Памятаю ў 8-ым класе адбыўся ў нас у класе пацешны эпізод. Хтосьці даведаўся, што ў Жэні Клеўжыца хутка Дзень нараджэння, і ўсё вырашылі прыкальнуцца і падарыць яму які-небудзь смешны падарунак. Сур'ёзна Клеўжыца ніхто не ўспрымаў, таму што ён заўсёды быў на сваёй хвалі. Не скажаш, што дурань, але і разумным не назавеш. Вучыўся на адны тройкі, займаўся сваімі справамі на ўроках, настаўнікі да яго таксама асаблівых прэтэнзій не мелі. То ён кніжку пра зомбі чытае, то малюе ўсякую муць, то пачне з паперы гоначныя машыны рабіць. І кожную машынку трэба яму прыгожа і арыгінальна размаляваць. Цэлы аўтапарк ў яго быў. Мы гэты этап яшчэ ў трэцім класе прайшлі, а Клеўжыц вось толькі ў восьмым апамятаўся.
Карацей была ў Клеўжыца адна пасія - Лена Ібрагімава, і ведаў пра гэта толькі я. Жэня са мной неяк больш сябраваў, чым з усімі астатнімі. Я быў добрым хлопчыкам (я і цяпер такі, толькі хаваю гэты факт старанна) і таму не любіў усякія здзекі. З мяне таксама часта ў дзяцінстве здзекавалася розная поскудзь. Не ў маім класе, вядома ж. Таму да Жэнькі ў мяне заўсёды былі самыя цёплыя адносіны. І неяк уцёрся я да яго ў давер'е непрыкметна так, што Жэня мне аднойчы пасля школы па дарозе дадому і распавёў сваю таямніцу. Можна сказаць, прызнаўся мне ў каханні да Лены, і гэта прызнанне было яшчэ больш нясмелым, чым можна сабе ўявіць прызнанне ў каханні хлопчыка да дзяўчынкі. Ён пачаў гэтую размову здалёк. Ціпа, адгадай адну дзяўчынку ў нашым класе. А я такі: навошта мне яе адгадваць? Ён: ну трэба, ты адгадай. І пакуль я адгадваў, высветлілася, што ён яе кахае. Не проста там падабаецца, ці закахаўся, ці хачу з ёй сябраваць, а адгадай-ка, каго я кахаю.
Карацей гадаў я, пакуль палову класа не назваў. У нас на 25 чалавек 15 дзяўчынак было. Пачаў я з самых прыдатных кандыдатур для Жэні: дзяўчынкі ціхія, непрыкметныя, але ў прынцыпе сімпатычныя. Мне не хацелася называць ўсіх без разбору, хацелася сапраўды адгадаць. А Жэня, губляючы цярпенне, пачаў падказваць. Гэта пякучае жаданне падзяліцца хоць з кім-небудзь сваёй таямніцай не давала яму, мабыць, пакою. Можа быць, ён думаў, што раскрыўшы сваю таямніцу мне, ён стане на адзін крок бліжэй да сваёй мары. Таму, згараючы ад нецярпення, ён пачаў даваць мне навадныя падказкі. Доўга мурыжыў мяне. У якім радзе яна сядзіць? У крайнім. Значыць не пасярэдзіне. Цудоўна, засталося 2/3 класа мінус хлопцы. Потым: ззаду яна сядзіць ці спераду? А я ўсё роўна не мог здагадацца, таму што ў нас як раз да гэтага было вялікае перасяленне народаў, і да таго ж на англійскай у нас дзве групы было і я зусім не мог зразумець, у якой раскладцы ён дае падказкі. Перабіраў ўсіх без разбору, як у марскім баі.
У выніку ён мне сам і сказаў: Ібрагімава. І тут я ўспомніў, што мы так доўга адгадвалі, і афігеў.
"А ў Клеўжыца губа не дурная! - напэўна, падумаў я тады. - Эка замахнуўся!"
Лена Ібрагімава была ў эліце. Гэта я цяпер разумею, што яна была шэрым кардыналам у нашым класе. Ня выдатніца, але ўсе яе слухаліся. Баяліся таму што яе меркавання. Ці смеху. Неяк яна адразу сябе вышэй за ўсіх паставіла, і ўсе да яе так і ставіліся. Прыгожая была вельмі. Было нешта ўсходняе ў рысах яе твару. Апраналася вытанчана, радзімка на верхняй губе. Ўсмешка, напэўна, самая чароўная, якую я ў сваім дзяцінстве і юнацтве бачыў. Але не такая добрая, прывабная, ціпа "давай пагаворым аб гэтым", а самадастатковая, такая, ціпа, сама па сабе: "я смяюся, калі мне смешна, а не калі вы мяне весяліце, прыдуркі".
Дні нараджэння ў нас у класе не спраўлялі. Кожнаму спраўляць - какошнік можна паламаць. Але, як я ўжо казаў, хтосьці даведаўся пра тое, што ў Клеўжыца набліжаецца Дзень нараджэння, і ўсё вырашылі прыкальнуцца. Змовіліся неяк пасля ўрокаў, калі Клеўжыц ўжо сышоў дадому, што заўтра мы яму пацешныя падарункі будзем дарыць.
Гэта я цяпер мазжачком разумею, якое гэта свінства было, а тады ўсё гэта па-іншаму ўспрымалася. Думаў: ну файна яму, усе падарункі падораць. Нікому не дораць, а яму аднаму кожны падорыць што-небудзь.
Памятаю дарылі усякую бздуру: хто каменьчык падорыць, хто лісцік кляновы. І кожны яшчэ скажа якую-небудзь хрэнь смешную, накшталт: "Вось, Клеўжыц, табе каштоўны камень. Можаш прадаць яго і купіць сабе машыну". Па імю ў нас яго ў класе ніхто не называў.
Я тады адзіны быў, хто яму кнігу падарыў. Купіў у кіёску. "Рэмба, першая кроў" называлася. Там на вокладцы Сталонэ ўвесь напампаваны стаяў. Але і мой падарунак выклікаў бурны смех. Усе неяк адразу ўявілі сабе, што худзенькі Клеўжыц захоча стаць такім жа качком, як Сталонэ, запішацца ў качзалу і будзе цягаць жалеза. Так што мой падарунак ледзь не ў топе быў.
Але першае месца ўсё ж Ібрагімавай дасталася. Яна тады Жэніку каштан падарыла. У калючай лупіне, з галінкай. І яшчэ дадала:
- Вось табе, Жэнечка, каштанчык. Ты яго пасадзі ў зямлю. Вырасце табе дрэўца вялікае-прывялікае. Ты толькі яго паліваць не забывай. Дрэвы, яны ж, ведаеш, як людзі: любяць, каб іх любілі.
Усе тады паржалі, а Жэнечка каштанчык той ўвесь дзень на парце перад сабой трымаў. Іншыя падарункі ён акуратна ў мяшок зваліў і выкінуў потым. Ну, акрамя кніжкі, напэўна. А каштанчык - не. Дарагі яму той каштанчык, мабыць, быў.
Пасля дзевятага нашы шляхі разышліся. Жэня пайшоў вучыцца ў будаўнічы тэхнікум, а я застаўся грызці граніт навукі. Ды і не было Жэню асабліва месцы ў нашым класе. Добра, што ён сышоў. Я думаю, на новым месцы, ён, нарэшце, змог пачаць усё спачатку, і людзі да яго ўжо па-іншаму ставіліся. Мы сустрэліся з ім толькі праз дзесяць гадоў. Можна сказаць, выпадкова. Таму што акрамя нас на сустрэчу выпускнікоў з нашага класа прыйшлі яшчэ толькі дзве дзяўчыны. Якога лесуна Клеўжыц прыпёрся - наогул незразумела. Ён жа ў дзевятым саскочыў, сышоў з дыстанцыі, так бы мовіць, і да нашага выпуску наогул ніякага дачынення не меў. Але класная потым шапнула нам, калі Жэня ў туалет выйшаў, што ён цяпер кожны год прыходзіць, першыя гады наогул адзін прыходзіў.
Ён вельмі змяніўся. Пасталеў, ці што. Раздаўся ў плячах. У яго поглядзе з'явіўся такі халодны спакой і ўпэўненасць у сабе, якія так падабаюцца дзяўчатам. Кучаравыя цёмныя валасы ўжо не рабілі яго падобным на баранчыка, а хутчэй наадварот падкрэслівалі мужнасць яго твару. Так што дзве нашы аднакласніцы адразу ім зацікавіліся.
"Як? Жэня? Той самы Клеўжыц, з якога мы ўсе смяяліся чатыры гады запар?" - напэўна, думалі яны пра сябе ўвесь вечар.
Высветлілася, што Жэня працуе на будоўлі ледзь не галоўным горадабудаўніком. Гэта па яго загаду пачынаюць капаць катлаван і забіваць палі, з яго падачы прывозяць і разгружаюць цэглу. Гэта ён кранаўшчыка па рацыі дручыць, калі той партачыць. Ну як тут не ўспомніць дзіцячыя захапленні Жэні: то ён план дома намалюе, то потым лісцік акуратна разарве і складзе ўсё ў адну канструкцыю так, што ўсё ў яго без клею трымалася. Дзяўчынкі хіхікаюць, пальцам тыкаюць, ля скроні круцяць, шэпчуць:
- Глядзі, Клеўжыц сабе дом пабудаваў. Будзе яму цяпер дзе жыць.
А цяпер яны самі ў чаргу сталі і гадамі на банкі батрачаць, каб жыць у яго доме.
Пасля сустрэчы мы разгаварыліся з Жэняй. Ён быў стрыманы ў выказваннях. Можна сказаць, ён са мной размаўляў, як падрадчык з заказчыкам. Не было і намёку на ўсякія прызнанні. Я ўвогуле вельмі здзівіўся убачыць яго. Звычайна людзі імкнуцца забыць непрыемныя моманты жыцця, перакрэсліць іх, пераступіць і ісці далей. А тут як быццам за прыбаўкай прыйшоў. Толькі ніхто яму гэтай прыбаўкі не выдаў. Уся эліта зматалася за мяжу. З трох радоў застаўся адзін, і тыя напалову раз'ехаліся хто куды па Беларусі, разбегліся, як прусакі. Пад канец Жэня ўсё ж змякчыўся і нечакана запрасіў мяне да сябе ў госці. Ён жыў адзін з мамай. Бацькі развяліся, старэйшы брат ажаніўся, бацька з'ехаў у Расію.
Мы сядзелі ў Жэні на кухні і размаўлялі за жыццё. Я пазбягаў успамінаў пра школу. Распавядаў пра сябе, пра свае планы. Не лез да яго з пытаннямі ў душу карацей. Разумеў, што ён сам скажа, калі захоча. Жэня маю тактоўнасць ацаніў і неяк нечакана перапыніў мой маналог аб цэнах на жыллё, калі я зрабіў невялікую паўзу, каб адпіць гарбаты.
- А памятаеш той каштан, што мне Лена Ібрагімава ў восьмым класе падарыла? - спытаў ён.
- Памятаю, вядома, - адказаў я, а пра сябе падумаў, што вось зараз, напэўна, ён гэты каштан дастане і пачне плакацца мне ў камізэльку, і мы будзем успамінаць Ленку і гаварыць за першае каханне.
- А я ж яго пасадзіў.
- Га? Як цікава. І што?
- А ты угадай.
Ну пачынаецца! Угадай, ды угадай!
- Што, прарос?
- Яшчэ як прарос! - твар Жэнькі асвяціла радасная ўсмешка.
Пра тое, што Ібрагімава зваліла ў ЗША яшчэ на другім курсе, паступіла там у каледж і, мяркуючы па яе фоткам у аднакласніках, змяніла ўжо трох мажораў, апошні з якіх наогул ездзіць на Ферары, мне чамусьці цяпер успамінаць не хацелася.
- Ну, выдатна. Значыць расце сабе дрэўца, - паліткарэктна канстатаваў я.
- Так... Расце, расце, - Жэнька раптам зрабіўся вельмі задуменным, а потым, страпянуўшыся, вярнуўся ў рэальнасць і прапанаваў:
- Хочаш паглядзець?
Шчыра кажучы, не. Не хачу. Нехачу-нехачу-нехачу! Што я, каштанаў не бачыў?
- Вядома, хачу, - мне хацелася сябраваць з Жэнькай, хацелася прасіць у яго прабачэння за ўсіх нас дурняў, якія ўсё дзяцінства здзекаваліся над ім, хацелася хоць неяк загладзіць сваю віну перад ім. А на каштан мне было пляваць. Таму я гатовы быў глядзець усё, што хочаш, абы дагадзіць Жэньку.
- Ну вось, у траўні выберамся да мяне на дачу. Я табе пакажу.
На тым і вырашылі.
Каштан Жэнька пасадзіў у сябе на дачы. Дача знаходзілася ў дачным пасёлку Ўзбор'е недалёка ад Раўбіч. Мы абмяняліся тэлефонамі, і аднойчы ў сярэдзіне траўня ён патэлефанаваў мне. У суботу ён заехаў за мной на машыне, і мы адправіліся да яго на дачу. Стаяла цудоўнае надвор'е. Я нават пашкадаваў, што такі выдатны дзень будзе прынесены ў ахвяру нейкаму каштану.
Пакуль мы ехалі, Жэнька, напэўна, вырашыў маральна падрыхтаваць мяне. Праўда, тады я пра гэта яшчэ не здагадваўся. Слухаў яго, развесіўшы вушы, як дурань.
- Каштан, аказваецца, досыць цяжка ў хатніх умовах вырасціць. Я тады столькі літаратуры пералапаціў, каб правільна падысці да гэтай справы.
- А навошта табе ў хатніх? Гэта ж не кактус.
- Ну цікава ж дома каштан вырошчваць.
- Першы час - так. А потым не будзеш ведаць, куды ад яго падзецца.
Памятаю, Жэнька на мяне тады неяк дзіўна паглядзеў і засмяяўся, але я падумаў, ці мала, што яму ў галаву магло прыйсці.
Дача ў Жэнькі была зроблена грунтоўна і па ўсіх правілах: бетонны падмурак, на ім драўляны двухпавярховы зруб, двухсхільны дах. Шчыра кажучы, нічога меншага я ад Жэнькі і не чакаў. Але сама тэрыторыя ўчастка зарасла звычайнай травой. Ні куста, ні дрэўца. Адразу відаць халасцяцкая дача для шашлычка і гарэлачкі ў выходны дзень. Але ўсіх гэтых думак я пры ім не выказваў. Проста браў сабе на заметку.
- Ну і дзе каштан? - я аглядаў голую пустэчу і прылеглую тэрыторыю ўздоўж дарогі ў пошуках каштоўнага дрэва, але майму воку не было за што зачапіцца.
- Зараз пакажу.
Мы падняліся па прыступках ганка і ўвайшлі ў дом. Я спыніўся на парозе і замер ад нечаканасці, абдумваючы свае далейшыя дзеянні. Мне хацелася, каб усяго гэтага не было, пачынаючы хаця б з прапановы паглядзець каштан.
"Усё-ткі Жэнька з'ехаў з глузду, - мільганула ў мяне тады думка. - Нармальны з выгляду хлопец. Разважлівы. Зарабляе больш за нас усіх. На будоўлі вялікі начальнік. Як яму толькі дамы давяраюць будаваць?"
Я глядзеў на зялёную крону каштана, якая тырчала з падлогі, і мне было зусім не да смеху.
- Думаеш, я звар'яцеў? - Жэнька прагна глядзеў на мяне, і я бачыў, наколькі важны яму мой адказ. Калі схлушу і скажу, што не, то не паверыць і пакрыўдзіцца.
- Думаю, гэта дзіўна, але цярпіма, - я паспрабаваў стрымаць усмешку.
- Дзякуй, мне больш і не трэба.
Мы селі за стол каля акна, і Жэнька пачаў расказваць. Побач белымі касматымі кветкамі бушаваў конскі каштан. Яго тонкі ствол сыходзіў глыбока ўніз ў падмурак, і мне нават страшна было сабе ўявіць, што там унізе робіцца. На столі над каштанам былі замацаваны вялікія асвятляльныя лямпы.
- Ведаеш, я не думаў, што каштан прарасце. Я проста зрабіў усё па кніжцы. Узяў пластыкавую бутэльку, абрэзаў рыльца, засыпаў унутр вільготны пясок і пасадзіў у яго каштан. Потым паклаў бутэльку ў халадзільнік пад маразілку на пару месяцаў і забыўся.
Каб Клеўжыц забыўся пра каштан, падораны Ібрагімавай? Ды ты гоніш, Клеўжыц!
Потым ён, бач ты, замачыў каштан ў цёплай вадзіцы яшчэ на тры дні, грэў ўсё гэта на радыятары і ваду мяняў раніцай і ўвечары. Батанік хрэнаў!
- Ты б ведаў, як я радаваўся, калі першы расток прабіўся на паверхню.
Калі б у мяне быў выбар, я б не хацеў гэтага ведаць.
- Думаеш каштаны проста прарастаюць?
Нічога я не думаю.
- Гэта такая моц! Яна проста прэ наверх, выварочваючы зямлю. Спачатку з'явіўся як бы пагорачак, потым зялёная арка, а потым расток выпрастаўся і паўстаў ва ўсім сваім каштанавым харастве!
Жэнька зусім з розуму крануўся, але ні на грам не змяніўся. Прыкладна так жа сама ён разважаў пра машынкі ў дзяцінстве.
Калі каштан падрос, Жэнька засыпаў падмурак чарназёмам, прабіў дзірку ў падлозе і спусціў туды каранёвую сістэму каштана. Бацькі цалкам перапісалі на яго дачу, і ён гаспадарыў тут ужо некалькі гадоў, як хацеў. Гэта вельмі тонкі момант. Нафіга было ламаць дом?
- А ты не думаў пасадзіць каштан на вуліцы?
- Але тады б я не змог клапаціцца аб ім і яго мог бы хто-небудзь зламаць, - Жэнька запытальна паглядзеў на мяне, спадзеючыся на разуменне.
- Безумоўна.
Вось абавязкова які-небудзь казёл прыехаў бы адмыслова на гэту пустку і ссек бы каштан, падораны Ібрагімавай! Такія падлянкі па жыцці пастаянна адбываюцца!
Сыходзілі, як ні ў чым не бывала. Пакуль я быў у доме, паспеў прывыкнуць да каштана. Пад канец ён мне нават пачаў падабацца. Без яго гэта быў бы звычайны дом, якіх мільёны. У рэшце рэшт каштан жа не вінаваты, што стаў закладнікам нерэалізаваных Жэнькавых пачуццяў.
З таго часу я кожны год праводзіў агляд каштана на Жэнькавай дачы. Гэта стала рытуалам для мяне і для Жэнькі. Я рабіў паломніцтва ў каштанавую Мекку, а Жэнька быў галоўным імамам.
Я часта думаў зімовымі вечарамі, як там Жэнькавы каштан. А ўлетку са здзіўленнем заўважаў значныя змены.
Каштан рос, набіраўся сіл. Жэнька добра за ім даглядаў. Ён, напэўна, вырашыў ўкласці ў яго ўсю сваю нерастрачаную любоў. Дзяўчыны ў яго не было, як потым высветлілася. Здавалася, увесь свой вольны час Жэнька праводзіў на дачы з каштанам. І каштан адказаў яму ўзаемнасцю з усёй драўнянай моцай, на якую толькі здольная маладая расліна, замкнёная ў забетанаваным вазоне з драўляным купалам. Я прыязджаў, круціў галавой, назіраючы за тым, як Жэнька беражліва працірае цёмна-зялёнае лісце, часам нават дапамагаў ўгнойваць глебу. Дрэва паступова запаўняла сабой увесь дом. Жэнька зрабіў шкляныя вокны ў даху, а лямпы давалі дадатковае асвятленне. Вокны ў доме былі матавыя: яны прапускалі святло ўнутр, але звонку нічога не было відаць. Жэнька застаўся такім жа сарамлівым. А я застаўся адзіным чалавекам, якому ён давяраў. Я шанаваў гэты давер і нікому не расказваў пра каштан.
Ішлі гады. Каштан разросся, і яго крона пачала даставаць да сцен. Жэнькавы дом ператварыўся ў вялізную аранжарэю. Першыя гады Жэнька стрымліваў карані ў велізарнай жалезнай бочцы, якую паступова апускаў ўніз. Але надышоў момант і Жэнька вызваліў іх. Цяпер каштан мог запоўніць сабой увесь падмурак.
- Ведаеш, Жэнька, - сказаў я яму аднойчы, - прасцей было б дом вакол каштана пабудаваць, чым так.
- Гэта адзіны ў свеце каштан, які вырас у доме!
Нам было ўжо па трыццаць, а каштану ўсе пятнаццаць, калі пра яго выпадкова даведалася мая жонка. Я ўжо так прывык да гэтага дрэва ў доме, што расказаў ёй усё неяк паміж іншым. Маўляў, ёсць у майго сябра такая фішка. Дрэва проста ў доме на дачы вырошчваць. Жонка мая працавала тады яшчэ ў турагенцтве, таму адразу зацікавілася.
- А што калі зрабіць з той хаты музей? - адразу прапанавала яна.
Гэтая ідэя падалася мне цікавай. Сам я часта шкадаваў, што ніхто акрамя нас з Жэнькай гэты цуд не можа бачыць.
- Можна, вядома, - сказаў я. - Толькі наўрад ці Жэнька пагадзіцца. Гэта дрэва для яго мае асаблівы сэнс.
Але на маё здзіўленне Жэнька пагадзіўся. Гэта я потым зразумеў, што ён гэтай сваёй фішкі вельмі саромеўся, а дом-музей - гэта ўжо зусім сабе разумны бізнес-план. Добрая адгаворка для апраўдання ўласных комплексаў.
Памятаю, як мы рыхтаваліся да сустрэчы першага аўтобуса з турыстамі. Узбор'е, для тых хто не ведае, - гэта пясчаны кар'ер, у якім галадранцам з Бараўлянаў выдалі дзялянкі па 6 сотак. І вось кожны, хто на што здатны, змайстраваў сабе на гэтым лапіку пяску халупу па сродках. Калі шчыра, многія дамы больш падобныя на сабачыя будкі ці шпакоўні.
Турыстам музей спадабаўся, як і ўвесь дачны пасёлак. Многія куплялі каштаны ў якасці сувеніра. Жэнька склаў падрабязную інструкцыю, як іх прарошчваць.
Дом-каштан паказалі ў навінах, і панеслася ... У Беларусь грынпісаўцы прыязджалі знарок, каб паглядзець на Жэнькавы каштан. У 2012 ЗАТ "Дом-каштан" наведала 10 тысяч турыстаў, а гадавая выручка склала больш за 60 тысяч еўра!
Сам Прэзідэнт прыязджаў.
- Вось можна ж завабіць заходняга турыста, калі захацець, - казаў ён міністру спорту і турызму, разглядаючы лісце каштана. - Чаму ў нас нічога не робіцца ў гэтым напрамку?
У тым жа 2012 годзе ў Беларусь з двума дзецьмі вярнулася Лена Ібрагімава. Адносіны з мужам-амерыканцам ў яе не склаліся, і яна развялася. Ужо не ведаю, што там здарылася, толькі яна Клеўжыца з яго каштанам упершыню праз 20 гадоў па тэлевізары ўбачыла.
Адразу аб усім здагадалася, што да чаго. Потым з Клеўжыцам у аднакласніках доўга перапісвалася.
Так што не дарэмна Жэнька тады каштан пасадзіў. У наступным месяцы ў іх вяселле. Хоць, ведаючы Ібрагімаву, я думаю, яна ад прагнасці там у Амерыцы ледзь не лопнула, і вырашыла сюды вярнуцца за каштанам, а не з-за нейкіх там рамантычных меркаванняў. Яна ж яго, каштан, як-ніяк сама тады знайшла. Астатняе - справа тэхнікі: пасадзіць і палюбіць.
Дрэвы, яны ж як людзі: любяць, каб іх любілі.