1. Айбсизлик презумпциясини куллаш рейтинги

Анвар Шукуров
   Телевидениемизда жараён деган кичик лавха берилиб, унда дунё буйича рейтинглар эълон килиб бориляпти. Узбекистоннниг рейтингларини куриб, эшитиб кунглинг фахр ва ифтихорга тулади.
   Фахм-фаросат бобида уткир биродарларимиз бекорга бизларни «Узбаки зураки» дейишмайди.
   Ха, хамма нарсада бизга энг яхшиси керак. Мана шу истак, узбекни юксакликка етаклайди.
   Шунинг учун бир вактлар Имом Бухорий, Ат Термизийлар хадис илмини, Мотрудий мазхаб илмини, Маргиноний исломий хукук илмини, Фаробий давлат бошкаруви илмини, Каффол Шоший кулф ясашдан ташкари таржимонлик илмини, Ал Хоразмий математикани, Ал Беруний география ва астрономияни, Ибн Сино медицинани, Замахшарий грамматикани, Фаргоний механикани, Кошгарий, Навоий туркий тилни, Бобур географиянинг дунёдаги энг зури булишга интилган, шукрким уларнинг купчилиги хозиргаячаям «энг зури» -дея тан олинади.
   Меъморчиликдаям боболар зур булишган. Академик, рахматлик устоз, архитектура фанлари доктори Пулат Зохидов Миср эхромлари ва юртимиздаги биноларнинг пойдевори бир хиллигини исботлаган.
   Бу нимадан дарак? Эхромларниям бизнинг боболар курганидан!
   Оксарой, Бибихоним, Тожмахални ким курган?
   Кейинчалик козок хонларининг асосий кароргохи булган Ахмад Яссавий ансамблини ким курган? Жавоб аён-а?
   Рустам Косимжонов жахон чемпиони булди. Равшан Эрматов адолатли хакам сифатида Осиёнинг энг зури (аслида дунёдаям) сифатида тан олинди.
Фахр-ифтихор яхши туйгу. Миллий-гурур ва ифтихор тараккиётга етакловчи омиллардан бири. Асосий омил эмас, улардан бири. Чунки, «хар кандай дорининг купиям захар» дейишади японлар, маколларидан бирида. Бу Расули Акрамдан келтирилган хадисга хамоханг.
    Фахр-ифтихорланиш оркали баъзи курсаткичларимизни дунё билан буйлаб олгач, улар хакида биз эмас улар гапирсалар хам бизга етади.
Масалан, миллий фахр ва ифтихорга шимирилган молиячи ва банкирларимиз миллий валютамизни энг кадрли когозлардан бирига айлантириш хакида кайгуриб, кеча-ю кундуз укиб, урганиб йулини топсинлар. Кейин жараён лавхасида Бир узбек суми 500 АКШ доллари, бир узбек суми 450 евро, бир узбек суми 400 Англия фунт стерлинги десинларчи нима буларкин? Дунё лол колади-ю. Кулимиздан келмайдими?
Келишига умид, ишонч бор. Каердан? Боболаримиз кайси ишга аралашган булсалар ушанинг энг зурини килганлар-ку, бизчи?
    Майли молиячи ва банкирларни уз холига куятурамиз.
    Мен хукукшуносман. Иктисодиёт сохасидаги хукукшунослик фаолиятимга, шукрким  чорак асрдан утди.
    Тарихий-тилшуносликда таккослаш назарияси фанини Узбекистонга олиб келтириш буйича олиб бораётган илмий изланишларимни бир муддат тухтатиб, хукукшунослик сохасида Маргиноний бобом килган ишни такрорлайманми? деган фикр тугилиб, кулимни клавиатурага босяпман.
   Албатта, Маргинноной бобонинг даражасига етишга менга йул булсин! У кишининг килган иши мен учун маёк, холос.
   Нокамтарлик булсаям, айтиб куяй Узбекистоннинг учта Конуни ташаббускорлари сифатида руйхатда бормиз. Битта ташаббусимни Россияликлар хам кабул килган-у... майли, гапдан чалгимайлик.
   Ха, мен узбек хукукшуноси сифатида эртага жахоннинг мана бу рейтингида биринчилар каторида эътироф этилишини хохлайман:
Экранда енгил мусика садолари ва «ЖАРАЁН» деган ёзув пайдо булади. Кадр ортидан бошловчи гапиради:
  Одил судловда айбсизлик презумпциясини куллаш буйича жахон рейтинги. Рейтингда катнашган 151 мамлакат ичида Узбекистон саккизинчи урин!
Айтишингиз мумкин, «нега биринчи эмас» деб.
Огзимни гапга очмасимдан туриб такрорлайсиз: 
– Сендан нима кетди, бу факат хаёл-ку, дейсиз.
– Тугри, хаёл. Аммо, биласизми, факат мени тугри тушунинг «одам гапираётган гапини хаёлгаям сигдириш кийин экан»...
         Саккизинчи эмас йигирманчи булсаям, уттизинчи, киркинчи булсаям собик СССР давлатлари ичида биринчилар каторида буламиз.
         Аммо, лекин ва бирок менга СССР ичида биринчилик кам! Ха, тугри бу ужарлик.
        Лекин нима килай? боболарим конидан менгаям утган-да 
        Шунинг учун мен дунёдаги адолатли суд тизимларидан бири булишини истайман.
      Нега энди айбсизлик презумпциясини куллаш рейтингини танладингиз деган савол тугилиши табиий.
      Сизга бу масаланинг ахамиятли томонини айтсам. Гап шундаки айбсизлик презумпцияси жиноят судининг артериал кон томири десаям булади.
      Агар айбсизлик презумпцияси тан олинмаса ва унга риоя килинмаса 1937 йилги репрессив суд жараёнлари 1948-49 йиллардаги врачлар иши, 1983-84 йиллардаги пахта иши каби бир ёклама суд жараёнларига йул очиб берилади.   
     Энди айбсизлик презумпцияси нима дегани хакида. Интернетдан ушбу масалага боглик хукукшуносларимизда кандай фикрлар бор экан десам, Ф.Мажидов деган бир узбек талабасининг курс ишига дуч келиб колдим.
    Мана сизга булажак узбек хукукшунослари!
    Маргинонийга муносиб авлод девордим (нега курс иши россияликлар сайтига жойлаштирилганидан хайрон колмадим) узимга узим ва унинг илмий изланишидан бир каттагина, аммо жуда долзарб парча келтирсам:
Тошкент давлат юридик институти
“Жиноят-процессуал хукуки” кафедраси
КУРС ИШИ
Мавзу: Айбсизлик презумпцияси
Бажарди:3-хукук  “3-курс “Б” поток  1-гурух  талабаси Мажидов Ф.
Тошкент 2011

 Айбсизлик презумпцияси – жиноят процессининг мухим демократик тамойилларидан бири хисобланади. Шу уринда даставвал, презумпция тушунчасига тухталиб утсак. Комусий лугатларда “презумпция (лат. praesumptio) – акси исботланмагунга кадар ишончли деб тан олинадиган тахмин”1, “ёлгонлиги исботланмагунга кадар хакикат деб хисобланувчи тусмол”, деб таърифланади.
Юридик адабиётларда презумпция одатда конунчилик техникаси усули ёхуд мантикий хулоса сифатида курилади. Презумпцияни бундай тушуниш жуда кенг булиб, уни бошка хукукий тузилмалар билан аралашиб кетишига сабаб булади. К.Б.Калиновский ва А.В.Смирновлар таъкидлаганидек, “хар кандай презумпция – хукукий норма булиб, бир юридик фактнинг булиши туфайли бошка юридик факт хам унинг акси исботланмагунга кадар тан олинади”.
Юридик адабиётлар тахлили презумпциялар катор узига хос хусусиятлари билан таърифланишидан далолат бермокда, хусусан:
1. Презумпция – шартли равишда юридик факт деб тан олинувчи коидалардир. Айрим муаллифлар презумпциясини тахмин, фараз деб эътироф этадилар, бу бир жихатдан тугри, зеро “тахмин” – “у ёки бу ходисанинг эхтимоллигини англатади”. Бирок, презумпцияларнинг катор мажмуи учун ходисаларнинг эхтимоллиги эмас, хукукни куллаш амалиётидаги алохида эхтиёж хосдир.
2. Хар кандай презумпция хукукий нормалар мазмунини ифодалайди хамда бу усул аник хукукий муносабатларни юзага келтирувчи юридик факт сифатида бахоланади6. Презумпцияларни хукукий ва фактикка булиш кенг таркалган. Бунда одатда коида тарикасида юридик презумпция – хукук нормаларида мустахкамланган; фактик эса, хукук нормаларида мустахкамланмаган презумпциялар фаркланади.
3. Презумпциялар юридик норма асосларига тенглаштирилмайди.
4. Презумпцияларни эгри далиллардан келиб чикувчи хулосалардан фарклаш лозим. Улар уртасидаги асосий фарк шундаки, эгри далиллар ёрдамида исботланганда, далиллар мажмуи талаб килинади. Презумпцияда эса, бир далилнинг узи етарли булиши мумкин. 
5. Презумпциянинг белгиланиши исботлашда у ёки бу тарафга юридик факт мавжудлигини инкор этиш имконини беради.
6. Презумпциялар исботлаш мажбуриятини таксимлаш вазифасини хам бажаради.
Демак, айбсизлик презумпцияси умумий маънода шахс айби исботлангунга кадар унинг айбсиз хисобланишини англатади.
Айбсизлик презумпциясини жиноят процессининг принципларидан бири сифатида тасаввур этиш узок тарихий илдизларга эга. Яъни, айбсизлик презумпцияси  бир неча асрлар олдин дунёга келган, демократик ислохотлар давридаёк мухим ахамият касб эта бошлаган хукукий коидадир. Бу принципнинг илдизлари кадимги ахлок нормаларига бориб такалиб, мохият эътибори билан инсоннинг ёмонлиги аникланмагунга кадар яхши одам хисобланишини англатади. Айбсизлик презумпцияси уша даврда хукмронлик килган ва мазмуни жиноят содир этганликда бирор шахс  гумон килиш билан унинг айбдорлигини кайта исботламай туриб айбдор хисобланиши булган гояларга карши каратилган эди. Хусусан, Францияда 1789 йилда кабул килинган Инсон ва фукаролар хукуклари Декларациясида ушбу тушунча узининг аник ва ёркин ифодасини топган: “Хар бир инсон айбдор деб эълон килингунга кадар (суд томонидан) айбсиз деб тахмин килинар экан, зарурият тугилганда уни кулга олишда кулланилган ортикча каттик чора конун билан катъий жазоланиши лозим” (9-модда).
Бу хакда юридик адабиётларда таъкидланганидек, “Praesumptio juris тамойили судланувчи манфаатларига хизмат килиб, айби исботлангунга кадар унинг айбсизлигини назарда тутади”; “замонавий жиноят процесси айбсизлик презумпцияси мазмунидан клеиб чикади”.
Ушбу тамойил узок вакт хукукшунос олимлар уртасида турли бахс-мунозараларга сабаб булиб келди. Чунончи, уз вактида ушбу тамойилга карши гоя тарафдорлари хам уни жиноят процесси тамойиллари тизимидан чикаришни таклиф килганлар. Хусусан, К.А.Мокичев “мазкур коиданинг (яъни, айбсизлик презумпциясининг) тутириксизлиги – жуда табиий. Шубхасиз, ушбу коидага риоя этадиган булсак, суриштирув ва терговни амалга оширувчи прокурор ва терговчи, хаттоки суд хам суд хукми конуний кучга кирмаганга кадар айбсиз шахс билан муомалада буладилар...”12. Холбуки, айбсиз шахсни асоссиз равишда жиноий жавобгарликка тортиш, уни ноконуний хукм килишдек катта айб булмаса керак, назаримизда. Айникса, бугунги суд амалиётини тахлил этиш асосида ягона хулосага келиш мумкин – хукукни мухофаза килиш органлари фаолиятида айбсизлик презумпциясига огишмай риоя этилишини, шунингдек, суд иш юритувининг бошка мухим тамойилларига катъий итоат этилишини изчиллик ва фаоллик билан таъминлашга эришишимиз лозим.
Бу авваламбор, унинг хукукий асосларини такомиллаштиришни такозо этади. Шу уринда кайд этиш уринлики, айбсизлик презумпцияси бир катор нуфузли ва Узбекистон Республикаси томонидан тан олинган халкаро-хукукий хужжатларда хам уз аксини топган.
Хусусан, айбсизлик презумпциясининг замонавий тушунчаси Инсон хукуклари умумжахон Декларацияси, Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро Пакт, Асосий эркинликлар ва инсон хукукларини химоя килиш тугрисидаги Конвеция, Инсон ва Халклар хукуклари Африка Хартияси ва бошка халкаро хужжатларда уз баёнини топган.
Чунончи, БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1948 йил 10 декабрда кабул килинган Инсон хукуклари Умумжахон декларацияси ушбу коидани куйидагича мустахкамлайди: “Жиноят содир этганликда айбланган хар бир инсон химоя учун барча имкониятлар таъминланган холда, очик суд мажлиси йули билан унинг айби конуний тартибда аникланмагунча айбсиз деб хисобланишга хаклидир”(11-модда).
Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги халкаро Пактнинг 14-моддаси 2-кисмида “Жиноят килишда хар бир айбланувчи унинг айби конунга биноан исботлангунча айбсиз деб хисобланиш хукукига эгадир” дейилган.
Асосий эркинликлар ва инсон хукукларини химоя килиш тугрисидаги Конвенциянинг 6-моддаси 2-кисмида “Жиноят содир этганликда хар бир айбланувчи  унинг айби конунга биноан исботлангунча айбсиз хисоблади” коидалари мавжуд.
Шунингдек, Инсон ва Халклар хукуклари Африка Хартиясининг 7-моддаси 1-кисмининг “b” бандида хам “Хар бир инсон айбдорлиги ваколатли суд томонидан аниклангунга кадар айбсиз хисобланиш хукукига эга” эканлиги уз аксини топган.
Таъкидлаш уринлики, мустакиллик йилларида халкаро хукукнинг юкоридаги умумэътироф этилган нормалари талабларидан келиб чиккан холда миллий конунчиликда ушбу мухим коиданинг зарурий хукукий замини хозирланди. Чунончи, Асосий Комусимизданинг 26-моддасига биноан, “жиноят содир этганликда айбланаётган хар бир шахснинг иши судда конуний тартибда, ошкора куриб чикилиб, унинг айби аникланмагунча у айбдор хисобланмайди”.  Узбекистон Республикаси Конституциясининг ушбу моддасида “хар бир шахс” иборасининг кулланилиши айбсизлик презумпциясининг айбланувчи ёки гумон килинувчигагина эмас, балки Узбекистон Республикасида яшаётган барча шахсларга берилган хукук эканлигини англатади.
Ушбу конституциявий норма коидаларини янада ривожлантирган ва тулдирган холда УзР ЖПКнинг 23-моддаси куйидагиларни мустахкамлайди: 1) гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчи унинг жиноят содир этишда айбдорлиги конунда назарда тутилган тартибда исботлангунга ва конуний кучга кирган суд хукми билан аниклангунга кадар айбсиз хисобланади; 2) гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчи узининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас; 3) айбдорликка оид барча шубхалар, башарти уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган булса, гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига хал килиниши лозим. Конун кулланилаётганда келиб чикадиган шубхалар хам гумон килинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг фойдасига хал килиниши керак.
2000 йил  14 декабрда янги тахрирда кабул килинган “Судлар тугрисида”ги конуннинг 10-моддаси иккинчи кисмида  “Айбланувчи, унинг айби конунда назарда тутилган тартибда исботланмагунгача ва суднинг конуний кучга кирган хукми билан аникланмагунга кадар, айбсиз хисобланади” дейилган.
Шахснинг айби тула исботланганда у айбланувчи сифатида ишда иштирок этишга жалб килиниши мумкин. Бу мажбурият иш юритишни олиб борадиган, айблов вазифасини амалга оширадиган мансабдор шахслар – суриштирувчи, терговчи ва прокурор зиммасига юклатилган17.
Бир суз билан айтганда, “Айбсизлик презумпцияси принципининг мохияти тергов ва суд мухокамасини олиб борадиган барча шахслар учун, шунингдек судланувчи билан айбдордек иш куриш хукукига эга булмаган бошка барча муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фукаролар учун мажбурий булган холисона хукукий холат сифатида ана шундан иборатдир”.
Давлат айблов функцияси шахсга нисбатан каратилар экан, шахснинг бу функциядан химояланишда энг асосий химоячи курол айбсизлик презумпцияси хисобланади. Айблов функцияси шахснинг айблилигига каратилган фаолият булганлиги билан унинг айбдорлигини билдирмайди. У шахснинг айбдор деб топилишини узига максад килиб куйган фаолиятдир. Айбсизлик презумпцияси эса, бу – айби конунда белгиланган тартибда ва тегишли органлар томонидан тасдикланмагунча шахснинг айбсиз хисобланишидир.
Юридик адабиётларда хам айбсизлик презумпцияси тугрисида бир-бирига якин катор фикр ва мулохазалар билдирилган:
“Айбсизлик презумпцияси – жиноят хукуки ва процессидаги айбланувчи (судланувчи)нинг айби конунда белгиланган тартибда исботлангунга кадар айбсиз деб хисобаланишини белгилайдиган хукукий коида. Айбсизлик презумпцияси – энг мухим демократик принциплардан бири, шахс хукуклари мухофазасини таъминлайди, асоссиз айбланиш ва хукм килинишдан асрайди. Айбсизлик презумпцияси фукароларни давлатдан мухофаза килишга каратилган”.
“Айбсизлик презумпцияси (лoт. “praesumptio innocentiae”) – жиноят суд иш юритувининг энг асосий принципларидан бири булиб, исботлаш мажбурияти айбловчи зиммасида булишини англатади”.
“Айбсизлик презумпцияси (лoт. “praesumptio innocentiae” – тахмин, фараз) – хукукдаги шундай холатки, унга кура айбланувчи айби конун билан белгиланган тартибда тасдикланмаганга кадар айбсиз хисобланади. Жиноят процессида айбсизлик презумпцияси максади – шахс хукукларини мухофаза килиш, айбланувчининг химояга булган конституциявий хукукини таъминлаш, айбсиз кишини ноконуний ва асоссиз жавобгарликка тортиш ва хукм килишдан мухофаза килишдан иборат”.
Мухтасар килиб айтганда, “айбсизлик презумпцияси жиноят процессининг асосий ва конституциявий принципларидан бири булиб, шахс жиноят содир этишда айбдорлиги конунда назарда тутилган тартибда исботлангунга ва конуний кучга кирган суд хукми билан аниклангунга кадар айбсиз хисобланишини, у узининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмаслигини, шунингдек, айбдорликка оид барча шубхалар, башарти уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган булса, гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига хал килиниши лозимлигини белгилайди”. Конунчилигимизда айбсизлик презумпцияси принципининг амал килинишининг узи унинг инсон хукуклари ва эркинликларини химоя килишга каратилганлиги ва хакикий демократик хукук эканлигидан далолат беради. Субъектив хукук сифатида айбсизлик презумпцияси хукукидан шахс одатда гумон килинувчи тарикасида ушланган пайтдан бошлаб фойдаланиши мумкин. Шунингдек, Конституциянинг ушбу моддасида шундай талаб куйиладики, шахснинг иши судда конуний тартибда, ошкора куриб чикилишидир.
Узбекистон Республикаси ЖПКнинг 23-моддасида “Гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчи унинг жиноят содир айбдорлиги конунда назарда тутилган тартибда исботлангунга ва конуний кучга суд хукми билан аниклангунга кадар айбсиз хисобланади”23, деб мустахкамланганлигидан келиб чикиб, айтиш мумкинки, ЖПКга мувофик, гумон килинувчи, айбланувчи, судланувчини айбдор деб топиш учун, биринчидан унинг айбдорлиги конунда назарда тутилган тартибда исботланиши, иккинчидан, ушбу жиноят буйича суднинг конуний кучга кирган хукми булиши талаб килинади.
Суддан ташкари шахсни жиноят содир этишда айбдор деб топишга хеч кандай орган ёки мансабдор шахс хакли эмасдирлар. “Маълум шахсни жиноят содир этганликда айбдор деб топишда ва унга нисбатан жазо чораси тайинлашда ёки уни айби исботланмаганлиги, асосланмаганлиги учун нохак жавобгарликка тортилганлигини реабилитация  килишда хал килувчи овозга факатгина суд эгадир”. Хеч кандай давлат органи айбланувчи шахсни ноконуний равишда жиноятчи хисоблаб, айби исботланмай туриб, суд килиш хукукига эга эмас ва бу холат конунда назарда тутилган тартибда жавобгарликка тортишга сабаб булади.
Суд айбланувчининг айбини ечиш учун мажбур этиш билан боглик харакатларни амалга ошириши мумкин, лекин бу иш шахснинг кадр-кимматини катъиян хурматлаш асосида бажарилиши лозим. Тергов килиш чогида хам гумон килинувчи ёки айбланувчи шахсларнинг хаёти ва соглиги учун хавфли булган ёки уларнинг шаъни ва кадр-кимматини камситувчи хатти-харакатларни содир килиш такикланади.
Юкоридаги коидаларда айбсизлик презумпциясининг асосий мазмуни кам берилган. Аммо шуни хисобга олиш керакки, жиноят процессида айбсизлик презумпциясининг рухи деярли тула мавжуд. Умуман олганда, айбсизлик презумпциясининг тула мазмунини бир моддада очиб бериш мумкин эмас, чунки бунинг имкони йук.
Шундай булсада, асосий мазмунни туларок шаклда Ч.С.Касумов беришга харакат килган. У айбсизлик презумпциясига куйидагича таъриф беради: “Жиноят содир килишда гумон килинувчи ёки айбланувчи шахс, унинг айбдорлиги конуний тартибда исботланиб ва суднинг конуний кучга кирган хукми билан тасдикланмагунча айбсиз деб хисоланади”.
Бу коидада жиноий жазо хакида гапирилмайди, чунки жиноий жазо уз-узидан жиноятчиларга нисбатан суднинг хукми оркали тайинланади ва конуний кучга киргач амалга оширилади.
Республикамизда химоя хукукини таъминлашда Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1996 йил 20 декабрдаги 41-сонли “Химоя хукукини таъминловчи конунларни куллаш амалиёти тугрисидаги” карори хам мухим урин тутади. Мазкур карорда химоя хукуки тугрисида куйида билдирилган фикр диккатга сазовор: “Гумон килинувчи, айбланувчи ва судланувчининг химоя хукукини таъминлаш конституциявий коида хисобланади ва жиноят-судлов ишларини юритишнинг барча боскичларида унга катъий риоя килиниши керак. Шунинг учун уларнинг процессуал хукукларига огишмай риоя этиш, иш холатларини хар тарафлама, тула ва холисона урганиш, гумон килинувчи, айбланувчи ва судланувчини кораловчи ва окловчи, шунингдек, уларнинг жавобгарлигини огирлаштирувчи ва енгиллаштирувчи холатларни аниклаш, иш буйича мавжуд булган тахминларни синчиклаб текшириш, далиллар такдим этиш ва уларни келтиришда процесс иштирокчиларининг тенг хукукларини таъминлаш зарур”.
Шу уринда бир неча табиий саволлар тугилади.
Биринчидан, жиноят процессига бу тусдаги презумпция нима учун керак? Нима учун тергов ва суд органлари хар бир иш холати буйича айни хакикатни нима булганлигини аниклаши зарурлиги талаби билан чекланиш хамда жиноят ишларини тергов килиш ва ишни судда куришда тулик холислик асосида турфа презумпциялардан холи равишда асосий эътиборни хакикатни аниклашга каратиш мумкин эмас?
Иккинчидан, айбсизлик презумпциясига биноан ким айбсиз хисобланади? Башарти, умумий маънода барча инсон тушуниладими ёки факатгина гумон килинувчи ёки айбланувчи сифатида жалб этиш учун асослар мавжуд булган аник доирадаги шахслар тушуниладими? 
Учинчидан, айбсизлик презумпцияси хакикий вокеиликка, амалиётга зид эмасми? Зеро, аксар холларда суд мухокамасида айби исботланадиган айбланувчининг айбсизлик презумпцияси хукуки амалиётда уз урнини топмайди. Шундай экан, бошка принциплар билан таккослаганда амалиётда тасдигини топмайдиган презумпция нима учун керак?
Туртинчидан, айбсизлик презумпциясига мувофик, айбланувчи айбсиз хисобланар экан, “айбланувчида эхтимолий жиноятчини куриш – айбсизлик презумпцияси эмас, балки айнан айблилик презумпцияга таянган холда иш куриш” мантикка зид булиб колади. Холбуки, на терговчи на суд “эхтимолий” жиноятчи деб билмайдиган шахсни жиноий жавобгарликка жалб этиш конунийлик ва фукаролар хукукларини мухофаза килиш каби принципларга зид эмасми? Шу ва бошка шу сингари муаммолар ва кийинчиликлар якин утмишда процессуал соха мутахассислари уртасида айбсизлик презумпцияси борасидаги карашларида жиддий фарклар юзага келишига сабаб булди.
Башарти, адабиётларда айбсизлик презумпцияси хакида билдирилган карашларни бирор йусинда таснифлашга харакат килсак, ушбу гурухларнинг куйидаги хусусиятларини ажратишимиз мумкин:
1) айбсизлик презумпциясига карши фикр тарафдорлари айбсизлик презумпциясини рад этган холда куйидаги омилни сабаб килиб курсатадилар: “...айнан мазкур шахснинг аник факт буйича айбсизлиги туфайли суриштирув хам, тергов ва суд хам булиши мумкин эмас”.
2) иккинчи нуктаи назар муаллифлари айбсизлик презумпциясини айбсиз тергов булиши мумкин эмаслиги сабабли эмас, балки айбланувчи хам уз айбсизлигини давлат ва жамият каби исботлаши лозим деган важ билан рад этадилар. Бошка сузлар билан айтганда жиноий жавобгарликка тортилаётган шахс айбдорлик презумпциясига асосан уз айбсизлигини исботлаши шарт;
3) учинчи караш тарафдорлари эса, жиноят процессида жиноий жавобгарликка тортилаётган шахсга нисбатан хар кандай презумпциялардан воз кечиш максадга мувофик, яъни “...жиноят процессида айбланувчига нисбатан на айбдорлик ва на айбсизлик презумпцияси кулланилмаслиги лозим”. Айб исботланмаган такдирда айбланувчи манфаатларининг кафолати сифатида суднинг судланувчини тулик реабилитация килувчи хукм чикариш тарикасидаги мажбурияти, ушбу нуктаи назар тарафдорлари фикрича, айбсизлик презумпцияси доирасидан четга чикади, шунингдек, айбланувчига исботлаш мажбуриятини юклаш хам максадга мувофик эмас29. 
4) туртинчи нуктаи назар тарафдорлари айбсизлик презумпциясининг жиноят суд иш юритувидаги ахамиятини масаласини хал этишда билишнинг илмий жараёнларидан фаркли равишда суд мухокамасининг узига хослигидан келиб чикадилар. Ушбу фарк суд мухокамаси ноилмий булганлиги сабабли эмас, балки илмий тадкикот билиш натижаси билан якунланиши мумкинлигида ифодаланади. Суд мухокамаси эса, юридик окибатсиз якун топиши мумкин эмас ва шунга монанд айб ё тасдикланади ёки рад этилади. Бирок, суд-тергов амалиётида айрим холларда айбланувчининг айблилиги ёки айбсизлигини аник белгилашнинг имкони булмай колади. Шундай вазиятларда айбланувчи айби эхтимоли мавжуд булса, айбланувчи айбига оид гумонлар бартараф этилмай колса, терговчи ва суд айблилик масаласини очик колдирган холда айбланувчига сиз айбдор эканлигингизни аниклай олмадик, бирок биз сизнинг айбсиз эканлигингиз хам ишончимиз комил эмас, сизнинг айбдорлик масаласингиз муноазарали, дея олмайди30. Бундай холларда тергов ва суд органларини хеч иккиланмайдиган айбдор ёки айбсиз деган аник жавоб беришлари лозим. Бундай жавобни беришлари учун мазкур шароитда улар ёки шахс айби исботлангунча айбсиз хисобланади (айбсизлик презумпцияси) ёки айбланувчи айбсизлиги исботлангунча айбдор хисобланади (айбдорлик презумпцияси) деган коидадан келиб чикиб харакат киладилар.
Айбсизлик презумпцияси ва ундан келиб чикувчи шубха-гумонларни судланувчи фойдасига хал этиш тугрисидаги коида В.П.Нажимов ишларида чукур тахлил этилган. Муаллиф шубха-гумонларни айбланувчи фойдасига хал этишни “судда у ёки бу факт буйича шубха тугилганда, уларга шубхасиз факт сифатида муносабатда булиш лозим (бундай хулоса хакикатни аниклаш принципидан келиб чикади)” деб талкин этишга карши чикади. Тадкикотчи ушбу коида мазмунини куйидагича изохлайди: “аникланган фактлар (мавжуд далиллар) бир эмас, балки бир неча хулосалар чикариш имконини берса, улардан айбланувчи учун энг кулай ва яхшиси танланади”31. В.П.Нажимов фикрича, айбсизлик презумпцияси “жиноят процессуал конунчиликда мустахкамланган айб факатгина суд хукми билан белгиланади”, деган коидада янада яккол ифодаланади. Ушбу принцип шунингдек, “факатгина исботланган холатни таъкидлаш мумкинлигини кузда тутувчи объектив хакикат принципи”32 мазмунидан хам келиб чикади. Демак, суд айбдорликни исботламагунга кадар шахс айбдор деб тан олиниши мумкин эмас. Амалдаги Жиноят-процессуал конун нормалари мазмунидан келиб чикиб, суд мухокамасида айби исботланган шахсга нисбатан айблов, акс холда эса, оклов хукми чикарилади, деган хулосага келиш мумкин. Ушбу норма мазмуни, магар айбланувчи айби исботланса, уни суд килиш деганда эмас, балки унинг айбсизлиги исботланмаса, уни оклаш лозимлигидан далолат беради.  Бу борада Е.Никифорова кайд этганидек, “Шахснинг жиноят содир этганликда айбдорлиги хакидаги хулоса тахминларга асосланиши мумкин эмас ва шубхасиз етарли далиллар билан исботланиши лозим. Айбловни тасдиклайдиган ишончли далиллар булмаган ва янги далиллар тупланмаган такдирда иш юритиш тугатилади ёки оклов хукми чикарилади”33. 
Конуннинг келтирилган моддалари тахлилидан келиб чикиб, юкоридаги фикримизни ривожлантириб, шуни айтиш мумкинки, бизнинг жиноят процессимиз учун судланувчига гумонда саклаш хос эмас, зеро, исботланмаган айб туфайли окловчи хукм чикарилади хамда судланувчи тулик реабилитация килинади. Айнан шу хам айбсизлик презумпцияси мазмунини ифодалайди хамда гумон ва фаразларни судланувчи фойдасига хал этилишини курсатади. Айбсизлик презумпцияси мазмуни ва ахамиятини янада аниклаштириш учун юкорида кутарилган яна бир масала ким айбсиз хисобланади – айбланувчими (судланувчи), гумон килинувчими ёки хар кандай фукароми, деган саволга жавоб бериш зарур.
Катор муаллифлар “айбланувчи” атамасида факатгина айбланувчи сифатида жиноий жавобгарликка тортилган кишини тушунадилар хамда айбсизлик презумпцияси тушунчасига нафакат айбланувчи, балки гумон килинувчини хам киритиш лозим, деб хисоблайдилар (И.Л.Петрухин, Ч.С.Касумов ва б.к.).
Фикримизча, ушбу институтнинг харакат доирасини аник процессуал шахс (гумон килинувчи, айбланувчи, судланувчи) билан чеклаш максадга мувофик эмас. Шу сабабли бунда Узбекистон Республикаси Конституциясида белгиланган коидадан келиб чиккан холда ушбу хукукнинг барчага бир хилда тегишли эканлигини айтиш уринли.
Айбсизлик презумпцияси – вокеиликка тугри булган хукукий холат булиб, унга асосан айбдор шахсни жиноят содир этишдаги айбини, качонки суднинг айблов хукми чикарилган булиб, айнан шу шахс айбдор деб хисобланса ва унинг айби жиноят иши буйича йигилган исбот-далиллар билан тасдикланиб, процесс иштирокчиларида ушбу шахсни асосланган ва адолатли равишда жавобгарликка тортилганлиги, жазоланганлиги тугрисида ишонч хосил килганда тасдиклаш мумкин булади34.
Узбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодекси 23-моддаси 2-кисмида курсатилишича, гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчи узининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас.
Бундан куриниб турибдики, айбланувчи узини айбсизлигини исбот килиб беришга мажбур эмасдир. Жиноят содир килган шахсни айбдорлигини  исботлаш мажбурияти суриштирувчи, терговчи, прокурор ва судга юклатилгандир. Жиноятни содир килишда дастлабки тергов ва суриштирув органлари, прокурор факат ЖПКнинг нормаларига риоя этишлари керак.
Лекин айбланувчи узининг химоя хукукидан фойдаланиб, узининг айбсизлигини исботлашга хаклидир, аммо бу унинг мажбурияти эмас.
ЖПКнинг 23-моддаси 3-кисмига кура, айбдорликка оид барча шубхалар, башарти уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган булса, гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчини фойдасига хал килиниши лозимлиги курсатилган. Шунингдек, конун кулланилаётганда келиб чикадиган шубхалар хам гумон килинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг фойдасига хал килиниши керак.
Бунга кура айбланувчи узининг айбсизлиги тугрисида далиллар такдим кила олмаслиги уни айбли деб топишга  асос була  олмайди. Далиллар туплаш вактида белгиланган тартиб-коидалар бузилган булса, яьни далиллар калбакилаштирилса, бундай далиллар хукукий кучга эга эмас деб топилади ва уз-узидан айблов учун асос була олмайди. Тергов органлари етарли далиллар булсагина шахсни айбланувчи тарикасида ишга жалб  тугрисида карор чикаради.
Айбланувчини уз айбига икрорлиги бошка далиллар билан хакикатдан тасдикланган такдирдагина, уни айблаш учун асос булиб хизмат килиши мумкин.
Айбсизлик презумпциясининг хукукий табиатини тушунтиришда икки хил караш бор. Биринчиси: айбсизлик презумпцияси – бу факатгина хакикатни аниклаш услуби булиб, жиноий иш учун масъул органлардан исталган бири – тергов, прокуратура, суд аввал айбланувчининг айбсизлигини тахмин килади, кейин тупланган далиллар асосида унинг акси эканлигига ишонч хосил килишади, шунда айбсизлик презумпцияси уз харакаиини тухтатади. Шундай килиб, айбсизлик презумпциясидан воз кечиш учун терговчи айбланувчининг айбли эканлигига ишонч хосил килишининг узи етарли. Иккинчиси: айбсизлик презумпцияси жиноий иш учун масьул у ёки бу шахсда айбдорлик фикри  тугилганда рад этилмайди; у конуний конуний хукм кучга киргунча амал килади. Бу факатгина конун нуктаи назаридан, процессда катнашувчи алохида субъектларнинг караши эмас.
Бизнингча, биринчи караш тарафдорларининг фикрларига тулик кушилиб булмайди. Айтайлик, айб тегишли тергов олиб бориш бораётган орган айбдорлилик хакида фикрга келган вактдан урнатилган хисоблансин. Айни шу жойда (гарчи суднинг хукмигача хали узок булсада) айбсизлик презумпцияси айбдорлик презумпциясига уз урнини бушатиб беради, тергов органининг кейинги фаолияти объектив тергов эмас, айблов тезисини исботлаш харакатига айланади. Бу айнан уша айблилик ёндошуви булиб, у куп холларда суднинг хатосига олиб келади ва айбсиз кишини судлашга мажбур этади.
Гап шундаки, айбсизлик презумпцияси – бу тахмин эмас, балки фикция булиб, у бир томонлама тушунтиришга асосланади. Айбсизлик презумпциясини тугри тушуниш учун уни фукароларнинг виждонлилик  тамойилидан фарклаб, ажрата олиш керак.
Айбсизлик презумпциясини терговчи ва прокурорнинг айбланувчининг айблилигини дастлабки терговда исботлагандан кейин уз ички ишончи асосида хеч качон айбланувчини айбсиз деб хисоблай олмаслиги хам рад этади. На терговчи, на прокурор айбланувчини хукм конуний кучга киргунга кадар айбсиз деб хисобламайди, балки жиноий жазо хукуки субъекти сифатидаги давлат айбсизлик презумпциясини тан олиб, у терговчи, прокурорнинг хулосалари суд процесси боскичларида текширилишини талаб килади.
Айбсизлик презумпцияси терговчи ва прокурорни айбланувчининг айблилигига ишонишни такикламайди, айни пайтда у бундай ишончни етарли асос сифатида курмайди ва айбли деб хулоса чикаришга хамда жазо чорасини куллашга йул куймайди. Терговчи ва прокурор шуни англаб етишлари лозимки, уларнинг ишончи баъзи холларда иш судда курилганда тасдикланмаслиги мумкин.
Айбсизлик презумпцияси  объектив  хукукий  холат сифатида иш холатларини  текшириш услубини курсатиш билан чегараланмайди; презумпция шу билан бир каторда процессуал жихатларни,  яъни хукмнинг конуний кучга  киришини аниклаб, ундан айбланувчининг айби ва иш буйича тула  хакикат урганилган, аникланган хисобланиши керак.
Айбсизлик презумпцияси  ЖПК бир-бирига боглик кисмлари тузилишини белгилайди, яъни шахсни жиноят содир этишда айбдор деб топиш учун етарли процессуал кафолатлар  хажмини аниклайди ва хеч качон суднинг конуний кучга кирган хукмидан олдинрок процесс катнашчиларининг карашини ифодаламайди.
Конун шундай холатларга йул куядики, унга кура дастлабки терговда килинган айбдорлик хакидаги хулоса суд текширувини талаб килмаслиги хам мумкин. Бу холатларда жиноий ишлар дастлабки терговда тугатилади. Булар “окланмайдиган” асосларга кура олиб борилади, жумладан, шахсни жавобгарликка тортиш муддати утган булса; аминистия акти чикарилган булса; шахс вафот этган булса ва бошкалар (ЖПКнинг 84-моддаси). Бунга ухшаш бошка холатлар терговчи томонидан ишни бошка шахсга ёки вояга етмаганлар иши буйича комиссияга юборилиши учун сабаб булади. Хакикатдан хам, бу жойда шахснинг айблилиги хакидаги якуний хулоса дастлабки терговда вужудга келган. Бунга ухшаш холатларни конунда курсатилган умумий коидалардан истисно сифатида куриш лозим.
Айбсизлик презумпциясини баъзан шу нарса билан рад этмокчи булишадики, гуёки айбсиз шахсга нисбатан процессуал мажбурлов чораларини куллаш мумкин эмас, яъни ушлаб туриш, камокка олиш, гаров, кафиллик ва бошкалар. Курсатилган чораларни айбсизлик презумпциясига карши булганлар таъкидлашади, уларнинг айтишича, бу чоралар айбланувчига уларнинг жиноятни содир этишда тахмин килинаётганлиги асосида кулланади.
Бу далил яна айбсизлик презумпциясини объектив хукукий холатини, процесснинг у ёки бу иштирокчисининг айбланувчининг айбдорлигига субъектив ишончи билан аралашиб кетган. Бу карашларга мувофик, процесснинг ваколатли субъекти айбланувчи(гумон килинувчи)га нисбатан мажбурлов чораси куллайди, сабаби уни терговга ва судга чакирувга биноан хозир булишини таъминлаш ёки ишнинг турли холатларини йук килиб юборишини олдини олиш учун керакдир. Процесснинг чора куллаётган субъекти нуктаи назаридан айбланувчи айбдор хисобланади, конун нуктаи назаридан хали айбдор эмас. Айнан шунинг учун хам процесснинг ваколатли субъектига айбланувчи(гумон килинувчи)га нисбатан факат процессуал мажбурлов чораларини куллашгагина йул куяди, жиноий-хукукий мажбурловни куллашни такиклайди35.
Демак, исботлаш жараёнида айбсизлик презумпцияси уч элементни уз ичига олади: 1) гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг айбдорлигини исботлаш бурчи факат исботлаш юклатилган шахсларга юклатилишини; 2) исботлаш процессида хар кандай гумонни гумон килинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига хал этилишини; 3) айбланувчининг айбдорлигини исботланмаганлиги унинг айбсизлиги исботланганлигига тенглиги.
Юкоридагилар асосида айбсизлик презумпциясининг ахамияти хакида куйидаги хулосаларга келишимиз мумкин: 1) айбсизлик презумпцияси алохида шахснинг айбланувчига муносабатини ифодаламайди, балки объектив хукукий коида саналади. Давлат, жамият фукароларни виждонли, халол ва тугри деб хисоблайди, токи, бунинг акси ваколатли суд хокимияти органлари томонидан конунда белгиланган тартибда исботлангунга кадар; 2) ушбу принцип инсонга хокимиятга карши туриш, давлат ва шахс мунозарасидаги узаро нотенг кучларни узаро мувофиклаштириш, тенглаштириш имконини беради ва х.к.
Мухтасар килиб айтганда, айбсизлик презумпцияси – жиноят процессининг энг мухим демократик принципларидан бири булиб, мустакил ахамиятга эга хамда жиноят процессида узига хос долзарб вазифани бажаради.
Хурматли укувчи!
Бироз булса-да тушунарли булдими?
Конкрет мисоллар оркали тушунтириш кулай, албатта. Бутун дунё суд амалиётида конунларнинг кулланилиши амалиётда курилган ишлар буйича курилади. Уша конкрет иш буйича кабул килинган, узгартирилган, бекор килинган хукм кейинчалик уша мамлакат хукук тизими тарихида намуна сифатида колдирилади.
Мендаям конкрет мисол бор. Бу масалани, Худо хохласа бир неча кундан кейин эълон килсак.