьа. Узуз Толик к1уру. Хъа увуз?
– Узуз – Гъяйтмаз.
– Гьаму водилайиз... – дугъу чав ухди чан ччвур гъапи:
– Узузра – Коля.
– Уву наан вуш урхурайир вушалва, Гъяйтмаз?
– Гьаз к1арва? – мюгьтал гъаши думу.
– Яв али палат гъябкъюбси аьгъю шулу. Касиб студентариин гьелебела мицистар джинсар шулдар.
– Студентар гъаз касибар шулу! Дурарт1ан кефнаъ айидар даршул, дарш магъа, лиг, – к1ури, мунури чан джинсарин тяриф ап1руганси, дугъу, хъят1ябкьну дипломат, кьяни дап1ну кьюб арагъйин птурка улупу.
– Коля, смотри! Гьамус хъугъурза, студентара кефнаъ шулу к1ури. Жибк1ру ляхин анив дарш, Гьяйтмаз? Уву гиранра мап1ан, гъач, увуз Гриша дупну гъитхьа?
– Гаран дариз. Учву к1урубси, Гриша ишри.
– Во, молодец, Гриша! – к1ури Толик Коляйихьнди гъилигу.
– Ляхинра фициб ляхин, кьюб жвурнухъанди. Кьюбпи курс ккудубк1унза ва швушв ча дупну сумчир ап1уз кказа.
– Коля, слышиш?! Машин гьаккму гъарзарихъ, рукариккнаси дебкк, отмечат дарап1иш саб хат1а улубкьур ухь’ин. Мицистар жик1ру гьядисйир увуз гьар йигъан ккахьрайидар дар гьа!
– Пожалуйста, Толик! Я к вашим услугам!
Баяри машин дярябкъруси гьарариккна дебккру, хъа чпи к1арк1т1ин ерина газет ккипну чру майдандиин деъру.
Кастум машиндиъ гъибтну, дипломат к1арк1т1ихъна гъабхи.
– Увут1ан касибди учура дарча, – к1ури, саб птурка коньяк, шоколаддин кьюб плитка ва колбасана йирхьуб ч1ук1 гюмбейин хьади Толикра к1арк1т1ихъна дуфну деу.
– Гьа, Коля, уву, фук1а дарап1ди ухьуз арагъи убз!
– Хъа румкйир? Душну йиз бардачокдикк ккайидар акъин, – пну Толик гьау.
Коляйи арагъийин кьикь ачмиш ап1айиз Толикди, шубуб пластмасдинстар румкйир гъахи.
– Сифте, дустар, убгъидихьа, Гришайихъди таниш хьпан гьякьнаан. Сагъул! – кучну, – Гъарабх хараба! Уф аман! Ма, Коля, убз. Му румка ву к1ри фу ву байк1а, саб п1илт1ра гьубк1ну дяргъруб.
Мидихъди Коляйи коньякдикан убзу ва баяри думура гъубху.
– Учуз жви увут1ан алахъундарчуз, Гриша, гьамшвариз гьамкьан гъюри. Убз, Коля, яв ляхин убзруб шулу.
– Толик, уьмур гъабгъюрайиб ву. Кефер ап1уруш дап1ну ккунду.
– Во-во, Гриша, это верно! – шубубпи румка хът1юбкью Коляйи гъапи. – Гьамус сасаб уч1уфидихьа!
– Фу уч1уфидихьа? Сабра уч1уфуб адар – хъа, уч1вубгидихьа! Убз, уч1вубгидихьа! Мегьел узуз хабаркьан дубхьнадарзуз.
– Гизаф лазим адар, Коля, увуз, ролихъ хъайириз.
– Фу, Гриша! Дугъан аьхюр узу вуза! Думу профес–сионал ву, понимаеш – профессссионал! Мушвариъ машин бисуз ментар адар. Гьаддиз сабдихьанра гуч1 адарчуз, – хил ярхлазси гат1абхьу Толикди.
– Толик, учвкан саб-кьяб гаф узузра дерхьну ккундийзуз, аьхир?
– Учкан? Пожалуйста!... – Коляйиз пуз ккун гъабхьнийи, аммаки Толикди "чш-ш" дап1ну думу деркку.
– Гриша, уву, магьа гъамшвахь гизаф гафар ап1урава, мол уьмур гъябгъюра, кефер дап1ну ккунду, к1ури. Ар учура гъам увуси, кефер ап1уз багъри юрдариз удуч1внайидар вуча.
– Учву гъуннуан вуйчва? – мюгьтал гъахьи Гъяйтмаз.
– Учу ваъ. Ич, Коляйинна йиз гъахи ватан Дербент вуйич. Хъа ич кьабар Лахлаан вуйич. Учу хьайиз гизаф улихьна ич паханар душв’ан удуч1вну городариз жит хьуз гъушну ва ужубра гъап1ну. Гьаккму накьвдиъ дурарин фук1ара адайи. Урз, Коля, урз! Му кеф дарда, шубар хътарди.
Му ражари Гьяйтмаздиз мурарикан гизаф ккимиди гъабхьи:
– Хъа ав, шагьриндар, шубар хътарди ришврудар дар. Вуш учвухъди гьаз гъахундарчва?
– Тфу! – хъюхъ гъуч1убху Толикди. – Магьа гъулариъ, марццидар, так сказать нитратар ктрудар.
– Ч1атна ктуч1вурза, – к1ури Коля ликри гъудужву ва гъарзарихънаси гъушу. – Смотри, Толик, гьаккмагьа ихь к1ап1ал. Ихь шубарикан кефер ктагъру к1ап1ал.
– Агу, агу! Гьадушвлан рябкъюрин дарш? – Толикра гъедергу, – Гъачай чкиди гъягъюхьа, шубар дуфнайи вахт ву.
– Ваъ, сабан хъубздихьа, уву к1уруганси, Толик, уч1вубгиди-хьа-а! – Коляйи шубубпи птуркара абццу.
– Дюз к1урава, убз, Коля. Хъа уву, Гриша, гафар гьаз ап1ура-дар-ва? Дарш учу ичв шубарихьна гъюру к1ури гиран гъабхьунвуз?
– Узуз гьаз гиран шулу! Намус кайи шубар гьич фужк1ара учвухьна гъидар.
– Дюз к1урава, фужк1ара учухьна чиб-чпилан гъюрдар. Фермайиинна гъафидар к1ап1лизди хъч1юхюз аьгъяди ккунду, хъасин чпи кюкдиинна зигру арфарси гъиди. Гриша, узуз рябкъюразуз, увуз хъял дуфнайибси? Фикир мап1ан, карифан, учу жарадарин шубарихьна дуфнадарча, хъа, ихь, гъуландарихьна.
– Уву гъул гъябкъир дарва, скот – пну, хъял аьгь ап1уз дархьиди, Гъяйтмазди хавхавди Толикдин машнягъ хил гъиву. – Узуз дерехьри увкан дицистар гафар!
Сппаригъ гъябхъю Толикдин к1вант1 гьадабт1у ва ифи гъябгъюз хъюбгью.
– Ладно, ладно, – к1ури думу алишвлан гъудужвуз хъюгъю, амма Коляйи хъич1хну гъитундар:
– Ухьу кьюр, Толик, хъа Гриша – сар, кьувватар сабстар дар, гирнар чиб-чпиз ктаидархьа. Узу фици к1уру, Гриша? – Коля дугъахьинди ккамидиси ккилигури, гафарик рихшандвал кади гъапи.
– Узуз учвхьан сабанра гуч1 гъабхьишв адариз, я кьувватра ичвт1ан камди дариз, – учв за ктаури, пиян духьнайи Гъяйтмазра ц1ибсан вуйиш, диж шулайи. Хъа вушра Толикна Коля элегбаз шерик даруган думу деъну гъузу.
Хъасин:
– Вари ужуйи гъябгъюра, – гъапи Толикди, – ухьу гъулаъ ашра, дела идет по-городскому. Извини, Гриша, если я тебя чем-нибудь обидел. – Мут1ан аьхю рихшандвал адайи.
– Ну ладно, ладно, вытри губы и рюмка бис, – к1ури Коляйи гьач1абкку.
Шубредди хъана сасаб гъургъу.
Пагь, фукьан залим касар даринхъа чпи! Сари-сар атаката гъап1нушра, ифина арагъи гъидикьну намусна алчагъвал сат1и дап1ну, усалвалар к1ул'инна гъадагъури, хъана чиб-чпи гъахьида! Сарун фу вушра шул! Зиълан гъилигиган, дурарин арайиъ фук1а дархьиси, дустар-дустарди, урус ч1алнан бязи люкьнар гъаъри гафар ап1урами!
– Толик, иди, еще что-нибудь у нас в машине не осталось?
– Сейчас, – к1ури думу ликт1ин гъудужву ва кьюб алдагъайизра алдаку. Дугъхьан даршлуган, – узу лигарза, – к1ури Гриша гъудужву. Дугъахъди Коляра гъудужву, ва: – Уву ваъ, увуз наан хьаш аьгъдарвуз, душну узу хидиза. – Учв гъушу.
Кьюб арагъи хъют1юкьну, гьамус кьюбпи коньякдихъра хъюгърайи дурар.
– Гриша! – к1ури Толик, хъана дугъан багахьнаси гъафи, – и все таки, шагьриъ шлюхияриът1ан гъулан шубараъ кьуч1 газаф а. Кстати, – к1ваин гъабхьи дугъаз, – багарихьди ичв гъулаъ бич гъап1ну к1урайики. Фуж вуш аьгъю гъабхьундайк1ан?
Гъяйтмазди, учв дубгънадруриси гъеебхьу хабарнахьинди артухъди фикир туву.
– Фу к1урайва, уву Толик?
– Ичв гьулаъ сар шуру бич гъап1ну, хабар айвуз?! Узуз думу фуж вуш аьгъазуз.
– Даршул! Дициб няъна гъадабгърур ич гъулаъ адаршул!
– Хъебехъа уву, Коля, дажди сппар хътерчру гафар ап1ури.
Гриша, увуз к1урайиб дариз, учуз, увкан гьацдар ерхьруган аьлхъюб гъюру. Черт с ней, бич гъап1урихьди. Хъа яв швушваз фуж к1уру, Гриша? – Толикди пияндайи к1ул дебккуз даршули, гъюняригъ гъибиргъюри гьерхру.
– Йиз швушваз? … Ча, Коля, саб коньяк! Йиз ккунирин шадлугънаан убгъидихьа, – пну Гъяйтмазди румка к1ул’ин гъап1у ва гъафунра хътрибди чаз аьгъю мяъли ккебгъу:
– Лиг, я риш, йиз сар улариз,
Душваъ мюгьббат бихъурвуз.
Гьач, я риш, сар йиз гъашпариз,
Гьафиш бахтнан булагъ к1урвуз.
Саспидара к1уч1ал а к1ур
Ихь ара кьюб ап1урайи....
– Сагъул, Гриша, сагъул! Гъач, я риш, сар йиз гъаншариз, гъафиш саб мак ап1урзавуз... – чаз кьабул вуйибси Толикдира мяъли ап1ури хъюгъю. Мяъли ап1уз ккун хьувал думу сабан мяъли ап1увал дар, саки чаз гафар аьгъдруган ва ц1ахрухар ап1ру сес айиган, дугъхьан мяъли ап1уз гъабхьундар. – Сагъул, Гриша!
Гьайтмазра бегьем кьукьнаъ айи. Чан швушвканра улхурайиган думу хъана артухъ уьлюрхнайи:
– Йиз швушваз, гьерхрайва Толик?...– Шепери!
– Фуж к1уриз к1урийва швушваз, Гриша? – Шепери? Гья-гья-гья, Шепери! Шепери? – аьхю ушв т1ап1ну гьягьйир ап1ури, Толикди кьастанси хъана гьерхнийи.
Гришайи чаз жаваб тутрувруган, дугъу хъана аьхю гьягьйир ап1ури текрар гъап1у:
– Шепери! Гьягьягья, уф аман! Шура! Уф Шура!
Гъяйтмаз гъудужвну, Толикдин джинснан ккурттдихъан дидисну за дап1ну, чахьан гъюрубсиб гъурд шафникк гъиву. Гьаци зарбди гъивнушра, лют пияндайи Толик алдакундайи ва чан аьлхъюри гъузу:
– Гья-гья-гъя, Шура! Шура! Бич гъап1у Шепери – Шура! Гья-гья-гья!...
9
Пагь, табиаьтдин успагьивал! Фукьан учв гюрчегуб дарин, фукьан учв инсафсуз дарин, фукьан учв сабурлуб, аьгь ап1руб дарин, фукьан учв гьяясуз дарин!
Фагьум айи инсанари ап1урайи гьяясузвалар табиаьтдиин алаухьа хъа? Жара ч1ивишнарилан артухъ, дици вуш инсаниятдиз фагьум гьаз пай гъап1ухъа?!
Пагь, табиаьтдин успагьивал! Хъа дагъларилан гъедергурайи сюгьрин ахсрар! Дурариъ абчнайи улубхьурайи йигъандин шикил ктибтру касдин ихтлатнахъ хъпехъуз ккунийда! Белки варидарихьан шлу гьунар вуйишт1ан думу?
Чан муганайизси гьамусра тюфенг гъюник кабхъну, нагагь, кьисмат дубхьну хюрч ккабхъиш ккабхъур, даршиш табиаятдихъди дулхну к1ваз сац1иб рягьят ибшри дупну, Абуталибди багъри юрдаралан лик йивурайи.
"Баркаван ахсрар! – к1урайи дугъу чав-чакна. – Ичв, арайиъ гъира ижми кьюкь рябкъюразузки. Тумгьа, дидхьантина бамбагсибра. Куч, хил куч, аьгъю шулвуз: гьатму убгруб ижмиб ву, му, дуркьуб – гъюдлиб. Хъа му фу гъабши гъамус гъюдюхюрайиб: к1ару жяргъларилантина хъана к1ару шула, хъа гъизилин хьарар ккайибси – гъатхут1ан гъатху. Гъира табиаьтди йиз к1ваз рягьятвал хру гьял дар. Мумкин ву лисхъанси мархьра убгъуз. Яваш, к1арушин дубгра. Ахсрарин гъатар акушниинди хътургура. Чухсагъул Заануриз, йигъ улубхьура."
К1ап1лианзина заан машариз удуч1ву Абуталиб, рякъюн к1анакк гъарзарихъ хъайи булагъдихьна багахь шулайи. "Гьелелиг, му рякъ’анзина гъушур фужк1ара адар" – чаз гьамшваъ шил абг к1урайиси, думу рякъюз дикъатниинди гъилигу. Гьам лигурайирин юк1в гуч1 гъабхьиринси гьялакди либхуз хъюбгъю. Думу рякълан улдуч1вну булагъдихьна ктуч1вайиз, чаз саб ваз мидиз улихьна гъябкъю рякъ’интина, хъана, саб гъарантусиб гъябгъюри гьугъубжву. Абуталибди чан фагьум мидхъан-тидхъан хъидипну, уларихьди гьадму гъарантуйиинна диш гъап1у. Дугъхьан, муч1ушин гъяди, фу-вуш дюзди аьгъю ап1уз шуладайи. Дугъридан, му ражнура гьугъубжвурайиб дайи: чан гъадмуганси, муч1ушнаъди вуш даршсана дифраъди вуш, биц1иб, кьутабсиб, к1арубсиб дагъдин гуригъинди гъубшнийи.
Абуталибдихьан машан ву дупнура удубкьуз шуладайи, гъаз гъапиш, думуганси, му ражну чархарин шил адайи, гьеле биширугди чан ликарин шил ачухъди улупурашра – эгер миланзина машин гъубшнийиш, дидин шил уччвуйи аьгъю ап1уз шуйи.
"Сарун, узу гъах гъахьиза! Фу аьламат ву, я кас? Швнуд йис вуйиз гьамци сюгьрин ахсрарин гъаншариз удуч1вури, амма гьаму ахиримжи ражариси к1ул’инна балйир гъафундариз. Мумкин вуйк1ан, йиз кьабивалин лишнар удуч1вурайивал, шинирк1ин никкдин шяргъяр нагараан азагруганси? Яраб, йиз гунугьар вуйк1ан, ярхи уьмри йиз аькьвлин камивали гъазанмиш дап1найи? Даршиш узуз гьякь Аллагьдикан хабар адайк1ан? …" – Абуталиб дерин фикрари, чазра аьгъдарди, булагъдихъна ктау.
10
– Толик, ухьу наан а? Гъудужв, – к1ури, гъарзарихъ майдандиин гъяч1яргъю машар, палтар, дахънайи Коля уягъ гъахьи. Думу, ит1найи к1арбар адашвури, хъалхъам дубхьнайи беден т1убччвури алишвлан гъудужву ва:
– Толик, Толик! – дихар ап1ури, дуст агуз хъюгъю. Сардинра я сабдинра дих-дик1 адруган дугъаз гуч1ра гъабхьнийи.
Гьялакди гъарагъ-бужагъдилан илт1ик1уз хъюгъю, амма дихърушв адайи. Машин, чан дебккушвахь, рукарикк ккимийи. Дилинтина муч1у кюлераккна гъягъюз Коляйиз гуч1ури айи.
Саб арайиланси: "Коля, уву вуйва?" – к1ури, гьаци машар, ккурттар дяч1яргънайи Гъяйтмазра минди гъафи.
Сабан дурариз чиб-чпиинна дуфнайи гьял рябкъюрадайи. Машар, жанар аку ап1узкьан ахсрарин зяйиф кьувват рубкьдайи.
– Гриша, – гъапи Коляйи, – уву хил алдабгъ, дуст. Гьач, ихь, чиб-чпиз накь ктау гирнар к1ваълан гьархдихъа. Увузра гъябкъюнвуз, йиз тахсир мушваъ ц1ибт1ан адар, вари Толик ву.
– Я кас, баладар, гьаци ибшри.
– Хабар айвуз, Толик наанди вуш дургнайихь, гъач агухьа?
Баяр, гъудургуриз дихар ап1ури, сар саб жвурнахъинди тмунур тму жвурнахъинди агури гъушу.
Саб гьялт1иланси кьюредра чпи "гадар" гъап1у майдандизди алдахъу.
– Ухьуз Толик дихъдар, Гриша, гъач, хъап1ну ихь машинра ухьу гъягъидихьа. Мумкин ву думу гъушнира хьуз.
– Ваъ, Коля. Саб гъапиб, узу увухъди гъюрадарза, кьюб гъапибсана, думу дитну мягъян, якьин пуч хьиди, фук1ара аьгъдарди.
Дагълари дицистар аьгь ап1дар. Гьеле, машиндин аквар кархьну гьараризди сигналар тув, учв агурайиб аьгъю шул белки.
Коля машиндихьинди гъушу ва т1ап1ну раккин рулихъ деубси, дугъан гъюнилансина саб фтин вуш гъюдли бацсиб краху. Саб дупну гуч1 гъабхьир, ч1игъар ап1ури машиндиан ут1урччу ва ч1игънахъ гъюрайи Гъяйтмаздихьинди гъажаргъу. Коляйин кьяляхъди: "Фу ч1игъар вуяв, адмийирихьди ахуз гъидритди – к1ури, Толикра машиндиан удуч1ву.
– Агь узу увуз фу пузавуз, гьациб гуч1 гъабхьнийзуз, Толик, яв хъап1у хил узкан крахруган. – Мушв’ин шубред баярра гъяаьлхъю.
– Гриша, – к1ури Толик Гъайтмаздин багахь гъахьи, – уву узкан гьамусра хъюлар ап1ури амина?
– Гьа, баладар. Дурар гъушу ляхар ву, к1ваълан гьарх.
– Вот, мужчина! – Толикдиз Гъяйтмаздин гъюниинна хил гъабхуз ккун гъабхьи, саки чан улхуб Коляйихьинди илт1ибк1у, – Арайиъ гъахьиб адаршра, сарун ухьуз кьяляхъ хътакуз вахт ву, Коля. Ихь машин заводит ап1ин. Гриша, уву фици ап1урва?
– Йиз дипломат набши? – думу дидихъ дицуз хъюгъю.
– Давди мидицан, Гриша. Думу аьхю гъулаз гъубшну.
– Фици?
– Йиз к1ваин илмийиз: ухьу элегну ккудубк1балан кьяляхъ, уву, гъарзарилансина урсуз гъярза к1ури, душну дипломат гат1абхьну кьяляхъ хътакуб. Толик гьатму кюлерикк дахънайи.
Гъяйтмаздин фагьмиз, накь хябяхъган чав гьап1нуш, гьамус дифаригъянси фикир гъюрайи. Ав, дугъриданра, учв йик1урза к1ури думу гъарзарихъна гъашну, хъа гъабк1иб китабарна конспектар айи дипломат гъабхьну.
– Узхьан, Толик, мициб позор аьгь ап1уз хьивдарзухьан! Валлагь, эгер шуйиш, гьаму гъарзарилан урсну йик1урийзу. Дидисну кьюредди, хъизигну итнукьан дайдучва, к1анакк парчйир шлуси.
– Пагь, гаву, жигъил, учу ахмукъар духьнайин, увлантина йиц1ихьухьуд йисан дустагъдиъ деуз?! Учу гъитнийиш урсрира вуйва. – Учу уву гъюрхюндарин, к1уру саягъниинди гъапи Толикди.
– Ваъ, узхьан гъулаз гъягъюз хьибдарзухьан. Дипломат чан йикьис ибшричан!
– Гьаз, эй, гьаз? Бич гъап1ур уву дарва, я яв хулаз духнайи швушв. Нюкягь алдрури гьаци гъап1ну к1ури яв фу вуяв, сарун думу дарш жарар адруганси?
– Ар гьадму ву гьа, Толик! Сарун узуз думу дарди жарар адруганси думу ккун гъап1унза. Йиз к1ван саб пай гьадгъаз багъиш гъап1нийза. Думу дарди му дюньяйиин гъудрузарза к1ури гъахьунза. Ичв, шагьраринстаринси мюгьюббатсузвал хъади шур’ин юк1в улубкьурайидар дарча, кьюд йигъан дугъахъди духьну, шубуд гъапи йигъан жарарихъди гъягъюз, мюгьюббатвал багьна дап1ну, хъа к1ваъ жара хиялар т1аъну. Гьаму узу ктагъу ришра шагьрарикансир гъахьну, лиг гьа, кьяппайи фу гъап1нуш! Му ихь абйирин кайиб вуйишт1ан: хюни улулубсри жардар дид’ин зат улулусур, к1ури. Гьамус учвкан хъюлар гъап1ну к1ури гьап1арва. Ваъ, узхьан, сарун, йиз али уьмриъ Ляхлазди илт1ик1уз хьибдарзухьан. Гьачай гъягъидихьа, – пну, шубредра эъну машиндиъ, чпин гъафибси, сюгьрин акв улубхьуради, кьяляхъ хъадакну гъушу.
11
Абуталибди чан унт1аз ут1убччвнайи мич1ли амк1 булагъдин штухьди марцц гъап1у ва сац1иб гъарз’ин энгел гъаши.
Дугъу табиаьтдихъ дикъатниинди иб хъивнайи. Сюгьрин чаз ерхьурайи жакьвар, гьяшаратар, ч1вишнарин сесер, му ражну, буржлудар вуйиси гьисаб ап1урайи. "Магьа аквра улубхьну, сарун, узу "Гьачгъарин Гъарзаригъянсина" ктуч1вайиз марччар адаъру вахтра шул, гъягъидиза" – пну, гъвалахъ кубснайи тюфенгра хил’инна дибисну, асина ктуч1вуз хъюгъю. Тюфенг гъюнихъ хъибхну, "Гьачгъарин Гъарзаригъянсина" гъюдч1вуз Абуталибдиз гуч1 дубхьнайи: душвяригъ, гъюнихъан хътабхъу тюфенгиз кьюб-шубуб ражари хат1а гъабхьнийи. Хюрчабан, думу гьап1ру хюрчабан ву тюфенгин эйвал ап1уз даршлу? Ваъ, ваъ, Абуталиб дицир дайи. Гьаммишан, гьаму саб йишвахь дугъан гъюнихъан, шли вуш кьялхъянди т1улихьди хътипурайиси тюфенг хътабхъуйи. "Гьамус фици хътабхъуруш лагуза" – к1ури, тюфенг хилиъди, чаз таниш гъарзариккантина гъябгъюрайи жилгъайиъди уч1ву.
Гьарзар дут1урк1ну гъюдуч1внайи гьарарин, жилгъайиинди алахьнайи кюлери, хъиврайи шавгьриз гъилигу лепйир хъаърайи. "Хуб сирин ва сикин дарин жвуван гъахи ругар ва гъарзар!" – фикрариинди гьяйбатлу духьну гъярайи Абуталибдин улихьишв, шейт1нари к1ару чарч гьибхганси гьадабт1у.
Хабарсузди алабхъу дюшюшнахьан гуч1 гъабхьир кьяляхъ гъахьи ва дишла тюфенгихъан гьатмунуб хилра хъч1ибху. Дугъаз, учв дугъри фикрарихъ хъаш, даршсана нивк1ун гъужагъариъ ахънаш, учв фициб гьялнаъ ашра гьибгърадайи.
Зиихъ хъайи дагъдин гуригъинди дифраъди вуш, ясана муч1ушнаъди вуш аьгъдарди гъудубгу к1арубсиб кьутаб, магьа, хъана дугъан улихь дийибгънайи. Мунуб – гизаф багахьди, кучуз шлубси.
Фукьан аьхю юк1в айи хюрчабан дарин му кас! Жарар вуйиш алишв’ин юк1в дут1убк1ну гъак1у шуйи. Даккунвуз, Абуталибди тюфенгкьан гъивундайи. Думу шейт1нар-жинарихъ хъугърур дайи!
Саб вахтнаъ гьардикан ерхьру ихтлатари хъугъуз гъитри гъахьну, хъа чав, дурарихьна артмиш гъап1у маракьлували зат мидарди, фук1ара арайиз дяргъруган, хъугьвал илдипнийи. Гьамкьан йисарин, дугъан дархьи урхъ ва п1ип1 гъабхьундар, аммаки, гьич саб ражарикьан я шейт1нар, я жинар алахьундайи. Хъа жинарна шейт1нар гьаци алахьрудар дар, я дурар ч1ар али бябушарстар дар. Дурари чпин ляхнар адмийирин юк1вариантина ап1уру, эгер учв биши адми гъашиш.
Магьа, гьаму «Гъачгъарин Гъарзарра» гъуландари жинар айидар ву к1уйи, фицики: гъул’ан йишвну дурарихьинди лигруган, дурар лизишан алди акв теебтури рякъюру. Дугъридан, гьаци рякъюрира ву, анжагъ, думу жинар-шейт1нарин "гьунар" дар, хъа гъарзарик кайи фосфорди деетурайи лап зяйиф аквар вуйи.
Кут1уршву ахсрари улупу йигъандин шиклик, ав, кайи, йигъ мик1 алиб шул к1ури. Гьаци, мик1ру чан жварар гъялаксузди адашвурайи.
Кюлериин али к1ару кьутабра лепйир йивури т1убччвурайи.
Абуталибдиз сарун дадхьан гуч1ури имдайи ва чан ижмивал сабишв’инна сарф дап1ну, тюфенгин кюмекниинди думу гьарарилан илдину. Хиял ап1ин, йивну гъабч1и вашаси, гьат1арццну хлинццар, жилгъайиъ дабхъу.
"Магъа йиз хюрч" – к1ури Абуталибди, дидкан клигури за гъап1у. Думу дипломат вуйи. "Тазабувра ву гьа. Му мушвягъ гьап1руб хьибди? Яваш, узу гъарзарин зиина улдуч1вуза, убгърудариз гьадушвайишв гизаф кабалгруб ву". – Абуталиб, илт1ибк1ури ул, гъарзарихъ майдандихъна ктуч1вуз бизарвалиъ уч1ву.
Бизарвал – ликариз, хъа, к1ваз, рюгьназ – ваъ.
12
К1ан'ан-к1улиз к1арубдиъ уч1вну, гьамус Гьат1имайин шубуб вазт1ан артухъ шулайи. Дугъан хиял вуйи: жарадари чаз гъап1у агьрар вари дуфну чаин улукьна, к1ури. Чав гъап1у ляхнира учв гизаф ккагънайи.
Балин дипломат, китабар, тетрадар, ифйир кайи газтар гъидихъушварихьна дуфну милицйири ахтармиш’валар гъухнушра, гьамусдизкьан агурашра, думу наан аш гъидихъундайи.
Бали урхури гъахьи институтдизра, ап1урайи ляхнииннара душну ва чпиз аьгъю, мумкин вуди Гъяйтмаз дергру йишварианра илт1ик1ну гъафнийи, амма дугъан шилниин алахъуз гъабхьуздайи.
Ярхи йигъари, хъайина-хътру сар балихъ ишлар ап1ури, касиб Гьат1има хул'ан удуч1вдайи. Гьамус, дугъан язухъар зигури гизаф гъуландар дугъ'ин улукьури шуйи.
Учвстар жигьил шубар гъярдаршра, Шепери Гьат1имайихьна жвери-жвериди гъюйи, ва балкан хабрар аьгъю дап1айин кьяляхъ хътакуйи. Сабан балкан шуран миж кадабт1надайи.
Гьич саризра аьгъдайи Гъяйтмаздиз фу гъабхьнуш. Сар, чан дадайин Шеперийиинна шак гъябгъюйи, мушваъ дугъан тахсир айиб. Хъа фу тахсир? – Саб жюрейииндира дюз гъюрдайи. Футна дап1ну жараси улхуруш, Гьат1имайиз дидхьан сарун гуч1 гъабхьнийи. Гьап1рушра, думу мюгьталди, дердери ац1ну ургурайи.
– Я Гьат1има, Гьат1има! – дихар ап1ури дурарин икриъ гъулан почталион уч1ву. – Шихмягьямад асккан гъафундарин?
– Ваъ.
– Магьа увуз кагъаз дуфна, урхуз аьгъайвуз?
– Яваш, яваш, – Гьат1има гьялак гъаши. Ва чаз якьин шлин кагъаз вуш аьгъю гъабшиси, улдаригъян ч1атинди ут1урччву. – Йиз балхьан вуш урхуз аьгъязуз, дархьиш – ваъ.
– Шлихьан вуш, аьдрис алдар, хъа яв ликрихъ хъайибу.
Гьат1има хулаз кьяляхъ гъафи. Улдарин аквнахьнаси дийигъну, тямягьниинди аьлч1ябгъну, кагъаз урхуз хъюгъю:
«Жан, дада! Узу агури, учву бизар машанай. Узуз йиз багърум юрадар гьярам гъахьну. Узу гизаф бахтсузди увухъ хъиршну, дада.
Узу айи йишвра аьгъяди гьазк1а даричв. Сарун дидиъ ва гьич сабдиъра мяна амдар!
Завар вузуз гизаф исч1ал,
К1улиъ зазарстар арсрайиз.
Ухди гъеебхьунзуз пис ч1ал,
Йиз ккунир мухриъ архьайиз.
Лик дивуз жил гьубк1радарзуз,
йиз намус гъянаъ имдруси.
Тагьна йивуз ккундадарзуз,
Душваъ йиз тахсир адруси.
Саспидари куч1ал а к1ур
Ихь ара кьюб ап1урайи.
Саспидари дугъри ву к1ур...
……………………………..»
Дадайин уларилан гъалинди нивгъар рузуз хъюгъю. Чан балхьан юкьубпи ц1ар бик1уз дархьиди, биц1и ва аьхиримжи кагъаз гьаддиинди, учв айи йишвси мялум дарди ккудубк1найи.
Кагъаз, балин уларилан алдахьу дерццнайи ц1адлари алабц1найи. Гъилигу гьялариан, дадайинт1ан дугъан юк1в хъа гизаф убгурайи.
Чан юк1в ккабцру, чан дерд пай ап1ру учвстар дишагьлийир, наънан вуш деебхьну, Гьат1имайиз балин кагъаз дуфна к1ури, дугъан хулаз уч шулайи.
Кагъаз, гьар гъафири гъадабгъну урхуйи ва гьар гъурхурин уларигъна нивгъар уч шуйи. Гьат1имайин хулаъ салам айиси, дердну ва гъамлу ац1найир ккарцуз, жара дишагьлийири дугъаз уччву гафар ап1уйи.
– Гьава, Гьат1има, баладарда, Заануриз чухсагъул, бай сагъ-саламатди амияв, сарун фу дердер вуяв.
– К1ваъ фук1ара убшрадариз, хпар. Дугъаз узкан мушвайишвар гьаз гьярам гъахьну?!
– Ваъ, Гьат1има, думу саб жарабди гъургну. Мегьел, дадайикан гьярам гъабхьи бай му дюньяйиин алдар, я гъахьундар. – гъапи сари.
– Узуз пузра ккунди адайзуз ва гизаф гуч1урира вузуз. Совхоздин хут1лараз пейин зигурайиган, ич аьхю жвуву гъапунзуз… – ктибтуз хъюгъю уч духьнайидариз лику Пержигьан, – уршвлиъ ифйир кайи чарчар гъидихъну.
Вари дишагьлийир алишв'ин гъарк1 гъахьи. Дурарикан сарин ушвниан: "Мурар вари бич гъап1урин т1улар ву" – к1ури ут1убччву.
Чан хътубгурайи бедендикан фук1ара ап1уз даршулайи Гьат1ама алишвлан гъедергну, дибисну балин кагъаз масккуризди диш гъаши.
***
– Я гъуландар, узу гъургдуза сар кьяппайи, гъургдуза! Магьа думу бич гъап1у кач! – к1ури, гат1абхьну арайизди чан хилиъ айи кагъаз, Гьат1има Шеперийин алархьу.
– Узу дарза, футнакар, узу дарза... – к1анакк ккахънайи Шеперийиан гьарйир гъярайи.
– Даруган уршвлиъ гъидихъу ифдин чарчар ишин ву? Даруган му мухрарихъ хъайи никк гьап1руб ву? ... – дерднуна хъюлу гъадагънайи Гьат1имайи шуран ненйир ч1атинди идирчурайи...
Мсккуриъ, дурар жара ап1ури, гьарай-фигъан абхъу.
Гъул, т1урфнан улихь вягьши гъабши гьюлси ибикьуз хъюбгъю.
13
Йигъан шлу гьядисйирин шикил улупну ахсрар хъана хътургурайи.
Акв улубхьурайи...
Ригъ гьудубч1вурайи...
Ва, табиаьтдиси дишагьлийирира чпиз тувнайи успагьивал, уччвувал, гюрчегвал намусниинди уьбхюрайи – ухьуз гьаддиз дих ап1урадарин ухьу уьрхру ихь Аминди.