У СЕМАН САМАН
В;дшор йоткеат илен шуна гын, паре‰гым шындаш т;‰алмешкат ынде торажак огыл. Ужыда вет, кечыже кузе шырата!
Мыят теве кодшо рушарнян шошо кечешет шыратен-шыриен кошташ уремыш лектым. Шкенан микрорайонышто ты‰ге-ту‰ге савырныл коштым, р;д; пазарышкат ончал лектым да вокзал кундемыш лумынак троллейбус дене кудальым. Йошкар-Олаште ты вер эн й;ратыме кундемем дык, мом ыштет: чон шура — кает.
Вокзал могыр, шкат паледа, путырак о‰ай вер вет шке семынже. Ты кундем нигунамат айдемылан чылт шкет кодаш, шкет лияш огеш пу. ;рдыжтырак, семынет могай гынат ;пке-сапкам кучен, ялт шкет кошташ толашет гынат, садыгак тушан иктаж палыметым вашлият. Палыметым огыл гын, палыметын палымыжым. Шкеже чылт чумбыкшак отыл гын, икте дене мутым вашталтет, весе дене шыргыжал колтет: ончет — кумылет адак пылвомышто.
Мыят тудо мотор шошо кечынет вокзал кундемыште тунар шуко палымем вашлийым, «у-у-у!», тунар е‰ дене мутым вашталтыльым! Шкенан Куже‰ер-Шернур вел вате-марий-шамычым мыскара дене сийлышым, Упшер кундем родо-влакем ужын кутырышым. Эшеже Килемар райгазет редакцийыште пашам ыштымем годсек палыме, тусо могыр марий дене шагал огыл мутланен коштнат, шинчылтнат. Тудыжо Кугу Отечественный cap жапыште батальон дене командоватлен, вара военный комендатурышто служитлен, умбакыже, эсогыл пенсийыш лекмекыжат, ятыр жап школышто математикым туныктыш.
Тудет теве, Александр Невский да эше кум боевой орденын кавалерже улшо кочай, шымлу вич ийым эрталтен гынат, мотор шошо кечым ужын, кужу корныш тарванен. Лучко ий чоло тудын дене вашлийын огынал ыле, нимынярат вашталтын огыл пуйто, тугаяк чулым, яшката изирак капан, весела марияк кодын.
- Кузе Килемар могыр илыштеш, шкеже кузе шогылтат? — кид кучен гына огыл, ;ндалалтынак саламлалтмек, йодылдышым тудын деч.
- Поктена-а… Гармоньым шоктена! – ышталеш сарын да туныктымо пашан ветеранже. - Ельцин ден Горбачевымат эре изин-кугун «моктенак» гына мурена.
Шарналтышым: а чынак вет, гармоньжым тудо, «кушкедеш» веле, пеш талын шокта ыле. Шке жапыштыже, «Восход» райгазетыште пашам ыштымем годым, саде кочай нерген «Комбат» л;ман очеркым возенам ыле. Саде очеркышкет, кызытат шарнем, тыгай почеламутымат пуртенам:
- Ты сидишь на крыльце,
Постаревший комбат.
И печаль на лице,
И глаза не горят.
Что уныл и притих?
Или раны болят?
Или вспомнил своих
Боевых соколят?
Не идет старшина
На доклад к тебе в дом,
Не несет он вина
В котелке полевом.
Отгремели бои,
Не бушует пожар...
И на стоны твои
Не придет санитар.
Шарналтышна сар годсо комбатлан путырак келшыше саде почеламутымат, молымат. Чон каненак мутланышна. Саманын тачысе кечылан тыге тупынь савырнымыж нергенат ойлыштна. А тунам, очерк возалтме жапыште, илышыжат й;ршеш вес сынан ыле вет. Совет жапыште иленна шол, сандене тунам т;‰ж; — ;шан ыле. Ончыкылыклан ;шан...
***
Вот, манамыс, тачысе кечын шымлу вич ийым эртыше кочай, ожнысо, эртыше курымысо комбат, ынде корныш кужу тарванен лектын. Амалже-е... льготышто.
- Кызытсе, рынке жапысе льготет, - манеш ветеран, - шо‰го могырымат, т;‰аш т;‰алше лулегымат пеш ырыкта улмаш. Кугу Отечественный сарын ветеранже-влаклан идалыкеш ик гана Российын кеч-могай лукышкыжо й;ршеш яра коштын савырнаш лиеш. Саде льгот дене идалык жапыште пайдаланен от шукто гын, олмешыже садак оксам огыт пу. Арамак йомеш, манмыла, «пий умшаш» веле кая. Ик семынже жалке вет. ;рат да корнышкат лектат шол.
Такше, ончалат гын, тачысе саманыштет район мучкат, ола к;ргыштат, ола воктенысе даче-садлашкат, коеш, пенсионер-влакше, к;леш ма уке, обществен¬ный манме транспортет дене пеш пижынак кудалыштыт. Льготышт шура да садлан, очыни.
™маштет теве шо‰го комбатын льготыжо чуч гына йомын огыл, манеш. Й;ра, идалык мучашыште, коло кандашымше декабрьыште, шарналтен шуктен. Шарналтен да, родо-тукымжылан, ниг;лан нимом раш каласен шуктыдеак, чулымын гына Москваш миен толын. Туштыжо шуко кучалтын огыл, Казанский вокзал йырак п;рдын савырнен да м;‰геш поездыш шинчын веле. Но м;‰гыштыжо, кум кече уке лийме жапыштет, йомдаренат шуктеныт улмаш, эсогыл розыскышкат пуэн шуктеныт улмаш. Й;ра, милицийже изиш юватылын. Уке гын палыме кочайын портретше ала Йошкар-Ола вокзалыштат кечаш т;‰алеш ыле.
Тенийже ветеран льгот нерген сайын шарна. Тидлан к;рак теве корныш лектын. Корнышкыжо тарванен, да ку‰ге могырыш лупшалташ — эше огеш пале. Чонжо дене Украинышкат кайынеже, туштыжо родо-тукымжат уло, но чек йотке веле на‰гаят, умбакыже, маныт, шке к;шеш кайыман. Молдавийыште гын война деч вара служитлен, палымыже-влакат эше кодыныт, тольык тушкыжо шуаш кок чекымак вончан толашыман шол. Тыге ынде. Каяш лиеш Сахалин йот¬кеат, да палыме уке. Эргыж дек Смоленскыш миен толаш лие...
***
Комбат-кочай дене вокзал кундемыште магазин еда коштмо жапыштак идалык ончыч салтак радам гыч п;ртылш; шкенан Куже‰ер вел палыме рвезым вашлийым. Вашлиймыже-можо, «Стрела» магазин пеленсе арке йымалне чыган вате-шамыч тудым пешак «к;рыт» ыле. Пун ора семынак ший, в;ргене да кагаз оксат к;сенлаж гыч ынде «вушт!» да «вушт!» гына т;ргалтыт. Ончем, ик чыган вате, качымарийын йолаш к;сенжым оражге савырал луктынат, туге шупшеш, кушкедшашыже веле кодын. Весыже ш;й да‰ытак кок кидше денат рвезын о‰ышкыжо пурен: тольык й;ратен ;ндалашак огыл тудо, к;рг; к;сенжым эрыкташ лийын веле. Шем ;пан вуешышт шинчам йымыктарыше, йыли-юли шовычым пидше кок ;дырамаш кок могырым Куже‰ер вел рвезетым кидше гыч туге чот пе‰гыдын кучылдал шогалыныт, тудыжо эсогыл тарваненат огеш керт. Йырышт чумыргышо моло чыган ;дыр, чыган вате-ша¬мычше «самырык агытаным к;рм;» годым вучыдымын мланд;мбак камвочшо кумыр-шымырым погат. Вокзал воктенсе Яналов урем дене тугакак «шолеш» веле, калык коштеш, «Стрела» магазинышкат пурат-лектыт, а ты намысдыме с;ретым иктат огеш уж ала-мо, чыган вате-шамыч ваштареш ниг;ат нимомат огеш пелеште. Шкенан Куженер могыр палыме рвеземат в;дым подылшылак шып гына шога. Тудланже, к; пала, ала вате-шамыч ниялткалымышт путыракат келша веле?
Мыйже, застой манме пагытыште кушшет, мотор шошо кечывал кечынак, шинчаорак самырык рвезым агымым ужын, чытен шым се‰е:
- Мом те ыштылыда? Кызытак чарныза! — кычкырем.
- Тол мемнан деке, тол, пырляш ушно, тыйымат ;ндалал-шыматал колтена, — вожылдымын ваштареш ойла чыган вате.
- Могай ;ндалме? Те тудым агеда вет!
- Жапыштыже т;лаш к;леш ыле, — ышталеш саде чыган ватетак.
- Но тыге огыт мужед вет? — ;рам мыят.
- А тудо мужедыктенат огыл,— маныт.
Ындыже мыят нимат ом умыло, но садак нунын деке лишемам. Тыгодым чыган вате-влак палыме рвезем колтышт. А мом умбакыже кучаш — садак оксаже уке, мо улыжым «к;рын» луктыныт. Рвезет, пеш палыме гынат, мый денем ны саламлалтмыже, ны тауштымыже, ны мо, чыган кид гыч утлымым шижын, «чжок!» веле койо, автовокзал могырыш чошыш.
Чыган вате-шамычын ойлыштмышт гыч иктым гына ы‰лен шуктышым: шайтанешыже, мемнан Куженер вел рвезет чыган ;дыр дене путырак чак палыме лияш шонен пыштен улмаш. Ала, понимашь ли, «романым» п;тыраш, ала семынже й;ратымаш дене модаш т;чен. Мо-гынат, чыган ;дыр кидыш чотак логал шуктен улмаш...
***
Умбакыже, комбат-кочай дене чеверласен, м;‰г; каяш лийын, троллейбус остановкыш пеш сопкем ыле, лачак гына «садист-шамыч» кокла гыч ик палымем тура толеш. Тора гычак шыргыжеш, «садыш миенам», ма¬неш. Адак кутыраш шогалаш вереште.
- Тений ынде, — ойла садет, — паре‰гым лакышке ломыж дене пырля пыштен шынден ончем. Телыгоч тыгай ;я‰дышым ситышынак ямдыленам.
- Мый гын ала-кунар ият, — манам, — паре‰гым эре терыс дене й;рен шындем. Кажне ийын лектыш уда огыл лиеш.
- Хэ, — ышталеш, — ;маште мый й;ршеш у й;ным кучылт ончышым, да паре‰гыжымат кок пачаш шындаш логале.
- Мо, кузе тыге?
- Ай, «Российский газет» керте.
- Мом кертынже?
- Саде газетыштет возымо ыле, пуйто Калининград¬ский областьыште рыбколхоз-влак паре‰гым й;ршеш у й;н дене шындат да тыгодым моткоч кугу лектышым налыт. ™я‰дыш олмеш, маныт, кылмыктыме колым кучылтыт. Тудыжо, пуйто, сакый удоб-рений дечат сай, адакше эколо¬гически яндар, нимогай «химий» да химикат деч посна. Мыят чулымын гына шотлен луктым: а чынак вет, терыс олмеш колым ;я‰дышлан кучылташ гын, шулдеш толеш.
- Мо, колжо вара кунар к;леш? — ;рам веле.
- А-а, шукак огыл, — ышталеш.
- Шого, сайынрак умылтаре, — манам. – Ала мыят у й;нет дене шынден ончем.
- Мо, мом умылтарашыже? Теве шотлен ончо: ик трактор тележке терыс кокла шот дене мыняр те‰гем шога? А колым, кугу кол гын пелыже ма, кумшо-нылымше ужашыжат сита, кажне лакышке паре‰ге дене пырля пыштен шындаш гын, кум-ныл сотыклан кок-кум плита деч шукыжо огеш кай. Окса аныклалтеш?
- Аныклалтеш, палынак.
- Мыят тыгак шонышым, - манеш палыме «садистем». - Тыр-тор каен колтышым Гончаров уремысе оптовый складыш, кум пли¬та кылме колым налын тольым. Эрлашыжымак садыш кудальым паре‰гым шындаш. Кол дене пырля. А мо шонет, шындышым вет. Ватем пеш тореш ыле гынат, пеленемак шогылто. Тудат шын¬даш полшыш. Икманаш, кас йот¬ке пашам пытарышна да м;‰г; кудална.
- Вара, лектышыже могайрак?
- Манамыс, кокымшо гана паре‰гым шындаш логале. Эрлашынже рушарня ылят, адак садышкак кудальым, т;р;о кырча-марча пашам ончык ш;калаш шонен. Шке пакчашкем мийылдал шогальым ды-ык, йидрит-кудрит веле: ала-могай «с;сна» уло паре‰ге йыра‰ем чыла пургед пытарен. Йыра‰ мучко эре айдеме йол кыша гына. Эшеже пакча покшелнемак тулото пале кодын. Йырже яра кленча-шамыч п;рдалыт да ора дене кол лу. Коеш, ала-к;мыт пеш чаплын й;двошт веселитленыт: кол-удобрением мыйын паре‰гем ден пырляк жаритлен кочкыныт. Тыге, очыни, мыйын паре‰гым шынден пытарымем палемденыт.
- Йолчием кыша уло, манатыс. Пакчаштет к; лийшыжым тогдаен шыч керт мо?
- Могай йолчием кыша? Чарайолын коштыныт. Тений вор ушан тудо. Ала сулыкешат пурем, но шкеже кок п;рт гоч пошкудылан йолам ыштен толашем. Паре‰гым у агрономический й;н дене, кол дене пырля шындымына годым тудо пешак шинчам карен ончышт кошто. Тудак кочкын чай?..
Тыге мутланен шогылтнат, м;‰ган-м;‰гыш тарванышна.
- Уке, - шонем семынем, - мый саде у й;н дене экспериментым эртараш ом т;‰ал, лучо теният паре‰гым содыки тошто семын терыс денак шындем. Ломыж денат шындаш л;дыкш;: эше пургед луктыт да пазарыш ужалаш сакен ошкылыт. Мо-гынат, у семан саманыште иленас. Кажныже шке изи-кугу шонымашкына шуаш тыршена. Илышым поктен шуаш т;чена огыл-ла?!
1995 ий.