ЧЫГАН РВЕЗЕ
Ойлымаш
Колхоз к;т;м тудо кечын Лаж;мбал олык могырыш нан*гайышна. Тропин Васлий кочай, Выльып Эчан ч;ч;й, Олма почин*га пий Серге Анюн марийже – школ п;ртышт; илыше Йыван изай да мый, шымше классым пытарен, кандашымше классыш вончышо рвезе, кумш;д; вуй наре кугытан ушкал к;т;м к;тена. Тынар шуко вольыкым эскерен шукташ – манаш веле, куштылго паша огыл. Но мый рвезыже писе улам: сола дене лупшкедыл-лупшкедыл, тын*ге могырышкат куржын колтем, тун*ге велымат тыманмеш вольыкым савырал толам. Тидлан верчынак, очыни, мыйым к;т;ч;-шамыч пагалат, каналташ шичмышт годым эре пеленышт ;жыт, к;сенешышт налме муным ма, кампеткым але пряникым, когыльым, я моло й;рварым пурлаш, чайым подалаш темлат. Мыят куанем веле, воктеныштак п;рдам.
Эр годсекак к;т; вольык олыкышто ужар шудым пуреден темын, Олма эн*ерын ший в;дшым подылят, иктаж лу шагат лишанрак каналташ возо. Меат, к;т;ч;-влак, нунылан мешаяш шына т;н*ал: кечывал л;штышлан фермыш п;ртылтымеш жап эше ситышынак уло. Вольык канаш вочмо дене пайдаланен, Олма эн*ер пеленсе курык сан*гаш меат каналташ шична. Тыгай годым Васлий кочай ден Эчан ч;ч;й, мыйын ян*ышаш пижынак йодыштмем почеш, кумылем шуктен, шуэн огыл сар годсо жапым, шкенышытын фронтовой илышыштым але война деч ончычсо самырык пагатыштым, тунамсе ял илышым шарналтеныт.
Тунамат тыгак лие. Ян*ышенак пижмем почеш, Эчан ч;ч;й вашкыде, шарналтен-шарналтен сар гыч п;ртылмыж; нерген каласкалаш т;н*але. Мыйже гын молгунамсылак пылышем веле шогалтышым.
- Мемнан кундемысе чыла калык пала, тыят колынат, очыни, адакше теве немыч пленыште лийше Васлий кочатат ондалаш огеш пу, война жапыште мыланем штрафной батальоныштат воеватлаш логалын шол, - эркын т;н*але Эчан ч;ч;й. – Ом шылте, чынжымак, штрафбатысе ик ротышто старшина лийынам. Тушто вет кузе? Наступлений лишан фронт линий ончыко вичш;д;-кудш;д; але утларакат ен*ан штрафной батальоным кондатат, тудым т;рыснек пытымешкыже, улыжат коло-кумло але туддечат шагал ен* кодмешке, эре бойыш, атакыш да атакыш колтат. Шуэн огыл м;н*гешлат лийын: ме, штрафник-влак, немыч наступленийым, икте почеш весым чактаренна. А куш пурен кает – мемнан шен*гелне НКВД войскан заградительный отрядше гыч салтак-шамыч автомат да пулемет дене мемнам оролен кият – чакнаш огеш лий. Манмыла, штрафбатысе кажне солдатат, офицерат в;рж; дене шке йон*ылышыжым сулышаш ыле. Пеш шуко салтак, офицер штрафбат гыч м;н*геш регулярный частьыш п;ртылын шуктен огытыл. Боеш сусыргышо ен*ым гына м;н*геш п;ртылтеныт. Мыят кок гана сусыргымешкен штрафбатыште лийынам. Кокымшо ганаже нелын сусыргенам ыле, госпитальыштат пел ий чоло кияш вереште. Но тидын нерген вес гана каласкалем, кызыт мутем тыйын гает самырык рвезе нерген лукнем. Тый шке койышет, ян*ышымет дене мыланем кызыт чылт чыган рвезым шарныктышыч, сандене лучо тудын нергенак каласкалышаш.
Демобилизоватлалтше салтак-влак дене темше эшелон станций деке лишеме. Тыгодым «Горячая вода» возыман будкат лишнак койылалтыш. Мемнан товарный вагон гычат шокшо чайым й;ратыше-влак, котелокыштым м;гырыктен, ;чаш-;чаш саде будка могырыш куржыч. Мыят, кужу сар корнышто вашлияш, госпитальыште эмлалташ ма, пырля кучедалаш логалше ала иктаж палымем трук ужам манын, вагон гыч лектым. Ончем, ик вагон омса воктене й;ршеш сур вуян самырык, улыжат иктаж латкандаш-латиндеш ияш рядовой солдат баяным пулвуйжо ;мбак пыштен, ишен шинчынат, ала-мом, очыни, эртышым, семынже шонкала. Самырык-шамычым, штрафбатыште лийше-влак деч молыжым, тунам эше огыт демобилизоватле ыле, садене вигак умылышым: тудланат мыйын гаяк п;рымаш пернен, штрафник лияш логалын. Кушто, могай фронтышто, могай армийыште, дивизийыште кучедалмыжым, воктекше миен умылынемат ыле, лач тыгодым тудо баян кылжым мучыштарышат, эркын фронтовой мурын семжым шокташ т;н*але.
Саде самырык салтакет шокташ веле т;н*але, тунамак тудын воктекше ала-кушечын иктаж латкум-латныл ияшрак чыган рвезе толынат шогале. Баянистым пулвуйжо гыч т;калтен, пелештыш:
- Ала «цыганочкым» шокталтет ыле?
- Шокталтенат кертам, - ыштале тудыжо. Вара йодо, - А тый кушташ т;н*алат?
- Тыланда, фронтовик-влаклан, куштемак! – пен*гыдын вашештыш чыган рвезе.
- Тугеже, давай! – каласыш сур вуян самырык салтак да баянжым шупшыльо.
Чыган рвезет ш;кш;, икмыняр вере кушкедалтше пинчакшым тыманмеш кудаш кудалтышат, эркын л;н*галтен перрон покшеке лекте. Тавалталме шотым ыштыш, вара л;н*галтен тавалтал-ошкыл савырнен, «Ай, чавэлы!» кычкыралят, утыр виян да виян куштен п;рдаш т;н*але.
Тыгодым Эчан ч;ч;й шкежат чытен кертде кынел шогалын, чыган рвезын кузе «цыганочкым» куштымыжым ончыктенак пуыш. Куштен ситарышат, адак мемнан пелен курык сан*гаш верланыш.
- Ончо, пеш сайын куштетыс, Эчан ч;ч;й, - ыштале Йыван изай. – Тыге моторын куштен моштыметым мый але марте паленат омыл.
- Э-э, самырык годым тыге гына огыл, ала-кузеат куштенам, - манылдале Эчан ч;ч;й. – Такше, але кызытат пайрем годым самырык-шамычлан макым огына пу. Туге вет, Васлий йолташ?
- Туге-туге, - манеш Васлий кочай.
Ончем, тудат теве-теве кушташ кынел шогалаш ямде шинча. «Васлий кочаят кушташ т;н*алеш гын, Эчан ч;ч;й мо нерген каласкалымыжымат монда», - шонем семынем, сандене адак умбакыже каласкалашак ян*ышаш пижым.
- Умбакыже перроныштет мо лие гала? – ыштале Эчан ч;ч;й.
- Чыган рвезе «цыганочкым» кушта манын ойлышыч да шкежат кушташ шогальыч, -манам.
– Э-э, вот-вот, чыган рвезет ынде пеш кушта. Ончаш погынышо салтак-влак тудым путырак таратен, совыштым, налыт гына, кырат. «Давай, давай!» - кычкырат демобилизоватлалтше-шамыч. Нуным мыйже тудо пеш умылем: кужу сар жапыште йоча-влакым шагал ужыныт, сандене весела чыган рвезым й;ратен, келаненак ончат. Илалшырак салтак-шамычше, очыни, тыгодым шкеныштын йочаштым, шольо-ш;жарыштымат шарналтеныт…
Теве чыган рвезет куштен чарнышат, вуйжо гыч тошто, тодылалтше неран картузым кудаш налын, кидешыже ончыко шуен, ончышо-влак воктеч эрташ т;н*але. Картузыш тунамак салтак-влак, к; кунар кертеш, кунар ок чамане, тунар оксам опташ пижыч. Мыят вич тен*гем пыштышым.
- А мурен кертат? – ончаш чумыргышо т;шка гыч ала-к; йодо.
- Тыланда мый чыла кертам, - мане чыган рвезе.
Тунамак рвезе чыган сем почеш икмыняр мыскара такмакым рушла муралтыш. Кажне калысыме муро савыртыш почеш демобилизоватлалтше-шамыч «шу-у!» да «шу-у!» воштыл толашышт. Коеш, пеш келыштарен моштыш, пеш керте чыган рвезет.
Тылеч вара арава чуриян, он*ыштыжо икмыняр медаль да нелын сусыргымым ончыктышо кок йошкар нашивкан салтак тудын деке лишемын, ала-кунар тен*геаш дыр, кагаз оксам ончыктен, каласыш:
- Кертат гын, муралте тугай мурым, кудо мыланем келша, и тиде кагаз окса – тыйын.
- Тый мо, чылтак мыскылынет мо рвезым? – ваштарешыже шогале лопка туп-вачан, Боевой Йошкар Знамя орденан илалшырак салтак. – Оксат уто гын, куштымыжлан ешарен пу. Ато вот, шонен луктын, «муро тугай мурым, кудо мыланем келша…» От шинче, купеч лектын, шкешотан ораде купеч: вет могай гына мурым ок муралте, тый эре «огеш келше» манын кертат…
- Уке, ом ондале мый рвезым, - ок чакне арава чуриян салтак.
Тыгодым чыган рвезе когыньыштымат сан*га йымач ончалын, пен*гыдын пелештыш:
- Ида ;чаше! Муралтем чечас тугай мурым, кудо кажне совет ен*лан келша.
Тунамак вуйжым комдыкырак н;лталын, чыган рвезе яндар йоча й;к дене мураш т;н*але:
- Вставай страна огромная,
Вставай на смертный бой
С фашистской силой темною,
С проклятою ордой!
Пусть ярость благородная…
Сар жапыште калык мурыш савырныше ты мурын припевшым чыган рвезым ончаш перроныш погынышо чыла демобилизоватлалтше салтак, сержант, офицер-шамыч авалтышт. Моло дене пырля ты мурым саде арава чуриян, сареш ик гана веле огыл нелын сусыргышо салтакат, ужым, кумылынак мурыш. Вара, мурен чарнымеке, тудо чыган рвезылан, кутырен келшыме семынак, кумылжым шуктен моштымыжлан, кагаз оксам пуынеже ыле. Но тудым Йошкар Знамя орденан саде илалше салтакак чарен шогалтыш.
- Уке! – пен*гыдын пелештыш тудо. – Тый йон*ылыш лият, шоляш, тыгай мурым нимогай оксалант от нал! Тудо огеш ужалалт! А ме рвезылан шке семын тауштена. Тыге вет, йолташ-влак?!.
Тудо первыяк к;сенже гыч сакыр падыраш-шамычым луктын, чыган рвезылан кучыктыш. Почешыже молат к; киндым, к; сакырым, эсогыл тушенкымат изи артистлан пуышт. Иктаж кок-кум минут гыч демобилизоватлалтше салтак-влак шке вагонлашт еда тарванышт.
А саде чыган рвезет, шке куштымыжо да мурыж дене тутло кочкышым сулен налмыжлан путыракат куаныше, переген гына чыла кочкыш й;рварым пинчакышкыже п;тырал чумырышат, кинде шултышым тугакак переген гына пеле гыч тодылын, кок могыр ш;ргыначкашкыжат ишенак кучыш. Вара ;пшынчын-;пшынчын, тамлен-тамлен кочкаш т;н*але.
- Тые тысак улат мо, але иктаж-кушко каяш тарваненат? – ала-к; йодо чыган рвезе деч.
- Каем. Тольык, шкеат ом пале, ала-кушко дыр? – вашештыш рвезе.
- Кузе тыге? – ;рмалген йодо саде Боевой Йошкар Знамя орденан илалше салтакак.
- Авам колымеке, ачам деке фронтыш каяш тарваненам ыле, - шинчажым ;штылале чыган рвезе. – Тудо Украинский фронтышто тушман ваштареш кредалын. Икымше але кокымшо ма, кумшо фронтышто улмыжым пален омыл.
- А могай армийыште? – капитан званиян ала-могай офицер йодо.
- Тидымат ом пале, - вашештыш рвезе.
- Тугеже, куш каенатше?
- Германийыш, фашист-шамычын р;д; пыжашышкышт.
- Миен шуынат?
- Уке, Польша мартен веле шуынам.
- А умбакыже мо лийын?
- Ик к;ртньыгорно станцийыште военный комендатура пашаен*-влак кученыт, - кугун ш;лалтыш чыган рвезе. – Такшым нуно осал огытыл ыле, мыланем ачам кычалаш полшаш т;чышт. Тушто мый иктаж арня чоло кучалтым. Туштак сен*ымаш нерген, война пытыме нерген уверым кольым. Мыят салтак лийнем, фашист-шамыч ваштареш кучедалнем ыле, но изиш варашрак кодынам улмаш…
- Командатура пашаен*-влак умбакыже тыйым куш колтеныт?
- Нигушкат. Мый нунын деч куржынам.
- Адакат Германийыш вашкенат?
- Ага.
- Польша мартен веле шуынам маньычыс?
- Польшыштак эше вес станций йоткеат шуынам.
- Адакат кученыт?
- Кученыт. Вара ик офицер мыйым м;н*геш Киев йотке нан*гайыш, суворовский училищыш тунемаш пуртымо нерген кутырыш. Но мый Киевыште тудын деч шылын куржым.
- Молан?
- Мыланем ынде шкенан таборым муаш к;леш ыле.
- Муынат?
- Уке шол. Ондаксе вер гыч каен. Кушко – ом пале…
Тыгодым мемнан состав тарванышаш нерген увертарыштат, мый писын гына шкенан вагон могырыш ошкыльым.
А саде чыган рвезым лопка туп-вачан, Боевой Йошкар Знамя орденан илалшырак салтак пелен поезд гыч волышышем деч ончыч Зеленодольск станций лишнат ужым. Нуно умбакыже Казаньыш, а тушеч, очыни, Саратовыш кудальыч, тудо салтакет шочынжо тушеч ыле - мутшым кошартыш Эчан ч;ч;й.
1978 ий.