Дуниені киратуды ансаган адам кайда барады?
Казіргі байлыктын барін шыгаратын когам ондірісі гана. Уйымдастырылган когам ондірісінде, мысалы, елге кажетті сутті мын адам шыгарса, уйымдаспаган турде бытырап журген жеке к;сіпшілерде суттін сол колемін жуз мын адам шыгарады. Бізде ар кажетті тутыну заттары осылай шашырау аркылы ондіріледі. Сонда олардын багасы калай томендеуі керек? Егер біз казір ондіру тасілімен орта гасырдын денгейінде журсек, онда акшанын куны калай котерілуі керек? Бул уйымдастырылмаган омір болганнан кейін, барлыгы жеке адамдардын колына тусіп лагып кеткен. Шетелден келген ар товар біздін мандай терімізбен ондірілген жок, олар алып-сатарлык кана дуние, олар адамдар ушін жай акша жасау амалы гана.Мы;лаган адам сауда-саттыкпен айналысып? жан ба;ып кун кору ушін гана білеген адамдарга аакша жасайды№ Бул ;німсіз енбекте ешкандай да кун жок жане болуы мумкін де емес. Бул ыдыраган, оз алдына жайылып кеткен? омірдін гана сынайы.
Міне бул жерде біз жогарыда корсетілген «тарихтын казір улкен бір кезені бітіп, онын жана кезені ашылу карсанында турмыз» деген ойга каййта келеміз. Ал бул сонда бізге кай жагынан ашылып тур? Біз агып бара жаткан агым барысынан ба жок алде кейін каратай бурылганда ма? Енді біз осы айтканды баска бір тустан алып карайык.
Осыны аныгырак тусіну ушін мен бір карапайым мысал келтірейін. Адамнын денсаулыгын алып карайык. Сонан кейін оны когамнын «денсаулыгымен» салыстырып корейік. Менін денсаулыгым мыкты болуы ушін мен, мысалы, дагдалган, адеттенген жолмен емес, оз табигатымнын ішкі кажеттіліктерін жан-жакты біліп, соларга сайкес іс-арекет жасап, саналы кимылдауым керек. Мен озімде бар, маган кудай берген куш-куаттарымды дурыс боліп, озіме тиімді жолдармен пайдалана білуім керек. Менде канша куш-куат бар, ол ма;ан белгілі. Менін кунделікті ішетін асым, сусыным, журіп-туруым, демалысым – барлыгы сол ушін белгілі бір саналы турде калыптаскан тартіппен журуі керек. Сойтіп мен оз табигатымды жаксы біліп, онын кажеттіліктеріне карсы журмеуім керек. Мен ол ушін белгілі бір багдармен омір суруге тиіспін. Ал казіргі біздін заманда коп адамдар озінін жаратылысын гана емес, ауелім озінін кім екенін де біле бермейді. Ар адамнын омірдегі орны, онын тіршілігінін максаты мен мані тагы сол сияктылар «кун коріп», «жан багуга» айналып, адам тіршілігімен тура бір мал;а уксап калган. Адам бейне бір жануар сиякты. Бул кобінесе козсіз, дагдыланган омірдін гана барысы. Коп адамдар есейе келе гана оз озіне турлі сурактар койып, «мен не ушін омір суріп журмін, не істеп журмін, неге адамдар мын жыл омір сурмей, жузге де келмей оле салады?» Кайткен кунде осынын барі дурысталып, ар адам магналы омір суретін болады? деген философиялык сауалдарга ойлана бастайды. Бірак ол кезде адамнын колынан куш куаты кеткен, мен тым кешіктім деп ойлайды. Абай да солай ойла;ан.
Бул жерде ар адам, соз жок, уйреншікті, санасыз омірден саналы омірге кошуі керек. «Ак жолга» тусетін адамдардын кобісі оз озін женіп билегендер екен. Адамга оз озін саналы баскару каншалыкты кажет болса, когам оміріне ол одан да кажет. Бул жерде адам болсын, кауым болсын, когам болсын, калай болган кунде де уйреншікті жолдан шыгып, саналы жолга тусуі керек. Ал бул ушін бізді алып бара жаткан агыммен емес, кері каратай бурылып, аркім оз озіне карсы журеді. Міне, істін бар мані осында жатыр. Демек, бізді туыкка алып келіп тіреп жаткан - дагдыланган омір дін санкилы адеттері.
Казіргі кезенде ондіретін де, онімді де беретін адамнын кара куші емес, техника жене дамыган технология. Біздін когамды техникалык когам деп осыдан барып айтады. Егер Казакстанда осы уакытка шейін индустриянын гимін гана айтып журсе, онда бул жерде тарихтын кінасі жок. Тарихи дамуда адамзат технологиянын ен жогаргы денгейіне котерілген. Ал котерілмеген елдер бізді кызыктырмайды. Казакстаннын да технологиялык когам болатын мумкіншіліктері бар. Бул жерде адам техниканы баскарып, озінін адамдык кушін жан-жакты дамытады. Осылай болу керек Бул тубіне келгенде адамнын кабылетімен, акылымен, талабымен игерілетін дуние. Техникалык прогресс когамнын онімін гана осірмейді, сонымен катар адамдардын да енбегін женілдетіп, жумыс уакытын кыскартады, табысын молайтады. Ол оган шынында да кол-косір бай омір береді. Сойтіп оган жогарыда айткандай ойланып толгануга, білім алып, жан-жакты жетілуіне де кен-молынан уакыт береді, ягни онын еркін дамуына айкара жол ашады.
Ал бізде мунын барі жеке адамдардын талкегіне багынган. Дуние жинау мен байлыкка багынган. Тойымсыздыкка багынган. Ол аз болса айелкумарлык тагы бар.
Коптеген батыстын ойшылдары адамнын болашагын осы тустан іздейді. Олар ушін бірінші кезекте турган ар адамнын еркіндігі (свобода личности). Бірак бул багыт ар адамнын еркін дамуын корсетпейді, тек дуниенін молшылыгына жане когамнын оз алдына, адамдарга карама-карсы дамуына келіп тіреліп турады. Содан барып тек кана «ішіп жеумен» гана шектеледі. Сонда мунын бар магнасы ар адамнын емін-еркін ішіп-жеуімен шектеліп турады. Мундай кайшылыктан шыгатын жолды батыстагылар адам тургысынан алі пайымдаган жок. Ойткені олар алі когамнын байлыгын калай ар адамнын байлыгына айналдыру керек екенін, ягни когамнын дамуы кайткен кунде ар адамнын дамуына сайкес келіп, калайша тулганын дамуы барша ушін максат болып турады дегенді алі тусінбейді. Когамдагы бурыннан калыптаскан ондіріс тасілі де, кун кору амалы да ар адамнын даму жолдарына сайкес келмей, карама-кайшылыкта тур. Маселен, акшан болмаса ол жерден білім де ала алмайсын, мамандык та тандай алмайсын, сойтіп омір бойы надан, кара болып отесін. Содан барып акшанын билігі журіп турган жерде ондай ойлардын жаксы ниет кана болып калатынын аркім де біледі. Мундай жерде адамнын заны емес, акшанын заны гана устемдік жасайды. Ал омір бір орнында турмайды, ол не жогары каратай орлейді, болмаса томен каратай кетеді. Ал біздін тіршілігіміздін барлык жагынан томендеп бара жатканында дау болуы мумкін емес. Сойтіп адам бірте-бірте адамшылык касиеттерін де жогалтады. Бул бурыннан келе жаткан уйреншікті омір барысы. Адам козкарасынан бул багытка казір сыни козкарастар коп тууда. Бірак бул алі угынган багыт емес.
Демек біз, бір жагынан, омірдін ескі даму турінін ыдырауын корсек, екінші жагынан адам дамуынын занынын осынын ар жагында жасырынган, жана-жана ояну барысындагы калыптасу кезенін кореміз. Ойткені бір турдін ыдырауы екінші бір жана форманын дамуысыз журмейді. Ол жана форма тек ескі форманын ішінде жасырын болады. Бірак ол зан бізге акшанын даму заны болып корініп, дуниенін барін теріс жагынан корсетіп турады. Ал теріс айналган дуниеде біз озіміздін кайда бара жатканымызды да, кім екенімізді де тек кана теріс жагынан гана кореміз. Сойтіп акшанын занына икемделіп, сонын агымымен кете барамыз. Ал бізге кайткен кунде де акшанын билігін ауыздыктап, кері каратай бурылу керек. Бул тура Сен-Симоннын айтканы сиякты болып тур. Бул улы киялшыл айткан: адам артка бурылып, алга каратай аркасымен бара жатыр деген. Сонда ол откенді коріп, алдын коре алмайды. Ертенгі кунді кору ушін ол алдыга каратай бурылуы керек деген. Ал кері каратай журу деген, казіргі теріс айналган дуниемен сананы онга бурып, дурыс жолга тусу деген соз.
Бул бытыраган адамдарды кайта біріктіріп, жана когам жасау деген соз. Демек бізге тек кері каратай бурылу кажет. Бул жагынан бізге социализмнен де коркатын ештенке жок. Социализм енді кайтып оралмайды. Ол біздін тарихымыз. Бірак онын жан-жакты жасаган барлык салалардагы озекті жетістіктері жана негізде кайта туып, адам козкарасынан жанданады.
Бул жагдай екі турлі жолмен дамиды. Біріншісі: адамдар арасында акшага куныгу кобейеді. Ал онын тубі неге алып келіп согатыны белгілі. Екіншісі: адамдардын бірте бірте акшанын кулына айналуы. Казіргі кезенде, біз жогарыда коргендей, Казакстаннын тен жартысынан астамы белшесінен карызга баткан. Несие, мысалы, адамдардын кобісін шырмап алган жане ары каратай шырмап жатыр. Демек бул тыгырыктан шыгатын жолды техника немесе акшанын тургысынан емес, тек кана адам тургысынан гана іздеп табуга болады.
Бул жерде несие, карыз дегеннін когам тургысынан не екенінін тарихи дамудагы жане болашак козімен ман-жайін ашу керек. Адамдар ушін ол ішіп-жеу гана, кысылып жаткандары болмай бара жатса бай-байга басады. Акшанын озінін тарихта бегілі аткаратын кызметі болса, онда несиенін жане тутынудын гана емес, букіл омірдін несиеге кошуінде де ондай сырдын болмауы мумкін емес.
Біздін омір біз ушін кейінгі 20 жыл ішіндегі токырау кезенінде бекерден-бекер жумбакка айналган жок. Біз гажайып омір кешіп жатырмыз, онын олай болатыны біз бірінші рет когамдык козкарастан айрылып, адамдардын даралану жане жаппай жекешелендіру процесстеріне байланысты жеке адамнын гана тургысында калганбыз. Бул акшамен онашада калган, дараланган, кара басынын гана пайдасына умтылган, жалгыз адамнын гана козкарасы. Ал жеке адам не киялдамайды, не ойламайды, кімге карамайды, кімге аландамайды. Бул когамнан оны булдіріп шыккан адам, кайтадан сол когамды ойламайды. Ол калтасындагы акшаны «менікі» дейді, калгандарында шатагы жок. Бул сол акшамен елден болініп, когамнан кашкан адам. Когамнын, елдін акшасын кымкырып кашып жаткандардын саны жок. Бул алайда оз озінен тиылатын жагдай емес.
Жогарыда біз ар адам оз озіне ие болуы керек деген пікір айттык. Бул кейінгі кезенде туган жалпы кажеттілік. Егер ар адам не болса соган салынып, оз озін баскара алмайтын болса, онда бул жагдай адам жагынан когамды ыдырататын куш болып келеді. Адамнын азгындауынын озін былай койганда. Бул «бір кумалак бір карын майды шірітеді» дегенннін керін келтіреді. Осыган байланысты ар адамнын озі ушін гана омір суруі деген жагдайды алып карап корейік. Бул бурын сонды болмаган, тек кана акшанын негізінде туган багыт. Озімшілдік аркашан да болган. Ал мынадай букіл когамды ірітетін «озімшілдік» ешкашан да болган емес. Біздін кезде бул белгілі бір принцип болып калыптаскан. Адамнын бостандыгы, еркіндігі онын озімен болганын корсетеді. Мундай «еркін» адам айналамен кайшылыкка келеді, барімен жауласады, кастасады. Ойткені бул оз алдына койылган адам барін «ойына келгенді істеуден» бастайды. Акша біреулерге билік береді, ал екінші біреулерді оларга малайга айландырады. Бул гасырлар бойы калыптаскан тартіптін барін бузып, адамдарды бір бірімен кырлыстырып, сойтіп адам проблемасын алга шыгарады. Ар адамнын оз озін билеуі кажет екені тубі угынылады. Осыдан барып кана булінудін теренінде жаткан тупкі себептер ашылады.
Сонда бул жерде адам тарбиеленбеу керек пе? Бара-бара осы жагдайдагы адам тубінде озін озі колына алып, бірте-бірте ак жолга озі-ак тусе ме? Бул бурыннан келе жаткан угым. Сонда осы жеке адамдар жагынан жасалынатын он іс-арекеттер гана когамды бірте бірте реттей ме? Кылмыстын удеуі жане баска да жагымсыз жагдайлардын токтаусыз осуі жане осы жагынан мемлекеттін адамдарды бурыннан келе жаткан тасілдермен тарбиелеуі, осынын барі муны керісінше корсетіп тур. Бул жерде менін бар айтатыным – біздін когамга онын казіргі кезеніне сай келетін дурыс тусінік керек. Адам оз озіне ие болып, оз озін саналы баска алатын жагдайга келді№ Енді оны осыган буру керек. Оны оз алдына кою жеткіліксіз. Ол ушін оны осыган уйретіп, багыттау керек. Адамнын бу дуниедегі алатын орны «бір кірпіш болып каланганда» емес. Бурынгы кезенде, когамнын оз алдына дамуында, расында да осылай болган. Ол кезде айел де оз орнын білген, улкен де, жас та орындарын білген. Кедейлер мен байлардын да оз орындары болган. Ешкім бірінін орнына бірі таласкан жок. Ал казіргі тартіп мулдем баска. Барлыгы да сол кудай берген орындарынан айрылып, сонын кушімен аркімнін омірінін де бурынгы мазмуны мен ман-жайы кеткен. Бул сонан кейін, омірде жана заманга сай жана орындарын таппай, адасып журген адамдар. Сонымен жана заманда адамдар оздерінін осы заманга сай орындарын табулары керек. Сойтіп барып кана бул копшілікті, когамды козгайтын кушке айналады. Ал акшага байланган адам буган оз бетінше бармайды. Онын бу дуниедегі орнын аркашан акша аныктап, белгілеп турады. Когамга бул жагынан дурыс идеология керек. Оны баскаратын дурыс теория керек.
Ар адамнын оз озіне ие болуы керек деген ойда терен магна жатыр. Бул казіргі кезенге гана катысты алынган жагдай. Бурынгы адамдардын оз оздерін алып журуі, оз оздерін билей алуы когамдагы тартіпке жане соны аркімнін санасына куятын тарбиеге байланысты болган. Енді экономикалык жане алеуметтік катынастардын іруіне байланысты адамдар арасында саналы турде гана калыптасатын адамдык карым-катынастар осындай жолмен тууда. Бірак олар алі жетіліп танылган жок. Экономикалык, саяси немесе алеуметтік когам катынастарын бурын аркім кабылдаган, жастайынан миына сінірген. Оны угыну міндет болмаган. Халык карангылыкта омір адеттегідей ;мір кешкен. Санкилы адет-гурыптар, ырымдар, дастур-салттар мындаган жылдар бойы карангы, сокыр адамдарды баскарган№ Онын ішінде кудайга, алла-тагалага табыну бірінші орында болган. Когамнын муддесін бірінші кезекке койып, оз еркін осыган саналы турде багындыру – бул жай идеология емес, адамнын нактылы жагдайы. Бірак адам «айдаладагы», одан тыс жатып, онын устінен тоніп турган когам катынастарын тусіне алмайды. Ол тек кана озінін нактылы байланыстарын гана біліп, оз озін осы аркылы танып, озінін кандай тіршілік иесі екенін гана біліп, калган дуниені де дурыс ойлай алады. Демек оз алдына койылган ар адам оз озін тусіне алатын жагдайга объективті тургыдан енді гана келіп тур.
Бул дегеніміз, озін коршаган омірді озін танып білу аркылы терен тусіне алады деген соз. Бул алдымен жандуниенін сырын ашып, нагыз омірді идеянын, рухтын тіршілігімен алып караган субъективизм мен идеализмнін материализммен куресте дамыган тарихи даму жолы сиякты. Дуниемен бірігіп дамыган адам сырткы даму барысында тубінде озіне келіп тіреліп, озін танып барып, ішкі дамуга келеді. Буган оны алып келіп тіреп турган да акшанын куші. Адамнын санасы дуниеден ажырап алі оз бетінше еркін дамуга жеткен жок, бірак ар адам іс жузінде шынында да дуниеден ажырап, казіргі когамнан ат-тонын алып безіп жатыр. Бул біздін омірдін шындыгы. Сонда бул «кашкан» адам немесе бул дуниені киратуды гана ансаган адам кайда барады? Оган не керек?