2. Урушнинг яхшисиям, ёмониям булмайди

Анвар Шукуров
                Абдулла бобонинг хотиралари


       Чашмирон Бошчорбог колхузининг маркази. Детдом айни шу ердаги энг катта уйлардан бири уста Хаккулнинг собик ховлисида жойлашган. Уста Хаккул кулида хунари бор, тадбиркор киши булган. Кулоклаштириш даврида «уйини давлатга топширса омон колиши» тушунтирилган. Уста кунган ва йигирма хонадан иборат ховли-жойини давлатга топшириб узи алохида жойдан кичкина уйча куриб кучиб утган.
       Уша машъум уттизинчи йилларда Бошчорбогда хали соглом фикрли инсонлар булган экан. Тадбиркорнинг мол-мулкини тортиб олишиб, узини очикда колдиришган. Ховли, тугрироги, детдомда иккита дарвоза бор. Бири кунчикар томонда, иккинчиси кунботар тарафда. Кунботар тарафдан тугри токка чикиб кетсангиз булади. Ундан олдин дарвозадан беш юз метрлар тепаликка юрсангиз кишлок кабристонига хам дуч келасиз. Сунгра бу кабристон купчилик болалар учун хам охирги манзил вазифасини утаганини кейинрок айтаман.
       Детдомдаги хоналар тошдан териб курилган, томи арча ёгочлари куйиб ёпилган, шипи баланд эмас. Битта хонада 40-50 киши уч катор ётамиз. Тагимизга камиш тушалган. Унинг устидан буйра, унинг устидан жанда-жунда курпачалар, унинг устида тушаб куйилган гилам, тунлари биз учун курпа вазифасини утайди. Тогда киш совук булмас экан. Хоналар иситилмайди, бирок совуккотмаймиз хам. Бу эски-туски курпача ва ёстиклар халкдан териб олинган. Мурувват курсатишга ихтиёрий мажбурлаш окибатида йигилган.
         Мен бир хафталаб нонсиз ва ёлгиз узим кимсасиз уйда яшаганман. Детдомда болалар куп. Шунинг учун детдомдаги хар кун мен учун байрамдай гап. Кунига икки махал тамадди беришади. Эрталаб ва кечкурун. Эрталаб бир тол кошикда арпа ковурмоч, кечкурун бир пиёла атала, баъзан бир булак нон.
         Арпа ковурмочни дарров емайман. Кун буйи арпа доналарини пистага ухшатиб ичини очиб аста-секинлик билан, доналаб еб юраман. Айримлар бир кошик ковурмочнинг хаммасини бирданига огзига солиб еб куйишади. Куп утмай оч колишади. Тол кошикнинг хажми хозирги пайтдаги темир чой кошикнинг иккитасича келади. Аммо гохида эрталаб бериладиган шакарнинг кошиги кичкина. У хозирги битта чой кошик хажмида. Шакарниям бармогимни хуллаб бир соатлар давомида кулимни ялаб ейман.
        Бундай эхтиёткор булишимга бир вокеа сабаб булган. Бахор кунларининг бирида эрталабки тамаддига бир булакдан нон беришди. Хали нонни огзимга солмасимдан бурун катта болалардан бири кафтида турган туртта олма довуччасини курсатиб, «алишамизми?»-дея таклиф килди. Хом олмачалар кузимни кувнатди. Алмаштирдик. Аммо, тушдан кейин силлам куриб хушдан кетиб йикилибман. Мени ичкари хонага олиб кетишаётганда кимдир булган вокеани тарбиячиларга айтиб берибди. 
         Детдомдаги ёши катта болаларнинг купчилиги очликка чидамсиз эдилар. Бир куни тегирмонда ун тортилмапти, «эртага тортиларкан» деган эълон булиб, оч коринга уйкуга кетдик. 
           Мендан ёши катта болалар эртасига хуфёна маслахат килишаётганига гувох булиб колдим:
           – Хозир арпани тегирмондан торттириб келишади. Ундан нон килиб, тол товокка солиб келишаётганда, мен товокни уриб ерга тушириб юбораман. Нонлар ерга думалайди. Хаммамиз нонга ёпишамиз. Бир нонга туяйлик,-деди Худойшукур ака.
         Нон пешиндан кейин соат 15-00ларда тайёр булди. Кандол опа карсон товокка 20 таларга якин нонларни жойлаб, товокни боши узра куйиб очик айвондаги ошхонамизга келаётган пайтда, Худойшукур ака Кандол опанинг бошидаги тавокни уриб юборди. Товок тунтарилиб ерга тушди. Нонлар хар томонга сочилиб кетди. Адолат опа бакирганча колаверди, нонни катта болалар талаб кочишди. Уларнинг сиридан вокиф булганим учун мен хам якинрокда эдим, курук колмадим.
          Ичкаридан детдом директори Рахмонов чикиб келди. Кандол опа булган вокеани айтиб берди-ю, айнан ким нон тула товокни уриб юборганини курмаганлиги учун айтолмади. Лекин бош кахрамон, директор келгунига кадар лунжидаги нонини тамоман ютиб ошкозонига туширишга улгурган  ёши катта болалар эканлиги маълум эди.
          Директор вазминлик билан вокеа тафсилотларини эшитгач детдомдаги ховли дарвозаларини тамбалади. Унта ёши катта болани уз хонасига киргизиб, у ерда турган тол хивчинлари билан бир соатлар давомида болаларни чинкиратиб жазолади. Кейин уларни битта трусикда колдириб, ташкарига олиб чикди ва «каерга кетсанг кетаверинглар» деб дарвозадан ташкарига чикариб куйди. Улар тонггача ташкарида бури боласидек увлаб чикдилар. Эртасига уларга кийимбошлари кайтариб берилди ва ичкарига киритилдилар.
       Детдомда 4-5 бола хар куни улади. Юкорида айтганимдек мозор детдомнинг тепасида, 500 метрлар узокликда, тепаликда жойлашганини  айтувдим. Хар куни детдомнинг каровули Холмат бува ва унинг икки угли Эшмахмат хамда Тошмахмат иккита таёкни уртасига кичкина тол таёкчаларини боглаган холда ясалган кулбола замбил билан мурдаларни кумиб келади.
        Уларгаям иш огирлик килган шекилли, баъзида эски нураб колган кабрларгаям уликларни куйиб келаверган. Дайди итлар чукур казилмаган гурлардан уликларни тишлаб ташкарига олиб чикариб, детдомнинг ёнига тана булакларини ташлаб кетади. Кимдир бу холатни тепадагиларга ёзиб юборади. Шундан кейин келган комиссия детдомнинг барча рахбарларини ишдан олиб, янги одамларни куйиб кетди.
         Жаги тикилган Усмонов деган киши урушдан келди. Корни оч булса керакда, детдомдан олиб чикариб берилган сабзини еятуриб уруш тугаганлигини газетадан укиб берди ва биз болаларга: «уруш тугади, энди оталаринг кайтади» деган хушхабарни етказди.
           Урушдан кейинги 1946 йилда битта нонни турт болага эрталаб булиб берадиган булишди. Кечкурун атала ёки ковурмоч. Катта болаларга немисларнинг кулга киритилган кийимларидан берилган. Улар гох-гохида кучаларга сайрга олиб чикилади. Сунг ушбу рагбат эвазига улар детдом учун утин териб келишади.
            Биз 60 тача кичик болалар эса ховлида колардик. Болаларнинг оркасидан бир-ярим кариндошлари сураб келадиган булди. Келаётганлар узлари билан чакки (сузма), катик, курут олиб келишади. Улар кичик кариндошларини куриб кайтиб кетишади. Болалар ичида биров келишидан ноумиди мен. Чунки, хеч кандай кариндошим сураб келмаслигиниям, онам улгани-ю, отам фронтда нобуд булганлигини хам яхши биламан.
          Киш кунларининг бирида кош корайиб, тогларга сукунат чумгач, детдом ховлисидаги эшик такиллади. Хамма хайрон. Чунки, хеч ким кечкурун келмасди. Шундай булса-да тудалашиб дарвоза ёнига бордик.
          Кари бир киши тожикчалаб сурай бошлади:
– Бу детдомми?
– Ха, детдом,-жавоб беришди болалар бирваракайига.
– Ораларингда отасининг оти Хуррам, онасининг оти Угилой булган Абдулла исмли бола борми?
       Отам, онам ва узимнинг исмимни эшитиб, «мен Абдулламан»-дегунимча, бир бола, бувага караб, «мана Абдулла»,-деди. Чол менинг ёнимга келди-да. «Сен Абдуллами?»-деб суради. –«Ха»,дедим мен.
– Отангни исми Хуррам, онангни исми Угилойми?
– Ха.
            Бу гапларни эшитгач бояги киши мени дарз кутардида, «мени танияпсанми, мен Майрам аммангни хужайини Норменгли бобонг буламан»-дея, хунграб йиглаганча «отанг тирик экан, мен сени олиб кетгани келдим»-деди.