V. Герман кабилаларининг ота ватани каерда?

Анвар Шукуров
 Бундан уч йиллар аввал, узини Академик А.Аскаров деган киши мени кидириб топди ва «Узбек атамасининг келиб чикиши хакида асар ёзган экансан» -деди. Мен у кишига, бу асар-эссени 2010 йилда ёзганлигимни кейинчалик эса «Т» товушининг товланиши, «Нур устига нур ёгсин ёхуд 4800 йил аввалги бир сузимиз хакида дунёда бораётган бахс хакида битик» номли асар ёздим, хозир Геродотнинг «Тарих» асарини тахлил килиб янги асар ёзаётганлигимни айтдим.
Кейин билсам, у киши Республикамизда жуда таникли академик Яхё Гуломовнинг шогирдлари экан. Ахмадали ака республикамиздаги жуда куп археологик казишма ишларида иштирок этган, купгина илмий рисолаларнинг муаллифи, уша пайтда Узбек халкининг келиб чикиш тарихи номли асарни грант маблаги эвазига ёзаётганликларини билдирди. Домла бундан кейи н хам бир неча бор келдилар. Сухбатларнинг бирида Техронга бориб илмий Анжуманда маъруза килганликларини билдирдилар. У киши форсий халклар Марказий Осиёни милоддан аввал бошкарганликларини айтиб уларни хайрон колдирибдилар.
Мен у кишининг бу гапларига жиддий эътироз билдирдим ва домлага, «форсийларнинг милоддан олдин энг харбий юксак даражага эришган пайти бу Кир даври булиб, унинг онаси туркий булганлигини, улар туркий лашкарлар ёрдамида Якин Шарк ва Европани забт этганлигини, Марказий Осиёни кулга киритишга уринганлигини, аммо Тумарис момо уларни жангда енгганлигини, Широк чупон афсонаси хам фактлигини, факат чупоннинг исми Широк эмас, Чирок, хозирги Чирокчи тумани айни уша кахрамон номини абадийлаштирганлигини, милоддан олдин бирон марта форсийлар Амударёдан бу ёкка утмаганлигини, араб истилосидан кейинги Эрон шохларининг Самарканд ва Бухоро амири билан жанглари пайтида Эронни форсийлар эмас, туркийлар бошкарганлигини, хозирги кунда хам Эрон ахолисининг 55 фоизи туркийлар эканлигини айтдим.
Кунларнинг бирида у киши 4800 йил аввалги суз хакидаги асаримни укиб келиб, «сен узбекларнинг Фирдавсийси булибсан-ку»-деди. Мен учрашувларимизнинг хулосасида «домла Узбекистон, узбек халки тарихи хакида менинг ёзганларим хакида нима десангиз деяверинг, аммо, бу ер азалдан Туркистон, туркийларнинг она ватани, биз бу ерга бировларнинг урнига келмаганлигимизни айтинг» -деган холатда хайрлашдик.
Орадан куп утмай бир танишим, домла менинг устимдан роса ноурин сузлар айтиб асар ёзаётганлигини, хохласам, кулёзмани менга бериши мумкинлигини айтди. Мен домлага «нима ёзсангиз ёзаверинг» деган гапимни эслаб, «майли, нима десалар хам майли»,-дедим. Кейинрок домланинг узи менга телефон килиб, китоби нашрдан чикканлигини, «Узбекистон» нашриётидан олишинг мумкин, менгаям санокли беришди деди.
Мен китобни олмадим. Орадан яна бир йил утди. 2015 йилда домла мени юбилейига таклиф килди. Миннатдорчилик билдирдим-у, утолмадим. Якинда эса бир ижодкор дустим телефон килиб «Ахмадали Аскаровнинг китобини олувдим. Сен хакингдаги гапларни укидим-у, бекор бу китобни олибман, деган фикрга келдим ва Узбек атамаси хакидаги сенинг фикринг асосли эканлигига энди ишондим»-деди.
Мана шу гапдан сунг, академик А.Аскаров уз китобида мен хакимда нима ёзганлиги билан кизикдим.
Академик А.Аскаров менинг учала китобимни хам танкмид остига олиб, ноилмий сузлар, ибораларни ишлатган. Вахоланки, бу асарлар илмий макола эмас, эссе тарзида ёзилган эди. Домла эхтиросларга берилиб кетиб, менинг фикрларимни охирига бормасдан нотугри хулосалар чикаради охирида эса Узбекистон Президенти И.А.Каримовнинг айтган сузларини хам меники сифатида бериб, уша жумла устидан кулади. Мана домланинг айтган гаплари:
«Якинда, дейди муаллиф, Мухаммад Юсуфнинг бир шеърини укиб колдим. Узбек номини тушуниш учун нималарни билиш кераклиги хакида ёзибди...Кани энди, олимларимиз хам мана шундай катта гояларнинг илмий талкинини берсалар» (А.Шукуров «Т» товушининг товланиши. –Т.; 1912.–7-бет). Чамамда танкидчи «тарихчимиз» илм оламида тарихни кайта ёзиш борасида нималар килинаётганидан хабарсиз куринади. Мустакиллик йилларида Юртбошимизнинг «Тарихий хотирасиз келажак йук» асари гоялари асосида якин утмиш асарларидан фаркли уларок талайгина илмий тадкикотлар олиб борилиб, катта натижаларга эришилди, аммо, драматург ёзувчимиз (яъни мен-А.Ш.) булардан бехабар куринади.
Энди менинг «Т» товушининг товланиши номли асаримнинг 7-бетига караймиз, бу жумла 6-бетдаги « Бу борада Президентимиз шундай фикр билдирадилар: жумласидан кейинги 7 –бет 4-Хатбошида ишлатилган бщлиб, бу хатбоши шундай бошланади:
Хаммамиз шу тупрокнинг сувини ичганмиз, нон тузини еганмиз. Хаммамиз узимизни узбек санаймиз. Узбеклигимиздан фахрланамиз, гурурланамиз. Якинда   Мухаммад Юсуфнинг бир шеърини укиб колдим. Узбек номини тушуниш учун нималарни билиш кераклиги хакида ёзибди. Яхши шеър. Кани энди, олимларимиз хам мана шундай катта гояларнинг илмий талкинини берсалар».
Шундан сунг, матнда менинг фикрларим баён этилади:
Президентимиз хакконий тарихни яратиш учун хали анча изланишлар, бахс-мунозаралар лозимлигини, 20 мингта тарихий кулёзмаларни замонавий узбек тилига таржима килиш, чоп этишдан кейин хам канчадан-канча изланишлар, дунёнинг турли бурчакларидаги йигилишларда уз нуктаи-назарини химоя килиш, хато фикрлардан воз кечиш, мантикий тугри ва асосли булса ракиб хулосаларини тан олиш, умуман машаккатли, фидокорона мехнат кутиб турганини яхши англаган холларида хулосада шундай дейдилар: 
«Максад шуки, фанда бизнинг тарихий томирларимизни аниклайдиган, миллий гуруримизни юксалтирадиган янги йуналишлар пайдо булиши керак».
Эътибор беряпсизми, «янги йуналиш» хакида гап боряпти. Мана шу башорат, тугрироги дуонинг хосиласи менинг илмий-оммабоп, тарихий-бадиий  ушбу эссемдир, балки.
Чунки, Президентимиз айтганларидек:
– Бир суз билан айтганда, давлатимиз, миллатимизнинг хакконий илмий тарихини яратиш кенг жамоатчилигимиз учун гоят мухим ва долзарб масалага айланиши лозим» (Тарихчи олимлар ва журналистлар билан сухбат, «Мулокот» журнали 1998 йил 5-сон).
Ёши улуг, оксокол академик А.Аскаровнинг менинг асарим юзасидан бошка гапларидаги хатоларниям топиб беришим мумкин. Аммо, бунга эхтиёж йзк деб хисоблайман.
           «Узбек» атамасининг келиб чикиши хакидаги маколамни интернетга жойлаштирганимдан анча вакт утгач, узининг Турсун Хуртоев (менимча бу тахаллус) деган киши бу хакда шундай фикр билдирибди (матндаги жумлалар ва орфографик хатолар тахрир килинди):
               «Ёзилган илмий иш мактовга сазовор дейиш хато. Келтирилган факт ва мулохазалар кизик ва эътиборга лойик. Факт ва келтирилган хужжатлар ишонч ва мулохазага етарли даражада эмас. Хозирда генетик асослар билан айрим мулохазаларга хам чек куйиш мумкин. Топономия, сузлар этимологияси, диалектлар, генетика, археология, факт ва таккослашларга илмий ишда етарли эътибор бериб таянилмаган. «Булиши мумкин», «булиши керак» фактларни асослаш учун етарли эмас. Жумладан тарихни ёзилиши, такдим этилиши купинча сиёсий рахбарларга монанд ва сиёсий хамда иктисодий холат яна дунёкараш, дин ва идеологияга тоъбе булади. Тарихий тузум ва шу тузумни душманлари ёзган тарихида умумийлик булган хол тарихга якин холат булиши мумкин. Илмий ишда хозирги замон туркшуносларига таянган холатлар йук деса хам булади. Олтой, ёкут, тува, татар, бошкирд, турк, озарбойжон ва бошка туркий тарихчилари хамда уларга карама карши булган роман, славян, европа, араб ва турклар истилосида булган олимлар ва саргузаштчилар фикрлари тула эътибордан ташкарида колган. Умуман илмий ишни укиб танишишишга лойик. Кулёзма узбек ва туркий халкларни бир-бирига кавм эканлиги ва уларни инокликка чакирувчи гимн деб топиш мумкин булади. Рахмат!».
            Ушбу муаллиф кулёзмамни укиб чикиб, уни камчиликлари билан биргаликда «туркий халкларни бир-бирига кавм эканлиги ва уларни инокликка чакирувчи гимн деб топиш мумкин булади» дебди, у кишига катта рахмат.
             Гимн-а! Уйлаб карасам, уша китобчани 2010 йилда чикараётган пайтдаги максадимдан-да ортик бахо булибди. Аслида мен бу рисолачани ёзиб, «узбек» атамаси Угуз + Берк сузларидан ташкил топади деганимда шоирларимиз айтганидек «суйласин Афросиёб-у, суйласин Урхун хати..» ёки «…Колумбда бор аламим маним, Узбекистон ватаним маним» каби калб хайкириги деб карагандим, холос.
Турсун Хуртоевнинг танкидий карашлари хам уша улчамлар асосида баён этилган. «Хали сиз Турсун Хуртоевнинг асосли, илмий фикрларигаям эътироз билдирмокчимисиз» деган савол  сизда ту-илган булса, хавотирингиз уринли. Ха мен у киши айтаётган «илм улчамлари»га хам каршиман (???).
Хозирги пайтда Узбекистондаги тарих, тилшунослик  фанлари деганда собик СССР талабларига жавоб берувчи улчамлар тушунилади. СССР улчамлари эса Европа талабларидан келиб чикиб, баъзи, айникса тарих ва тилшуносликни диний адабиётлар боглаш кисмида уларни инкор хам киларди.
Европа фани деганда умумий холатда ушбу таърифни куриш мумкин.
Нау;ка — область человеческой деятельности, направленная на выработку и систематизацию объективных знаний о действительности. Основой этой деятельности является сбор фактов, их постоянное обновление и систематизация, критический анализ и, на этой основе, синтез новых знаний или обобщений, которые не только описывают наблюдаемые природные или общественные явления, но и позволяют построить причинно-следственные связи с конечной целью прогнозирования. Те теории и гипотезы, которые подтверждаются фактами или опытами, формулируются в виде законов природы или общества.
            Узбек тилига эркин таржима килинганда:
           Фан – атроф-четимиздаги хаёт хакикатини англаш учун объектив билимларни ишлаб чикиш, таснифлашни амалга оширувчи фаолияти тури. Бу фаолиятнинг асосини фактларни туплаш, уларни янгилаб бориш ва тизимлаш, танкидий тахлил, янги илмларни умумлаштириш ва синтезлаш туфайли кузатилаётган табиий ва ижтимоий жараёнларни тасвирлаш уларнинг сабабий-узвий богланиши туфайли башорат килишни максад килади. Фактлар ёки тажрибалар оркали тасдикланадиган назария ва фаразлар табиат ёки жамият конунлари сифатида тан олинади.
           Первые научные общества появились в Италии в 1560-х годах — это были «Академия тайн природы» (Academia secretorum naturae) в Неаполе (1560), «Академия Линчеев» (Accademia dei Lincei — дословно, «академия рысьеглазых», то есть обладающих особой зоркостью) в Риме (1603), «Академия опытных знаний» («Академии опытов», 1657) во Флоренции.       
Европада биринчи илмий жамият 1560 йилда Неаполда пайдо булди. У «Табиат жумбоклари Академияси» (Academia secretorum naturae) деб номланди, 1603 йилда Римда ташкил булган «Линчейлар Академияси» (Accademia dei Lincei — яъни, алохида тиник куриш кобилиятига эга кишилар Академияси), 1657 йилда Флоренцияда ташкил этилган «Тажрибалар Академияси» пайдо булди.
          Аммо, менинг Узбек атамаси хакида айтган гапларимни узбек зиёлилари купчилиги эътироф этишга жазм килмадилар. Энг якин зиёли танишларим хам, «эртага сенинг гапларинг нотугри чикса-чи», «мугулларнинг туркийлигини энди, сендан билибман» деган гапдан нарига утмадилар.
            Бир кисм зиёлиларимиз эса бу гапни мендан-да олдин айтишган экан! Бу гапларни мен кейин билиб колдим. Нега унда Узбекистон Миллий энциклопедиясига уларнинг фикрлари киритилмаган! Агар уша фикрлар Миллий энциклопедиямизда булганида, мен бу муаммо (узбек этноними келиб чикиши маълум эмас деган гап)ни четлаб утармидим, балки.
            Мана ёзувчи, тарихчи, шоир Хуршид Давроннинг мана бу маколаси мавзуимизга мос. 
                Узбек атамасининг келиб чикиши
Гарб олимларидан булмиш Аллен Ж. Франк ва Петер Б. Голден «узбек» атамаси Туркистон кенгликларида Олтин Урда хони Узбекхондан анчагина олдин пайдо булган деб таъкидлашса, бошка бир гурух (П.П.Иванов. А.Ю.Якубовский, Х.Хукхэм) бу атамани Узбекхон (яшаган йиллари: 1283-1341, тахтда утирган йиллари: 1213-1241) номи туфайли пайдо булган деб даъво килишади.
Баъзи олимлар эса, масалан, М.Эрматов «узбек» сузининг пайдо булишини туркий кабилалардан булмиш уз(уз)лар билан боглайди.
Аммо, маълумки Олтин Урда хони Узбекдан аввал хам бу атама мавжуд булган. Масалан, ХII асрда яшаган муаррих Усама ибн Мункиз “Китаб ал-Иътибар” асарида Мосул амирининг исми Узбек эди деб кайд этади. Машхур муаррих Рашдиддин Фазлуллох ал-Хамадоний хам узининг “Жоме ат-Таворих” асарида илгезидийлар сулоласига тегишли Табриз хокимининг исми Узбек Музаффар деб маълумот беради. Жалолиддин Хоразмшох кушинбошликларидан бирининг исми хам Жахон Пахлавон Узбек булгани маълум.
Бу маълумотларни келтиришимдан максад шунда-ки, бугунги кунда «узбек» этноними хусусида ёзилган илмий макола-ю манбаъларда аксарият бу атамани бепоён Дашти Кипчокда кучманчилик килган турк-мугул уругларининг айрим кисми узларини эркин, хеч кимга буйсунмаган деб билганлари сабабли «узбек», яъни «узига бек» деб атаган деб даъво килинса, яна бир гурух олимлар Олтин Урда хони Узбекхон (1312-1340) номидан келиб чиккан деб ёзишлари асоссиз эканлигини ва бу исм жуда кадимдан мавжуд эканини, демак, «узбек» илдизини хам олисдан излаш лозимлигини уктириб утишдан иборат.
Мен «узбек» атамасининг келиб чикиши муаммосига ёшлик чогларимдан кизикканман. Хозир бу хакда батафсил тухталиб утирмокчи эмасман. Мавриди келганда бу масала акс этган тарихий-бадиий асарларимдаги фикрларимни жамлаб сизга етказишга уриниб курарман.
Бу масалани хал килиш, «узбек» атамасининг пайдо булишига аниклик киритиш осон эмаслигини яна бир таъкидлайман. Тарихчи олим Бурибой Ахмедов «Тарихдан сабоклар» китобида (Тошкент, «Укитувчи», 1994, 196-бет) жуда тугри кайд этганидек, бу «масала шу кадар мушкул, жиддий ва нозикки, уни илмий жихатдан тахлил этиш бир киши киладиган иш эмас. Бунинг учун араб, форс, хитой ва бошка тилларда ёзилган манбаларни бемалол укий оладиган тарихчи, етук археолог ва антрополог, яхши тилшунос олим, кадимий халклар хакида уларнинг туриш-турмуши, дини, эътикоди ва бошка белгиларига караб илмий хулоса чикара оладиган этнограф, классик жугрофия илмини, айникса, топонимикани яхши билган жугроф, халк огзаки ижодини мукаммал билган фольклорчи олимларнинг биргаликда, бошка юмушларни йигиштириб куйиб, илмий тадкикот ишлари билан мунтазам шугулланиши талаб килинади».
Хозирча эса “узбек” атамасининг келиб чикиши билан боглик бир фаразнинг турт киши томонидан айтилиши хакидаги маълумотни сизнинг эътиборингизга хавола килмокчиман, холос.
Бу фаразни дастлаб 1988 йилда ёзилган, аввалан “Шарк юлдузи” журналида босилган, кейинчалик 1991 йилда нашр этилган “Самарканд хаёли” китобимнинг туркийларнинг келиб чикиши билан боглик мулохазалар давомида ёзиб утган эканман (Хуршид Даврон. Самарканд хаёли. Тошкент, 232-236 бетлар). Уша мулохазаларимдан парчаларни айрим тахрирлар билан келтираман:
“Аксарият кисми уз аждодлари тарихидан бехабар замондошларимиз ушбу тарихий эссе-киссани укиш давомида “туркийлар”, “турклар”, “узбеклар” атамалари устида чалгишларини истамай, уша тарихий даврдаги шароитни хисоблаб, бу атамаларга изох беришни маъкул курдим.
…Шуни кайд килиш лозимки, утган асрларда кухна Шарк тарихини урганиш билан асосан овруполик олимлар купрок шугулланишди. Бу энг аввало каддини тиклаб олган Оврупо узининг оч назарини Осиё китъаси мулкларига тикиши билан, факат шундан кейингина илм-фан фидойиларининг урганишга ташналиги билан изохланади. Шу сабабдан, Шарк тарихини асосан овруполиклар тадкик килгани учун бу кадимий худудда яшаб утган халклар, элатларнинг номи маъноси, келиб чикиши асосан Оврупо (эроний) тиллари нуктаи-назаридан чикиб урганилган. Уша даврда туркий тилларни урганиш суст булгани сабабли, бу тилларга деярли мурожаат килинмаган. Бунинг окибатида бир томонлама фикрлар пайдо булди. Шу сабабдан хам жуда куп овруполик тилчилар Урта Осиёда яшаган кадимий халклар, элатлар шаркий эрон тиллари гурухига мансуб Сугд ва Хоразм тилларида гаплашганлар деганлари гумонлидир. Саклар ва массагетлар Оролбуйи, Еттисув, Тангритог (Тянь-Шань) ва Олтой этакларида яшаган туркий тилли хунлар, сэньбийлар, уйгурлар билан ёнма-ён яшаганини хисобга олиб, Н.Аристов, Г.Грумм-Гржимайло, А.Кононов, С.Малов Пелько, А.Габен каби тадкикотчилар бу кучманчи халкларнинг эрон тилли гурухга киришига шубха билан карайдилар. Юнон муаррихи Херодотнинг “Тарих” асарини таржима килган И.Пьянов: “Массагетлар деганда факат туркийларни назарда тутиш керак”, — деб ёзади.
…Энди вохаларда яшовчи халкларга назаримизни каратайлик. Назаримиз уларнинг хаммасини камраб ололмаслиги туфайли, факат асрлар оша Амир Темур салтанатининг марказига асос булган воха – кадимий Сугд мулкида яшаган халкка эътибор берайлик. Сугд мулкини араблар томонидан босиб олиш вокеаларини баён килган муаррих ат-Табарий, Сугд хокимлари ва лашкарбошилари турклар эди, деб маълумот беради. Кадимий Сугд маданият учокларидан бири – Панжакентда топилган сугдий тангачаларга зарб килинган сузларни урганган тадкикотчи О.И.Смирнова, сугдликлар турк тилида сузлашганлар, деган хулосага келади. Олиманинг бу хулосага келишига Сугд тангачаларида зарбланган “жабгу” сузи булиб, бу суз фонетик ва морфологик тузилишига кура туркийчадир. “Девонул лугатит-турк”да изохланишича, “йабгу”, “йафгу” сузи “хондан икки даража паст булган мансаб ёки мансабдор” маъносини билдиради.
Бу кадимий этник гурухлар орасида бохтарликлар (бактрияликлар) билан сугдийлар жуда юксак маданият эгалари булгани кухна Юнон, Рум, Эрон, Хитой, Хинд ва араб манбаъларидан маълум.
Икки дарё оралигида яшаган туркий халкларнинг шаклланишига хизмат килган жараёнга бу худудга мелоддан аввалги III-II асрларда кучиб келган кушонлар ёки кадимий Хитой манбаъларига кура “юечжилар”, мелоддан аввалги II асрдан то мелодий IV аср давомида бу улкани харбий йул билан эгаллаган хунлар, мелодий V-VI асрларда эфталитлар (хойталийлар) томонидан асос солинди. Уларнинг хаммаси туркий гурухга мансуб булиб, улар тарихда кушонлар ва эфталитлар (хойталийлар) давлати деб ном колдиргани давлатларни ташкил этганлар.
…Биз хикоя килаётган даврга келиб, бир замонлар турлича номлар билан аталган уруглар замирида турк деб аталган (бугун Туркия турклари дебгина тушунмаслик учун туркийлар деб кабул килинган) ягона халк, ягона улус аллакачонлар шаклланиб улгурган эди. Бу халк шаклланиши качон тугаган эди, деган сурокка эса олимлар турлича жавоб беришади. Баъзилар бу жараён мугул боскини арафасида, яъни XII аср охирига келиб, икки дарё оралигида бунёд булган йирик давлатлар тузилиши билан якунланди деса, баъзилар бу шаклланиш IX-X асрларда – Корахитой давлати тузилганда, бошкалар XI-XII асрда – Корахитойлар билан Хоразмшохлар хукмронлиги оралигида, айримлар эса XV-XVI асрда тугаган деб курсатадилар. Яна баъзилар бу жараён XI-XIV асрлар орасида руй берган деб таъкидлайдилар. Аммо биз бу жараён XII аср охирида, мугул боскини арафасида, Хоразмшохлар давлати даврида руй берди деб хисоблаймиз. Боскиндан сунг бу худудда урнашган мугуллар хам куп вакт утмай, мана шу шаклланиб улгурган туркийлар таркибига сингиб кетдилар. Зеро, мугул кушинининг асосини хам туркий уруглар ташкил этгани учун бу жараёён жуда осон кечади. Шу уринда мугул боскинидан сунг Амир Темурнинг пароканда улкани ягона хокимиятга буйсундириши билан боглик фаолияти махаллий халк бирлигини кучайтиришга бирламчи асос булганини унутмаслигимиз керак. Бу пайтга келиб давлат хужжатларини ягона туркий тилда ёзиш расмий тус олди. Бобур мирзо яшаган даврга келиб, “туркийлар” деганда Амударёнинг жанубий киргоги теварагида, икки дарё оралигида, Дашти Кипчокнинг жанубида яшовчи махаллий ахолининг асосий кисми англанарди. Бобур мирзо ва бошка темурийлар шу халкка мансуб эдилар.
Уша даврдаги узбеклар эса мугуллар боскинидан сунг Дашти Кипчок ва Олтин Урдада яшаган туркий уругларидан иборат бирлашма эди. Уларнинг номини купчилик тадкикотчилар Олтин Урда хони Узбек (1312-1342) номи билан боглашади. Бу албатта, гирт асоссиз бир гапдир.
Хуш, ”узбек” сузининг этимологияси, «узбек» атамаси качон ва кандай пайдо булган. Бу хакда турлича карашлар мавжуд. Менинг уйлашимча, бу атама кадимий аждодимиз Угизхон номи билан буглик булиб, «Угизбек» сузининг «узбек» булиб кетган шакли булса ажабмас. Нима булгандаям, «узбек» атамаси жуда кадимий даврларга бориб такалади.
Милоддан олдинги ХII асрга таалукли Аш-Шира (Ассирия) битиклари (Урта) Осиёнинг бепоён даштларидан бостириб кирган скифлар (искитлар) боскини хакида хабар берар экан, бу жанговар кучманчи кабилалар номини ишгауз, уларнинг бошлигининг исмини Испак деб маълум килади. Туркий халклар тарихи билан жуда яхши таниш булган одам “ишгауз” деган ном аслида “угиз” номи билан богликлигини, бу ном «ичугиз» эканини тезда пайкайди.
Маълумки, йигирма турт уругдан иборат бу туркий кабила (уюшма) икки йирик гурухдан иборат булиб, бири «ичугиз» («ички угиз», иккинчиси «ташугиз» (ташки угиз) деб номланган.
«Ичугиз» номининг Ас-Шира битикларидаги “ишгауз” сузига накадар ухшашига эътибор берган булсангиз керак. Уша кадимий битикларидаги Испак сузига келсак, аш-шираликлар боскинчиларнинг узларига бегона, номаълум исмларини бузиб ёзишлари табиий. Аслида эса скифлар бошлигининг исми Угизбек ёки шу исмнинг кискарган шакли – “Узбек” («Узбак») булганига шубха йук (колаверса, ён-атрофдаги бошка халклар хам узбекларни «озбак” деб аташини эътиборга олсак, бу фикримиз катъийлашади). Тарихда бундай бузилишлар жуда куп учрайди. Аждодларимиз – саклар, массагетлар ва уларга мансуб кахрамонлар номи юнон муаррихлари асарлари оркали бузилиб етиб келган. Бу исмларнинг аслида кандайлигини билмаймиз. Колаверса, муаррих нотаниш тилда ишлатган исмларнинг баъзан накадар бузилишини жуда якин утмишимиздан мисол билан исботламокчиман. Хоразмлик буюк муаррих Баёний русларнинг Хива шахрини босиб олиш билан боглик вокеалар баёнида Чор Россияси кушини бошликларининг номларини, жумладан Кулачов, Веруфкин номларини тилга олади. Бу номлар русча булиб, аслида Головачёв, Верёвкин булган. Худди шу бузилиш окибатида “Узбек” (Узбак”) Аш-Шира битикларида “Испак” булиб кетганига аминман.
Бу фаразни иккинчи булиб, устоз Аскад Мухтор дастлаб “Тафаккур” журналида кисман “Тундаликлар” сарлавхаси билан босилган, кейинчалик 2005 йилда нашр этилган “Уйку кочганда” китобидаги кайдларнинг бирида куйидагича баён этади:
«Узбек халкининг номини Узбекхон номи билан боглашади. «Узбекхон» узи каердан келиб чиккан?
Менимча, бу сузнинг (демак, халк номининг хам) тарихи жуда узок. 721 йилда туркий кабилаларнинг курултойи булган. Шунда Билга хокон уз нуткини бундай сузлар билан бошлайди:» Эй, турк угиз беклари!» «Угиз» у вактда «кабила» маъносида ишлатилган. Демак, «Угиз беги» — кабила бошлиги деган суз. Угиз беклари замонида элнинг анча имтиёзли бир катлами булган. Узбеклар туркийларнинг ана шу катламига мансуб табакадан келиб чиккан, деган фаразим бор.»
Учинчи булиб, бу фаразни таникли тарихчи олим, архитектура фанлари доктори, Шарк мамлакатлари Халкаро архитектура Академиясининг хакикий аъзоси Пулат Зохидов дастлаб «Узбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2002 йил 9-сонида босилган «Кун тугардин кун ботарга сузи етган зот» маколасида учини чикарган булса, кейинчалик «Тафаккур» журналининг 2008 йил 1-сонида босилган «Рабгузий саодати» маколасида аник баён этади:
«Узбек этногенези каби «узбек» этноними замирида хам «угуз» сузи ётган булиши хакикатга купрок мос келади. Бу фаразни шу билан хам далиллаш мумкинки, Византия солномаларида кунчикар томондан куюндек босиб борган туркий угузлар номи кискартирилиб «гуз», «уз» тарзида кайд этилган. Яъни, «уз» — «угуз» сузининг шунчаки ихчамлашган шакли, холос. Бу калом яна бир соф туркий Суз — «бек» билан кушилиб, янги — «узбек» атамасини хосил килган ((маколани тулик холда мана бу сахифада укинг)».
Туртинчи булиб бу фараз хусусида таникли адиб Тохир Малик уз веб-сахифасида куйидагича мулохаза билдиради:
“Узбек» атамаси хакида турли фикрлар мавжуд. Тарихчи олимларимиз таъбирича: «узбек” – узига узи бек” дегани. Яна бошка таъбирда узбек тарихини Узбекхондан бошлашади. Бу икки фикрда хам мантикий асос йук. Аввало, ер юзида яшаётган каттами-кичикми хар бир халк узига узи бек, бошкага тобе булишни истамайди. Иккинчидан, агар тарих Узбекхондан бошланса, бу хонга “Узбек” деб ким исм берган? Бу исм осмондан олинмагандир. Демак, бу ном, бу атама аввал хам булган.
Мен тарихчи эмасман, олимликка хам даъвоим йук. Бирок, бу хусусда катъий фикримга эгаман. “Киргиз” – кир угузи, «Гагауз» – кук угуз демакдир. Туркий халкларнинг бобоси Угузхон булганлар. Бу хакда кадим тарих китобларида етарли маълумотлар бор. Айни Угузхон даврларида кавмларга (оилаларга) ном берилган: уйгур, корлик, кибчок, кангли…(бу тарихга кизикканлар Мирзо Улугбекнинг “Турт улус тарихи” асаридан бахраманд булсалар дуруст). Бизнингча «узбек” – Угуз беги демакдир. Яъни Угузхон саройига якин оила шундай аталган. Бу хол Европада хам булган. Масалан, Россияда «дворянин” деган табака булган, яъни “прилиженниый к царственному двору” – подшо саройига якин булган киши. Яна Европада лорд, герсог, барон… каби табакалар борки, барчаси хукмдорга канчалик якинликни ажратиб туради. Угуз беклари хам саройга шундай якин булганлар.
Тарихчи олимларимиз узларининг Якубовский, Бартолт, Бертелс каби устозларининг айтганларини махкам ушлаб олмасдан асл манбаъларни урганиб, тахлил килиб фикр юрутсалар дуруст буларди. Бизнинг тарихимизни урганиб, китоб ёзганлари учун у зотлардан миннатдормиз. Бирок бу борада бир хакикат мавжуд: бир миллат тарихини урганиб бахо бераётган бошка миллат вакилининг баён этилган фикрида албатта уз миллати манфаати ётади. Ана шу манфаат холислик йулини тусади.»
* * *
Шунингдек, «узбек» сузи этимологиясининг угуз сузи билан богликлиги хусусида тарихчи олимлар Н.Норкулов ва У.Жураевлар саккизинчи синфларнинг «Узбекистон тарихи» дарслигида айтиб утган нуктаи назари хам мавжуд.
* * *
Юкоридаги келтирилган «узбек» атамасининг келиб чикиши билан боглик бир фаразнинг бир неча шахс томонидан бир хил асосга таяниб билдирилиши бежиз булмаса керак. Менимча, бунда аник бир тарихий хакикат намоён булмокда.
Кейинги ёзувларимизда бу хусусдаги фикрларимизни давом эттириш нияти билан хозирча нукта куяман.
Хуршид Даврон, www.kh-davron.uz
       Мендан олдин шунча киши узбек атамаси «Угуз-берк» сузларидан ташкил топишини айтган экан-у, маломат тоши остида мен коламанми?
       Майли, «мевали дарахтга тош отилади» деганларидек, менинг шундай асарим борлигини кимсан Академик Ахмадали Аскаров танкид килиб реклама килибдими, демак хафа булишга асос йук.
      Энди Турсун Хуртоев айтган европа улчамидаги илмий асар масаласига келсак. Мен унинг илм дегандаги асосий узакда Шарк билан Гарбнинг фарки борлигига эътиборини каратмокчи эдим.
    Факат Шарк деганда Хитой, Япон, Хинд улчамлари тушунилмасин. Якин Шарк ва Марказий Осиё улчами десаммикин. Бир суз билан айтганда Куръон ва Имом Бухорий хадисларини диний, илмий-тарихий асарлигини эътироф килувчи олимлар жамоаси десам  тугри булади.
           Балким,   Куръон сузларига асосан илмий ишларни килган Беруний издошлари клуби деб куяколай. Маълумки, Беруний сайёралар сузиб юриши, ернинг айланиши, тоглар ер мувозанатини ушлаш учун яратилганлиги гоясидан келиб чикиб, океан ортида куруклик борлигини айтганлиги, биринчи глобусни яратганлиги ва бошка илмий ишларини Куръон ва хадисларга биноан яратган.
           Яъни Куръон оятларига шубха билан эмас, балки айни хакикат, балким хикмат сифатида караган. Унинг замонавий издошлари жумласига туркиялик олим Холик Нурбокийнинг «Куръоннинг илмий муъжизалари» асарини келтириш мумкин. Франциялик океанолог олим Кусто Шур сув билан чучук сув кушилмай туриши Куръонда ёзилганлигини укиб, бу Китобдаги сузлар Одамзоднинг сузлари эмаслигини эътироф этгани учун хам шу клубга аъзо сифатида кабул килиш мумкин.
         Камина хам узини шу клубга аъзо булиш истагида куради ва Куръонда айтилган Зулкарнайн хакидаги сузларни айни хакикат ва хикмат сифатида кабул килади хамда айнан уша саркарда дунёнинг икки кутбини хам жанг ва сиёсат билан олганини, аввал куёш ботадиган жой – масалан Исландияга, кейин эса куёш чикадиган жой Малайзияга борганлигини айни хакикат деб хисоблайди ва Куръондаги Зулкарнайн айнан уша узбекларнинг бобоси Угузхон эканлигини, унинг кабри Амударёда эканлигини, исми хотира сифатида дунёнинг турли бурчакларида турлича шаклда хозир, деярли барча халкларда борлигини исботлашга багишланади.

Давоми бор.