МИЕНАМ США-ш, КАЕМ ПОНДАШСОЛАШ
Манамыс, илыш эрта, ;мыр шуэш шол. Юмын п;рым; ден пырля теве Кандашымше март кечат эртен кайыш. Но шомакемжым ™дырамаш кече шотыштак тарватынем.
Теве Кандашымше мартет деч ик-кок кече ончыч США-шке миен лектым. ™дырым кычалын. США-шкак миенам манмемжылан, утыжденак ида ;р адак. Уке, чылт те‰ыз гоч верланыше Америкышкыжак огыл, туш кошташ — йолаш к;сен рожын, мый шкенан США-шке миенам. Тыгайжым огыда пале гын, рашемденат кертам: мемнан дене, Куже‰ер велне, тыгай ял-шамыч улыт — Саламатнур, Шойд;‰, Аганур. Икте-весышт пелен верланыше нине кум ялетым тысе калык шке коклаштышт США манылдат да, мыят тыгак ойлем.
Вот, миен лектым шкенан США-тын ик «штатышкыже». Унала. Кресавам дек. Шукертсек тушто лийын омыл ыле. Шот дене, рат дене вашлийыч. Кресавамын кугурак эргыже, Гриша, мый дечем ик ийлан изирак, миен лекмем л;меш аракамат ;стембаке луктын шындыш. Мыйже гына й;ашет вигак тореш лийым. Уке, ынде й;машем укеак, манылдем.
Такше, чынжым каласаш гын, кочыв;детым й;ашыжат ынде чылтак л;дам веле. Мийымем кечын гына йолташем-шамычын пагарыштым медпунктышто пеш чаплын мушкын нальыч дык, ындеже й;м; гала, аракам ужынак ш;м-мокшемланат иканаште «шуй-й» чучын колта...
***
Ты шотышто пашаже теве кузе лие. Шарнеда чай, Кандашымше март гутлаште игече тугай леве, чевер кечан, пеш лывырге шогыш. Вот, пайремет деч кок кече ончыч т;шка озанлыкнан машинавечешыже ме, мом муын, чыла ачален шогышо слесарь-влакет, погынышнат, паша кече т;‰алтыште, иктаж лу шагатланрак, разминке манметым ыштыме шотеш ик левашеш карт де¬не модаш шинча. Такше, колхоз пытымеке, олмешыже т;шка паян озанлык лиймеке, ынде мемнан дене кажне кечын тыгак ыштат. Манмыла, тидыже п;тынек лакемынак пе‰гыде традицийыш пурен шуын. Санденак ынде мемнан дене эсогыл ;дырамаш-шамычат тыге веле ойлен колтат: сай пашам сай перекур дене т;‰алман. Тиде ушан шомакым меат, самырык тукымет, огына мондо, эре вуйыштак кучена. Картше дене тудо, оксала монь огыл, тыгайжылан шийвундо уке, дуракеш коден веле модына. Лупшена ын¬де, кычкырлена, дуракеш кодшо-шамычлан стакан дене й;шт; в;дым й;ктена. Икманаш, пешак толашена ынде, путырак «пашам ыштена», эсогыл й;шт; левашыштат воштыл кычкырлен, вашла ;чашен ырен пытенна.
Тыге толашымына годым ала-мо гутлаште левашыш апшат Борис толын пурыш да лукеш верланыш. Коеш: пеш чот кугу мокмыр дене орлана, чурийжат пуал пытен, кидшат чытыра веле. Садет, мокмыр вуешыже, тыгайрак ушан ойым ыштыш:
- Инженерын клатыштыже, - мане, - технический спирт уло.
- Уло гын, пеш й;ра! – ик й;кын манме гаяк кычкырал шындышт Саню, Миклай да Геняш изай. Молыштат тунамак т;рвым нулал колтышт.
Чыланат иканаште кожганен шогална: модын пытарыдеак, карт колодымат ;рдыжк; шолышна да уто мутым лукде, саде спиртетым, пушыжо кайыме деч ончыч, «оприходовать» ышташ лийна. Чичасак лом ден кувалдым руалтен, писын гына клат могырыш т;шкан ошкылынат колтышна. Тыгай годым чыланат путырак чулым лийына шол! Иктаж вич минут эртен шуо ма уке, чырыкан банкыш да «херши» атыш й;лыш; в;детым темен налнат, клат омсам уэш чаплын гына, «кыша деч посна» петырен кодышна да м;‰геш саде левашышкетак п;ртылна.
Кондымо чеснам эн ончычак апшат Борис иктаж пел чукырымак подыльо да вигак укшинчаш т;‰але.
- Э-э,— шонена семынна,— тиде, очыни, иктаж-могай аяр настан, низаштат й;аш й;рдым;.
Борис деч моло куд е‰же тунамак почела-почела банкым ;пшынчаш пижна: такше спирт пушыжо улылак чучеш, мо-гынат нер мучашым чеслынак чыгылтыл налеш.
Мом ышташ: й;аш але й;аш огыл — т;шкан мужедына ынде. Ты жапыште шукерте огыл салтак гыч п;ртылш; рвезе, Поч манылдат тудым, л;мж; такшым Женя, от шинче, пеш ушан ойым ыштыш. Кутыршыжла ала-могай академик Павловымат шарналтыш, тудыжо пийым пеш й;ратен, мане. Кужу мутшо, мучашлан умылен шуктышна, тыш виктаралтын ыле: пийым кучаш да чырыкысе «ия в;детым» й;ктен ончаш.
Тунамак Саню да Миклай шыр-гор веле койыч: леваш гыч лектын куржыч да тыманмеш пийым муынат кондышт. Нуныштым такше утыжым кычалшаш уке, гараж пелен верланыше вольык комплекс воктене эреак ора дене кудалыштыт.
Экспериментым эртараш кучен кондымо пиетым ынде т;шкан ала-мо семынат шыматылаш, ниялткалаш пижна. А пий, туткар лийшашым шижшыла, лыпланыме олмеш, урлен веле шога. Пыкше-пыкше комдык пыштен, умшашкыже пел чукыр наре спиртым «херши» ате гыч оптална. Кунаржым йоктарыш гынат, молыжым неле. Ынде чыланат тудын деч кора‰ шична: умбакыже мо лиеш манын, пеш к;тена. А саде шатынет кынел шогалын, почшым п;рдыктыль;-п;рдыктылят, пирыла урмыжаш пиже. Вара икмагал жап гыч шкежак к;варвалне шинчыше спиртан банкет деке миен, нулаш т;‰але. Умылышна: эше йодеш. Адак изишак темалтен, логарышкыже оптална. Ты ганаже утыжым ышат торешлане - спиртет пеш келшен, витне. А ме умбакыже к;тена: мо лиеш ынде? Кажныже вуйыштыжо тыгодым путырак волгыдо шонымашым кучен, яра толшо спиртым тамлен ончаш ямдылалтын. Иктаж лучко минут, ик мут лукде манме гаяк, тып-тымыкна дене пийын койышыжым т;ткын гына ончен шинчышна. Апшат Борис семын укшинчаш т;‰алеш мо, але каварак ынде калерешыже? Уке, нимат ыш лий. Коеш, пеш весела‰ын веле: сы‰ге-co‰гo, ты‰ге-ту‰ге леваш мучко коштеш. Эсогыл кокланже опталтен-урмыжалтен колта, пуйто марий такмак семымак лукнеже:
Кече лектеш – ончалеш,
Мардеж лектеш – пуалеш…
- Э-эй, пий дене нимат ыш лий гын, меат огына каваре, - пелештышнат, чыры¬кан банке ден «херши» атетлан р;жге кержалтна.
Иктаж кечывал йотке нунын йыр м;кшлак п;рдна. Лом ден кувалдым налын, инженер клатыш кокымшо ганат каяш лектынна ыле, первый кондымынаже пий ден куд самырык марийлан шагалла чучо, тыгутлаште Саню леваш ончылнак п;рдалше пийым ужылалтыш. Актыкешыже, к;леш вет, тышанак шу‰галтын, иктаж вес сайрак верымат муын кертын огыл! Спиртлан кайшашым монден, Саню почеш чыланат пий йыр чумырген шогална. А тудо, вуйжым комдык кудалтен, ныл йолжыге шуялтен возынат, путырак шып кия.
- Руштын аман, - пелештыш Миклай.
- Могай, так п;рдалеш. К;шыч шыргыжше кечылан йывыртен, шыратен кия,- ыштале Колюк.
- Колен! - пийым тарватыл ончымек, руале Поч.
Мыят садетын шинчагомдышыжымак каркален ончыштым. Чынак, шинчасортажат комдык каен. Тугеже каваренак, векат.
- Ынде мом ыштена, Геняш изай? - коклаштына эн кугурак, иктаж кумло вич ияшрак п;ръе‰ деч йодо Поч йолташна.
- Мо, можым, очыни, мом ыштыман, - мугыматыл нале Геняш иза да к;лынак вуйжым удырал пелештыш, - медпунктыш вашкерак чошыман, уке гын, хана, рвешач!
Тыгай савыртышым ужын, иканаште вигак т;шканек умшам карен шогална.
- ??
Вара икте-весынам чый-чуй ончалнат, уто мут деч посна ;чаш-;чаш, л;‰ген-п;рдал медпункт велыш чулымын гына куржын колтышна.
Ш;лешт-ш;лешт эмлымверыш соптыртатыл пурымына годым, медш;жар кечывалланат каяш тарванен ыле. Но ме, п;нч; гай йытыра каче-влак, Ге¬няш иза почеш чыланат йолышкыжак шу‰галтна:
- Утаре, уке гын нимо укеште пий гай колен пытена,— манына.— Ала-могай яд-аярым, спирт шонен, йо‰ылыш й;ынна...
Медш;жар черет почеш визытшылан к;леш полышым чеслынак пуыш: марганцовко в;д ден нашатыркым да эше ала-мом й;ктен, поче-поче чылаштымат чот гына укшинчыктыш. Садышт, э-э, васарышт вет! А мый эн пытартыш улам ыле, черет ыш шу. Йолташем-шамычым ончен, шкеак укшыч-вакен пытарышым. Сандене медш;жарет, тугай мотор ;дыр, тыйже эрла толат гынат, шуэш, мане. Ала-могай настам, клизме манмыла солныш гой, шынден колташ с;рыш...
***
Вараже кузе эрлашыжым США-шкет логалынам — низаштат омак шарне. Спиртет варарак вуйым а‰ырташ, вийым налаш т;‰алеш улмаш, витне.
Умбакыже ыжым й; манын ойлышым вет. И ыжымак й;! Эсогыл Кандашымше март кастенат, кресавам ™дырамаш пайрем дене саламлыме годымат, изишак гына подыл пуышым. Гриша ден пырля клубыш чисти орвуянак ошкыльым. Ошкыльым ;дырым муаш шонен.
А мо, плока улам, ужат? Муым вет!
Вашлийым, шонышым, эн сылне, ныжыл, поро чонан ;дырым. Тидым мый вигак, шинчана дене икте-весым ваш-ваш семален ончалалмына годымак умылышым. Да ш;мемат трукышто «юшт!» лийын кайыш, пуйто йол пундашкак шу‰галте.
Вуйыштем вигак сылне деч сылне с;рет-шамыч п;рдаш т;‰альыч. Теве пуйто мый тудым м;‰гыж; ужатем, теве пуйто ме коктын мончашт ончылно улына, икте-весым ;ндалал, шыматыл шогылтына, теве пуйто монча к;ргышт; локамбак к;зена, а теве пуйто...
Пуйто огыл. Теве тудо, саде шыма-ныжыл Пампалчет, шкежак мый декем лишемеш. Туге моторын-моторын пеле шыргыжалме шотым ыштыш. Так, онченак куанет! Ш;м-чонемат ялтак шулаш т;‰але. Товатат, Юмын;дыр! Вара мыйымак, уна качым, ойырен моштен мо? ™шанымылат ок чуч да. Ала чылажат лач омо гына? Ала чылажат, путырак чот, чон пытенак шонымемлан к;ра шинчамлан веле конча? Уке, чынже денак Юмын;дырет мый декемак толешыс. Эх, чечас мый тыгай мотор ;дыр деч тугай шыма, ныжылге деч ныжыл шомакым колам! Вальсыш ;жеш, очыни, ваш шогал п;рдаш. Теве шопке лышташ гай т;рвыжат тарваныш, умшажымат почо, оралгыше й;кын каласен шындыш:
— Мом карныше ушкал гай шинчатым карен шогалынат? Лучо сигаретет пу!..
Уке, тиде нимогай омо огыл улмаш. Илыш. Тачысе саман.
Чонемат, чылт шортын-магыренак, тоштын-тоштдеак верышкыже шинче. А вет тыгай чапле да волгыдо, поро деч поро шоныш ыле. Тольык п;тынек шонышеш гына кодо…
Такше, тамакемже лиеш гын, товатат, ала палымат лийын шуктена ыле, м;‰гыжат ужатем ыле дыр. Ала иктаж-мо семын л;камбакат к;зена ыле? Но тамакшым ом шупш шол! Окмак, вашке кумло ий шуэш, але йоткеат тамакым шупшаш тунем кертын омыл! Тунемашак логалеш...
***
Кандашымше март эрлашынже, шонымашкем шудеак, м;‰г; п;ртыльым. Путырак тодылалтше кумылан. Уна качым США-ште тетла ик ;дырат ыш ончал. Ала мыйже койын ыжым мошто?..
М;‰г; толын, п;ртыш пурен шуым ала уке, авам вигак я‰ышаш пиже.
- Тый, - манеш, - ын¬де чисти алкогольык улатыс, инженерын клатше гыч спиртым шолыштын, пий дене пырля й;машке шуынатыс!..
Умбакыже эше ала-момат васартыл пытарыш. Председательын пийжым й;ктен улыда, мане. Вурсен ойлымыж гыч весымат умылышым: председательын коя пийже колен огыл, руштын шу‰галтын улмаш...
Тидым умылышымат, вуем воктеч «кроп!» перымылак чучын колтыш.
- Эх, - шоналтышым, - тугеже Геняш изана чылт йо‰гылыш лийынак «ха¬на!» да «хана!» кычкырыш. Коеш, чисти арамак ш;лешт-ш;лешт медпунктыш куржтална. Й;ра кеч мыламже медш;жар клизмым шынден ыш шукто. Тидыжланат тау...
Умбакыже мо лийме нерген ойлаш пычырикат кумылем уке да. Мемнажым, ораде-шамычетым, уло кундем ынде воштыл коштеш вет. Осал йылманышт, кокланже парня дене ончыктенак, «пий посана», манылдат, пуйто шкешт Юмын ниялтыме улыт.
Й;ра айда, тидыжым чыташ лиймыла чучеш. Но эн чотшо предсе¬датель сырен. Ынде мемнам гараж лишкат ок намие вет. Тыгай чулым, пашам путырак й;ратен ыштыше слесарь-шамычым я товарым, я шаньыкым нумалыктен коштыкта. Пийжым шагал й;ктен улына, очыни. Тидлан сырен дыр? Теве эше ситартышыжлан, ала-молан дыр штрафым т;лыкташ ыштен, маныт…
Такше, рвезыже мый тугай весела кумылан улам: пайрем еда унала кошташ пеш й;ратем! Гармоньымат шоктен моштем. Теве Пеледыш пайремлан семынем Пондашсолаш миен толаш шо¬нем да.
Пондашсолажым паледа чай? Мемнан Куже‰ер районыштак, Тумньымучаш мучашыште, Шернур – Йошкар-Ола корн;мбалне верланен: Кокшародо дек миен шумо деч ончыч, Старсела корно ваштареш шинча. Тушкыжо Тымапий изайын корныж дене кайынем. Шарнеда вет, садет путырак моторын мурас:
Пондашсолаш мийшым — ;дыр сай,
Чурий-сынже, товат, маке гай...
Тумньымучаш могыр ;дыр-шамыч такше плока огытыл, тидыжым СПТУ-то тунемме годесекак палем. Сандене клопотаен ончаш к;лешак, ала мыламат иктаж ;дыр, маке сын-кунанак, лачеш конден шыргыжалеш. Качыже, манамыс, нигунарат уда омыл, пашамат путы¬рак й;ратем. Адакше вет, сай слесарь улам.
Уке гын мо: илыш эрта, ;мыр шуэш шол...
1993 ий.