Обхсс психологияси

Анвар Шукуров
   Ёхуд тадбиркорларни синдиришнинг илдизи каерда ва уни кандай бартараф этиш мумкин?

   Бундан чамаси 30-йиллар олдин “ОБХСС” деган ташкилот номини биров эшитса, юраги така-пука булиб кетарди. ОБХСС ходимлари эса давраларнинг турида утириб, анконинг гуштини ер, кушнинг сутини ичиб, хар кандай мансабдор ёки тадбиркор фукаронинг попугини пасайтириб куйишга кодир эди.
ОБХСС сузи русча абвериатуралардан ташкил топиб унинг маъноси “Отдел борьбы с хищениями социалистической собственности», яъни Социалистик мулкни талон-торож килишга карши кураш булими деб таржима килинарди.
Мулк асосан битта шахс - давлатники булиб, уни куз корачигидай саклаш лозим булганидан шунаканги дахшатли идора лозим эди.
   Шуни айтиб утиш керак эдики, у пайтда “Партия назорати кумитаси”, Халк назорати кумитаси, Комсомол кумитаси кошида хам социалистик мулкни «ёмон кузлардан саклагувчи» жазо отрядлари бор эди. Улар хам тез-тез рейдлар утказиб, жиноят кодексидаги иктисодиётга оид жиноятларни аниклаш билан шугулланар, аникланган жиноятни далолатнома билан расмийлаштиргач, беш кун ичида ОБХССга топширар эди.
   Текшириш ва рейдлар утказиш учун хар кандай бахона сабаб булаверарди.      Масалан, партия ёки комсомол етакчиси узига ёкмаган, уларнинг тамагирлигини кондирмаган, нафс хохишига юрмаган ёки энг оддийси уларга эгилиб салом бермаган хар кандай рахбардан, ишчи-хизматчи ва ходимдан уч оламан деса, деярли кийналмасдан бунга сабаб топарди.
   Совет партия ва назорат органлари кулида Жиноят Кодекси деган куркинчли курол булиб, ундаги моддалар буйича айб килмайдиган ишлаб чикарувчи, саноат корхонаси ишчиси, хизмат курсатиш, савдо сохаси ходимини тополмасдингиз.
   Келинг бироз муддатга мозийга кайтайлик:
Уша пайтдаги Уз.ССР Жиноят Кодекснинг 7-моддасига мувофик куйидаги килмишлар жиноят эди:
  Совет ижтимоий ёки давлат тузумига, социалистик хужалик системасига, социалистик мулкка, шахсга, гражданларнинг сиёсий, мехнат, мулкий ва бошка хукукларига карши каратилган, жиноят конунида курсатилган жамоат учун хавфли харакатлар (харакат ёки харакатсизлик), шунингдек, социалистик хукукий тартибга карши каратилган, жамоат учун хавфли булган, жиноят конунида курсатилган бошка харакатлар жиноят деб танилади.
  Ана энди кайси килмишлар жиноят деб топилар ва улар учун жазо мукаррар эди?
171-модда. Махсулот етказиш юзасидан план ва топширикларни систематик равишда бажармаслик
Бошка иктисодий маъмурий районлар ёки иттифокдош республикалар учун, шунингдек умумиттифок эхтиёжлари учун махсулот етказиб бериш юзасидан берилган план ва топширикларни рахбар ходимлар ва бошка мансабдор шахслар томонидан систематик равишда сабабсиз бажармаслик –
икки йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёхуд юз сумгача штраф солиш билан жазоланади.
174-модда. Ёлгон кооперация тузиш ва хусусий сохибкорлик билан шугулланиш
Давлат ёки кооператив ташкилотлари никоби остида ёлгон кооперация тузиш ёки хусусий сохибкорлик (тадбиркорлик-изох бизники) билан шугулланиш –
мол-мулкини мусодара килиб ёки килмасдан беш йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёхуд беш йилгача муддатга сургун килиш ёки уч юз сумгача штраф солиш билан жазоланади.
175-модда. Спекуляция
а) Спекуляция, яъни фойда килиш максадида турли мол ёки бошка буюмларни сотиб олиш ва уларни кайтадан сотиш –
спекуляция буюмларини мусодара килиб, икки йилгача муддатга озодликдан махрум этиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёхуд уч юз сумгача штраф солиш билан жазоланади.
б) Уша харакатлар касб сифатида ёки куп микдорда содир этилса –
мол-мулкини мусодара килиб, икки йилдан етти йилгача муддатга озодликдан махрум килиш билан жазоланади.
в) майда спекуляция илгари бирон бир спекуляция килган шахс томонидан содир этилган такдирда.
Спекуляция буюмларини мусодара килиб, бир йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки шу муддатга ахлок тузатиш иши ёхуд икки юз сумгача штраф солиш билан жазоланади.
177-модда. Харидорлар ва заказчиларни алдаш
Магазинларда ва бошка савдо, корхоналарида ёки умумий овкатланиш, ахолига маиший хизмат курсатиш ва коммунал хужалик корхоналарида мол сотишда кам тортиш, кам улчаш, хакдан уриб колиш, молнинг белгиланган чакана нархларини ошириб сотиш, шунингдек ахолига курсатиладиган маиший ва коммунал хизмат бахолари ва тарифларини ошириб курсатиш ёки харидорлар ва заказчиларни бошка йуллар билан алдаш –
икки йилгача муддатга озодликдан махрум этиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши билан ёхуд икки юз сумгача микдорда штраф солиш билан хамда савдо корхоналари ёки умумий овкатланиш, ахолига маиший хизмат курсатиш ва коммунал хужалик корхоналарида ишлаш хукукидан уч йилгача муддатга махрум килиш билан жазоланади.
Уша харакатлар кайтадан ёки бир группа шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб ёхуд куп микдорда ёинки шундай жиноят килгани учун илгари судланган шахс томонидан содир этилса, –
Мол-мулки мусодара килиниб ёки мусодара килинмай, икки йилдан саккиз йилгача муддатга озодликдан махрум этиш билан хамда савдо корхоналари ёки умумий овкатланиш, ахолига маиший хизмат курсатиш ва коммунал хужалик корхоналарида ишлаш хукукидан беш йилгача муддатга махрум килиш билан жазоланади. (1972 йил 27 июль Уз.ССР Олий Совети Фармони № 1061).
179-модда.
Такикланган касб билан шугулланиш
Махсус равишда такикланган касб билан шугулланиш, агарда бу маъмурий чора куллашга сабаб булмаса,–
икки йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёки икки юз сумгача штраф солиш билан жазоланади.
Дабдабали уй-жой курганлар-у, курилиш материаллари сотиб олганлар, машинасида кира килганлар-у, уйидаги молига арпа-бугдой берганлар учун хам камок жазоси белгиланган эди. Буларнинг хаммасини эса ОБХСС тергов килиб, ишни прокуратурага оширар, улар эса судга оширарди.
Шунинг учун ОБХССларнинг соясига салом берилар эди. Бундан ташкари совет иктисодиёти сохасидаги катта жиноятлар учун улим жазоси хам бор эди.
Мухтасар килиб айтганда ОБХСС иктисодиёт сохасида мехнат килаётган хар кандай тадбиркор рахбар, хизматчи, ишчи, ходимнинг айбини топиб фош килаоларди. Шунинг учун у хар кандай ишлаб чикарувчи ёки хизмат сохаси ходимига ёвкараши билан “ИШЛАЯПСАНМИ, ДЕМАК ЖИНОЯТЧИСАН!!!” дея олар ёки унинг кузига барча мехнат килувчилар ЖИНОЯТЧИ булиб куринарди.
Чунки, у Совет хукук таълимини миясига жо килганидан бу дунёда иккита синф: капиталист-буржуа ва пролетарлар булиб, хар кандай киши бойияптими, демак у БУРЖУЙ деган акида билан сугорилган дунёкараши айнан шундай шаклланган, миясидан кузига келадиган буйруги эса барча ишлаб чикарувчи, хизмат сохаси ходими “УНДАН КАРЗДОР”, шунинг учун йулида учраган хар кандай омилкор, тадбиркор одамларни айблаши, каматиши лозим эди. 
У пайтда давлат мулки хамда колхоз-кооперация мулки каби тушунчалар булиб, ОБХССга  бунинг фарки йук эди.
Саноат юз фоиз давлат мулки булганидан ишлаб чикарувчи тулик давлат тасарруфида эди. У  белгиланган режани бажарса маош олар, режани бажармаса корхона рахбарлари жиноий жавобгарликка тортилар, ишчи-ходимлар эса давлат томонидан маблаг билан таъминланарди.
Ишласанг хам, ишламасанг хам бир хил маош олинар. Уша пайтдаги “Муштум” журнали бекорчилар – иш вактида туриб колган курувчи-ю, бракка йул куяётган ишчи, трактори матори мурисида чой куйиб карта уйнаётган колхозчиларнинг карикатуралари билан тулиб-тошганди.
Мулкнинг битта – Давлат кулида булиши мехнаткашлар моддий манфаатдорлигини йукка чикарар. Давлатга эса тадбиркор рахбар, мехнаткаш ишчи ва хизматчи эмас, курук аравани олиб кочадиган ваъдабоз-у, шиорбоз, иш урнига ракамларни бежаб куядиган, уз мустакил фикрига эга булмаган мете ходим керак эди. Шунинг учун жамиятда локайдлик, узбуларчилик, шиорбозлик ва компаниябозлик, бир суз билан айтганда дабдабозлик хукм сурар эди.
Нафсиламбрини айтганда ишлаб чикарувчи давлатга ёлланиб ишлар. Мулк узиники булмагач, бу корхонада качонгача ишлаши номаълум эди. Шунинг учун махсулот сифатини оширса хам, унинг хажмини купайтирса хам, таннархини пасайтирса хам барибир белгиланган маошини оларди.
Тадбиркор рахбарнинг жони тахликада эди. Катта корхоналарда эса барибир кандайдир ишкал чикар, рахбар эса бунга боши билан жавоб берар. Тадбиркор рахбарнинг айнан шу корхонада  доим ишлаб кетишига кафолат йук эди. Энг яхшиси, “сувдан сокин, утдан майин” булиб юрган, ишларни улжа-жулда бажариб юрган рахбарнинг ошиги олчи эди. Натижада махсулот тури янгиланмас, таннарх пасайтирилмас, сифат яхшиланмас, кискаси ишлаб чикариш халокат ёкасига бориб колганди. Махсулот сифати пастлиги, моддий манфаатдорликнинг йуклиги, бокимандалик кайфиятининг устуворлигидан совет товарлари жахон бозорига чиколмас эди.
Совет рахбарлари айбни узларининг нотугри курган биноси- совет конунлари, конуности хужжатларидан эмас, балки шу бинода яшаётган одамлардан деб билиши, вакти-вакти билан уларга жазо отрядлари жунатилиб туриларди. Мана шу жазо отряди бошида уша юкорида айтганимиз ОБХСС турар ва у салласи деса, купчилик холларда калласини узиб келарди. Бир укладли социалистик тизим башорат килинганидек кулади. Ундаги ун бешта Республика алохида яшай бошлади.
Мана орадан йигирма йил утди. Узбекистон деган катта карвон бировлардан карз олмасдан ички ресурсларини ишга солиб, аста-секинлик билан баркарор тараккиёт йулига утиб олди.
Энг ривожланган давлатлар тажрибаси урганилиб, улар ривожланишининг асосий пойдевори хусусий мулкка, хусусий тадбиркорга катта имтиёзлар берилди. Давлатга ягона солик тулаш ставкаси 2005 йилда 13 фоиз булган булса, 2012 йилда унинг даражаси 5 фоизга туширилди. Хусусий тадбиркорга чет элга чикиш, чет элдан хамкор топиш, чет элдан келтирадиган асбоб-ускуналарига имтиёзли кредитлар, божхона божлари буйича енгилликлар берилди.
Бундай окилона олиб борилаётган сиёсат оркали купчилик тадбиркорлар, хусусий мулкдорлар узини унглаб олишди. Нафакат унглаб олишди, энди улар давлатга хам даромад келтира бошладилар.
    Гапимизнинг исботини Намуна шахридаги “GILAM” Узбекистон-CHEXIYA (номлари атайин узгартирилди) кушма корхонаси мисолида куришимиз мумкин.
Юз фоиз хусусий мулкдорлар капиталига асосланган ушбу тадбиркорлик субъектида 100га якин ишчи-хизматчи фаолият юритганди. Корхона гилам ва палос махсулотлари ишлаб чикаришга ихтисослаштирилганди. Махаллийлаштириш дастурини бажариш борасида уз даромадидан кушимча корхоналар хам очилишига муваффак булганди. Уларда 150 дан ортик киши мехнат килган. Агар хар бир кишининг оиласида 4 нафар киши бор деб хисоблаганимизда хам тадбиркорлик субъекти туфайли 1000 кишининг косаси окариб турган (энг катта зулм ишсизлик ва кашшоклик деганди чет эллик сиёсатчилардан бири).
    Корхона ракобат кучайган шу паллада замондан ортда колмаслик учун банкдан 1,5 миллард сум микдорда карз олиб замонавий асбоб-ускуналарни урнатган. Ишлаб чикариш йулга куйилиб, кредит карзи ойма-ой бир маромда ёпилиб келинган.
Кушма корхона 2007 йилда 490 миллион сум, 2008 йилда 500 миллион сум, 2009 йилда 370 миллион сум, 2010 йилда 470 миллион сум жами 1,830 миллиард сум микдорида солик ва мажбурий туловларни давлат бюджетига тулаганидан хам, банкдан олинган кредит карздорлик ёпилишига катта умид ва келажакка ишонч билан фаолият юритганди.
     Эътибор беряпсизми? Тадбиркорнинг давлатга бераётган ёрдамига!!!
     Агар давлатнинг окилона олиб борилаётган сиёсати ва тадбиркорнинг давлатга келтираётган фойдасини ракамлар оркали ёйсак 1,8 миллиард сум дегани бюджетдан 500.000 сум маош оладиган  3600 та укитувчининг бир ойлик, 300 та укитувчининг эса бир йиллик маошидир!!!
     Давлат преференцияларини олган, банкдан кредит олган, аммо ишни тугри ташкил этолмаганидан банкрот булаётган баъзи “ишбилармонлар” хам бор. Бу бозор иктисодиёти. Эркин ракобат. Шундай пайтда хам уз йулини топаётган, давлатнинг унга бераётган имтиёзларидан унумли фойдаланаётган, банкнинг кредитини хам тулаётган, ишчи-ходимларини хам иш билан таъминлаб бераётган, демакки жамиятга фойдаси тегаётган хусусий мулкдорлар, урта табака вакиллари деганда айнан мана шу GILAM” Узбекистон-CHEXIYA кушма корхонасини курсатишимиз мумкин ва унинг тадбиркор ходимларидан бир нечтасини давлат мукофотига тавсия этсак хам булади!
Лекин бу корхона ОБХСС психологияси “курбони” булиб, жуда катта хужумларга учради. Иши жиноят судидаям, хужалик судидаям курилди. Корхона ишлаяптими ёки ишламаяптими менга номаълум. Лекин, бундай корхоналар ОБХСС хужумига учрамаслиги учун нима килиш керак?-деб сурасангиз, бунга менда жавоб бор.
     ОБХСС психологиясидан кутилишнинг энг макбул йули Оммавий Ахборот воситаларида ОЧИКЛИК принципининг амал килинишига эришиш керак. Америка, Европа тажрибаси СУДЛАР ва СУДЬЯЛАР ФАОЛИЯТИНИ ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИ ОРКАЛИ НАЗОРАТ КИЛИШДИР. Айникса хужалик, фукаролик судларида  курилаётган барча ишлар буйича даъвогарларнинг, жавобгарларнинг, нуктаи-назарлари, кабул килинган ажримлар, хал килув карорлари натижалари ва уларнинг макбул ва номакбуллиги мухокамаси жамиятимиздаги тадбиркорлар учун жуда катта ЁРДАМ буларди.