МЕМЛЕКЕТТІН ДАГДАРЫС ТУСЫНДАГЫ КЫЗМЕТІ
Бул улкен кітаптан алынган узінді. Толыгымен кітап Онер баспасында шыгуда. Оны толыгымен оку ушін менімен мына телефонмен хабарласыныздар - 87478942989
Бул жерде алдымен акшанын сырын ашып, соган сайкес іс-арекеттер жасау керек. Омір ушін курес те, алга карай журу де, омірге деген куштарлык та – осынын барлыгы уйреншікті жолдарга сыни козкарасты талап етеді. Мемлекет омір ушін куреспейді. Омір ушін онда отырган адамдар гана куреседі. Мемлекетті адамдар о з к ызыгына пайдаланады. Адамдар арасындагы жаттык, ботендік карым-катынастардын орбуі – бул бытырау процесінін салдары. Ал бул адамнын адамшылык касиетін жогалтып, жабайыга айналуынын бірден-бір далелі. Бул бытырап журген адамдардын санасына тан нарсе емес. Кандай болмасын алеуметтік, саяси немесе экономикалык жагдайларды саналы когамдык куштер гана баскарып озгерте алады. Мемлекет ондай ку штін катарына жатпайды жане жаткан да емес. Бул дегеніміз елдердін бастарын біріктіргенде гана пайда болатын куш деген соз. Ал казіргі кезде адамдарды ынтымактастыратын куштердін орнына оларды бытырататын куштер жумыс істеп тур. Мемлекет бул агымга карсы турган жок, кайта оны дамытуда. Тубінде адамдарды біріктіретін адамдардын омірге деген куштарлыгы алі калыптасу барысында. Коркыныш, урей, ажал, осылардын барін батыстын ойшылдары адамдарды, копшілікті козгайтын куш деп алып карайды. Коркыныш, кауіп-катер коп жагдайларда адамдарды біріктіреді. Казіргі кезенде мунын озі копшілікке тан, алеуметтік сезімдер. Ал онын барін тугызатын, омірге кауып тонгізіп турган казіргі барлык алемде де журіп жаткан, бірак алі танылмаган ыдырау процесстері. Бурынгы омірдін негізінін санадан тыс жойылып, онын біз білмеген жолмен баска негізге ауысуы бірте-бірте журген когамдагы жене санадагы тонкеріліс. Бірак санадагы тонкеріліс когаммен бірге журмейді. Шынында да, технология мейлінше дамып, автоматтандырылган ондіріс туып, адамдарды енбектен босатуда. Турлі-турлі алеуметтік байланыстар калыптасып дамуда. Бул копшілікке, копшіліктін кушімен жасалынып жаткан береке. Мундай агыл-тегіл игілікті бурын ешкім коз алдына елестете де алмаган. Ал адамдардын санасы болса алі жеке адамдардын кара басынын денгейінде жур. Когамнын санасы капитализмнен шыкпаган. Мундай бай когамга озіне сайкес бай сана керек. Бул байлыкты меншіктік санада турган адам игеріп, ар адамнын багына бура алмайды. Совет укіметі кезінде букіл когам омірін кол астына алган мемлекет, алі кунге шейін осы ыдырауды токтатамыз деп «уаде» беріп келуде. Ал миллиондаган адамдардын назары содан алі мемлекетке аууда. Бірак маселенін барі адамдардын оз беттерінше бірігуіне келіп тіреліп тур. Сондыктан когам осы процессті саналы баскаруы керек.
Идеалистік философияда «сана» немесе «акыл» деген тусініктер де козгаушы жане біріктіретін куштер болып келеді. Олар алемді жасайтын немесе булдіретін козгаушы куштер болып каралынады. Мунын шындыкпен уласатын жері бар. Кандай болмасын омірді козгайтып ойлар бірінші кезекте адамдардын гана санасында туады, содан барып кана ол басым копшіліктін талабына айналады. Сойтіп когамнын да санасына айналады. Сойтіп барып кана ол когамды немесе ыдырататын, немесе козгайтын кушке айналады. Ал біз карастырып отырган жагдайда, акша акша психологиясы болып адамдардын санасын толыгымен камтып, ыдырату кушіне айналган, бірінші кезекте ол адамдардын оз беттерінше азып-тозуынан корінген. Адам неге азгындайды деген суракка алі ешкім объективті тургыдан жауап берген жок. Ал мундай суракты адамнын еркімен немесе санасымен байланыстырып, азып–тозып жаткан тек акымактар десек, онда бул сурак ертен де, елдін барлыгы акымакка айланганша тура береді. Маселе оган жауап бергенде емес, акша психологиясын жойып, когамды кен-молынан камти бастаган азгындау процессін токтатып, ар адамга адамдык сана беруде. Ал бул жерде мемлекеттін кызметі кандай? Сондыктан онын осы багыттагы орны мен кызметі дурыс ашылуы керек.
Біз озіміздін тарихтын дамуын батыстагы елдерге карап болжап, оны озіміздін даму жолымыз деп тусінгеніміз, экономикалык олшемнен туган ой. Егер бізге Батыстын экономикалык дамуы, ягни жогаргы технологиясы керек болса, біз онын барін озіміз жасамай-ак, шетелдерден-ак алатын едік. Казіргі кезде бір жерде ашылган жаналык ап-сатте алемге тарайды. Алемдік баланыс осылай калыптаскан. Біз компьютерді жане баска техниканы озіміз жасап жаткамыз жок. Бізге барін озімізге жасау міндет емес. Казакстанда совет укіметі кезінде де барін оздері шыгарган жок, бірак барі болган, алайда олар Казакстаннын экономикасын жокка шыгарган жок. Казакстан озінде барды баска елдерге беретін, ал озінде жокты баска елдерден алатын. Мундай алмасу аркашан да болады. Бул когамнын дамуын гана сипаттайтын угым. «Интергация» деген соз когамдык катынастарга катысты алынган, елдер арасындагы бурыннан келе жаткан экономикалык жане баска байланыстарды білдіреді. Бул халыкаралык енбекті болу жане халыкаралык карым-катынастар ары каратай кен-молынан дамиды деген соз. Бул дамуды ешкім токтатпайды. Ал адамдардын оз беттерінше бірігулері - бул жана денгейде туатын кеністік. Осы халыкаралык енбекті болісу жане саудалау адістері акшанын кушімен бузылып, ол адам тургысынан козсіз кайта курылу устінде. Содан ескінін ыдырауынын озі бізге белгісіз баска бір форманын біздін санамыздан тыс калыптасуы болып келеді. Ал адам тургысынан козсіз калыптасып жаткан омір оз барысымен гана журіп, біздін санамызды біздін еркімізден тыс теріс айналдырады. Осы жерде біз омірдін агымынын біз ойламаган баска бір жакка бара жатканын байкаймыз, бірак онын кайда бара жатканына анык есеп бере алмаган сон, оны адеттегі угымдармен сипаттап, батыс ойларына каратай икемдейміз. Бул туста «модерн», «постмодерн» деген тусініктер бізді камтып алган. Бул мемлекеттін «ойлау тасілі». Мемлекет когамды озгертетін куш емес, оны аман-сау устап туратын куш. Міне онын бул жердегі баскы кызметі осы. Демек мемлекет адаммен айналыспайды, жогарыда айткандарды гана кадагалап, когамды аман-сау устап турады.
Сонда біздін казіргі ойлауымыз, калай болган кунде де біз озіміздін дамуымызды осы шеттен келген тусініктер аркылы ашуымыз керек жане соларга икемделуіміз керек деген ойга акеп турады. Бул туста біз оздеріміздін ул-кыздарымызды да озімізге тан тусініктерден гана алып караймыз да, оларга не керегін біле алмай, жастардын кайда бара жатканын да біле алмаймыз. Біз бул жерде «тарбие» деген созді мулдем умытканбыз. Аркім оз алдына озі койылган, не істесе де озі біледі. Осы агым бізді багындырып, аркімнін оз бетінше дамуын зандылыкка айналдырган бірінші кезекте мемлекет. Казір жастарды улкендер емес, кайта улкендерді жастар тарбиелейтін болган, еркектерді айелдер тарбиелейтін болган. Бул жерде адамдар арасындагы карым-катынастар гана бар. Олардын барі оз беттерінше, оздеріне тан кайшылыктары аркылы калыптасу устінде. Ал казіргі жасалынып жаткан кылмыстын басым копшілігін жастар гана жасайды екен. Демек омірдін коптеген кысымдыктары мен акша билігінен туган шектеулері алдымен соларды келіп согады. Ал ертенгі кун улкендердін емес, жастардын гана кокейінде уялаган болса керек. Бурынгы урпактан урпакка берілетін, салт ретінде калыптасып келетін дастурлі карым-катынастар казіргі кезенде акшанын билігінін негізінде оздерінін куштерін жойган. Соган байланысты оздеріне кажетті карым-катынастарын адамдар оздері жасайтын болган. Олар да аркімнен акылды, саналылыкты талап ететін жагдайлар. Сонда уйреншікті жолдармен, Батыска карап немесе Шыгыска карап, казіргі кезенде кылмыс жасап жаткан жастардын барін абактыга тыгып камап жаткан когам, озінін болашагын ертен кай жерден іздейді?Казіргі кезендегі бугінгі уйреншікті омір мен болашактын соктыгысы улкен мен жастын арасындагы болып жаткан тартыс пен керіс. Егер жеке адамдар буган сыни козкараспен карай алмайтын болса, онда бул когамнын багытын сипаттайтын жагдай емес, жеке адамдардын гана санасында туатын «арпалыс» сезімі гана. Ал когам адамдарды тарбиелейді. Когам адамдарга сана мен багыт береді. Бул жерде жаза да кек алу максатында емес, тарбие ретінде колданады. Ал казір жастарды тарбиелеп жаткан акшанын гана кудырет куші. Когам жуйесі ыдырагалы бері, мунын барі мемлекеттін міндетіне кошкен.
Казіргі жастар – ізденіс устінде жургендер. Оларды суйрелейтін сокыр сезім гана жане казіргі курылымнын олардын ішкі талабына сай келмей, оларды коршаган дуниеге карама-карсы коюында. Ал бул олардын санасына тан нарсе емес, тек кана когамнын гана санасымен баскарылатын жагдай. Жастарды былай койганда, казір улкендердін оздері бул дуниеде еш суйеусіз адасып жургендер. Ал жастарга багыт керек, сана керек. Сол себептен, казіргі уакыттагы когам жагынан жастарга карасты болып жаткан немкурайдылык пен салбырттык – бул оте улкен алеуметтік жане саяси кателік. Сонда болашак ушін дал казіргі толгак журіп жаткан кезде кім жауапты? Бул да азірше мемлекеттін міндетіне кіреді. Совет укіметінде букіл когамды колына алган мемлекет сол когамды алі де озінін колында устап тур. Ойткені бул кулдырау устінде когамнын озінін негізі жок. Ал ол отырган алемдік капитал - уакытша гана негіз. Сондыктан бар жауапкершілік мемлекетке гана жуктеледі. Ал акша иелерінін жетегінде кеткен мемлекет кулдырау багытында турган булдіруші куш кана. Казір Казакстанда Батыска карап булдіретін де ешнарсе калган жок.
Біз казір шындыгында аркім оз алдына койылган, еркін азаматтар когамында омір суріп жатырмыз. Мунын озі тарихи кажеттілік. Ал бул адамдар бір бірімен негізінде тек кана акша аркылы гана байланыскан. Осыган байланысты бул адамдардын арасында тіпті туыскандык, бауырмалдык карым-катынастары да ыдырап, іру устінде. Осы себептен бул жерде жалгыздык кобейген, жесір-жетімдердін саны осіп, адамдар арасында омірден тунілу, кудер узу оскен. Асіресе мундай мазасыздыкка урынган болашаксыз калган жастардын ішінде коп. Мунын барі адамдарга гана катысты жайлар болганнан кейін, біздін «экономиканы» гана ойлайтын мемлекет омірдін осы жагына коніл болмей, онын барін адамдардын санасымен, еркімен гана байланыстырып, аркімді оз алдына койган. Ал менін бар айткандарым – бул жай гана, оз алдына койылган адамдардын оздері гана шешетін адеттегі жагдайлар емес – омірдін ен шиеленіскен саласы, ойткені бул миллиондаган адамдар мен солардын аркайсысынын омірінін казіргі акшанын негізіндегі шешілмейтін кайшылыктары. Осынын ішінде жастардын бірін бірі кырып жатканы немесе наркотикке, ішімдікке салынып оз оздерінен курып жаткандары – булардын барі, оз озінен тузеледі деп, еренсіз калдыратын жагдайлар емес. Бул ушін когам гана жауапты. Егер когамнын міндетін мемлекет аткарса, онда мемлекет жауапты.
Бул жерде акша булдіруші кушке айналып, адамдарды бір біріне карама-карсы койып, бір бірімен жауластырып, кырлыстыруда. Когамды курдымга алып бара жаткан да осы карым-катынастардын кайшылыктарынын удеуі, аскындауы. Муны жемкорлыктын немесе санкилы кылмыстардын кобейуі-ак аныктан-анык корсетіп тур. Бул жерде козгаушы куш адамнын санасы да, акылы да емес, акша, ягни тарихи калыптаскан когамдык карым-катынас. Мундай когамдык карым-катнасты жеке адамнын санасы емес, когамнын санасы гана баскарып озгерте алады. Ал бул мемлекеттін колдауысыз жане онын баскаруысыз, оз бетінше журетін процесс деп мен ойлай алмаймын. Казіргі батыстын ойшылдары кара басын ойлаган жеке адамнын гана (экзистенциализм, персонализм, фрейдизм т.с.с.) санасынын денгейінде жур. Бул деген адамдардын оздеріне сенім арту деген соз. Сонда біздін кеністіктегі миллиондаган адамдар акылга келіп, казіргі капитализмнін курылымын оздеріне карай ынгайлап, акшанын негізінде ынтымакка келіп, аділетті омір курулары керек пе? Бул ойлау тасілі емес, ойлануга алі жетпеген адамнын магынасыз киялы гана.
Жогарыда айткандай, бул адамдарда бугінгі кунде когамдык сана жойылып, аркім жеке басынын камымен гана калган. Ал бул жерде бізге керек когамдык сана бірігіп, ынтымактаскан адамдарда гана болады. Тек кана осындай адамдар гана белгілі бір жалпыга ортак тартіпке багынып омір суре алады. Казіргі біздін когам жеке адамдардын гана санасына жане солардын омірге деген озімшіл куштарлыгына гана негізделуі де осыдан. Осыдан барып біз оте кауіпті кезенде турмыз.