СССРдан мерос хасислик 2

Анвар Шукуров
               


     Биринчи маколани фейсбук учун (фейсбук талабига монанд) бир чимдим  хажмда ёзганимдан сунг, шу мавзуни тегишли баъзи фактлар билан кенгайтириш мумкинлиги хакида гоя тугилди. Аслида-ку, эскилик билан янгилик уртасидаги, собик зуравон тузумдан колган иллатларнинг келиб чикиш илдизлари ва уларни бартараф этиш конуниятларини алохида мавзу килиб, объектив бахо берган холда Р.Паркинсоннинг “Паркинсон конунлари” китобига ухшаш  яхшигина китоб ёзса булади-ю, аммо, китобни ёзиш, уни чоп этиш ва сотиш бечора муаллифнинг буйнида колиб кетишини уйлаб юрагинг оркага тортиб кетади. МДХ давлатларининг деярли барчасида шу ахвол, менимча. Китоб ёзиб бойиган одам Узбекистонда жуда кам. Шу мавзу буйича эсга олса арзигулик бир кулгили вокеа ёдимга тушди.
Россиялик сиёсатчи В.В.Жириновскийдан сурашипти:
–Почему ваши книги трудно  продаются?
–Но, легко раздаются,-депти хозиржавоб сиёсатчи.
     Шунака гаплар.
     Майли мавзуимизга кайтайлик.
     Собик СССРда давлат тузуми, уни бошкариб турган Сиёсий элита шунака эдики, улар дунёдаги энг аклли одамлар ва уларни мушугини биров пишт деса, душман. Партия съезди материаллари, партия Устави мукаддас сатрлар битилган Асосий китоб ва барча совет кишилари мана шу асосий Китобларга амал килиб тугилиши, яшаши, улиши керак ва шарт. Бошкача булиши мумкин эмас. Бошкача булиши мумкинлигини ёзган эмас уйлаган кишиям Давлат, Тузум душмани!
Бир туда бир хил фикрловчи кишилар давлати, жамиятини яратишга жуда купчилик хукмдорлар уринганлар. Аммо, уддасидан чиколмаганлар ва хукмдорлик рутбасидан тушиб, тарихда хукмрон деган ном колдирганлар.
Бизнинг узбек тилимизда жуда куп сузлар бор. Купчилик адиб-у, журналистларимиз хукмдор билан, хукмроннинг орасида жуда катта фарк борлигига эътибор бермайди.
Хукмдор бу ижобий маънодаги суз. Бу хукм беришга конуний хакки бор киши, хозирги тилда Президент дегани. Сардор, Элдор, Байрокдор каби сузлар хам ижобий сузлардир.
Хукмрон деганда эса уз хукмини саклашга интилаётган киши назарда тутилади.
Шунинг учун СССР бошкарув тизими асоси Пролетар диктатурасини Хукмдор эмас Хукмронлик килди десак тугри булади.
Хукмронга эса бошкача фикрловчи, унинг тинчлигига рахна солувчи кишилар керак эмас. Мана шунака кишилар бошкача фикрловчилар дейилади. Уларнинг овозини учириш учун уларга канча сув сепсангиз, акс таъсир эвазига улар кучайиб истеъдодга айлана борадилар.
 Шу сабабли СССРда истеъдодли ижодкорга мазза килиб ижод килишга рухсат йук эди. СССР истеъдодлар мозори эди, десам хам адашмайман. В.Висоцкий уз интервьюларининг бирида Таганка топоними хакида гапиратуриб, бу ерда кадимда камокхона булганлигини, кайсидир шоир Таганка хакида
«Таганка... я твой вечный арестант,
Таганка... погибли юность и талант
в твоих стенах»
деган сатрларни колдирганлигини таъкидлаган эди.
Ха, собик СССР айрича фикрловчи, мустакил интеллектуал истеъдодлардан куркарди. У кайси интеллектуал касб сохиби булишидан катъи назар. Канчадан канча шоирлар, ёзувчилар, журналистлар отилиб кетганини, улдириб юборилганини биламиз.
Истеъдодли ижодкорларнинг маддохлари жон саклаб колдилар. Уларни купам айблайвермайлик. Уларниям тушуниш керак. Махмуд Кошгарий минг йил аввал туркий халкларнинг бир маколини келтиради. Мана шу маколнинг узиёк туркий халклар давлат тарихи узок мозийга бориб такалишини курсатади.
Макол замонавий узбек тилада бундай янграйди «Тошни чайнолмасанг, уп». Мана шу макол СССРдаги ижод ахлининг барчаси учун яшаш, маиший хаёт тарзи эди.
Бошкалар эса минглаб тусикларни синдириб сахнага чикишлари, узларини курсатишлари мумкин эди. Шундаям улар моддий томондан кисиб ташланган эдилар.
Масалан Алла Пугачева ёки София Ротару концерт залини тирбанд килиб дастур намойиш этсаям, унга 8 сум (!!!) берилганлиги Алла Пугачевага багишланган хужжатли-бадиий фильмда курсатилди.
Аркадий Гайдай “Кавказ асираси”, “Операция «Ы» ёки Шурикнинг бошка саргузаштлари”, “Иван Васильевич касбини узгартиради”, “Спортлото-82”, “Гугуртга кетиб” ва бошка комедияларини уша пайтда бирон-бир саховатли капиталистик мамлакатда ишлганида бормиди, уша мамлакатнинг энг бой одаларидан бири буп кетарди.
Мен италиялик юлдуз Адриано Челентано, франциялик Жан Поль Бильмондо ва СССРдаги юлдуз Владимир Висоцкийни бир даврнинг узаро ухшаш юлдузлари деб хисоблайман.
Уларнинг ухшаш томони: юксак истеъдодлилиги, катта иродалилиги, жисмонан бакувватлиги, ужарлиги бир хил. Энди уларнинг хаёт тарзи канака кечди? Мана сизга хулоса килиш учун мавзу. Саховатли Гарб ва Хасис СССР.
В.Висоцкий уша пайтда СССРнинг энг катта 80-100 минглик стадионларини тулдириб концерт бериши мумкин эди. Аммо, уни хеч ким таклиф этмади. Унинг ижоди тан олинмади. Гам алам ахийри Висоцкийни издан чикарди, у тушкунликка тушиб, наркотикадан тинчланадиган булиб колди.
Уша пайтдаги СССРнинг мутлак хужайини Л.И.Брежнев самолётда учаётган пайтда, самолёт магнитофонидан В.Висоцкийнинг калбни эзворадиган, бугик товуши янграй бошлайди. Шунда самолёт учувчиларидан бири ашулани баралла янгратаётган стюардессани ёнига чакириб, “нима киляпсан, калланг жойидами?”-дея танбех бера бошлайди. Шунда стюардесса бамайлихотир “Кассетани Брежневнинг тансокчиси берди-ку”,-дейди.
Бечора Леонид Ильич шунаканги даражада кудратли булгани билан, узи севган шоир, артист, ашулачига омма олдида маънавий кумак беролмаган экан.
Истеъдод сохибларининг купчилиги маддохлик килмаслик учун учта мавзуда муваффакият козониши мумкин эди.
Биринчиси харбий мавзу.
Иккинчиси: бегубор севги;
Учинчиси: маиший мавзу.
СССРда муваффакият качон тан олинарди? Качон сизни чет элда тан олсалар, иложсиз колган совет маданият мутасаддилари сизни тан олардилар. Хозирги пайтда узимизда докторлик илмий иш килиш учун маколангиз чет элда босилиши шарт килиб куйилиши уша эски удум.
1970-80 йиллардаги СССР ахолиси учун “олам-олам кувонч” улашган Песня-70-80 йиллардаги конкурсларнинг архивини томоша килсангиз ашула айтаётган артистлар телекурсатувларда эълон килинмаган, ашула матнини ёзган шоир ва композиторлар эълон килинган. Артистлар эълон килинган кадрлар кесиб ташланган. Буям узига хос хасислик. Хозирги пайтда футбол юлдузларимизнинг усишини тухтатиб куядиган нарсаям уша удумнинг давоми. Бизда футболчилар эмас мураббийлар «бош рол»да, бундай холат футбол боши, Англиядаям булгандир, чунки бир вактлар кинофильмларни суратга олган операторлар, кейин режессерлар бош ролни уйнаган кишиларнинг исм шарифини айтмасликка уринганлиги тарихан маълум. Бизда футболда голни худди мураббийлар ташкил килади, голни улар уради. Аста-секин бу борада узгариш сезиляпти. Лекин тезлатиш керак. Тезлатиш эса ёш футболчиларни рагбатлантириш, уларни озгина маънавий куллаш оркали амалга ошади. Уларнинг синфи, мактаби, ота-онасиям, куни кушнилариям берган интервью телеэфирга узатилсин. Яхши сузлар билан уларнинг кунглини кутаринг. Ёшгина, иктидорли футболчи Темур Хакимовнинг “йуколиб колиши” уша удумларнинг хаётчанлигини курсатмайдими?
Бу ичкоралик, хасислик СССР даврида кандай булганлиги хакида менинг айтганларим факат гапдан иборат булиб колмаслиги учун СССРдан битта мисол келтириб утаман. 
1959 йилда режессер Григорий Чухрай «Солдат хакида баллада» бадиий фильмини суратга олади, бош ролда Владимир Ивашов эди. Владимир уша пайтда 19 ёшда булиб, ролни ажойиб тарзда уйнайди.
Бу фильмнинг чет элда олган мукофотларига эътибор беринг:
• 1960 — участие в конкурсной программе Каннского кинофестиваля, а также специальный приз жюри.
• 1960 — два приза «Золотые ворота» кинофестиваля в Сан-Франциско: за лучший фильм и за лучшую режиссуру (Григорий Чухрай).
• 1960 — премия «Давид ди Донателло» за режиссуру (Григорий Чухрай).
• 1961 — премия BAFTA за лучший фильм, а также номинация на премию лучшему иностранному актеру (Владимир Ивашов).
• 1961 — премия «Бодил» за лучший европейский фильм (Григорий Чухрай).
• 1961 — Ленинская премия ( Валентин Ежов, Григорий Чухрай).
• 1962 — номинация на премию Оскар за лучший оригинальный сценарий (Валентин Ежов, Григорий Чухрай).
• Фильм с успехом прошел по всему миру. В результате фильм получает 101 зарубежную премию. Time, Scope, Picture Show, News Week и другие журналы помещают его портреты на обложки своих изданий, в газетах печатают многочисленные статьи.
• Картина была отмечена призом «За лучший фильм для молодежи» и призом «За высокий гуманизм и исключительные художественные качества» в Каннах.
               Один из американских журналов писал: «Голливудским звездам, готовившим юных актеров, следовало бы сесть со своими питомцами на первый самолет в Москву и устроить их в институт, раз там делают таких актеров из девятнадцатилетних юнцов».
             Эътибор бердингизми? Чет элликлар тан олганидан сунг СССР хам мукофот берган. В.Ивашов уша пайтда чет элда яшаганида жуда куп фильмларда суратга тушар ва жуда катта бой булиб кетиши мумкин эди.
            1960-70 йилларда америкаликлар хам европаликлар хам совет киноюлдузи В.Ивашовни севиб колгандилар. Шунда гарбликлар бир гурух кишилар В.Ивашовнинг хаётини урганиш учун СССРга келади. Шошиб колган совет маданият мутасаддилари В.Ивашовга “Волга” автомобили бериб, партия функционерларининг уйи ва дала ховлисини вактинча бериб, кузбуямачилик килиб, чет элликларнинг кунглини хотиржам киладилар. Чет элликлар кетгач В.Ивашовдан барча калитлар тортиб олинади.
            В.Ивашов чет элда машхур кишиям булиши мумкин эди. Аммо, СССРдаги ичкоралик ва хасислик уз ишини килди. В.Ивашов 56 ёшида курилишда огир ишларни килиб оиласини бокаётган пайтда трамва олиб хаётдан куз юмди. Шу мисолни Шурик – Анатолий Демьяненко хакидаям айтса булади.
            Унинг трагик хаётида бир кишини айблаб булмайди. СССРнинг тоталитар сиёсати, маданиятниям сиёсат майдонига айлантирган мутасаддилари В.Ивашовга ухшаган минглаб балки миллионлаб кишиларнинг килган мехнатларини муносиб бахоламаслик (уз мехнатлари билан давлатга келтирган иктисодий, маънавий фойдаларини бермаслик) эвазига уларни хор-зор булиб яшашга мажбурлади.