Киял Сабдалин. Пайгамбардын коз жасы (Киял Сабдалин) / Проза.ру

   Киял Сабдалин, писатель прозаик. Родился 10 марта 1948 года в селе Жайпак, Алакольского района, Алматинской области РК. Окончил филологический факультет Казахского государственного университета имени Абая. Годы учебы совмещал с журналистской деятельностью.

70-80-х годах работал литературным сотрудником, заведовал отделом, заместителем редактора районной газеты «Жана омір - Новая жизнь», собственным корреспондентом областной газеты «Октябрь туы». Заведовал отделом фельетонов республиканского сатирического журнала «Ара - Шмель».

   80-х был репортёром, затем руководителем корреспондентского бюро казахской службы радио «Свобода - Свободная Европа» в Республике Казахстан.
Алматинское бюро радио «Свобода» был открыт одним из первых постсоветском пространстве. В числе первых интервьюируемых были: первый президент Казахстана Нурсултан Назарбаев, бывший член Политбюро ЦК КПСС, бывший первый секретарь ЦК Компартий Казахстана Динмухамед Кунаев и другие политические деятели прошлого столетия.

В романе «Пайгамбардын коз жасы» (Слеза пророка) переплетается судьбы трёх поколений, испытавших на своем горбу «прелести» трёх разных общественнополитических формации...

В 2012 году отрывки из романа опубликовала газета «Дат-Общественная позиция», а также саит «Майдан кз», «Таным ТВ», журнал «Жалын».

Роман издан издательством "Toganay T": ISBN 978-601-7409-54-8 УДК 821.512.122 ББК 84(5Каз)-44

Книга пока еще, к сожалению, по не зависящем от автора объективным и субъективным причинам, не переведена на русский язык.



            *    *    *


   Адам баласы жаратылгалы бері озін коршаган ортанын, тутас дуниенін барлыгына еш шуба келтірмесе де, «табигаттан тыс кудіретті куш бар ма, жок па» деген мангілік сауалга да жауап іздеумен келе жаткандай...

   «Жок» іздегендер иттен коп. Бул такырыпты індете казгандар, тіпті аз гумырын сарп еткендер де аз емес. Іштерінде «іздегенімді таптым» яки «адастым» дегендері де кездеседі. Артына еш маглумат калдырмай, дуниеден баз кешкендері де баршылык. Себебі, гумыр шолак, омір откінші. Окінішті! Ия...солай, мына кок аспаннын астындагынын барі откінші.

   Ал, мына арі таныс, арі беймалім дуние ше? Дуние мангілік пе? Мангілік болса - онын бастауы немесе акыры бар ма?! Міне, бул сауалдарга да аркім озінше жауап іздемек. Іздей береді де. Киял Сабдалиннін «Пайгамбардын коз жасы» романы да ендеше, алгіндей шетен сурактардан шет калмайтын тарізді.

   Шыгарма желісіне екі гасыр тогысы - адам омірін асау озендей сапырган сонгы жуз жылдын озекті окигалары, кара желдін отінде ыныршак баткан аркаларына алмагайып заманы арткан, кара нардын белін узердей зілмауыр жуктін салмагына ышкына сінір созган, уш турлі когамдык формацияны бастан кешкен уш урпак, уш буын окілдерінін омірі аркау болган.


            *    *    *

         «Біз - корген тустеріміздін назік талшыктарынан адіптелгенбіз»
            Уильям Шекспир.

   Зау-зауде баягыда бакига аттанып кеткен аке мен шеше, алдымдагы агаларым тусіме енеді. Тусімде олардан коп жыл бурын бул Панимен кош айтыскан...жо-жок, ап дегенде ангімені кір жуып, кіндік кескен Жайпагымнан бастайыншы..Уа, дуния-ай, Жайпак жарыктыгым каскайып, касиетті Алаколге барып кулайтын туста, какаган кыста гой, алде Аділхат, алде Калиаскар маркумнын жук машинасынын астында калып, камыс шабуга барган акем мен Токен (Толембек) агам екеуі олдіге санап, айдалага тастап кетіп, алайда...арага уш кун cалып, суйретіліп уйге жетіп, бір шанырак астында ынтымакпен тутін тутеткен улк-е-н отбасынын карі-жасы калмай, каугадай басын кушактаcып жыласкан - кайран ман тобет Майлыаяк - кираландап, карияларымнын сонынан еріп журіпті...деймін.

...Кудайдын куні кырык кубылып, ебінін желіндей есіп, тундігі желпілдеп отыратын ел Токжайлауга ертерек куйыскан котеріскен сынайлы. Анау ані, муйізі шанырактай ыныранган кара огізге ыныршакты салды дейсіз! Хош, Казаншункыр... армысын, Кара Адыр! Пай-пай, шуйгінді сайлар мен куйкалы жоталардын пушпак-пушпагында алі кунге токымдай-токымдай, ойдым-ойдым кар жатыпты-ау! Кун саскеге ауып, тангы шыкка боккен жота-жота бусанып, кунгей беттегі бетегеден мойны енді кылтиып, кауызын жана ашкан сары ала гулі алакандай сары ала кобелектін салмагын котере алмай, сагагынан иіліпті.

   Коштін басын Аршалыга апарып, бел суыткан, арканы кенге салган журт бір-бірін ерулікке шакырысып, агайын «айтшылаган» екен...деймін. Ата журтка конган караша уйдін кара казаны астындагы тас жерошакта тутіні кайткан дымкыл томардын шырыш безі шытырлап жатыпты! Шытыр-шытыр, шырт-шырт...Агаш какпактын астынан асулы сырбаздын буы буркырайды. Аршанын тутінімен ысталган дой кара сабага саумал пісіскен, уй тола бала-шаганын кикуы келетіндей кулакка. Cай табанында куркіреп жаткан озен бойындагы шалгында сауын биелері шыбындап, богелектеп турыпты...К-р-у, к-ру! Желі басындагы кулын атаулы тыпырши бастаган. Сауын мезгілі таяган шак, шамасы? «Е, мына бір абігершіліктін барі коршіколанга кымызмурындык берудін камы болды» деп коямын ішімнен...

   Аке мен шеше - екеуі іркес-тіркес, іргедегі тобе басына котеріліп, ту-у алыс кокжиекке, Коктобе жакка кун салыпты. Дегбірсізденулері тегін емес... Асылы, біреулерді асыга куткен сынайлы. Саргайып, кімдердін жолын кутті екен, жарыктыктарым? Балки, адеттегіден узакырак «айтшылаган» Таукен мен Токен агалардын жолын тосты ма? Жок, алде...жайлауга жылына бір ат басын буратын Алдекеннін шылбырына оратылгалы жур ме...кім білсін? Айтеуір, екеуден екеуі, тобе басында балбал тастар кусап сопайып тургандары сол. Жандарына жалгыз Майлыаяк байгус шокиыпты. Ботен ешкімнін, ештененін карасы байкалмайды... Аттегене, алгі киянкы сары улдын сабалак сары кушігі - Сардауылдын сулбасы козге шалынбайтынына кайранмын! «Кок соккан пангіп, бытпылдык куып кеткен бе кангып? Колды болмаса игі еді? Кап, сайтан алгыр, кайда жогалып кетті екен?» деп абыржып жатып, оянып кетіппін...

...«Жок, Сардауыл кудай урганына еш пале жолай коймас! Ол будан озге бір... Ия-ия, будан озге бір гажайып тылсым дуниеде, жумбак та параллель алемде итшілігі козып, итмурын кезіп...инелік, коныз-поныз бірдене кагып журген де болар» деймін гой баягы, озімді-озім жубаткан болып. Рас-ау, шынымен де, не деп болмайды мына пангі дуниенізде! Е..е..ендеше, узамай жане бір кірпік айкастырсам, алгі тустін жалгасын да коріп калармын балкім, деп те дамеленетін сияктымын ба? Ай, кайдам...«ояндым» деймін, оянган болсам, талтуске дейін тосекте омалып жаткан сикым не мына? Япырай, мен бейбак, кара басып, тусімде де...тус коріп жатпасам не кылсын?!

            Автордан

            ШЫМЫЛДЫК АШАР

            Жастыктын буы масайрап кеткен ангудік,
            Кобелек гумыр отка да тускен пангіріп!
            Откінші-ау барі: серілік, жастык, достык та,
            Мына жалганда - жалгыздык кана мангілік!

            «Сум жалган-деп,-дуние шіркін ант аткан»,
            Айтушы-ак еді, алжыган шалдар шау тарткан.
            Каусаган шакта карга адым жері мун болды,
            Кылыштан олген жон еді будан, жау шапкан!

            ......................................

            Кубыжык арман, кубылжып алдан...ку сагым,
            Куган кул жетпес, тулпар да болып туса мын!
            О, Киелі Булагым, суйегім жатсын іргенде,
            Жагага біткен мен сенін бір туп жусанын!


...Инанжы Білгі Буха Каганнын барында кок найзанын ушы едік. Музбалак кыран кус едік. Боз айгырга мінгенде, муздай сауыт кигенде - душпан уркер куш едік! Ірі едік. Канымызды ішкен каракытайдын тулымдысын тул кылып, айдарлысын кул кылып, мейманасы аскан бір журт едік. Танірден баска табынарымыз жок. Уранымыз Борі Ана, Борібай! Атамекен - Алтай, Алтын Шокы, киелі Орхон, Кара Ертіс, касиетті Каракорым! И..я, улы байтагымызга каганатымыздын тогыз шашакты тогулыгы тігулі еді. Дос жалпактап иіліп, жау жалтактап жанынан туніліп, ит басына іркіт тогіліп, кымыз сапырып, кымыран актарган бір кун еді...

   Беу, дуние! Каганымыздын дам-тузы таусылып, арулап ак жуып, аруактар мекені - Тасбейітке апарып, бетін топыракпен жасырган кун кеше-дур. Бугін міні, бак тайды, басымызга кун туды! Уайым жуттык, у урттадык. Иттін богынан кыл шыкпай коймады...Ай муйізді кулжамыз - Каганымыз алтын астауга «кіш-кіш»-теп тосып-шаптыртып, айдар-тулымын алтын таракпен тарап, укілеп осірген екі ханзада Бай Буха мен Буйырык бір-бірімен итше тартысып, будынымызды екі даулетке жарып, кырык ру, кырык пышакка тусірді...Хоросубек бахадур, Жеті Тогулык, Есен Буха, Темір Аю Буха, кок сауытты Кок Сауірік нояндар кос шаныракка жырылды. Кос ханнын колтыгына акылы к..тінін аузында туратын катындары су буркісіп, агайыннын озара итыргылжынынан кан-жыны бір жаратылган каганатымыз как айырылып, исі будынымыз ит мініп, ирек камшылап кете барды...

   Бугып отырган буйыгы журтка топалан келді...Сауды жын урды. Кояншыкка баксылык дарыды. Азазіл мен апербакан акім болды. Торт тулік малды індет шалды. Желі басында сауып отырган керала биенін кер мандай кулынына кер жылан тиді. Жоргектегі нарестені айыркуйрык тістеді. Ел ішін урей кезді...Оз журтында оздері боскын болды. Ал, асыл текті бектеріміздін санасын албасты басып, алтын-кумістін сылдыры биледі. Козімізді шел басты, кокірекке кок ала бас курт тусті. Бул дуниеконыз жандікке карсы еш ем табылмады.

   И..я, танірдін куні де таубадан айныганга, ниет-иманы бузылганга алаканшыктанады екен. Булыксыган булт та бузылды. Барша турік баласына касиетті Бесіктастын бауыртілді бастауы - Киелі Булактын каусары тартылып, анкасы кеуіп, арнасы кургап калды. Аспанмен таласкан аскарымыз - Алтын Шокынын ак бас шынын туман шалды. Бекзаттарымыздын, даналарымыз бен дархандарымыздын азиз суйегі жаткан улы корым - Тасбейіттін басында тазкара талтандап, кушіген букшиді. Ай тутылып, аксирак жут келді. Бакырарга шыбыш калмады. Кара будын кара жерді сипалады...Ала сауыскан жутап, ала баc огіздін ыныршак ойган аркасын шокып, шуалшан ілер шымшык торгай шыбжындап, шыбык басын мужыды. Торт коз олекшін ындыны кеуіп кынсылап, босагадагы бос тулыпка итендеп, кызылсыраган кызылкарын бала-шага кышкырып ішіп, шынгырып тышып, катын-калаш катыксыз кара суга кырык куык шыжын болып, буйірден буйі тиіп, іргеден су шыгып, туырлыгымыз тілініп, кабыргамыз согіліп, кан сигенімізде - алтын саптыаякпен ас ішкен, басы муйіз, к..і киіз бектеріміз хисапсыз байлыктан миы айналып, кара басып кагынан жеріп, кыздан-кыз тандап, катыннан катын алысып, кырык кун ойнас, кырык кун тойласпен кун откізіп, жун жеп жабагы тышты...

   Иман кашты. Уят - дамбалмен косып далада калды. Серкеміз бен уазіріміз азып, мекіренген теке болды. Айналдыргандары узын етек ургашы, ішкендері «жынды су» болды. Катынкумар кос ханзада маркум акесінін жас токалына таласып...акыры, жолы улкені олжа кылды. Е..е, ханы кагынган елдін карасы ондыра ма? «Тойып алган» жандайшап уазірі, нояны бар - жундес колды енді бір-бірінін урын барып алган ургашыларынын борбайына салды...Бас жарылып, балак жыртылды. Торт катын торкін асты.

   Мунлыктар мунымен де тынбады. Ак дастарханымызга жынын кускызган, торімізге шыгарып, тобемізге тайрандаткан кырыксідік келімсектерін сонынан шубыртып, оз будынын озі итше талап, жол тоскан каракшыдай тонады! Бірак, тойынбады. Сатылмаган, таланбаган нарсе калмады...Карсы келгенді атты, асты. Уріккен, шошынган журт босып, корші елдерге кошті. Кошпеске не шара? Жасауылы - каракшы, биі - жемкор - жиылган уры мен кары! Кайран, хан ием...кайран, ханзадам! Барга канагат болмады. Канша тыгындаганмен, кушігеннін ботекесіндей булкілдеп, жемсауларын толмады...

   «Иттін богы дарі болса, дарияга тышады»...Ата дініміз - танірден безіндік! Кара будынымызбен каргыстын астында калдык. Рухынан айрылган бейбактарды тізеге салып, христиан-несториан дінін зорлап кабыл еттік, танірді налыттык! Ата жазуымыздан айрылдык. «Бізден кош ілгері екен» деп, корші біреудін жазу-сызуына коше салдык. И..я, жан бергенде, шыбыш-екеш шыбыш та бір бакырушы еді. Мал екенбіз, маныраганнан жазбайтын, иілгеннен баска иіс алмайтын. Туяк серпуге жарамадык. Озімізге де обал жок...сауап болыпты! Кош бастаган серкелері онбаса (озім де онбаймын), топалан тобыры не ондырушы еді? Косемі кисык елдін косеуі тузік бола ма?

...Е-е, Cеркелер сертінен тайды дегенше: Ниет бузылды. Ынсап жогалды. Береке кашты. Ырыс кетті. Бак ушты. Ел азды. Журт тозды. Акыры, акыреттік мура - туп ата, турік тіліне де келіп ауыз салдык! Жулмалап журіп, оны да тоздырдык... Тозганы соншалыкты - тостаган шалап сурап ішуге жарамай калды! Басекеге басі шыдамады. Жуні жыгылды. Таны айырылып, тауы шагылды...

   Уа, жамагат! Ак басты, кара койдын кумалагы болса дагы, мына кос ханнын козып алган кояншыгына жабыла бір ем таппасак - тогыз шашакты тогулыгымыз жасакты жау келмей жатып жыгылмак! Жатырлас керейіт, меркіт, жалайыр, конырат, барлас, татар бауырлардын да тірліктері кожырап отыр...Олай болса, ортамыздан - тоз-тоз болган рулар мен тайпалардын басын біріктірер, иман-ынсабымызды тугендеп, коне жазуымызды калпына келтірер, касиетті тіліміз бен касиетті дініміздін жокшысы болар, уран салар ул, кыран туар кыз шыкпаса, тумаса - каганатымыздын шанырагы хак ортасына туспек! Куні кеше шалкып турган даулеттеріміз сойтіп, курдымга бет алмак. Сол курдымыга батып, баріміздін карамыз жогалмак!
         ...Уа, танірім, турік баласын сактай гор озін!

            Бесіктастагы жазудан,
            ХІІ гасырдын соны
            Кубай Тегін жырау айтыпты-мыс.


            *    *    *


            ІБІЛІС ЖЫЛГЫ ШУАК
            (Бірінші болім)
            Б Е С І К Т А С

...Ат кулагы корінбейді. Айналаны сокыр туман тумшалап алыпты. Киялап еніске кулап, сай табанына да тустім-ау дегенде, астындагы аты окыстан оскырынып, жамандаткыр жалт беріп...жалына жабыспаганда, ауып астына тускендей екен! Ай, тос айылы босап кеткен-ау, шамасы. Япырай, бейшара, караптан карап...неден урікті? Тун жамылып жем ілген, далпылдап ушкан укі я жапалак бірдене болды ма? Жок, жок..ушкан куска да уксамады-ау! Ит-кус емес пе екен алде, тун катып жортуылдаган?

   Урей сокканы ма, жон аркасы тітіркеніп, тула бойы туршігіп сала берді... Бугін жане кудайдын туні де салкын екен-ау, а?! Япырай, жаурай да бастагандай ма? Кап, аттегене...белінде белдемшесі де жок, жын ургандай желбегей шыгып, жел устайтын болды-ау екі ортада?! Акесі «Томаркорадагы малдын жай-куйін біліп кай- тайык» деп карбаласып журіп, иыгына іліп журген ескі тулагын да суйрете шыкпап- ты гой, тарс есінен шыгып! Сонынан іле жугіріп, анасы шыгушы еді...Ия, бул жолы ол да умыткан болды.

   Жол ортада жолдан да адаскан сиякты. «Жол анасы із» деуші еді...Е, ендеше, ол ізі бар болгыры кайда калды? Ай,кудай-ай, айрылып калганнан сау емес! Аншейінде такымы тисе-ак, керден кагар кер тобел кудай атып, желе шокытып келе жатып...жерошакка ма бірденеге сурініп, жолжоргасынан жанылып, акыр аягы жалгызаяк жолдан да адасып тынды! Енді Унгірлісайга келіп, уркіп урейін алып турганы...

   Анлап караса, жолдан шынымен де адасыпты. Албаты айдалада, жападан-жалгыз калган екен...Не багыт, не багдар жок. Тым курыса, жылт еткен жулдыз корінсеші козге! Япырай, жамандаткырды жын урган ба, уркетіндей Унгірлісайга да жетпепті гой...кулазыган кула медиен екен бір. Боз селеу жапкан боз далада, боз туман ішінде калкып, боздата, кос буйірін солкылдата, шымырлата кісінеген керіскедей кер тобелдін устінде кежегесі кейін тартып келе жаткан турі мынау енді!

   Алдыдан ат пыскыргандай болды ма? Аттеген-ай, аншейінде баска бір салсан баспайтын кыршанкы, кояншыгы бар койторысына мініп, торт коз тобеті Кутпанды куйрыгын булгандатып, сонынан ертіп, булкілдеп алдыга тусіп, акесі келе жаткан сиякты еді? Жок! Кайда жогалып кетті? Жер жутып койды ма?!

Кудайым-ау, алгінде жаурагандай болганды, енді...ыстыгы котерілген тарізді. Шолі курыгыр да кысып, тандайы кеберсіп, тілі аузына сыймай барады...Жолга шыгарда, акесі екеуі тойып жеген жылкынын сурінен болды-ау, кесапат!

«Ак-е! А-к-е! А-у-у!». Жанушырып, ышкына айкайлады...Тым-тырыс. Ыргып атынан тусе калып, тын тындады. Жер дуниеде тылсым тыныштык орнапты. Дурсілдеген оз журегі ме, алде кертобелдікі ме? Кудайым-ау, куландай ащы дауысы бар сиякты еді, уні де шыкпай калканына кайран! Ой, палі-ай, тым курыса, оз дауысынын жангырыгы да жауап катпады-ау?!

   Апырмай, аттандап жатсан, айкайын жетпес...мелшиіп калган не деген меніреу дуние бул? Жапан тузде жападан жалгыз калып, журексінгеннен дауысы барлыгып шыкпай жатыр ма? «Жалгыздын уні шыкпас»...Тайірі, жас мешел бала дейсіз бе, жалгыз журіп жургені жалгыз бул ма?! Не дегенмен, акесі кайда жогалып кетті озі? Абді Уалидін малы сонында кангып олмек пе біржолата, баласын жоктамай ма туге? Ой, алла...аттын басын кері бурып, кайтып оралмай жатканына кайран!

   И..я, дуниеде біреуге кіріптар болганнан жаман нарсе жок екен гой! «Озіміз оналып кеткенімізше» деп еді...Акесі екеуі куні бугін Абді Уалидін малынын сонында салпактаумен келеді. Булар кашан оналмак, біреуге тауелділіктен кай заман кутылмак? Кутылар ма десенізші?! Акелі-балалы екеуінін бар гумыры осылайша оксіп оте бермек пе? Мандайга жазылганы - Абді Уалидін малын багу ма еді...тек?

   «Ойбиу..аке байгус кайтып кана оралады?! Ол кайтыс болгалы каш-ш-ан, сорлы бишара-ау!» дейді тагы бір ун...Япырау, мунысы кім болды? Жын ба, пері ме? Кулагында жангырып турып алган алгі ун кайдан шыкты озі? Ия, шым-шытырык бірдене...Балкім, катты суык тигізіп алып, ыстыгы котерілгендей ме? Бурындары осылайша естен адасып, ауырган кездері болды гой?! Ия, солай...ауырып, сандырактап жатыпты! Жо..жок..бул ауыру емес, ауырганнан сактасын кудайым! Бастыгырылып уйыктап калган болды. Жайсыз жатып калып, корген бір нашар тусі-ау, шамасы?! «Іс оналмай, тус оналмайды» деуші гой еді акесі байгус...Ай, бірак, мунысы тус те емес, бул оні! Оні сиякты ма? Егер, шынымен, тус коріп жатса...

   Оз денесін озі шымшып корді...Бетіне бір тамшы су тиді. Жок, тимеді... тамды. Ернін жалады. Япырай, бул жарылкаушысы кім болды? Кім болса да, ботені емес, камкоры...Мунын бет-жузін дымкыл орамалмен суртіп жур:

      -- Зарком, есінді жисаншы?!Ай, ененді урайын, аш козінді! Е..бері карасаншы, бері?! Шешеміз сені тапканда е..малсак акелерін катынын калжаламаган ба-ей? Айтпесе, азамат емеспісін, аласурганы несі...бекісей?! Шыда, еркек токты курлы жоксын ба?! Тозімді бол, достым! Ошарылып отыр гой осыншама журт, шоліне шыдап! Ой, озінді контерілі біреу ме деп журсем...осал екенсін гой?

      -- А, не..не? Не бо..б..оп калды?! Япырау, мен к..кайда жа..жат...

      -- Кайда жатушы едін? Зынданда жаткан жоксын, айтеуір. Есінді жый, бала! Олген акенді шакырып не корінді?! Жауап бер..?! Палі, Баймеке, мынауыныз кайтеді-ей, ыргай мойыны былк-сылк етіп? Зарком, басынды котерінкі жаста былай, битіп..міні!

      -- А..а..?

      -- Ай, Гайып Берен! Сен жан кіргізгендей болдын гой! Бозбала озіне-озі келейін деген сиякты ма, калай?

      -- Ойбиу, Баймеке-ау, бул жігітініздін сіз екеумізге еркелігі коп демесеніз...тайынша бакканга бапандай гой!

      -- Тайынша багып па едіндер?

      -- Е..бул мырза екеуміздін бакпаган палеміз жок! Сотталып кетпегенде балкім, біреудін шошкасын да багушы ма едік...Зарком, ептеп ес жинадын ба? Есін кірсе, жаратушы жалгыз аллага мінажат кыл! «Бес батпан куналарымыздан арылта гор о кудайым» деп жалбарын?! Аллага деген иманымыз каміл, шолге де, аштыгына да шыдаймыз, иншалла! Алланын ак жолынан бізді ешкандай куш айнытпас, cайтан Ібілісі де тайдыра алмас!

      -- Ім..м..

      -- Байкасан бауырым, басымызга кун туып тур...Шынайы, тура магынасында cолай, Заукем!

      -- Япырай, бу не..не болганымыз? Кун кайда, туні кайда...

      -- Не болушы едік? Баршамыз жабылып, батырамыз деп...кудайдын кунін баканмен итергендей болдык кой! Бірак, куніміз батпады. Алланын ісіне амалымыз кане? Колымыздан не келеді, мына турімізбен? Жаппай жантасілім етеміз бе, кайтеміз? Жанымыз кажет болса - аллам кинамай-ак ала койсашы?!

      -- Биыл..ім..м..кай жыл, кай ай еді?

      -- Оны кайтпексін? Алі сандырактап турганнан саумысын? Жыл санап не жынын бар, а?

      -- Япы-р-ай...неше жы-л-л?

      -- Аттегене, оны не ушін такылдап сурай калдын-ей, бауырым? Одан екеумізге келіп-кетер не бар, айтшы? Камауда алі канша жыл отыратындыгынды есептеп жатырмысын? Кудай жанылдырмаса...Ай, кайтеміз соны есептеп, сен екеуіміз каторгіде алі узак отырамыз, жігітім!

   ...«Молшері..бір мын тогыз жуз он торт..жо..жок, он бесінші жыл болса керек-ау! Ал, он бес те емес, он алтыншы жыл болып шыкса ше?»

      -- Е, ім..ім..

      -- Озіміз каргыс аткан осы жерге айдалып келгелі бері, Мекалай патшанын туган кунін неше рет «атап оттік»? Патшанын патшасы жылына екі рет тумаса керек. Бір атасан - бір жыл, екі рет тойласан - екі жыл отті деген соз. Жандаралдар «боже, царя храни» деп андеткелі аса коп уакыт отпеген де сиякты гой?! Ау, Баймеке, ак патшанын туган-суганынан хабар-ошарыныз бар ма?

      -- Сонысын ит біле ме?

      -- Естідін бе, Зарекем! Ак патша сен екеуміз тугілі бакандай Баймекенді де шакырмапты туган куніне. Нагашымыз емес, ендеше, сол итке несіне ренжисін?! Битке окпелеп тонынды отка салма, пакырым?!

      -- Ой, Гайыпеке-ай..калжынды койшы сол! М..мен...

      -- Зарком, кун батпауы - улы жаратушымыздын кунакарларына жіберген сынагы, буйырган жазасы болар, балкім. Осы сыннан с;рінбей откен пенделер гана пак тазарып, жаратушыга жакындамак! Ендеше, біз сокыр сеніммен емес, таза иман-журегімізбен, адал пейілімізбен иман жолында алламен біргеміз! Келістік пе осыган?

      -- Ке..келістік!

      -- «Келіскен» болсан, курметті дос, будан былай еркелікті кой! Жыл санаймын деп миды текке шірітпегін! Буйырганын корерміз. Сен екеуіміз алі узак уакыт отырамыз. Айы мен куні де, жылы да - бар-барі бір алланын колында! Муны умытпагын! Сондыктан, Зарком...жыл есептеп, жынды болганша, «біліп істеген, білмей істеген куналарымыз болса - кеш алла» деп жалбарын жараткан иемізге! Аллага гибадат кыл! Алладан куш-куат, кайрат сурагын! Сонда іштегі жаландаган жыланын да кайтады. Шоліміз басылады дегенім гой!

      -- Ке..ке..кеш-е гор, кешір-і-м...Пармен бер, алла!

      -- Е, дурыс! Я, паруердігер, кеше гор озін кунакар пенделерінді! Мына шетсіз дуниені жаратушы алланын Рахымы шексіз гой, жазган кулдарын жарылкаймын десе...Иншалла, кеш те тусіп калар буйыртса...балкім? Кас караяр, ымырт уйірілер. Кураннын екінші суре, жуз сексен ушінші аятында айтылгандай, ак пен кара жіпті тустеп ажырата алмай калган кезде, ані, сонда гана шаригат бойынша аузымызды ашуга рухсат. Сол кезде суды ожаумен ішесін, шолді басасын, достым!

      -- Тус-і-немі-н гой, Гайыпек-к-е!

      -- Ап-барекелді, тусінсен бопты! Мундай мунлык куйге тускен тек агайынды ушеуміз деймісін? Жок, осындагы топырлаган бірнеше мын мусылман, тубі бір турік баласы - осы озіміз сиякты кеш тусіп, ымырт уйірілгенін, ауыз ашуды кутіп турыпты! Рамазан айы екен, жалгыз жаратушымызга гибадат етіп, алланын ак жолына ауыз бекіткен екенбіз, ендеше...

      -- Е..е..ораза айы екен-ау, айтпакшы, ойбиу?! Япырай, тарс есімнен шыгыпты. Умытыппын гой! Ке..кеш-і-р алла!

      -- Зарком, есіне енді келдін! Рамазан айында алла касиетті Кураннын алгашкы сурелерін пайгамбарымызга аян етті! Ендеше, біз достым, ораза устаган екенбіз, оны аягына жеткізу парыз! Оразаны догаратындай біреумен согысып жатпаппыз я болмаса, бір іс сапарда журген де емес...Істеп журген жумысымыз жане богет бола алмайды. Жандаралдар ораза устап, ауыз бекітуімізге наразы болганымен, тыйым салган жок, біз де тартіп бузгамыз жок! Сондыктан, мусылман кауым бір кісідей, бір ауыздан - шолге шыдаймыз деп шештік. Олсек - алланын буйрыгы солай болса, не шара - олеміз! Ол жагына иманымыз каміл! Сен де осы кауымнын бір мушесісін, сабырлы бол. Судын сылдырын ойлаганша, имандылык жайын ойлагайсын...

      -- А..а?

      -- Я, паруердігер, мусылман баласына cабырлык, тозімділік бергейсіз?!

...Е-е, тусі емес..Оні екен, ия..оні болды! Ку шолі курыгыр ортеп, жаландап бара жаткандай...Кебірсіген тілі ауызга сыймайды. Бул тап ораза кезінде, тап сын мезетте осалдык танытканына кысылды.

   Е..есі кіресілі-шыгасылы болса, сандырактаган болcа...бул аузына келгенін оттаган-ау, шамасы? Япырау, бул камкоры кім десе...ежелгі досы Гайып Берен мен жанашыр Баймырза агасы екен гой! Екеуі де озімен еншілес-тагдырлас, екеуі де туганындай-ак болып кеткен еді...

   Гайып Берен Шідеулы - Еділ жагалауынын толі, бір сырбаз жігіт! Устаранын жузіндей откір арі бірбеткей. Айтканынан кайтпай, каскайып турып алатын тым кайсар, ожет-ак! Каперіне бір істі алды дегенше, соны таптіштеп аягына, жеріне жеткізбейінше, бір тынбайды. Ал, Баймырза Базылулы - Аулие-Ата жактан, буган акесі тустас. Озі біртога, орныкты да салмакты. Жас шамасы кырыктын бел ортасында, омірден корген-туйгені коп, тажрибесі мол. Тек созге саран демесеніз, жарыктык, кой аузынан шоп алмайтын момын кісі.

   Тауба, жасаган! Жаны кысылганда - жанында Гайып Берен мен Баймырза агасынын табылганы датке куат, конілге медеу болды. Болмаса, бул бишаранын куні не болмакшы еді? Булардан озге жанашыр кімі бар? Міні, оздері жат журт, жат жерде журсе де мойымапты, муны камкорлыктарынан тыс калдырмапты. Алла, жанында екі бауыры болмаса, бул есін жимаган калпы о дуниеге аттангандай екен!

      Гайыпеке озінін узын-сонар талімін окып, бул пакырдын миын шукып жатыпты. Онын пайымдауынша, Зарком міскін «жаратушыны жадынан шыгарып жіберуге шак (астафиралла!) калыпты. Сыйынуды догарган, есіл-дерті бір урттам су болып, ку напсісін тыя алмай турыпты»...

...Япырай, озі алі кур аттай, тын корінеді. Біреуге талім айтудан да адам жалыкпайды екен? Баймырза агай болмаса, Гайып Берен муны, канша дегенмен, баласынады екен-ау?! Екеуінін арасында жеті-cегіз жас айырмашылык бар болар, шамасы...Ой, отызга алі іліне коймаган да жігіт-ау? Айтпесе, бул оны козі каракты, айтеуір, одан-будан хабары бар, шамалы сауатына токмейіл, молданын алдын корген озі катарлы коп можантомпайдын бірі гой деп кателесіп журіпті...А, жок, бул жігіт ортакол емес! Ескіше окыганы мол, окыганын жане бойына сінірген сінірлі жігіт корінеді. Асіресе, ислам-турік шежіресіне келгенде алдына кара салдырмайды. Бірак, озі: «Ой, менін білгенімді кім білмейді, ит жокта шошка ургеннін кері гой, айтеуір!» деп басын ала кашады. Ол жагын бул Гайып Береннін карапайымдылыгына жориды.Алгаш корген адамга рас турпайылау, дорекілеу корінетіндігі бар. Бірак, ол тек бергі, сырткы жагы. Араласа келе - пейілі тузік, ниеті таза, далбырлап калган ак коніл жігіт екендігіне козініз жетер еді.

   «Тубі бір турік» дейді ол. Е..Гайыпекенсіз де «Турік», «Каскыр Ана» туралы аныз ангімелерге озінін де кулагы каршадайынан канык! Калай гана канык болмасын, бала кунінен басына ормелеп, бауырында ойнак салган, барша турік баласына кастерлі де касиетті Бесіктас пен Киелі Булак, улы аруактар жаткан «Алтын корым» - Тасбейіт тап казір сандырактап, кор болып жаткан Заркомнын туган ауылы Шубарколде - Алтын Шокынын бауырында, Теректі озенінін сагасында турыпты!

   Беу, Бесіктас! Шежіре-тарих кой шіркін! Аттегене, сойлемейді-ау, тілі жок! Жаратылгалы бері тас мылкау болыпты...Болмаса, нені кормепті, ненін куасі болмапты ол сан ыкылым заманнан бері?! Бір жак буйірінде кызгылт жолактары бар (Каскыр Ананын канынын іздері деседі) курым киіз жапкан дау караша уйдін колеміндей, кулгін кара шубар, дау кой тас тур айдалада! Екі жагында ірілі-усактылы кашалган не турлі жазулар ма, айтеуір, ойып тусірілген танба-белгілерге тола, журт коріп тан-тамаша калысып, тауап етіп журеді...

   Мунын акесі Килыман маркумга онын акесі Койшыманнан, Койшыманга Улыкманнан, бір-бірінен жеткен киелі аныз-ангімелерге сенсек, касиетті кара тастын он жак буйіріне сонау коктурік заманында: «Уа, Танірім, турік баласын сактай гор озін!» деген киелі создер кашалып жазылыпты. Журт бул коне создерді Кул Тегін батыр мен Иоллык Тегін жырауга теліседі. Екінші, сол жак буйіріне жане ол коп беріде болса керек: «Уа, Алемнін Аміршісі, мангілік омір суремін деп тыраш болманыз...колыныздан келмейді!» деген создер алыстан корінетіндей бадырайта, ірі ойылыпты...Бул таглым создерді айгілі Кет Буха жырау айтып кеткен деуші еді акесі. «Шайыр кахарлы Шынгыс Каганнын озінен ыкпаган, каймыкпаган. Бетін бар, жузін бар демей, тура айтатын кісі болыпты» деп отыратынды маркум.

   Мундай шым-шытырык жазу Тасбейітте де коп. Тасбейіт Аталар Зираты. «Омір барда, олмек хак»...Ендеше, Бесіктас жер бетіне калай келді, Тасбейіт те онымен бір мезгілде пайда болган деседі. Акесінен естуінше, Бесіктас пен Тасбейіттегі каптаган жазуларды ежіктесіп, аріптердін сурет-нобайын кагазга сызып-тусіріп алып кеткен кісілер де болыпті бір кездері. Бірак, олардын кімдер екенінен барі бейхабар калыпты.

   Беу, шіркін...Бесіктас! Айдалада жалкы, жападан-жалгыз турган кулгін кара шубар, дау кой тасты осы турган орнына алаботен су таскыны айдап алып келді ме десеніз, айналасында тенкиіп-тенкиіп баска да кой тастар жатса керек еді. Ештене...будыр я бута-караган жок. Жаткан бір жазык. Тактайдай тегіс. Тасбейіт болса, ол - арыда, жогарыда. Жане онда калакай, тактай тастан баска жумыр яки кой тас дегенініз атымен жок. Алтын Шокыга жеткенше, алі бір козы кош жер. Жане Бесіктаска уксас тас таппайсыз тау ішінен! Жарыктык, Бесіктастын турі мен тусі жер бетіндегі тас атаулыга мулдем уксамайды-ау?! Япырау, сонда Бесіктас алдекайдан акелініп, орнатылып койылган ба...алде? Бірак, оны кім акеліп орната койыпты?! Міне, бул жагы шешуі киын жумбак болар ма?!

   Бесіктастын басында жайкалып осіп жалгыз агаш турар. Ол агашты жас кунінде акесі Килыман маркум акеліп отыргызыпты. Киелі аруактарга - Каскыр Анамызга арнап куран, дуга багыштаган жамагат куні бугін ырымдап, агаш бутактарына табарік байлап журген де болар, балкім...Бала кунінде агаштын саясында отырып, акесінін аузынан не бір аныз-шежірені есіткен кундер-ай?! Акесі жарыктык, ангіме айтудын хас шебері еді. Ол суырыла сойлеп кеткенде, бул бар-барін умытып, озін алгі аныз-шежіренін хак ортасында жургендей сезінуші еді-ау! Уа, кайран да менін жалгыз агашым, кайдасын!

...Акесінен естіген Алтын Шокынын киелі анызы бойынша - сонау ыхылым заманда, зулмат согыста турік тайпасынан тігерге туяк калмай кырылады. Тек жал;ыз он жасар ер бала аман калса керек! Оны кайсар Каскыр Ана бауырына салып, асырап осіреді. Ержетіп, жаудан кек алуга аттанган сол жігіттен озі акырында..."ішті" болады. Басына ауыр кун туады. Киын-кыстауда калган каншык каскырды Танір жарылкап, желеп-жебеп, Алтын Шокыга акеліп паналатады. Бесіктасты сонынан, Танірім озі бір шокім булт кылып, коктен тусірген деседі. Емшегінен бауырына сут соргалаган Каскыр Ана осы касиетті Бесіктастын устінде жатып, кошкардай-кошкардай он..жо..жок, он бір ул туады екен! Улдардын кіндігін, жарыктык, тісімен тістеп кияды. Барі дін аман туганымен, амал не...караса коз тоймайтын, шекесі торсыктай бірі - анасынын ак уызын ембеген калпы шетінеп кетеді. Аныздын айтуынша, шаранасына анаcынын козі тиген корінеді...

   Бишара ана сонда зарлап, таніріне налып, кокке карап коп-коп улыпты дейді...Улып-улып, еш жауап я бір кайран болмагасын, Бесіктастын устінде жатып, кайран каншык каскыр кансыраудан коз жумган екен! Бауырынан жосыган кызыл кан томен соргалап, Бесіктастын тап тубіне, тастак такырга барып тамады...Каскыр Ананын каны тамган такырдан, уа, паруердігер-ай, Алтын Шонынын тангы шыгындай болып молдіреп, буркылдап кайнап, Киелі Булак жер бетіне лах етіп, тесіп шыгыпты деседі!

            (О, кайран Киелі Булагым! Бір тамшы суына зар болдым-ау?!)

…Е-е, Каскыр Ананын аман калган жетімектері міні, осы касиетті Бесіктастын бауырында, Киелі Булактын бойында - Танірдін жебеуімен, колтыктап демеуімен, осіп-ержетеді...Барлыгы аяктанады. Неше урпак оніп-оседі. Кок туріктін копшілігі Алтын Шокыдан асып, дуниенін торт бурышына - ту-у, сонау кок теніздерден де ары отіп кетеді...

Неше ыкылым замандардан кейін, сонау бір жаугершілік уакытта, неге екені белгісіз, Киелі Булактын суы тартылып, анкасы кеуіп, арнасы кургап калады...Журт муны жаман ырымга жориды. «Турік баласынын басына кун туады» десіп, асанкайгыга - сары уайымга басады. Танірге жалбарынып, курбандык шалысады. Бірак, Киелі Булак безерген бойы, бір тамшы су шыкпай, жатып алады.

Жылжып жылдар отеді...Кундердін кунінде, жарты алемнін аміршісі атанган Жошы хан оз улысында - кыпшак даласында, Куланотпес озенінін бойында ан аулап журіп мертігіп, тосек тартып жатып калады. Барлык бакcы-балгері, тауібі мен сыныкшысы жиналып, куні-туні жасаган емдерінен еш натиже шыкпай, дал болысады...Кара басына кун туган осындай бір кауіпті, урымтал сатте Жошы хан - акесі Шынгыс Каганнын кезекті жорыкка дайындык дабылын какканын естиді. Жаушыдан дереу Каракорымга жетуі керектігі жонінде хабар алады. Амалы кайсы, ту-у сонау кияндагы Каракорымга жол журмекке бекінеді...

Мертіккен кол, мендеткен сыркатына карамастан, ат сабылтып, жолга шыккан Жошы хан жол ортада жаны катты киналса керек...Не акесіне - Каракорымга жете алмай, не жаракаты дес бермей, таніріне налып, дал урады. Коп камыгады. Кері бурылудын да ретін таппай: «Кой, ен болмаса, Алтын Шокыдагы касиетті Бесіктаска жетіп жыгылайык! Танірге мінажат кылайык, Каскыр Анамыздын басына тауап етелік» дейді.

Жанында нокер басы, тунгышы - Орда Ежен, ортаншы баласы - Бату жане кіші улдары - Шайбан мен Токай Темір бар екен. Суыт журіп отырып, акырында, Шубарколдегі касиетті Бесіктаска да жетеді. Суы тартылып, анкасы кеуіп, арнасы кургап калган Киелі Булактын басына келіп тунейді....Шаршап-шалдыгып жеткен нокері сол туні бырдай болып, туяк серіппей уйыктайды. Тек, сыркаты мендеткен Жошы хан гана коз ілмейді. «Улдарым да болдырды гой, мазаларын алмайын, уйыктасын» деп тістеніп, «кынк» деп дыбыс шыгармайды. Шубарколдін алкара кок аспанына коз тігіп жатады да кояды...Ай суттей жарык болады. Тун ортасынынан ауа ол, жакын мандагы тобе басына барып шокиган кос борінін сулбасын кореді. Кос борі тумсыктарын кокке созып, улысын келіп...Улып-улып, урей шакырыскандай болады да, зым-зия жогалады. Жошы хан болса, аза бойы каза, туні бойы елегізіп шыгады.

Ертенгілік Тасбейітке барып тагзым етіп кайтады. Улдары суйемелдеп журіп, озінін калауы бойынша, Бесіктастын устіне шыгарысады. Касиетті кара шубар тастын устінде шалкасынан кокке телміріп, узак коз тігіп жатып-жатып, улдарына карап:

«Бесіктегі кезімде, акем касиетті Бесіктаска акеліп, салт бойынша тап осы жаткан жеріме аунатып, ушыктатып алса керек. Бул расім кіші бауырларымнын да басынан откен. Міні, казір жаным катты киналып жатып, осылар еске орала береді...Айтпакшы, кун батыста бір толайым журт бар корінеді...алдымен сыйынатын кудайын, екінші болып акесін улыктайтын. Бул жаксы хасиет. Озгеге жоралгы. Менімше, бізде де алдымен Танір журуі керек, екінші болып аке...

Ал, улдарым, ендеше...мен мына туріммен, жанымды кинап, кеміріп-жеп тауысуга жакын жаралы колмен алпештеген акеме, кол созым жер калган Каракорымга жете алмаспын! Кол карайды дегенше...кан бузылды, кан уланды дей бер! Ендігі шіріген колдын уы миыма шаппасын десендер...шап иыктан!» деп тунгышы Орда Еженге буйырады.

Коз жасынан коз алды булдырап, айбалтасына таянып, Орда Ежен егіледі...Мундай тауекелге журегі дауаламайды, жаралы акесіне балта сілтеуге батпайды, «кінага батамын» деп басын шайкай береді. Жошы хан кіржиіп, жанына жакын келіп турган - он тогызга енді толган, ортаншы улы Батуга ымдайды. Колдын уыты сат санап жогары орлеп барады, уакыт тапшы...Бату коп ойланып турмайды, алаканына тукіріп, агасы Орда Еженнін айбалтасын колына алады да, басына котеріп: «Я, танір!» деп акырып, кулаштап, иыктан бірак шауып тусіріпті...Куйдіріп киіз басысып, канын токтатуын токтатады. Бірак, амал не, барібір кеш еді...Улы саскеде, есін жимаган калпы, касиетті кара тас - Бесіктастын устінде жатып, кан бузылуынан кайран Жошы хан дуниеден кайтады...

Бесіктастын устінде Бату акесінін басын кушактап, окіріп жылап: «Каракорымга, атамыз Шынгыс Каганга баласынын суйегін аркалап енді не бетімізбен бармакпыз?! Улы аруактар мекені - Тасбейіттін тап іргесінде турмыз. Майіті бузылмасын десек...уакыт откізбей, акемізді улы аруактар жанына жерлегеніміз жон. Озі де осынау бір киелі жерге жетуге бекер асыкпаган екен...Ендеше, дастур узбегеніміз жон! Жошы улысы уланкайыр. Улыстын орта тусы Улытау болар. Журт «акесінін суйегін улдары оз улысынын ортасына, Кенгірлі озенінін бойына жерлейтін болыпты» десін, солай деп дакпырт таратылсын! Кейіндеу балкім...мазар бірдене де тургызармыз. Ал, казір акеміздін азіз жузін топыракпен жасыруга дайындалындар!» деп буйырады нокерлеріне.

Улы Амірші тунгыш перзентінін орнына букіл кыпшак даласына хан сайлаганга дейін, Жошы улысынын уакытша билігі осы саттен бастап, Орда Еженнін суйікті інісі Батуга кошіпті деседі. Орда Ежен ержурек інісіне жол беріп, биліктен озі бас тарткан корінеді...

Азалы топ аттанып кетпес бурын, анасынын ку журегі тыпырлап: «Жошы хан келе жатпаса игі, не де болса алдынан шыгайын!» деп сонына нокерлерін ертіп, куншілік жолдан ак туйеге мініп, асыгып, касиетті Бесіктаска жеткен Шынгыс Каганнын байбішесі - Борте Айым, тула бойы тунгышынын орнын сипап калады...Байгус ана Жошы ханнын каны шайган касиетті кара тасты кушактап енірейді, айдалада анырап, таніріне налып зарлайды! Егілгенде, екі козден аккан жас тунгыш перзентінін кызыл канын жуып, касиетті Бесіктастын тап тубіне, кайран Каскыр Ананын каны узілген жердін устіне барып тамган екен...о, танірім!

Уа, жасаган-ай, не бір заман анкасы кеуіп, арнасы кургап калган Киелі Булак сойтіп, бишара ананын зарына тас емшегі иіп, бітеліп калган каусар козі ашылып, баз-баягысынша молдіреп толып, сынгырлап кайтадан ага бастапты дейді...

(Ай, дуние-ай...бір урттам су болар ма еді?)

(жалгасы бар)