МАРЧЧЛИН СППАР
1
Марччарикан гизаф хайир гъюру к1ури гъеебхьу Нажмудин, чпин майларикан вуйи, зурба марччлихъан Пирбалайихьна сюрйиригъян тумраз саб чарва масу тув к1ури гъягъюру:
– Пирбала-ими, узуз марччарик кайибдикан к1арубна лизибт1ан аьгъдарзуз. Аман-миннат вуйиз узуз тумраз саб агълиж гъядябгъну масу тувава.
– Эй, имйирин ими, уву узуз куч1лар гьаз ап1урава?
– Узу ич1ри, Пирбала– ими, му ражну проверкйириз гъафи аьхюрариз убккуз дариз. Думу аждагьйириз фукьан урккури гьиврухъа. Кьял’ин гъидикь к1уруб илмидариз йиз хизандин пул гьацдарихъ харж ап1бу. Гьеле гьамусдихъантина узура йиз ахъ’ан адабгъури убккури ап1уза, – к1ури Нажмудинди чав куч1лар дарап1райиб марччлихънин улихь тасдикь ап1урайи.
– Узу увуз гьадму к1урадарза. Узу к1ураза, йиз улариз рябкъюр– рябкъюри куч1лар гьаз ап1урава к1ури?
– Я Пирбала-ими, узу гьамусдиз увуз куч1ал гъап1у кас дарза. Эгер узу убккуз ккайиш увухьна якъ гъадабгъуз гъюйза. Хъа хпир му марчч убкк к1ури вуш– дарш илигъишра узу убккрур дарза. Гьадму хпири йиз хал ккидипурадарин, ицци фун ккайири!
– Узу галкан, уву сивкан – му ихь улхуб фициб хьибди эй, мирас! Уву узуз йиз улариин яв т1убар иливури куч1лар гьаз ап1урава к1уразавуз?
– Фу куч1лар эй?! Дици вуш, узу яв гъавриъ ахърадарза, Пирбала-ими?
– Узуз аьгъязуз, Нажмудин, дугъриданра гьам ражари гъадабгъуз дуфнайи марчч яв тумраз вуйиб. Узуз увуз аьгъю дубхьну ккунди азуз, гьамциб тумран севде ап1руган, арайиъ гьич саб куч1ал дубхьну ккундар, дарди гъабшиш, му тумралан бегьер хьибдарвуз. Му ляхнарна гафар узу йиз узкан кадагъну к1урайидар дариз, хъа ихь кьабарианзина гъузнайидар ву. Уву к1урава: "Узуз марччарик кайибдикан к1арубна лизибт1ан аьгъдарзуз", к1ури. Хъа гьатмунуб терефнаан увуз якъна марчч фици жара ап1уруш аьгъявуз. Мидланра гъайри, уву узуз тумраз агълиж ча к1ури хъазгънава. Гьаз гъапундарва хъа узуз сумаг ча думура кюре, ясана лагълу, ясана бузлагълу к1ури? Уву узу шакнан ап1урава. Яв гъавриъ хьубра читин ву; агълиж убккурушра, тумраз гъибтрушра ярамиш шулу. Аяман, мици гъабшиш мици, тци гъабшиш тци ап1арза дупну гъадабгъурашалва гьа?
– Дици дариз. Пирбала-ими, гьаму варидари к1уруган узу гьаци фу-вуш аьгъдарди гъапи гаф вуйиз «агълиж». Гьацикьандар аьгъяйиш фу вуйи йиз, духьну саркар кьукьар ап1ури дарахъди.
– Хъа узу кьукьар ап1урайинхъа?
– Хъа уву саркар вунахъа?
– Саркар гъитархьа саркрарин саркар вуза, вушра мархь-ригъ, манишин-аьхълушнакк кказа.
– Вушра сарикканра асиллу дарва.
– Думу тереф гьякь вуяв, мирас, увхьанра яв ляхниъ гьаци хьуз шулвухьан, эгер уву яв ляхин марцциди ап1ури гъашиш, хъа хайир шулиз к1ури аьмлар ап1ури гъашиш, гьаци сар шлин-вуш бацакк ккахъдива.
Нажмудинди к1ул гъац1абху ва гьяракатниинди марччлихъниккан азад хьуз чарйир агурайи.
Му гьял гъябкъю саркри думу гьамци дупну деету:
– Гъарах, узу увуз марцци сумаг хътап1идизавуз.
2
– Нажмудин, аяман, марччар ккергъуз ккашалва гьа... – к1ури дугъахьна гимихъ дийигънайиган, чпин гъулаъ зарафтчи ва ц1иц1иб-ц1иц1ибди гьарсабдикан аьгъю Гьяжимурад яракар гъаши.
– Дугъридан гьаци ап1уз кказа, Гьяжимурад-ими. Гьаму варидаригъян жарари марччар адрудар учуна Темирханкьарт1ан даршулда. Гьеле узура лигуза дурарик кайи т1яаьмназ.
– Тяаьм ка дурарик каббар ап1руган ва хинк1ар кахьруган, имбуну вахтна...
Гимихъ хъайидар, Нажмудиндик чак курччври гъапи гафар вуйибдин гъавриъ ахъну вари гъяаьлхъю. Хъасин Гьяжимурадли хъана гъапи:
– Хъа увуз, гъула жви, марччарик кайибкьан аьгъяйвуз? Зарафат дар гьа марччар ккергъруза гъапиган.
– Галиъ айи Пирбала-имийизра аьгъдарди дарда.
– Пагь! – к1уру Гьяжимурадли. – Мугъу шлин гафар ап1урадарин! Увуз марччлихънарин гьял аьгъдардайвуз. Дурар, чпин к1уллан иццрударна кьабидар алдаъбахъ хъа гьа. Увуз тувнайи марчч ччилар ап1уз ужуб вуйин-дарин, дидик гьялкьан кмиш аьгъяйвуз. Шлиз аьгъя, чан кьаби-кьюци дубхьнайибнуб яв к1ул’инди илт1ибкьнуш.
– Гъилигган кьабибсиб дар, Гьяжимурад-ими. Хъа кьабибна жигьил фици аьгъю ап1уру?
– Эгь, увкан марччарин эйси ктуч1видар! Жараб дарш, гьеле марччлин ушв абццну сппар амиш-амдаршкьана гъилигундарна?
– Ваъ. Хъа шлиз аьгъя хъа дицсдар аьмлар... – дупну Нажмудин чан хулазди гъафи.
Гимихъ жилари сабсана гья-гья гъиву.
3
– Я Пирбала-ими! Уву гьап1ру жвуван адми вува, масу туврайи мутмукьан башакк ккайиб тувуз даккунди!
Фици варидарик аьмалдар т1улар куч1внадаран! Дербентдиз шекер гъадабгъуз гъушиш, гьакна манна гъибикьнайи кьил тувру. Гьап1дик1ан яраб гьамцдар адмийирикан! Хъана чан марццивалариканна жарадарин аьмалдарваларикан улхурира ву гьа!
– Фу гъабхьну, мирас? Гьаз дици узкан ккимиди авуз?
– Ккимиди даршулин! Тумраз марчч масу тув гъапунзавуз, хъа уву узуз кьаби-кьюци дубхьнайиб хъадап1нава.
– Дар-шул!!! Узу увуз сумаг хътап1унза... Аяман, узу хътап1уб Гьясну чаз гъибтну, чан ликдилан алдабхънайиб увуз тувуншул гьа? Фициб вуйи марчч?
– Ярхи ибар кайиб уьрубсиб.
– Гьа, дюз вуяв, бузлагълу сумаг! Узу хътап1убнуб гъурубкьунвухьна. Хъа йиз, сац1ибсана мийиш, Гьяснулан хъугъвал алдабгъурайиз. Гьаз кьабиб ву думу, мегьел гьич саб ччилкьан дап1ну адруб?
– Кьабиб даршулинхъа зиикк сабкьан сипп ккимдруб!
Гьамци гъапибси Пирбала гъяаьхъю ва гъапи:
– Даршул?
– Валлагь сабкьан сипп амдар!
– Шли гъапунвуз?
– Узу гъилигунза.
– Хъа марччарик кайиб аьгъдариз к1урдайна?
– Хъа гьарди чпиз аьгъюб к1уруган, жвувазра аьгъю шулу гьа.
– Гьяжимурадли гъапунвуз?
– Гимихъ вари баяри к1урайи.
– Хъа гьеле гьамус хъана гимихъна гъарах.
4
Чпи дап1найи зарафатнакан гимихъ хъайи жиларин к1ваъланра дубшнайи.
Школайиан гъюрайи Нажудин хабрарихъ хъпехъуз гьаму ражнура гимихъна гъафнийи. Думу гъяркъюбси Гьяжимурадли хушгел гъап1у ва гьерху:
– Пирбалайихьна гъушунна?
– Ав.
– Фу гъапунвуз?
– Увуз саламар хътаурайи.
– Агь байк1и Пирбала, учвт1ан узуз ккунир адарда. Баркаллагь бализ!
– Яваш гьеле, Гьяжимурад-ими, узу гъавриъ адарза; ич имийи сабкьан ччил дарап1у сумаг хътап1унзавуз к1ура, хъа уву думу кьабиб ву к1урава – узу ичв фици гъавриъ шулу?
– Марччлин сппариз гъилигунна?
– Ав.
– Айин?
– Ваъ.
– Сарун узуз фу к1урава, жан чве?! Гимихъ хъайидарин гьягьйир хъана артухъ гъахьи...