КЪАРАБАШ
(Ихтилат)
– Шагь–пе–ри! Я шагьарин пери!!!
– Вай, вай, Маллиярин Къурбан!
– Вай дар, гьарай ву! Узу я маллайирин, я пушварин, я мердешйирин Къурбан дарза. Узуз Маллакъурбан кIури ич дадайи бинайиан иливнайи ихь жугьуд ччвур ву.
– Гьа–ан, гьарайнахъди, шлиз фуж кIуруш агурайидар дархьа. Фу гъабхьну?
– Сарун фу дубхьну ккундувуз, ШепютIей? Сан му шалврин варишвар ктирхунза гъапундайна, – Хпириз Маллакъурбну, чан ирин шалврин пина алабтIнайи кьамкь улупуру.
– Вай–гъарай, жан жилир, кьаби–кьюци духьнайиризси йизра, зиъланди кбирхуз кIваълан гъубшну гьа. Дийигъ, гьаммус ужу апIарза, – Шагьпери хулазди рубдиз гъажаргъу.
Узуз увухъди гьацдар бякья тIулар апIуз вахт адар. Набши йиз екIв, – кIури Маллакъурбан, гъуршникк чан диллигаригъ гъючIву.
Хпириз: "дийигъ" дупну, жилир дерккуз ккун гъабши.
– …
– Дийигъ саб гагьдиз, кьюб руб ктагъубтIан дар...
– "Дийигъ", "дийигъ", сандин йишв увухъ дийигъназа! Таврайиъ уьл фукьан аяв?
– Уву гъапиганси, кьюд йигъаз, мугъаз лигачва, фукьан пис инсан дарин! Уву, гьамкьан гьялакди цIа хуз гъярайир дарва гъа.
– ХъичIибкь шив! Саб гьяфта вуйиз, ярквраз митйириз гъягъюрза кIури... Лиг гьа, Гьяжиагъа ахниккан гъудужвубси, "Кьяляхъинди", гъардар апIуз, гъурдар алдатIуз гьаъ, хъа Мурадялина Мурадагъа, улдариинна дукьнар кадатIуз гъарахри.
Гъабч, Къарабаш, увуна узу КIару Ярквраз гъягъидихьа. Абайиз ... уьрхри чпин хпарин... Гьаци ву, Къарабаш, – Маллакъурбну ху йикди гафар апIруган, думу, чан кIакIар алдатIнайи ибар дазаргну, дикъатниинди, цIиб улихьна улдубчIвну, кIул эйсийихьинди кьяни дапIну, хъпехъуйи, – ухьу цIийи хулар гъапIубси, ихь баяр гьар чан йишвахьинди жара дапIну, юкIв архаинди, жандиз рягьятди, Заанурин амур улихь гъапIну, колхоздин марччарихъ хъяъдихьа. Му ликари галариъ, батагънарихъ, бютюм сивар дагълариъ фукьан жиларин ярхишин гъябцнуш аьгъяйвуз. КIурира дарин: ярхи жилар ккадаурин уьмурра гьаци ярхиб шул. Чухсагъул Зииналириз, кьюр бализ швушварра гъахунза, хулар ккудукIубси шубурпиризра хидиза, аммаки жигьилвалин рюгь кам дубхьнадариз. Аьгъяйвуз, Къарабаш, йисан ургур шаламар чIяргъюри шулуза, Хъа цци, магьа, гъамрар бядхъин лиърикан илитIдар фукьан вахтназ гъузруш лигухьа. Ав, нежбрин ху, хъа увуна узу чIурар–чIирдариъ фукьан гьилицну, эргушвахь деъри, мучIу гъабхьишвахь йишв адапIури?!
Думу фила вуйи, ухьу чиб–чпиз гъапа–гъапди алахъну, узу: жанавар ву кIури, хъа уву хиял дапIну вуш аьгъдарзуз, кичIихну элегури? Хъасин узу чIигъ гъапIиган яваш гъабхьнийва. Узуз, инсандизтIан, увуз, ху йиз яв эйси ухди аьгъю гъахьнийвуз. Гьадмуган дайин ухьу яв ибарра ктатIуб жанаврихьан гьадрарииндикьана жара ибшри дупну. Агь ху!
"Ху йин хасият хъайир" гъавайи бадали кIури шулдар гьа. Фици уз'инна, яв эйсийиинна, диш гъабхьнийва думуган?! Мумкин ву думуган йиз тахсирра вуди хьуз. Белки, гьадму гагьди, узу яв кIваъ айи хиялназ манигъвал гъапIнушул. Белки, яв хюрч, узузра хабар адарди, узхьан дубгуз гъитну шул. Белки, гьадмуган узухъ ***ин хасият, увухъ инсандинуб хъибшну шул. Агъдарзуз. Гъира дидин табии аьгъю дубхьнадарзуз.
Хъа увуна узу гъабан сил гъибису вахт... Вахтар, вахтар, вакъиъйир, вакъиъйир. Аьгъдрури гъапиб дар гьа: вахт учв чан–чаллан айиб дар, хъа – вакъиъйир, гьядисйир, тарихарикан ибарат дубхьнайиб. Гьатмагъа, либг, ахсрар ккахьра, гьадму дакьикьйириз "сюгьрин вахт" кIypa...
Гьеле лигухьа, явра иштагь дубхьнашулив, Шагъперийи ихь таврайиъ фу ивнаш... СацIибсана вуйиш, гьаму ярхлаан вушра ШепютIейиз гъурд йивури айза гьа: а, а, яв пай уьлра – увузра кьюб баклук ва узузра – кьюб буркь. Гьатму гъяригъ гъяйи булагъдихъ деъну кьюридди ушв гьебтдихьа...
Гьан, Къарабаш, сабсана гъул кьаляхъ гъибтунхьа, гьамус ихь КIару Ярквраъ ригъдин сабпи нурариккди учIвдихьа ва саб ил хътабгъубра адарди, ухдихъанмина ихь улихь дийибгънайи вазифа кIулиз адабгъидихьа, яни варитIан диши ва гьарсаб хамхар cap йицарихьан гъахуз шлуганситIан алдатIидархьа. Жараб ухьуз, сарун, фу ккундухъа?
***
Гьарсаб алдабку пирпун гьарин кюлер Къарабашди чан учIру кIанччаригъ дисуйи. Аьхю ва гъагъи, бурузарстар хамхрар, ху йирик гъилигган чаз айи къувватназ дилигди, дидхьан гьадму гьарарин чан кьацIюгъ гъабхъю кюлик кайи кIажартIан ришвуз шулдайи.
Маллакъурбну пирпарин кюлер кадатIруган, чавра гьаци апIураза кIурайиси вуйи. Эйсийин гьяракатариз дилибгну, чавра гьацисдар, ху йин гъалатIариинди апIуйи: деъну эргвал йивуруш, учвра, халис адмиси депIуйи, харгнайири душну шид убгъуйиш, му ***ира убхъуйи, ляхнихъ хъайиган, эйсиси, чавра зегъмет зигурайиси улупуйи.
Ягъал гьарари, арабир, паж’ин иличнайи шаларин урхъаригъянсинаситIан ригъдин нурар жилиинна ахьуз гъидритди, ярквран бушлугъар мучIу дапIнайи.
Гьар алдабтIубси, марччарин лижгъян агълиж гъядябгъну аьгъюкьан даршлуси, гьаци цирклар учIукьнайи гьарари чпин кюлер дишла гъирагъдиз ачIаккури, ачухъ гъабши зав ккебкуйи.
Инсанарин хилик тек–биртIан ктрубкьрайи ярквраъ гьарарин кьадар гизаф гъалинуб вуйи. Белки, гьаддиз му ярквраз "Klapy Яркур" кIури ччвурра тувнушул. Ав, дугъридан, жараси ваъ, Klapy Яркур, чан утIукьнайтвализ дилигну, дупнайиб ву.
***
– Гъамус, Къарабаш, сарун лап мучIура гъабхьну, кьюредра душну гьаккму ачухъ майдансибушваъ ахълирин йишв адапIрубси башламиш’валар ккергъдихьа: гъерццу цIирцIар, тIулар, къурчар хъчIюхюрхьа. Ктухунва, ухьу ихь хулариз фукьан яракь гьязур гъапIнуш? – эйсийи гьерхубси ху йи шубубан аьв–аьвар гъапIу.
– Дюз вуяв, шубуб хамхарна миржиб мити. Закур гьиринтIанмина хъюгъну ухьу ляхин гъапIиш, ихь хулариз вари гьуркIрихь. Гъабч, вуш, сабан, шид убгъуз гъягъидихьа, йизра ушвар дахаргнайиз. Бяргъяц, хабахъган, маларин лиж хулаз гъюруган, уву, яв улихь дивнайи бижванра (умаж) гатIабхьну, гьаддин улихьна жабгъури шулваки? Увуна Бяргъяц дустар вуйчва дарш? Ари гьаци, Къарабаш. Фициб ху йихъди вушра дуствал aпIpу мутму дар. Ихь гъулаъ гизаф "ху йир" а, лазимсузди аьмпар апIрудар...
Къарабаш, ебхьури айвуз, хъебехъ, йигъандин мани ригъдиккан лал духьнайи гьарари чиб–чпигъ пиш–пишар aпIypa, жини гафар кIура. Чпин мюгьюббатдикан улхурайидар вушул гьа, гюрюшмиш'вализ удучIвнайи шагьрарин намусузарси. Гьаму чIуру табиаьтдиъ, ухьу, кьюр, гъяни табиаьтлуйир фици шуйкIан? Дурари чпин арайиъ ахъиган, хялижвуварси дидисну, ухьуз гьюрмат апIуйкIан яраб, даршиш... ЧIуруб апIурайидариз гьюрмат наан айиб ву, Къарабаш. Ухьуз, ухьу ихь терефнаан гъани ляхин апIурайиси рябкъюраш, дурариз чпин пат'ан чIуруди рябкъюра. Гьаци вуйиган, ухьу му ярквраъ хялар ваъ, тIафлар, тIарашчйир шулахьа. Ай Агъа, мурар Яв кьадрар вуда. Ужуб – жаржиб, чIypy6 – гъаниб, гьякь – нягьякь ...– яни, чиб–чпиз кIулар йивурайи якъарси ухьу гьаз дуламиш шули халкь дапIнайкIан?
Аьгь, Къарабаш, дюн'я къаршувалиинди дюзмиш дубхьнайиб ву ва гьаци агъзрар, хъана агъзрар йисариинди, таза–таза дигиш'валар хури гъубзди. Магьа, увуна узу, Къарабаш, фукьан албагу дустар вухьа, увуна Бяргъяцси, аммаки ихь арайиъра чиб-чпихьна вуйи къаршувал айихь: увуз чIал агъдар, узуз – аьгъя, ва гьацдар швнубна саб, варж лишан.
Гъитхьа ихь фикрар. Фукьан дерин фагьмариъ ахърурихъ гьадмукьан гучI шулу ва кIан–кIул адахъуз шулдар. Гьаму ихь убгъурайи штукра тIяаьм сабси ктар, Къарабаш. Лисунган саб – гьамус жара дад хъайиб гизаф уччвуйи аьгъю шулазуз. Увуз гьаци гьибгъри шуйвуз?
Къарабашди му ражну эйсийин суалназ гьич фицикIа жаваб тувундайи. Диди, ниар хъаъри, чпи цIа алапIрушван гъирагъ–бужагъ, пубси даршул, ихтият–фунтназ, ахтармиш апIурайи: наан фициб гьар–кюл, наан фициб гъван–гъарз, наан фициб жилгъа–милгъа.
Ахсрара кт1уршву. Йишв чан гьубкIу ихтиярариъ убчIву.
Инсан, ху ва яркур, майдандиъ алапIнайи "аквшнилан" илтIикIнайи...
***
– Я жан баяр, гьяракат дапIну гъудужвай! Къарабаш цIузар апIури ихь хизандин хулан улдариккна дуфна! Ичв адаш хътарди! ФукIа дубхьнашул... – Шагъперийи, мидиз улихьна гьар чпин хулаз дахъуз алдагънайи баярин урчIарик кучри, гьарйир апIурайи. – Гьяракат ап1инай Klapy Яркваз гъягъюз! Узу фанис кабхьну гьязур апIурза!
Шубред баярра, дявдин гьяракатнаъси, дадайин дерд кайи дих кубкIайизра гьязур гъаши ва гъадабгъну фанис, тюфенг, ккидитIну ханжлар чIатинди удучIву.
УрчIарихъ, дурариз ккилибгури, язухъ гъюрударстар цIузар апIури, Къарабаш сикинсузди хъайи.
Гъардшариз, "кьан дарапIди" чахъди гъач кIурайиси, Къарабаш сацIиб улихьна жабгъури, хъана кьяляхъ хътабкуйи. ху йин гьялакваларин гъавриъ ахъу чвйири, гьацIийишвариан илтIибкIнайи вахтнаъ, Къарабашдин шилнахъди, хатIа дубхьнайишвахьинди ликарикк жвар ккипу.
"Гьатму шагьарстар баяр хъайи дада «пери» дарди сарун фуж шулу! Йиз Маллакъурбну чаз аьгъяди узуз "Шагьарин пери" кIурайиштIан. Магьа, гьаму вахтназкьан, му, дугъан гьякь аннамиш дапIнадайза. Хъа йиз ушвниан "Маллйирин Къурбан" кIури гьаз удубчIвнийкIана? Яраби, фу гъабхьнукIан!? Уву хил ттивава! Узуз, сарун я даахну нивкI адар, я сикин дубхьну – кIван эрзиман..." – Гьамцдар фикрар апIури, баяр рякътIин гъапIу дада, хулазди кьяляхъ гъафи.
Юкьуб–хьуб сяаътнан манзил Къарабашди ва баяри кьюб сяаьтнан арайиъ ккадапIу.
Ху йи дурар, диш дапIну, чпи цIа алапIнайи майдандизди хъади гъуху.
Завуз мелзар гатIахьури убгурайи цIин ялавну баярин гарцIлариз манишин гъеебчу. Душвахъ дипнайи хамхарсиб ярхи гъаранту гъирибшвубси, Кьарабаш жабгъури дубшну ниар кау, ва вари дюн’я чаз тувнайиси шад дубхьну, мучIу яркур рабхрустар аьхю аьмпар гъапIу.
– Я адаш, фу гъабхьну? – баяр дугъаз багахь улучIву.
Маллакъурбан пягьливанси ликтIилна гъедергу. Ва: "ФукIара. Гьич фукIара дубхьнадарзуз. Гъачай хялар, хъитIикIай цIихъан", – дупну дугъу баяриз теклиф гъапIу.
Маллакъурбнан гафар ушвниан чахъди гъабхьи гьядисайикан вижнасузди удучIвурайи.
Къарабаш эйсийин гъвалак кабсну, дурарин гафарихъ хъпехъури цIихъ дубснайи.
– Ихь дада фици аш аьгъяйвуз, увуз саб гъядябхънушул кIури? Хъа учу тлин мина фукьан гьяракатниинди гъафнуш аьгъяйвуз?! КIваан гьар жюрейин кIвахъни хиялар гъярайидар – гьа учу гъузри, хъа Къарабашди фйир апIуруш рябкъюз ккунийвуз, адаш: чан гъяракатари ва тядивали дугъридан учу хъчIюхюри гъахну! Саб энгелвал адарди! "Гьан, гьан" апIурайиси! Къарабалшди увук ниар каъну аьмпар гъапIиган, хъасин кIваълан угьтар алдахьнийич...
– Учвуз алабхъундарчвуз, я алалабхъричвуз! Инсан кьюбан бабкан шулу гъапиган, гьадму алабхъу касдихьантIан пуз шулдар. Гьамцира кIури шулу: аьжаликкан нуфта–нуфт ккутIурччвнийза. Ваъ, узхьан дици пуз хьивдарзухьан. Дици гъапиш узу йиз ад апIурайи гьисаб хьивди. Узуна Къарабаш, чиб–чпикди апIури гафар гьаму гурд'ин деънача. Чак шли вуш кургъиганси, ху саб дупну кьяляхъинди ултIубччву ва аьмпар апIури, ич цIихьинди гъюрайи гъарантйириз къаршуди гъажабгъу. Дурар кьюб швеъ вуйивал дишла аьгъю гъашизуз. Хасиятариз гъилигган, швеэр гизаф пис ва вягьши духьнайиси вуйи. АлапIнайи цIихьанкьан гудручIди, сабдупну уч'инна алжагъуз хъюгъю. Жандкин цIиб бицIибсиб шеъдик Къарабаш кабхьу. Дидин бацаригъ учв гъябхъюз гъидритди, ху гъирагъдиз гьудубчIву. Йиз хиялиан Къарабашди дидик хай кайи кьац1 кахьну. Гъизгъин гъабхьи швеъ Къарабашдинна диш гъабши ва дидихъди – гьатмунуб швеъра. Ярквраъ вягьшивалин гьарйир ахьу. Узу гукIунди, гучI дубхьнайир цIиъ учIвузкьан гъязур духьну, дидлан илтIикIурайза. Саб арайилан, ху йин аьмпарна швеэрин ккарахбар ярхлаанси ерхьури гъаши. Дюз гъапиш, йиз жандинтIан Къарабашдин язухъ гизаф шуйиз. Дидин сесер имруганра, а яман, швеэри гъючIюбгънукIана кIурайза! Хъасинси гъавриъ ахъунза: ихь Къарабашди, дурар чахъ хъергуз гъитну, йиз гъваларихьан гъадаурайи!
Сарун узуз аьгъю гъабхьундарзуз, миди, – ху йин кIуллан хил алдатури кIурайи Маллакъурбну, – думу швеэр наанакьан чахъ хъергну гъухнуш! Йиз хиялиан, думу швеэр хюрчаъра ади хьуз мумкин вуйи. ГьапIишра аьхюбнуб бицIибнубдихъан хътабкурадайи...
Гьаму арайиъ Къарабаш Маллакъурбнан хилккан ккутIубччву ва аьмпар апIури гъирагъдиз гьудубчIву.
– Явашай гьеле, хъана гьадму швеэр! – Маллакъурбанра ликтIин гъаши. Думу, Мурадагъайихьан тюфенг дибисну, чан ху йин кьяляхъди гъушу: – Магъа, гьамус гъачай, вягьшйир!
– Я адаш, дав ярхлаз мугьудучIван, гъит чпи мина гъюри, рякъ аьгъдрудар дар, – Мурадялира ва Гьяжиагъара гъудужву.
Ахсрари лишнар туврайи. Табиаьт яваш–явашди чIиви хьуз хъюбгъю.
Вягьши дихар–дикIар, жакьварин ширин сесерихьди гьюдюхюрайи.
Адашди баярин улихь гъийин йигъандин меселйир диврайи.
– Я адаш, – гъапи Гьяжиагъайи хъана, – дадайин юкIв фици аш аьгъяйвуз? Узуна Мурадяли митйир алдатIури гъузарча, увуна Къарабашна Мурадагъа адаш хулаз гъарахай.
– Дици вуш, Мурадагъара учвухъди гъузри. Учу кьюред, чиб–чпикди апIури гафар, ич яваш–явашди, гъягъидича. – Маллакъурбанна Къарабаш, тюфенгна фанис хьади гъулазди рякъюъ учIву.
Дурар Klapy Ярквраан удучIвруган, нирар, гъярар, ичIар мучIуди имийи.
Гьюлиланзина дагъларин кIакIарикинди дизигнайи ахсрар уьру шлурихъ, мучIушин учвра, мучIутIан мучIу шулайибси гьугъубжвуйи.
Дидин думу аьхирихъна адапIурайи кьувват вуйиштIан.