«О, адамдар! Біз сендерді еркек, катын кылып жараттык, сендерді халык, улт кылып ерекшеледік. Себебі, сендер салт-дастурлерінмен бір-бірілерінді білу ушін. Сендердін Алла алдындагы имандылыктарыннын туп казыгы салт-дастурлерінде. Акикатында - Алла барін білуші!». (Куран 49 : 13).
Жаратушынын теориялык рухани ілімі тек тандаулыларга беріледі, ал халыктын салт – дастурі жалпыга бесікпен беріледі. Рухани ілім негурлым халыктын салт – дастуріне жакын тусінікті болса, сол халыктын рухани денгейі жогары болады! Кенес окіметіне дейін казак халкы тап осылай болган.
Біздін халык бес уакыт намаз окымаса да Жаратушы – Газиз жаннын журегінде екенін жан дуниесімен тусініп ешуакытта табигат зандылыгын бузбаган, ар нарсені «Кудай біледі» деп есептеп ар ісін Кудайга тапсырган. Мысалы: Малдарын жайлауга, кузеуге, кыстауга табигатка байланысты кошіруі, артык ан атпаулары, жесір мен жетімдерін далага кангыртып жібермеулері т.б.
«Бул кунде дурыс иман жок,
Шатак дін напсі тиган жок.
Акылы саудын ойына,
Алдамшы діндер сиган жок.
Гылым деп уды жегізді,
Денесіз зат жок дегізді.
Далелсіз панмен перделеп,
Тапкызбай койды негізді». Шакарім аулие
Казіргі заманда Рухани устаздары бар, олардын сонынан еріп, жазган кітаптарын тусініп окитын халык бакытты! Киелі кітаптар акылдыга да, акымакка да тыкпалап уйіретілетін халык бакытсыз... Себебі, олар рухани ілімді озінін калауы бойынша магынасын озгертіп алады. Мысалы: Казіргі аруак жок деп казак халкынын салт-дастурін озгертуге жанталасып журген неше турлі дін агымдары.
«Мен Елбасы болсамда казак деген атасын ардактап, анасын сыйлаган, аруагын кастерлеп, Алласына сиынган елдін перзентімін. Аруактын бар екені рас болса, Атырау мен Алтай, Алатау мен Арканын арасында талай тобе донбекшіп, талай ісімізге орнынан аунап тусіп, бугінгі біздін ісімізге ак батасын беріп жаткан болар деп білемін. Лайым сол бабалардын батасы кабыл болсын дегім келеді... Біз екі жарым гасырдан астам Ресейдін боданы болып келдік. Сондыктан мен санадагы кулдык психологияны озгерту ушін ата-бабалар аруагына сиындым, солардын касиетті рухын тірілттім. Букіл казакка сауын айтып, оларга ас беріп тойларын откіздік. "Олі риза болмай, тірі байымайды" дейді халкымыз. Сол аруактар риза болсын деп, жаткан жерлерін тауып, басына белгі орнаттык, есімдері ел жадында журсін деп олардын атын мектептерге, кошелерге, ауыл-селоларга, аудандарга бердік...Ендеше сол аруактар бізді колдамады деп кім айта алады?!».
Казакстан Республикасынын Президенті: Н.А.Назарбаев.
Казіргі танда ауелден калыптаскан улттык дастурлер мен адет-гурыптар умытылып, олар халыктын турмысын реттейтін бурынгы калпынан калып барады. Бурынгы заманда адамнын омірі бірбеткей тыныш, біркалыпты болды. Онын себебі улттык салт-дастурлер мен букіл халыкка ортак менталитет аркімге бірбеткей ой-оріс пен омір салтын берді.
Кандай омірдін киын сокпактары болса да улттык салт-сана мен калыптаскан адет-гурыптар аркімге маселені ушыктармай дурыс шешуге мумкіндік беріп отырды.
Себебі, улттык салт-дастур мен халык менталитеті заман агымы мен табигат ерекшеліктерін, халыктын тіршілік коріністеріне байланысты калыптасады. Халык дастурі табигат зандылыгына уйлесімді болып келеді.
Табигаттан алынган тажірибе халык санасында корланып, корытылып жалпы елдін мінез-кулкы, адеті болып кетеді. Сойтіп халык даналыгына айналады. Казактын коптеген улттык салт-дастурлерін елдін беделге боленген би, хандарымен бекітіп, мемлекеттін зандарына да айналдырды.
Буган діннін косатын улесі де оте зор екені белгілі. Дін халыктын іс-арекетін Алла тагала ризалыгы ушін болуды, ягни имандылыкпен уйлестіріп отырады. Бул халык омірін бір тартіпке салып, адам омірін букіл болмыс агымына багыттау ушін улкен манызы бар. Халык дастурлерінін копшілігін ман-манісін бірден тусіну онай емес.
Бірак, маселе адет-гурып, салт-дастурлердін сыр-сипатын тусінуде емес, оларды дурыс орындауда. Бул табигат зандылыктарын бузбай, омірде коп кателіктер жібермеуге мумкіндік береді. Себебі, кандай болса да адет-гурып турлері табигат талабына сай омір кажеттілігінен туып, онын дурыстыгы коптеген жылдар бойы озінін дурыстыгымен уздіксіз далелденіп, дастурге айналады. Казак халкында "жалгыздык Кудайга гана жарасады" деген макал бар. Біракта, казіргі кезде турмыска уакытылы шыкпай журген кыз-келіншектер мен уакытылы уйленбей журген жігіттер, жігіт агалары оте коп! Бул да табигатка карсы нарсе, немесе Кудайдын жасаган занын орескел бузу!
Сондыктан, халыктын салт-дастур, адет-гурпы дегеніміз – омір зандылыгы! Омір зандылыгын бузуга болмайды. Кезінде ол зандылыктарды бузган адамдар когам сынына урынып, тіпті кейде катты жазаланып та отырган. Буган еліміздін тарихында да, халык ауыз адебиетінде де мысалдар жеткілікті.
Ал казіргі замандагы Еуропа мадениеті араласып, халыктын салт-дастурлері умытылып, когамдык сана-сезімде бейберекеттік араласа бастаганда ел салауатты омір салтынан айырылып, омірде коптеген келенсіз коріністер пайда бола бастады. Бул оларды салауатты омірден бурып, коптеген киындыктар тудырды, аурулардын кобейiп, адам гумырынын кыскаруына акелiп согып отыр.
Сондыктан, улттык дастурлерді кайта жандандырып, калпына келтірудін манызы оте зор. Бул копшіліктін санасын котеріп, адамнын жогары сатыларга котерілуіне мумкіндік береді. Салауатты омір терен рухани білімге негізделген тіршілік жуйесі. Оган жету ушін ауелі рухани білім алу керек.