ЖАНА АДАМ ЖАНЕ ЖАНА САНА КАЖЕТ
Біз оз озімізді Батыспен немесе Шыгыспен теней алмаймыз, ойткені біздін омір экономикага емес, бірінші кезекте, жогарыда айткандай, адам оміріне негізделген. Томен немесе жогары журетін бізде адам гана. Белсенділік пайда болып, адамдар кимылдаса, онда когам да кимылга келеді. Ал тек кана жан багу ушін гана акша жасайтын болса, онда соган сайкес кана жылжу болады. Жиырма жылдан бергі біздін когамды сипаттайтын кимыл – тынымсыз куреске толы кара басынын камын жеген адамдардын омірді сактап калудын гана амалы. Біздегі баскы маселе, калай болган кунде де адамдарды акшанын кулдыгынан босату. Біздін акша деп отырганымыз – сол акшага ие болып отырган адамдар. Казіргі кезенде акша когамды козгаушы куш емес, крісінше, адамдардын колдарында оны тежеп кирататын кушке айналган. Акшанын негизинде адамдардын бір бірімен кырлысуын ешкандай куш токтата алмайды. Сондыктан біздін алга басуымыз тубінде осы бытырап, шашылып? бір бірімен алысып журген пенделердін басын жана денгейде біріктіріп, адам когамын калыптастыру. Ал біздін жогарыдагы айткан азаматтар когамы деген осы адамдар когамы деген тусінікті білдіреді. Бул жалпы калыптаскан когам. Демек біз бугінгі танда экономикалык емес, тіпті саясаттык та емес, адамдар когамында омір суріп отырмыз. Бул тек кана уйымдаспаган когам. Ал бул жерде аркімге озіміздін омірімізге сайкес жана сана керек екені даусыз. Ал мундай сана аркімге озін озі танып біліп, оз тарихын тусіну аркылы гана келеді. Жогарыдагы айткан отірікті шындыкка айналдыру ушін, осынын акикат екенін танып білу керек.
Міне осы жерде біз Батыстын неге байлыкта азгындаганын ашып айта аламыз. Батыс экономика тургысынан болашакты кен молынан алдекашан жасаган ел. Ол жерде байлыктан адамдардын азгындауы олардын рухынын, жандуниесінін, санасы мен акыл ойынын алі сырткы дуниеге, байлыкка бірігіп, одан оз оздерін боліп алып карай алмайтынын корсетеді. Бул жерде де мол дуниенін ішінен, емін еркін ішіп-жеуден оз оздерін таба алмай ар адам адаскан. Олардын акша негізінде калыптасатын оз ара адамдык карым-катынастары бузылган. Сондыктан бул омірден кашып адамдар жер астын паналап жабайыга айналатын болган. Солардын ішінде анга айналып кеткендері де аз емес. Батыста айел мен еркектін арасындагы жакындыктын еркіндігінен жане араздыктын осуінен неке кию, от басын куру деген уакытша турге еніп, аркім оз басымен озі ауре болып кеткен. Менін жогарыдагы айткан Батыска адамдарды дамыту керек деген кажеттілік міне осындагы аркімнін азгындауынан корінеді. Сойтіп адамга бет бурмаган, оны ойламаган когамга казіргі кезенде шынында да жойылып кету каупі ашыктан ашык тоніп тур.
Сонымен біз жана сана деп бізді коршаган омірді дурыс тусінгенді айтамыз. Егер когам уйымдастырмаса, мемлекет уйымдастырмаса, онда казіргі акшага негізделген енбекті, омірді не уйымдастырады? Ар адам оз озіне жумыс істесін, озгеге істесін, бірігіп улкен немесе кіші бірлестікке істесін, тіпті мекемеге істесін, бул жерде барі ережелерге емес немесе белгілі бір тартіпке емес, аркімнін еркі мен калауына, білгеніне гана негізделген. Сондыктан бул жерде енбекті советтер кезіндегі аркімге ортак зандылыктар емес, аркімнін еркі мен калауы кадагалайды. Сондыктан бул жерде аркім ойына келгенін істейді.
Ал Шыгыска келетін болсак, ол жердегі адамдар арасындагы карым катынастар алі бузылмаган, ыдырамаган. Баз калпында сакталмаса да, ол жакта айелдер еркектерін сыйлайды, кіші улкенге багынады, адам адамга бурыннан калыптаскан улттык адет гурып, дастур тургысынан карайды. «Пайда», «тусім», «табыс» коздеу ол жерде біріші орында турып, адамдарды алі акшага айналдырган жок. Дін де ешкашан да адамдарды бір бірімен кырлыстырган жок, кайта табыстырып, тату татті омір сургенге уйреткен. Сондыктан Шыгыста діннін бузылмауы адамшылык карым катынастардын сакталып келуіне ыкпалын тигізеді. Казіргі кездегі адамдарды біріктіруге багытталган бірден бір куш – дін гана болып келеді. Мунда дуниежузілік діндердін ішінде мусылман дінінін алатын орны оте зор.
Осы айткандардын барі тарихтын адам дамуы аркылы болашак адам когамына багытталганын далелдейді. Ол ушін тарих сонгы рет акшанын кушін пайдаланып, адамды болашакка алдымен рухани, жандуниесімен дайындау устінде. Акша кай жагынан алып карасак та адамга рахат омір бермейді, ол тубінде ар адамды тек кана ойланып-толгануга багыттайды. Сойтіп ол ар адамнын оз игілігіне умтылуы, омірге деген куштарлыгы аркылы аркімнін оз бетінше дамуына себеп болады. Ал оз бетінше даму деген адамны4 ескі когамнан болініп, оз алдына болуды білдіреді. Сондыктан акшанын когамды койып адамга каратай бурылганы, оны омірдегі барлык байланыстарынан ажыратып, оз алдына озін койганы. Сойтіп адамнын дамуы тіршілік ушін куресте журіп, тубінде сол аркылы адамдар адамшылык карым катынаска келеді. Ойткені адам болганнан кейін адамдар кайта анга айналмай, калай болган кунде де тубінде соган келеді. Бул адамнын санасына тан касиет болмай, акшага гана тауелді жагдай болган сон, адамдар осы жолга акшанын билігін ауыздыктап туседі. Казір адамдар ескі когамнан болініп, жандуниесімен осыган дайындалып жатыр. Бул жерде акшанын да оз озінен жойылу процессі журіп жатыр. Біз оган тек еш ман бермейміз.
Ал адамдар адамшылык карым-катынаска келетін болса, онда бул жерде акшанын да кажеті болмайды. Акшанын кулы деген адамга кул болу емес, таптык канаудын да шырмауы емес, саяси кысымдылык та емес, ол тек кана акшага тауелді болып, акшанын кысымынын зардабын тарту деген соз. Ондай тауелділіктен кутылу ушін тонкерістін де керегі жок, кырылысудын да керегі жок. Ол ушін тек кана акша жасамау керек, ондірісті жандандыру керек жене когамнын байлыгын оз ара болісу тасілін тубегейлі озгерту керек. Адамдарга керегі акша емес, оз колдарымен жасайтын дуние гана. Казіргі заманнын адамдарына акша – сол дуниені оз ара болісудін амалы гана. Ал бул онын баска жолы жок, адамдар мангі-баки осы шенберден шыкпай, тубі сонын кысымынан куриды деген соз емес. Адамнан айла артылмаган деген соз бар. Сол сиякты санкилы нарселерге акылы жеткен адамнын санасы бул жерге де жетеді. Жанга зор келіп, жан алкымнан алганда, адамдар не керек барін де ойлап табады. Демек, дал казір біз басымыздан кешіп отырган дагдарыс бізді улкен токырауга алып келіп, бурын-сонды кормеген тыгырыкка алып келіп тыгады. Бул жайында толыгырак кейініректе ангімелесеміз.
Осыган байланысты енді біз «байлык» деген создін не екенін адам тургысынан алып карап корейік. Бул жерде ескертіп айта кететін жагдай, казіргі заманда адамдарды бай мен кедейге болетін таптык карым-катынастар жок. Ондай козкарас тек кана алеуметтік сипаттамада гана сакталып, ондайлардын бар екенін гана корсетеді. Жалпы «кедей» мен «бай» алеуметтік кана тусінік Иа, байлар бар, кедейлер бар, неше турлі адамдар бар, олардын сан-килы кылыктары бар. Бірак бурынгы кезендегі тапка боліну, урпактан урпакка берілген туракты тусінік болган «бай-кедей» казір ондай емес. Ол кезде кедей кедей болып омір сурген, ал устемдік тапка жататын байлар бай болып дамыган. Ал біз ушін «байлык» казіргі акшанын унемі кунсыздануы кезенінде турагы жок тусінік. Ол бір калыпта турмайтын ауыспалы дуние. Сондыктан ол алыста турып бізді арбаса, жакындаганда айнып, теріс карап кетеді. Сойтіп ол бізге жеткізбейді, бірак ылги шакырады да турады. Ойткені онын басы болса да біз откенде айтканымыздай тубі жок, адамды толыгымен камтитын купия куш. Байлыкка умтылу, баю деген адамнын дал кумар ойынына берілгені таріздес, аркімнін сана сезімін, акыл ойын тугелдей шырмап алып, аркімді озіне толыгымен багындырады. Бул жерде адам адам ушін омір сурмейді, ондай омірді ол тек кана армандайды. Бул жерде ол тыныштыктан айырлып, дамылсыз, мазасыз омірге тап болады. Мундай адамдар тек кана такырга отырып, жутаганда гана ойланып толгана бастайды. Сол сиякты мемлекет баскаруында отырган адамдарда да жогаргы денгейден томен карай ушканда омірге сын козкарас пайда болып, адамнын ойлау тасілі де курт озгеріп шыга келеді. Мунын озі сананын, акыл-ойдын жагдайга байланысты дамып, озгеріп туратынын корсетеді. Бул жердегі тарих максат тутатын ен баскы маселе, адамдардын бай немесе кедей болуы емес, осы негізде ар адамнын санасынын, ойлау кабылетінін дамуы. Демек кун кору амалы гана емес, сонымен бірге «баю» амалдары да адамды тубінде осыган баулиды. «Байлар да жылайды» деген соз бекер айтылмаса керек.
Казіргі кездегі басеке мен кунсыздану процесстері адамдардын жагдайларын унемі озгеріс куйінде устап турады да, коп адамдарды зардап шеккізеді. Ойткені ол унемі байларды кедейге, ал кедейлерді байга айналдырып отырады. Осындай тынымсыз курестін аркасында ар адам ойланып, іштей дуниені танып білуге умтылады. Мунын тупкі натижесі байлыкпен бакытты омір суріп, бу дуниеден о дуниеге окінбей откенде емес, ойланганга уйреніп, тубінде адам оміріне жету. Сондыктан дін жердегі омірді уакытша гана омір деп тусініп, мангілік омірді о дуниеден кореді. Ал бул дегеніміз жер бетінде кызыкты омір жок деген соз. Ал жер беті деген біз ушін казір акша гана. Сондыктан калтанызда акшаныз болмаса, жер бетін басып та журе алмайсыз. Демек адам жер бетінде омірге келеді де, о дуниедегі омірге дайындалады. Сойтіп ол жер бетінен кетіп кана мангілік омірге барады. Сондыктан біздін заманымызда санді сарайларда туратындар да оз оздерін бакытты санап, рахат омір кешіп жатырмыз деп айтпайды. Мундай адамдар когамнан алшактап, копшіліктен болініп, окшау омір суретіндерді корсетеді. Бул когамнан болінудін бір гана жолы. Ал шындыгында адамдар когамнан неше турлі жолдармен кетеді. Маселен, ішімдікке салынгандар, наркомандар, жезокшелер, кылмыска шырмалган адамдар, бомждар – осылардын барлыгы бул омірге бейімделе алмай тунілгендер, олар неше турлі жолдармен когамнан кашкандар. Оз озімен онашада калгандар. Булар есуастар емес, омірмен араздасып налыгандар, терен ой устіндегі адамдар. Олардын барлыгы оз оздерін билей алмайтындар. Ал мундай адамдардын санынын алемде кобеюі, алемнін осы жолмен кайда бара жатканын оз озімен корсетеді.
Казіргі кезенде, кайта, байлыкка умтылган, акшага куныккан немесе дуниекор адамдар кобінесе урей устінде журіп, денсаулыктарынан ерте айырылады екен. Ойткені баю деген тек енбекпен келетін нарсе емес, ол ушін ар адам неше турлі кулык-сумдыктарга баруы керек, ар турлі акша жасаудын жолын игеріп, сол аркылы когамга карама кайшы келіп туруы кажет. Мундай адам озгелермен кырлыспай тагы коймайды. Ал мундай іс-арекеттер адамнын жуйке тамырын жукартады, журегін закымдайды. Мундай омірді біз адам омірі емес, акша омірі деп айтамыз, тубі ол аркімді де аздырып-тоздырады. Осыдан барып кана акшанын ман-жайына каныгатын боламыз. Сонымен байлык деген тусінік біз ушін бурынгы экономикалык немесе алеуметтік манін жогалткан, турагы жок угым болып шыгады. Сондыктан дінге сенгеніміз дурыс.
Когамнын тарихи дамуында, сойтіп, акша жеке адамдарга кызмет еткен жок. Ол тек кана ондірісті, ондіріс аркылы букіл когамды козгалыска келтіріп дамытып турган куш. Акша сонымен катар кай кезенде болса да когам байлыгын оз ара болісу амалы болган. Акша байлык емес, байлыктын олшемі гана болган. Бул жердегі адамзаттын тарихи дамуындагы акшанын аткарган ролі оте зор. Бул жерде адамгершілік козкарасы деген жок, тек кана экономикалык тусініктер гана бар. Ал «адамгершілікті» когам катынасы ретінде мораль гана жасап, экономиканын негізінде, ;р кезеннін талабына сай, алга бастырып отырган. Осы себептен этика – омірге тулганын козкарасы емес, когамнын гана адамдык санасы. Адамдык козкарас деген – кейінгі гасырдын дамуынын гана натижесі. Жане ол козкарас онайшылыкпен де туган жок. Демократиянын даму барысы адам козкарасынын дамуын корсетеді. Ал ашып айтатын болсак, бул багыттын дамуынын озі басынан акшага тауелді болып, акшанын кызметі аркылы дамыган. Азамат когамы деген тусінік аркім оз алдына койылган, жекеленген, дараланган адамдардын когамы деген соз. Ал кукыктык когам ар адамнын занмен омір суретінін білдіреді. Бурыгы кездерде ар адамнын омірін дастур, салт, адет-гурып, ырым кадагалаган болса, енді ол міндет занга жуктелген. Онын барі кезінде адамга емшектін сутімен, бесіктен сінетін, урпактан урпакка беріліп, ар адамды камтып тарбиелейтін алеуметтік куштер болган. Дін де осылардын катарына жаткан. Енді олар ыдыраганнан кейін ар адамды зан кадагалайтын куш болган, осы себептен зан жуйелері калыптаскан. Кукык теориясы, тіпті кукык философиясы жан-жакты жасалынган. Бурын-сонды зан саласы бугінгі кундегідей ешкашан да кен-молынан дамып, букіл омірді камтыган жок. Мунын кокесін бізге социализм корсеткен. Кенес укіміті кезінде сонымен катар этикага катты коніл болсе, казіргі кезенде этиканы койып кукыкка ауысканы, адамдар арасындагы араздык пен адам мен когам арасындагы наразылыктын удеуінде. Американдыктардын куйіп-пісіп жататыны – психология. Сондыктан ол жакта адам омірін баскару ушін психология тур-турімен дамыган. Бул жерде зан жуйесі адамдарды белгілі бір тартіпке салып, олардын оз ара карым-катынастарын кадагалап турады. Мемлекет осы тартіпті бакылап туру ушін гажайып жатып ішетін кушке айналган.
Бул жердегі акшанын аткаратын кызметі, аркімді оз алдына койып дараландыру. Жекешелендіру біздін елде осыган сайкес істелінген шара. Демек бул ар адамнын оз алдына жане оз бетінше даму жолы. Акшага ие болган айел, мысалы, еркегіне багынбай, оз бетінше омір суре алады, кіші улкенге, жеке адам когамнан болініп, бір сиырымен немесе оншакты койымен де кунін коре алады, жалпы адамдар бір біріне карамайды тагы сол сияктылар. Болашакка дамыган жане еркін адамдар гана барады. Акша бул жерде жеке адамдарга гана кызмет етіп, когамды осы жолмен кулдырауга ушыратады. Мунын барін біз казіргі омірімізден коріп турмыз. Ал мемлекеттін кызметі ар адамнан немесе занды тулгалардан жиналган салыктарга негізделеді. Сойтіп, букіл омірдін барі акшанын негізіне кошкен.
Бул жерде біз болашак деп айтатын, тубінде шындыкка айналатын тупкілікті максат – адам когамынын калыптасуы. Ал бул когам калай калыптасады, мунда кандай зандылыктар жумыс істейді, даму кандай жолдармен журеді – осынын барін мен мунда кыскаша гана айтам (жогарыда айткан кітабімде рет-ретімен айтылган). Ал мына жерде айтатын бір-ак жагдай бар. Дагдарыс барысында коп адамдар кайыршыга айналады. Бул акша жасай алмайтын адамдардын санынын кобеюі. Жиырма жылдан астам уакыттын ішінде акша жасап баимыз деген сенім озін озі актаган жок, кайта ол кедейшілікті кобейтті. Біздін басымыздан кешіп отырган дагдарысты каржы дагдарысы дейді. Бул акшага байланысты гана кайшылык болган сон, бул акшанын озінен озі жойылу жолы. Ол бірінші кезекте ондірісті тежейді, енбек ету тартібін бузады. Жиырма жылдан астам уакыттын ішінде каншама адамнын алданып, акысыз жумыс істегенін алі ешкім есептеп шыгарган жок. Жумыстын жекешеленуі енбекті уакытша жагдайга кошіріп, онын акысыз болатын жагын кобейткен. Бул казіргі омірдін бір гана кейпі. Калган жактары да осылай калыптаскан.
Бул жердегі адамдарга керегі акша жасау емес, енбек ету. Демек соган жол ашып, адамдарга оз тамагын тауып жеуге жол ашу керек. Ал бул акша болмаса болмайды деген шындык емес, тек кана киял гана. Бул жердегі шындык – акшанын адам баласына кызмет етуден бас тартуы жане онын адамнын беталпетіне айналып, омірді тежеп ірітуі. Ар адамнын байып бакытты болуы отірік емес, біздін заманда ол шындык, бірак ол акшанын негізінде алдамшы кейіпке еніп отырады. Акша болмаса казір адамнын саусагы да кимылдамайды. Сонда бул баска куштін болуы мумкін емес деген соз бе? Осынын барі біздін байлыкты армандап киялмен гана омір суретініміздін далелі. Егер адамдар осыны саналы турде, оз еріктерімен жасамаса, онда олар ушін оны тарихтын озі жасайды. Бірак тарихтын «оз еркі» елді ондырмайды.