Прафесар жыў у ціхім квартале на поўначы Мінска. Не так даўно туды дацягнулі лінію метро, але падземку я не любіла. Я даехала аўтобусам да Уваскрасенскай царквы, потым доўга ішла па асфальтаванай дарожцы ўздоўж канала, міма лесапарку, дзе ўжо ўладарыла восень. Надышоў адвячорак, сонца хілілася за хвоі, а неба было сінім-сінім. Я запавольвала крок і глядзела – не магла наглядзецца на гэтую сінь. Толькі цяпер я заўважыла, які прыгожы выдаўся дзень, залаты і па-восеньску цёплы, з лятучымі павуцінкамі, з вінным водарам жоўклага лісця і дыму вогнішч, я спяшалася налюбавацца гэтым хараством, таму што заўтра ўсё магло загінуць.
Квартал з прыватнай забудовай размяшчаўся на беразе вадасховішча і лічыўся "элітным". У катэджным пасёлку я заблукала, збочыла не туды, дайшла да сярэдзіны вуліцы між дамамі за каменнымі агароджамі, вярнулася, рушыла па другой, гледзячы ў нататнік, каб зверыць адрас. Спытаць дарогу не было ў каго, вакол ні душы, толькі на рагу каля вулічнай калонкі таптаўся алкаш у абдрыпаным паліто. Гайдаючыся і мармычучы сабе пад нос, ён разняволена торгаў рычаг, хацеў здабыць ваду, ды ніяк не ўдавалася. Я сышла з вузкага ходніка на праезджую частку, каб абмінуць алкаша – пры ўсім спачуванні стараюся трымацца ад іх далей, але той раптам ажывіўся. Зрабіўшы крок да мяне, ён учапіўся ў рукаў майго плашча. Я рванулася ўбок, спрабуючы вызваліцца.
– Ц-с-с! Ціха, ціха... – зашыпеў алкаш. Яго пальцы з нечаканай сілай сціснуліся вакол майго локця.
– Чорт! – вырвалася ў мяне. Я адчайна адбівалася, але ён трымаў мяне, як абцугамі. Наблізіўшы да мяне твар, ён зазірнуў мне ў вочы. Позірк яго ясны і асэнсаваны, і ад яго не пахла "чарнільцам", як ад усіх алкашоў.
– Наружка за табой ходзіць, – сказаў ён выразна.
Пальцы яго расціснуліся. Нібы страціўшы да мяне інтарэс, ён адышоў да калонкі і прыняўся важдацца з рычагом. Я агледзелася. Вуліца была пустынная. За мной ніхто не ішоў.
Дом прафесара стаяў у завулку пад шатамі каштанаў. Лявон Сцяпанавіч чакаў мяне каля веснічак. Я з ім не бачылася з часоў яго адстаўкі. За гэтыя пару гадоў прафесар ссівеў, нібы лунь. У астатнім ён не змяніўся – усё такі ж энергічны, па-спартыўнаму падцягнуты, з дзівакаватай прычоскай, як на партрэце Эйнштэйна. Прафесар усміхаўся.
– Лявон Сцяпанавіч, як вашы справы? – спытала я, павітаўшыся.
– Цудоўна, Віта, лепей не бывае, – бадзёра адказаў прафесар. – Мая Берэніка сягоння расцвіла!
На ім была рабочая куртка з рукавамі, запэцканымі зямлёй, пэўна, увесь дзень працаваў у садзе. Пасля звальнення прафесар кінуў свае манускрыпты і заняўся вырошчваннем кветак. Здавалася, цяпер яго больш нічога не цікавіць.
Прафесар пацягнуў мяне ў аранжарэю – шкляны павільён, прыбудаваны да дома замест веранды. Тут было царства руж, яны квітнелі, буялі, красавалі на клумбах, віліся па шпалерах, спляталіся ў аркі – пунсовыя, белыя, жоўтыя, чорныя, сінія, я нават не ведала, што такія існуюць. Водар стаяў, як парфумернай краме.
– Віта, зірні, вось яна, мая прыгажуня! – прафесар падвёў мяне да клумбы, на якой сядзеў куст, увесь у цёмна-барвовых бутонах, нібы ў кроплях крыві, якая спяклася.
– Ружа Гетэра Берэніка, селекцыйны гатунак, – з замілаваннем гаварыў прафесар. – Сочынская, такая далікатная, ніяк не жадала распускацца ў нашым клімаце. Я, прызнацца, рукі апусціў, а яна, глядзі ты, расцвіла.
– Пекная, – я нахілілася над кустом, удыхнула і не адчула водару – ружа не пахла.
– Не дакранайся да шыпоў, яны вострыя, як штылеты, – папярэдзіў прафесар. Ён раптам зрабіўся сур'ёзным. – Віта, я чуў, што бібліятэка перажывае не лепшыя часы. Гэта праўда?
Я маўчала, разглядаючы "Гетэру". Не хацелася крыўдзіць прафесара, але кветка мне не падабалася.
– Учора прыходзіў інспектар з Цэнтральнага ўпраўлення, – сказала я неахвотна. – Ён аглядаў спецсховішча.
– Іван Уладзіміравіч?
Я кіўнула.
– Таварыш Жур. Вы даўно яго ведаеце?
– Дзесьці з месяц. Неардынарны чалавек. Мы пазнаёміліся цераз клуб па інтарэсах.
Я спахмурнела.
– Вы наведваеце гэтыя суполкі, Лявон Сцяпанавіч? Кажуць, там кожны другі – супрацоўнік спецслужбаў.
Клубы па інтарэсах сталі з'яўляцца пасля таго, як улады заблакавалі доступ да Інтэрнэту. Грамадзяне мелі права карыстацца Уседзяржаўным унутраным Сецівам. Туды я заходзіла, каб паглядзець прагноз надвор'я ці расклад руху аўтобусаў. З пары сайтаў, якія засталіся пасля нармалізацыі, найбольш папулярнымі былі "ружовыя файлы", дзе размяшчалі гараскопы, кулінарныя рэцэпты і парады па дамаводству ды зрэдку ладзілі які-небудзь міленькі "інтэрактыў" накшталт конкурсу вершаў. Камунікацыйных пляцовак не існавала. Ахвотныя пакамунікаваць у вольны ад працы час збіраліся ў кафэшках або чытальных залах. Тэматыка сходаў, хай то рыбалка, хай гіравы спорт або вышыванне мярэжкай, узгаднялася з раённай адміністрацыяй. На кожным сходзе прысутнічалі сілавікі ў цывільным.
– Сучаснае пакаленне не сядзіць у Інтэрнэце, яно маршыруе на апельпляцы, – сказаў прафесар. – Клубы па інтарэсах сталі для многіх апошняй аддушынай. А ва ўсюдыіснасць спецслужбаў я не веру. Зладзіць татальную сочку тэхнічна магчыма, але навошта, калі ёсць неабыякавыя грамадзяне?
Прафесар меў рацыю. На Сташака напісала данос "неабыякавая" Волечка з аддзела абслугоўвання. Я б яе задушыла, але Волечка хутка звольнілася з бібліятэкі і пайшла на кіраўнічую пасаду ў раённай адміністрацыі. Кар'еру чалавек зрабіў.
– Я наведваў клуб аматараў садаводства – ружы, кветкі і таму падобнае, – крыху бянтэжачыся, гаварыў прафесар. – Ведаеш, клубы спаборнічаюць між сабой і часам перавабліваюць удзельнікаў адзін у аднаго – чым больш у суполцы сяброў, тым вышэй сацыяльная адзнака. Нядаўна мне прыйшло запрашэнне ад суполкі букіністаў. Прызнацца, я адчуў прыкрасць, бо мне здавалася, што з кнігамі ды манускрыптамі ў маім жыцці пакончана раз і назаўжды. Я адказаў, баюся, не ў самай ветлай форме, што букіністыка мяне не цікавіць. Тады старшыня клуба, зацяты кнігалюб і чалавек настойлівы, звярнуўся да мяне з прыватнай просьбай.
– Таварыш Жур? – здагадалася я.
Прафесар кіўнуў.
– Іван Уладзіміравіч. Ён даслаў мне ліст, у якім сцісла і без лішняй ліслівасці паведаміў, што цэніць мой досвед кнігазнаўцы і будзе мець за гонар атрымаць маю кансультацыю датычна аднаго беларускага выдання. І што ты думаеш? Я здаўся. Паразважаў дзянёк і даў станоўчы адказ. Навуковая жылка ўзяла верх, так закарцела мне зірнуць на тую кнігу. Як той сказаў, былых бібліятэкараў не бывае.
Тут мы абое рассмяяліся.
– Хадзем, Віта, у дом, у нагах праўды няма.
Зашклёныя дзверы вялі з аранжарэі наўпрост у гасцёўню. Ружы былі і тут – белыя, жоўтыя, пунсовыя, у гліняных гаршках і крыштальных вазах. Дзесьці ў глыбіні дома мармытаў народны вяшчальнік. Прафесар усадзіў мяне на канапку каля журнальнага століка, прынёс з кухні імбрык мятнай гарбаты і драўляны паднос з печывам – ужо гэта традыцыя прапаноўваць ежу госцю, куды б вы ні пайшлі ў Паўночна-Заходняй акрузе, вам усюды прапануюць ежу, і адмовіцца значыць зняважыць гаспадара. Я надкусіла пячэніну і толькі зараз адчула, што проста паміраю з голаду. Дзіва што – за цэлы дзень я нічога не з'ела, толькі з рання таварыш Жур пацягнуў мяне ў кавярню, дзе я выпіла кубак нішчымнай кавы, якая потым доўга стаяла мне ўпоперак горла.
Прафесар уладкаваўся насупраць з кубкам гарбаты ў руцэ. Сваю садовую куртку ён зняў і нацягнуў паўзверх кашулі хатні швэдар з бела-сінім "народным" арнаментам. Мала хто ведае, але народны арнамент насамрэч бела-чырвоны, вось толькі белага побач з чырвоным ва ўсёй Акрузе днём з агнём не знойдзеш, бо такое спалучэнне колераў абуджае ў тутэйшых нейкі тагасветны жах.
– Напачатку нашага знаёмства Іван Уладзіміравіч паводзіў сябе асцярожна, – сказаў прафесар. – Нейкі час ён прыглядаўся да мяне, нібы прашчупваў глебу, ці той я чалавек, якому можна давяраць. Толькі пераканаўшыся, што я не даносчык, не інфарматар спецслужбаў, ён паказаў мне выданне.
– І што гэта за кніга? – спытала я з цікаўнасцю
– Выданне не самае старое, кніга выйшла ў свет за тры гады да Паўстання, пасля задушэння якога яна была абвешчана экстрэмісцкай. З першых ластавак, так бы мовіць. Напачатку цэнзура як быццам саромелася ваяваць з кнігамі, гэта ўжо потым запалалі вогнішчы. Падумаць, як імкліва мы скаціліся ў Сярэднявечча – пачалі з пакаяльнага відэа, а скончылі публічнымі пакараннямі на плошчах. Агарнула нас Візантыйская цемра, горшая за цемру Егіпецкую.
Прафесар адпіў глыток гарбаты і паставіў кубак на стол.
– Пасля прызнання кнігі экстрэмісцкай наклад быў знішчаны, адзіны экзэмпляр захоўваўся ў спецфондзе Цэнтральнага ўпраўлення ў Маскве.
– Захоўваўся? – перапытала я.
– Па дакументах гэтай кнігі больш няма. Экзэмпляр быў спісаны як састарэлы і адпраўлены ў перапрацоўку. Паўтаруся, толькі па дакументах, – ён інстынктыўна азірнуўся цераз плячо і панізіў голас, хаця старонніх вушэй паблізу не было. – Іван Уладзіміравіч таемна вывез кнігу ў Мінск і схаваў у сваёй кватэры, рызыкуючы літаральна жыццём. За экстрэмісцкую літаратуру расстрэльваюць, як ведаеш.
– Не чакала ад яго, – прагаварыла я.
Выходзіць, усё, што ён спяваў мне пра нацыянал-адраджэнцаў і Вялікую Літву, было ад шчырага сэрца? А я не магла пазбавіцца ад пачуцця, што ён спрабуе мяне падлавіць, як на допыце. Мабыць, я проста занадта мніцельная.
– Неардынарная асоба, Віта, я кажу. З аднаго боку, чыноўнік, гасударавы чалавек, і ў той жа час рабаўнік спецфондаў і выратавальнік кніжных каштоўнасцей. Чакай хвілінку.
Прафесар падхапіўся выйшаў з гасцёўні. Я чула, як у пакоі грукнула шуфляда. Праз хвіліну ён вярнуўся з кнігай у руках.
– Заўчора Іван Уладзіміравіч прыходзіў да мяне з візітам, – сказаў ён неяк урачыста. – Агледзеў маю хатнюю бібліятэку, наведаў аранжарэю, ад гарбаты адмовіўся. Апошнім часам ён стаў падазраваць сочку за сабой, таму было вырашана патрымаць кнігу ў мяне дома. Гэта гонар для мяне.
Прафесар змахнуў са стальніцы нябачныя крошкі і паклаў перада мной кнігу ў глянцавым пераплёце. На вокладцы была размешчана каляровая ілюстрацыя: віцязь у даспехах, за яго спінай сярэдневяковы горад на грудах, далей светлая роўнядзь ці то ракі, ці то возера і лес да самага далягляду. І загаловак па вертыкалі: "Айчына".
– Апошні экзэмпляр? – спытала я, хвалюючыся.
Я наўздагад разгарнула кнігу і адразу натрапіла на панарамны малюнак – зімовы лес і курганы ў снягах, удалечыні абрысы гарадскіх муроў, унізе фігуркі паляўнічых, злева два коннікі ў сярэдневяковых строях, адзін з іх трубіць у рог. Перакінуўшы пару старонак, я спынілася на відарысе старажытнага горада з вышыні птушынага палёту, прамаляванага з такой надзвычайнай руплівасцю, што бачная была кожная вежка і кожны масток, каменьчыкі ў брукаванцы звілістых вулачак і чарапічыны на вастраверхіх дахах дамоў. Я гартала далей – перада мной паўставалі панарамы бітваў, залёныя абшары, дзе роўнымі радамі маршыравалі войскі, штандары, храмы, крэпасці, коннікі ў латах, прынцэсы, манахі, каралі і каралевы са спакойнымі і строгімі абліччамі. Даўжэй за ўсё я затрымалася на малюнку, на якім была адлюстравана бібліятэка, а мабыць, архіў: кніжныя шафы да самай столі, вучоныя мужы ў кунтушах схіляюцца над сталом, на якім ляжаць геаграфічныя карты і разгорнутыя фаліянты, а ў іх пад нагамі круцяцца кошкі, мноства кошак – цікава, навошта яны там, ці не для лоўлі мышэй, якія грызуць і нішчаць каштоўныя пераплёты?
– Што скажаш, Віта? – спытаў прафесар.
Я загарнула кнігу.
– Гэта падарункавае выданне, Лявон Сцяпанавіч. Кніга для сямейнага чытання. Падыходзіць і дзецям, і дарослым. Ілюстрацыі цудоўныя. Як можна было абвясціць гэта экстрэмізмам?
– Якраз наадварот, цэнзура ведае, што робіць, – запярэчыў прафесар. – Гэта дзіцячая, бяскрыўдная на першы погляд кніжка – насамрэч лятальная зброя, дынаміт пад мурамі Імперыі. Існы рэжым трымаецца на гвалце і ідэалогіі, якую з дзяцінства ўбіваюць людзям у глузды. Што там баюць пра нас, тутэйшых – халопы, едакі бульбы, вякамі сядзім у гнаішчы, пасіўна чакаючы, хто б нас заваяваў альбо вызваліў, і ўвесь наш унёсак у сусветную культуру – дранікі ды песні-жальбы. Ну, і Скарына, вучань рускага першадрукара Івана Фёдарава і аматар палявання на вальдшнэпаў у балотах Нявы, дзе пазней Пётр Вялікі пабудаваў сваю сталіцу. Скарыну нам пакінулі, праўда, з агаворкамі. Мажліва, і я пагарджаў бы ўсім беларускім, калі б не такія вось кніжкі. Разгарні, пачытай, і ўся ідэалогія пасыплецца, нібы труха. Ты ўбачыш, што падручнікі хлусяць – нашы продкі былі не толькі халопамі. Мы будавалі палацы, засядалі ў сеймах, камандавалі войскамі. У нас была свая літаратура і тэатральнае мастацтва, мы пісалі трактаты па балістыцы, складалі статуты і паэмы на латыні. А галоўнае – мы мелі дзяржаўнасць, то-бок жылі без апекі Імперыі, самастойна, самі сабе гаспадары. Гэта тое, што Імперыя імкнецца вытруціць з нашай памяці. Ніводзін тутэйшы не смее нават падумаць пра незалежнасць. Адсюль і цэнзура, і абвінавачванні ў экстрэмізме, і вогнішчы з кніг.
– Лявон Сцяпанавіч! – прамовіла я ашаломлена.
Прафесар узняў рукі ва ўдаваным жаху.
– Гвалт, людцы, я забыўся пра народны вяшчальнік! – ён кінуў позірк у суседні пакой, дзе на сцяне бубніла скрыня. – Кажуць, у вяшчальнікі ўштукоўваюць "жучкі". Гэткі хітры агрэгат, балбоча і падслухвае адначасова.
– Ну, гэта глупства, – адказала я, смеючыся. У тое, што вяшчальнікі "слухаюць" грамадзян, нават я не верыла.
– Віта, ты не ўяўляеш, якая гэта асалода – гаварыць тое, што думаеш. Калісьці неасцярожна сказанае слова магло каштаваць мне кар'еры, але зараз мне губляць няма чаго. Іван Уладзіміравіч патэлефанаваў мне сёння і распавёў пра гэту тваю...авантуру. Калі коратка – усё кепска, вельмі кепска, але ёсць і добрая навіна. Ён, скажам так, мае пэўныя сувязі і можа дапамагчы табе з эвакуацыяй. Адно толькі пытанне: гэта ж няпраўда, што ты аддала кнігі старонняму чалавеку?
– Не, канешне, не, кнігі ў мяне дома, і... Лявон Сцяпанавіч, вы сказалі – эвакуацыя? – перапытала я ўпалым голасам.
Прафесар уздыхнуў, хітаючы галавой.
– Рэпрэсіўная машына працуе бесперабойна. Табе доўга ўдавалася не трапляць на яе радары, але зараз сістэма цябе заўважыла. Ты апынулася перад выбарам, з якім мусілі сутыкнуцца беларусы пасля разгрому Паўстання: уцёкі альбо вязніца, а турмы ўжо тады пераўтварыліся ў катавальні. Ты, мабыць, не помніш, а я па маладосці гадоў заспеў. Калі пачалося закручванне гаек, ніхто не верыў, што гэта працягнецца доўга. Нават падчас Вялікага зыходу некаторыя вярталіся, многія спадзяваліся, што вернуцца, калі абрынецца рэжым. Я сам чакаў, што ён вось-вось абрынецца, проста таму, што падобная анамалія не можа, не павінна існаваць у сучасным свеце.
– Рэжым устаяў і цудоўна сябе адчувае, – заўважыла я.
– Возьмем для прыкладу чорныя дзіры, – ківаючы, сказаў прафесар. – З пункту гледжання навукі і чалавечай логікі гэта поўны абсурд, іх не павінна быць у прыродзе, аднак яны ёсць. І ўсё, што можа зрабіць чалавецтва – трымацца ад гэтага абсурду як мага далей.
– А калі мы ўжо там?
– Выжываць як-небудзь.
За вокнамі пачало шарэць, і прафесар уключыў памяранцавы таршэр над канапкай.
– Іван Уладзіміравіч звяжацца з табой сёння ўвечары, – сказаў ён. – Не адмаўляйся ад яго дапамогі. А кнігі, па магчымасці, трэба вывезці. Яны не прызнаныя экстрэмісцкімі, але думаю, што ўлады вырашылі канчаткова закрыць беларускае пытанне. На тле вайны гэта можна зрабіць незаўважна. Папомні мае словы – неўзабаве падручнікі зноў перапішуць, акажацца, што беларусы і пісьменнасці сваёй не мелі, у нескладовае прыдумалі польскія акупанты, а Багдановіч і Купала пісалі на тутэйшым дыялекце, то-бок, на трасянцы.
– Лявон Сцяпанавіч, кнігі не будуць страчаныя! – адказала я з жарам. – Нас столькі разоў спрабавалі знішчыць, ды ніяк усіх не пераб'юць. Мы будзем жыць, няхай не сваёй зямлі, мы не загінем, не знікнем, і калі-небудзь вернемся дадому.
Сонца села, над пасёлкам запаліліся жаўтлявыя ліхтары. З блізкай кальцавой даносіўся манатонны гуд – рухалася ваенная тэхніка. Па вяшчальніку перадалі, што ноччу горад будзе перакрыты, па Цэнтральным праспекце пойдуць бэтээры. Галоўная артэрыя Мінска будавалася як стаўбавая дарога для войск, ды ўсё не было нагоды выкарыстаць яе па прызначэнні, акрамя апошняй вайны, пра якую ў Імперыі не любяць успамінаць. Я дапіла гарбату і стала развітвацца, трэба было паспець на прыпынак, пакуль аўтобусы яшчэ хадзілі. Прафесар падахвоціўся мяне праводзіць, я не пярэчыла, ісці ўпоцемках міма лесапарку было б не вельмі ўтульна. Мы выйшлі на ганак. Каля дома прафесара, акурат насупраць веснічак, стаялі дзве машыны. Іх чорныя барты паблісквалі ў святле ліхтароў. Чорнае з серабром. Служба бяспекі.
– О, Творца! – прамовіў прафесар.
Бегчы не было куды. Пастка зачынілася.