АДАМ МЕН КОГАМ АРАСЫНДАГЫ НАРАЗЫЛЫК.
«Когам» деген тусінік адамдар аркылы аныкталмайды. Ондай тусінікке адамдар болашакта гана келеді. Ол негізінде экономика аркылы аныкталып, когамнын озінін экономикалык, саяси, алеуметтік немесе мадени омірі бар екенін корсетеді. Бул жерде адам омірі корінбейді. Бул тек кана адамдарды камтитын когамнын курылымы. Адамдарга бет бурган когам деп біз тубінде адамдардын бір біріне бет бурганын айтамыз. Адам омірі бар жерде біз адамдар арасындагы карым-катынастарды, олардын бір бірімен байланыстарын кореміз. Оларды когамдык катынастардан ажыратып алып карап, аркімнін оз алдына дамуын кореміз. Ар адамнын дамуына багытталган азаматтар когамы болып келеді. Бул жерде когамнын озі адамдык олшеммен алып каралынады. Ар адамнын дараланып, оз алдына дамуынын мані осында жатыр. Бул болашакка отудін дайындыгы. Ойткені болашакта калыптасатын адам когамын тек еркін дамитын адамдар гана курай алады. Егер біз осы адам арасындагы карым-катынастардын адам тургысынан калай болган кунде де дамып жетілетінін білсек, онда осыдан барып негізінде ар адамнын дамуы жаткан адамдар когамы калыптасатынын акикат екенін білеміз. Муны экономикалык сана коз алдына елестете алмайды. Демек болашакта калыптасатын адам когамы когам байланыстарымен емес, адам арасындагы байланыстармен алып каралынады. Содан барып кана бул адам когамы деп аталынады. Мундай когамды казіргі кезенде азаматтар когамы (гражданское общество) деп атайды. Мундай атаудын жаны бар. Біз откендегі ангімені осы тургыдан жалгастырамыз.
Откен когамнын негізі экономика болган, болашак когамнын негізі – адам, ягни адамдар карым-катынастары. Ескі когамнын жойылуын біз адамдарга жане олардын сана-сезімдеріне карап білмейміз, тек кана когамга жане сонын негізіне карап кана білеміз. Егер казіргі когамнын экономикасы ыдырап, онын ондіріс куштері булініп жатса, онда бізге керегі бул емес, онын болашакка барысы. Ол неге булінеді дегенде. Осы болашакты корсететін адам когамынын негізін курайтын тек кана адам гана. Демек когам дамуы бурынгы когамнын негізі болган, экономикалык катынастарды ыдыратып, трихи осыган дайындалып жатыр. Олай болса ол бірінші кезекте адамды дайындауда. Бул казіргі кездегі бізге беймалім омірдін объективті багыты.
Егерде когамнын казіргі кездегі жагдайына ескі козкараспен карайтын болсак, онда экономиканы бірінші кезекке кою негізгі олшем болып калады. Онда ТМД елдері сатті елдер катарына жатпайды. Біз сиякты сілкіністі басынан кешірмеген, экономикалары шайкалмаган коптеген Батыс Европа елдері мен АКШ алдекайда сатті, аман сау омір кешіп жатыр. Бірак ол бір караганда, ягни жагдайга сырткы, экономика жагынан бага беріп, адам жагдайын ескермегенде. Ал шындыкка келгенде, экономика немесе саясат - когамнын гана козкарасы. Бул когамнын омірін гана корсетіп, барлык тіршілікті когам тургысынан сипаттайды. Сондыктан дамыган техникага суйенген американдыктар когам тургысынан оздерін мызгымайтын елдер катарында санайды. Ал бул тургыдан барі де жаксы болып коріне береді, тіпті «коркею», «кулпыру» деген создер когамнын оз бетінше дамуын сипаттаганга абден келеді. Бул жерде адамнын омірі жок, ол тек кана «ішіп-жеумен», экономиканын денгейімен, технологиямен гана бейнеленеді де, сырткы жагынан гана корсетіледі. Сондыктан омірге адам козкарасы мулде баска тусінік жане ол баска денгейде жатады.
Немістін ойшылдары Шпенглер, Ницше тагы баска батыстын философтары когам козкарасын жалганга шыгарып, омірді адам тургысынан алып караудын артурлі жолдарын карастырган. Ал егер біз бул когамды азаматтар когамы дейтін болсак, онда адам козкарасына кошіп, барлык жагдайга осы тургыдан караймыз. Бул жерде барлыгы да адам денгейімен гана алынып, ар адамнын дамуы ескеріледі. Біздін тупкілікті максатымыз –осындай когамга жету. Бул біздін букіл дуниетанымымызда, санамызда тонкеріліс жасайды.
Когамнын коркейуін алга койып, адамдарды ескермеген социализмнін экономикалык саясаты тубінде талкандалды. Ал ар адамга ерік беріп, басынан аркімді оз алдына койып, ар адамды байытамыз деген Батыс кен молынан дамыды. Батыстын казіргі кезендегі жагдайы да адамдарга байланысты. Батыс кол косір ішіп жегеннен, молшылыктан шіріп-іріп жатыр деген ой бар. Теренірек уніліп карасак, бул ой – сыры ашылмаган жумбак. Батыс тарихи экономика тургысынан толыгымен жетіліп, пісуі абден жеткен мадени каумдылык. Ол енді ары карай тек кана ар адамды байытып емес, дамыту аркылы гана жылжи алады. Адамнын баюы мен оз алдына тулга болып дамуы – бул бір бірімен уласпайтын екі турлі тусінік. Олай болмаган кунде ар адамнын байлыкка умтылуынын кушімен, адамдар кайшылыгынан, ягни тубі адамдардын озара тістесуінен, алысуынан, надандыгынан ыдырайды. Маселе байлыкка кенеліп, не ішем не жеймін демей карынды тойгызганда емес, когамнын байлыгы ар адамнын жандуниесінін байлыгынан корінуі керек. Тарих міне осыган бет алган.
Біз адами тургыдан караганда, адамгершілік жагынан кері кетіп бара жатканымыз карапайым санага да белгілі. Мундай создер кейінгі кезде коп айтылатын болып жур. Бул созде де жан бар. Егер де кейбіреулер бул манызды емес, маныздысы тек кана экономика, я;ни заттар мен оларды ондіру жане саудалау гана дейтін болса, онда олар катты кателеседі. Бул кателері ушін осы уакытка шейін біздін когам оте кымбат отем толеп келе жатыр. Мудай козкарас казіргі кезенде калыптасып жаткан азамат когамында будан былай каратай озін озі актамайды, ойткені адам баласынын ендігі дамуы тек кана адамга гана байланысты болып келеді. Калай болган кунде де, когамнын дамуы осы дамуды адам тургысынан реттеп, тубінде адам когамына отеді. Бул тіпті далелдеуді керек етпейтін акикат. Біз тек кана теріс айналган санадан бул тартіптін калыптасу жолдарын кормей отырмыз. Ал шындыгында, ар адамнын омірі коркейсе, когам да коркейеді, ал кайыршыга айналып азып тозса, онда когам да кулдырайды. Когамнын оз алдына дамуы казіргі кезенде озін озі тауысып, токтаткан багыт. Бул тек озінін саркынымен гана бара жаткан агым. Біздін елде «когам» деген тусінікті казіргі кезенде экономика емес, адамдар курайды. Біз осыган козсіз турде кошіп жатырмыз. Оган мен мынандай бір мысал айтайын.
Мен жеке касіпорын курып, оган 20-30 адамды жумыска жалдадым дейік. Неше турлі адістермен мен олардын кушімен оз басымнын даулетін жасадым, байыдым, ягни озімнін шаруашылыгымды нагайттым. Бізді; елде казір жана тургыдан «;о;ам» деген т;сінікті экономика емес, адамдар ;;райды дедік. Сол себептен мені; кара басымнын игілігі біздін когамнын байлыгы бола ала ма, жок па? Бола алмайды, ойткені ол когамнын муддесі емес, ал менін шаруашылыгым – когам экономикасы бола алмайды. 30 адамнын менін кол астымда арен жанын багып, кун коргені, бул когам денгейінін казіргі кезендегі нактылы корсеткіші. Айталык, біздін Казакстанда менікіндей немесе одан ірі немесе майдарак 100 мын кожалык бар дейік, ал оларга 2 миллион адам жумыс істеп, менін жумысшыларым сиякты арен жанын багады дейік. Сонда «когам» деген тусінікті бул жерде осы жуз мын касіпорын курап тур ма жок ;лде 2 миллион адам курай ма? Біздін идеологиялык тусінігімізде ;зірше б;рі керісінше калыптаскан. Демек сол к;сіпорындарга ие болган жуз мын адамнын коркейгені когамнын коркейуі болып тур. Ал екі миллион адам бул жерде есепке кірмей, «жумысшы» дегенді гана білдіріп, «елес» турінде гана тіршілік етеді. . Ал енді осыдан кортынды жасай берініз.
Мундай «экономикалык» когам будан булай оз жанын сактап кала алмайды. Ойткені мундай «ондіріс катынастары», ягни экономика, когамнын негізі бола алмайды. Казіргі кезенде экономикалык ж;не оган негізделген саяси-алеуметтік катынастар бекер оз оздерінен ыдырап жаткан жок.
Адамга бет бурган когам гана жанын сактап кала алады деген осыдан барып бекер соз болмайды. Социализм когамынын экономика ушін адамды жаншып барып жойылганын аркім умытпауы керек жане ол бізге сабак болуга тиіс.
Совет укіметінін аркімнін карнын ашырмаганы даусыз. Бірак адамнын когамга багыныштылыгы ар адамнын еркін дамуына жол бермеген. Адам алі оз алдына келіп толык дамыган жок, ол енді-енді калыптасып келе жаткан багыт. Букіл капитализмнін даму кезенінде адамдарды жетелеген, алга тарткан, уйымдастырган жане баскарган негізінде экономикалык кажеттілік кана болган. Бул жерде адамдардын оздері де экономикалык угымнын денгейінде болып, дуниеге бірігіп дамыган. Осы экономикалык стимул жумыс істеп турганда, когам да дамып отырган. Ал мундай когам адамдарды езу аркылы гана журген. Социализм кезенінде когам адам ушін емес, адам когам ушін тіршілік еткен. Сол себептен когамнын муддесі алда турып, жеке адамдардын муддесі ескерілмеген. Социалистік когам куйрегеннен кейін ар адам оз алдына койылып, ар адамнын оз бетінше дамуына жол ашылган. Енді міне сол когам ыдырап, адамдардын барі араласып, ар адамнын даму кажеттілігі туды. Бул анык сезілетін багыт. Мен гана емес, менін 30 жумысшым да дамып, менімен тенескілірі келеді. Бул казіргі кезде, жеке адамнын козкарасынан тыс, когам дамуынын кажеттілігі. Бул техникалык когамнын объективті, шындыкка айналатын талабы. Казір демек, тарихтын озі адамдардын оз бетінше дамуына багытталган. Осыдан келіп тулганын дамуына негізделген когам туып, сол когамда ар адамнын даму кажеттілігі туады. Ал енді бул кажеттілік калай жузеге асырылып шындыкка айналады, кандай жолмен іс жузінде ол когамды дамытатын кушке айналады?
Міне бул тубегейлі сурактар. Осыган дурыс жауап тапсак, онда біз казіргі тігістері согіліп, ыдырап жаткан когамды калай жандандырып, калай адам когамын кураймыз дегенді тусінетін боламыз. Мундай когамнын адам тургысынан багаланатынын біз кордік.
Казіргі кезенде ар адамнын дамуы когамды козгайтын кушке айналган жок, бул зандылыкты казір біз керісінше коріп турмыз: когамнын кулдырауынын негізінде акшага ие болган мындаган адамдардын тойымсыздыгы мен булдіру куштері жатыр. Баскаша айтканда, казір букіл когамды козгалыска келтіріп турган – адамдардын акшага деген куштарлыгы жане соган байланысты біреулердін баюы аркылы копшіліктін азып-тозуы. Бул экономикалык стимул емес, жеке адамды козгайтын куш. Совет когамы кезінде жеке адамдардын емес, экономиканын даму максаты устем болган.
«Экономика» деген созді адам тургысынан алып карайтын болсак, ол «енбек ету», «жумыс істеу», «ішіп-жеу» дегенді гана білдіреді. «Баю», «кедей болу», «аштык», «токтык», «баршылык», «жокшылык», - міне осынын барі экономикага жататын угымдар. Ал экономикалык стимул дегеннін озі адамдардын жан багу ушін немесе баю ушін енбекке деген кулшынуын, ниетін білдіреді. Мундай когамда бірінші кезекте экономика, ондіріс турады. Бул жерде адамдар когамга икемделеді. Адамды жаншыган, езген, аяусыз канаган когамда экономикалык стимул жумыс істемейді. Мундай когамда енбекке деген ынтыгу жогалып, когамнын дамуы тежеледі де, ол бірте-бірте ыдырайды. Казіргі кезенде тек кана «жан сактау», «кун кору» адамдарды енбекке баулитын стимул бола алмайды. Казіргі заманнын адамы кул емес, жан жакты дамыган саналы азамат. Бул саналы азаматтарга казір тек кана жана сана керек. Жана заманга сай жана талап керек.
Осыдан барып ар адамнын даму кажеттілігі улкен маселе болып турады. Осыдан барып кана адамга бет бурган когам гана оміршен бола алады деген тубегейлі ой туады. Азаматтар когамында ар адамнын дамуы гана когамды козгаушы куш бола алады. Муны енді баска жактан алып карайык.
Казіргі кездегі жокшылыктын, кедейшіліктін кобейуінін тубінде экономиканын жетіспегені емес, тікелей адамнын азгындауы жатыр. Коп адамдардын ішімдікке немесе нашакорлыкка салынуы, акшага куныгуы мен тойымсыздыгы кедейліктен емес, адамдардын омірінін магынасыздыгынын салдарынан болады. Ал жемкорлык тагы сол сияктылар адамдардын тойымсыздыгын, олардын аранынын ашылганын корсетеді. Булардын барі адамнын бузакы кушке айналып бара жатканын білдіреді. Адамга казіргі омір суру формасынын кажеттілігінін азайганы алі аркімнін санасына жеткен жок. Оны казіргі шым-шытырык заманда гуламалардын оздері угынбай жатканда, жай адамдар кайдан білсін. Сондыктан коп адамдардын іс-арекеттері – козсіз іске жатады. Бул жерде санасыз наразылыктын озі бул омірдін турінін ескіріп, оз озінен жойылуга багытталганын корсетіп тур. Наразылык, міне, осыны білдіреді. Озінін ыдырау агымымен, еш баскарылмайтын когамнын козгалысы, сонымен, саналылыкты гана талап етеді.
Казір барлык сауалдар кобінесе адам тонірегінде гана болып жатканы осыдан. Онын барі парасаттылык, адамзаттык, моралдык проблемаларды козгап, солардын шешілуін талап етеді. Ал олардын барі тек кана экономиканын дамуы аркылы гана шешіледі деген угым осыдан жокка шыгарылады. Совет укіметіндегі экономиканы жогарыга котеріп, соган сайкес адамнын санасын да котереміз деген кагида озін озі актаган жок, сол кезде ак жалгандыгын корсетті. Баи бастаган халык сол кезде-ак акшага куныга бастаган, ал бул барлык жагынан жагымсыз жагдайларды осіріп орбіткен, бурыннан калыптаскан адамдар арасындагы карым-катынастарын іріткен. Бул жердегі от басынын куйреуі мен кылмыстын токтаусыз осуі совет укіметіндегі адамдарды еш ойландырган жок. Акшага куныга бастаган елдер акшаны ойлаганга гана салынган.. Сонымен, сол кезде-ак омірдін бар манін акшага алып келіп тіреп, адам мен мемлекеттін арасында шешілмейтін кайшылыкты тугызган. Айтпесе адамдар социализмнен ат-тонын алып безбейтін еді. Бул тек кана санасыз наразылык кана болган.
Шындыгында социализм адам проблемасын осы жолмен алгаш рет тугызып, омірдін ары каратай осы проблеманы шешу аркылы гана журетінін анык алга койып кеткен. Сондыктан социализмді талкандаган куштін озі адамнын тойымсыздыгы болып келеді. Ал «тойымсыздык» деген адамнын канагаттанбауын білдіреді. Ол онын ток болсада унемі аш болып туратынынын белгісі. Біздін заманда осы аштыкты алга тартып, жалпы халыктын турмыс денгейінін томендеуінін себептерін дурыс тусінбей, баріне де мемлекетті кіналау адетке айналган. Ал ак жолга тускендер мулдем баскаша ойланады екен. Олар барды канагат тутканга шакырады. Сонда бул «аштыктын» тубінде не жатыр?
Сондыктан ендігі туган сурактар былай койылып жатыр. Не себепті когамнын осы уакытка шейін дамып келген ондіргіш куштері томендеуде, не себепті адамзат кулдилап бара жатыр, неге адамнын игілігі ушін барлык мумкіншіліктер дурыс пайдаланылмайды? Казіргі техника мен технологиянын кемеліне келіп турган кезенінде мундай сурактар жай сурактар емес жане олардын шешуі де экономикалык проблемаларда жаткан жок. Булардын барі енді адамдардын проблемасына келіп тіреліп тур.
Казір адамдардын кобісі немен айналысарын білмей, сауда-саттыкпен кун коріп, олардын ішіндегі аукаттылары мерамханаларда коніл котеріп журеді. Коп адамдар кундерін коре алмай кангып боскынга, бомжга айналып кеткен. Осы тустагы тагынын тагыларын айта берсек, адамдардын не істерін, не коярын білмей, ауелім бос уакыттарын калай откізерін білмей, ішімдікке жане баска да зиянды адеттерге беріліп, дал болып, оз оздерімен алысып жургендерін кореміз. Бул жерде асіресе жастардын дал болып жургендері козге катты басылады. Сонда жастардын да карындары тоймай аш болып жургені ме? Омір курес дейді. Ал бул жерде жастар не ушін куресіп жур? Мумкін оларга баска азык керек шыгар? Сондагы осы кулдыраудын натижесі – куінімізді кайтып кореміз деп дал болып журген халык па? Бул шындыкка уласпайды. Асіресе, кайталап айтам, бул жастарга катысты. Коп адамдар енбек етпей ак байлыкка кенеліп жатады. Ал бірак байыгандардын да омірден рахат алып жаткандары шамалы. Кайта баленін барі акша коп жерден шыгатыны даусыз. Ал акша жасаганнын «сыры» адамды оган букул омірін сарп еткенді талап етеді. Бул жерде адамнын акшанын кулына айналуы оз алдына. Бул акшанын кушімен ыдыраган, бузылган омірдін гана бейнесі. Бул оз алдына койылган, «кайда барса да еркі білсін» деген, баскарылмайтын омірдін суры.
Сонда бул жерде біз нені кореміз жане адам тургысынан нендей жагдай шешілуі керек? Егер бул адамга гана катысты проблема болса, бул жерде адамды калай алып карауымыз керек? Мен бул жерде философиялык угымдарды айткым келіп турган жок. Адамды Конфуцийде де алып караган. Сократ та, Эпикур да адамнын омірімен айналыскан. Коптеген гылымдар осы уакытка шейін адамды жан-жакты зерттейді. Адам жайында жазылган кітаптарга сан жетпейді. Бізді бул жерде кызыктыратын озекті бір ак маселе бар. Ол оз алдына алынган адам емес, онын санасы да емес, адам мен когам арасындагы байланыс жане адамдардын акшага негізделген оз ара карым-катынастары. Казіргі омірді дал казіргі кезенге жеткізген – адамнын тойымсыздыгы, ягни адамнын еш нарсемен канагаттанбай, омірді жан-жагынан алга суйреуі. Осы уакытка шейін букіл дуниені дамыткан адамнын дуниеге деген куштарлыгы, тойымсыздыгы болса, онда сонын озі, оз алдына дамуы, казіргі кайшылыктарды тугызып, омірді тыгырыкка алып келіп тіреп жатыр. Демек, адам козкарасынан ол енді керісінше жумыс істеп тур. Бул тарихтагы адамга жане онын куштарлыгына берілетін он да, сол да бага. Бір кезде бул шынында да зандылык болып келсе, мысалы экономикалык сана денгейінде, казіргі кезенде ол миллиондаган адамдардын куштарлыгы ретінде ірітуші кушке айналган.
Когамнын оз алдына дамуы осы уакытка шейін адамнын осы тойымсыздыгына негізделген. Ал егер біз осы угымды ар адамга карасты алып карайтын болсак, онда біз омірге баскаша караймыз. Жогарыдагы айтканымыз – когамнын дамуынын, санаулы гана адамнын тойымсыздыгы аркылы журетін, шексіз дамуы. Ал енді осыны ;р адамга карасты алып карайтын болсак, бул жерде біз ар адамнын акшага, дуниеге куныкканын кореміз. Содан барып ар адамнын мундай тойымсыздыгын канагаттандырудын мумкін емес екендігін тусінеміз. Адамнын тойымсыздыгына бейімделген когамда, мысалы, кейбір елдерде оттегімен дем алатын (кислородный) барлар ашылыпты. Каланын кок тутінінен кашып, калтасында акшасы барлар сол барларга барып окпелерін желдетіп тазартады екен. Кейбір калаларда адамдардын саны 20 миллионнан асып кеткен. Ол жерлерде адамдар журетін орын да калмаган. Олар жердін астын да унгіген. Бул жердегі адамдардын кімге айналып бара жатканын алі ешкім білмейді, бірак олардын Конфуций алып караган адамдар емес екені анык. Сонда кок аспанга тірелген уйлерге шыгып немесе тау-тасты тесіп, шынга ормелеген адам кайда барады? Жер бетіндегі адамдардын саны 2012 жылдан кейін 9 миллирдка жететін болса керек, ал біздін Казакстанда бала табудын саны мулде азайып барады деп дабыл согып жатыр, сонда бар адамдарды жондеп асырай алмай журген Казакстан, коп балаларды кайтіп асырамак?
Бул жерде тойымсыздыкка катысты маселелердін барін тізіп айтып жатудын кажеті жок, айткандардын барі осы уакытка шейін оз агымымен еш токтаусыз дамыган жагдайлар. Енді олардын баріне куштарлыкпен емес, акылмен карасак, онда адамнын дамуында бул баска турге енеді. Балаларды орта гасырда коптеп тапкан. Олай болганы ол кезде барлык жерде де енбек ететін, согысатын адамдар коп керек болган. Онын устіне жас балалардын олімі оте жогары болган. Ал бізде осылардын барі саналы турде жасалынып, алдын ала жасалынган багдармен алып каралынады. Казір бізге орта гасырдын кажеті жок.
Менімше, дал казір енсесі тунжыраган елдерді даурыктыратын ойлар да, іс-кимылдар да жок. Содан бул дуниеге ан-тан болган ар адам оз озімен шектеліп, унсіздікке душар болган. Демек ар адамга адамшылык багыт беретін жане де аркімнін бугып жаткан жан дуниесін актаратын, онеге болып жол сілтейтін айкын адамшылык максат та, ой да жок. Біздін когамымыздын ыдырап жойылып бара жаткан когам екенін осыдан карап та білуге болады. Ал кара басын ойлаган жеке адамдарга ондай когамдык угымдардын кажеті жок. Мундай когамды так кана жан сактап калу немесе тірі калу маселесі гана ойландыратыны осыдан.
Ал экономика дегеніміз жай тілмен айтканда – енбек, енбек ету, ондіру. Бір туйір бидай да бізге аспаннан туспейді. Ал бізде сол енбек етудін когамдык турі, тартібі мен ережелері бузылып, жекеменшікке айналган касіпорындарда аркім ойына келгенін істейтін болган. Мунын барі біздегі, букіл бурынгы постсоветтік кеністіктегі экономиканын ыдыраганынын далелі. Сойтіп, социализмді жоямыз деп, бурынгы кенес укіметінін адамдары социализммен коса букіл социализмнін экономикасын жойып, сонын салдарынан оздері такырга отырды. Сонда олар муны не ушін істеді, кандай максатпен? Мундай суракты оз оздеріне ол адамдар алі коймайды. Ал жекелеген адамдардын немесе олардын шагын бірлесулерінін енбегі «экономикага» жатпайды. Біз экономикамыз бар деп, мысалы, шикізат ондіруді, жол тораптарын, байланыс жане электр жуйелерін гана айтамыз, онын устіне олардын барі жеке адамдардын, немесе акционерлердін колында. Ол копшілік ушін кун корудін гана амалы. Ал бул жердегі адамдар арасындагы зорлык- зомбылыктарды ешкандай зан кадагалап тура алмайды. Техниканын даму негізінде, мысалы, дамыган елдерде бурын мын адамнын істейтін жумысын казіргі кезенде он адам гана артыгымен істей алады. Бул жумысшы куштерді кыскартып, тутынушылардын санын кобейтеді. Батыс бул кайшылыкты «акша жасау» аркылы шешкен. Осы жакпен коп адамдар камтылган. Бара-бара мунын озі де озіне тан адам кайшылыктарын тугызып, когамды іштей іріткен. Ал біз болсак, осынын барін кара кушпен жасауга кіріскенбіз. Тура «баягы» байлар заманындагыдай.
Мен озімнін жогарыдагы айткан кітабімды коп жылдар бойы жаздым. Мундагы айтып отырган менін бар ойлауымнын натижесі мынада болып тур. Адамзаттын тарихи дамуында улкен бір кезен бітіп, жана кезен ашылгалы тур. Ал егер біз омірді ескі тургыдан ойлайтын болсак, онда, соз жок, біз тікелей тозакка бара жатырмыз. Бул, далелдеуді кажет етпейтін багыт, біздін коз алдымызда жайылып жатыр. Бул козгалысты, сонымен катар, ешкандай куш токтата алмайды. Міне, діни козкарастан барі осылай деп тусіндіріледі. Бірак буда шындыктын бар екені даусыз. Егер адам акшанын шексіз устемдігінен ойлау кабілетінен айырылатын болса, онда бул жолдан ол бурылып шыга алмайды, тубі азып-тозып жабайыга кайта айналады. Тозак деген адамдар ушін міне осы. Ал мундай тозакта жургендердін санын алі ешкім есептеп шыгарган жок. Бізде тек кана акшаны есептейді. Батыс аштыктан азып жаткан жок, кайта молшылыктан, байлыктан тозып барады. Ал естері ауыскан адамдардын санынын кобейуі осыны далелдеп тур. Коптеген зерттеулерге караганда, адамдардын анга айналып бара жатканы – копе-корнеу шындыкты корсетеді жане адамнын санасынын озіне келіп тіреліп турганын далелдейді. Бул дегеніміз, ендігі кезекте когамнын проблемаларынын озі адам проблемасын шешу аркылы гана жузеге асырыла алады дегеніміз. Дуниені жайына койып, акшага ие болган адам жагдайын ойлайтын кез келді. Казіргі адам Сократ пен Эпикурдын кезіндегі эстетиканын немесе этиканын тургысынан алып карайтын адам емес. Ол акшага айналган адам. Бул адамга казір тек кана акшанын билігінен кутылып, адам болып даму гана керек. Бул ай-куні жетіп, дамуы пісіп жетіліп, акшанын шенберінен шыга алмай, анасынын жатырында жатып шырылдаган адам.
Сондыктан енді будан былай карай адамнын, ягни ар адамнын жан жакты даму тарихы басталады. Менін бул ойыма сенбейтіндер аз емес шыгар. Бірак мен осынын барін ойлап тапкан жокпын. Бул омірдін тек кана танылатын занды даму жолы гана. Біздін омір бір орнында турып дамымайды, ол жылжып, козгалып турады. Козгалганда да ол жай козгалмайды, озінін карама карсылыгына каратай журеді. Когам байлыгынын, мысалы, оз бетінше шексіз дами беруі мумкін емес. Ол казір озінін карама карсылыгына отіп, жеке адамдардын байлыгына айналу барысында. Ал жеке адамдардын дамуынын сур-сипатын біз коріп турмыз – ол мулде ускынсыз турге айналган. Бул барлык жагынан осылай болып келген даму процессі. Ал енді ыкыласпен ойланып корініз, осы ускынсыз омірде адамдар алі каншама уакыт тура алады. 20 жыл, 50 жыл, 100 жыл? Кателесесіз. Олай болуы мумкін емес. Бул жерде де омір озінін карама карсылыгына карай жылжып, калай болган кунде де, дал казіргі ускынсыздыкты жойып, жана омірге кіреді. Бірак мен мунын нактылы уакытын ашып айта алмаймын. Ол емес, осы жагынан мен оз омірімді де болжай алмаймын. Бірак барінін мен айткандай болып жатканын анык білем.
Міне, бір кызыгы, сол омірге кіру ушін адамдар казір кедейленіп, дуниеден ажырап, жан-дуниесімен дайындалып жатыр. Демек когамнын бізге белгісіз жана багыты когам дамуынын жана денгейге кошуге дайындалып жатканын корсетеді. Дуниеге жабыскан адам болашакка бара алмайды, дуниеге байланып тура береді. Акшага мыктап байланган адам да болашакка бара алмайды. Адамнын акыл-ойы, сана сезімі, каблеті, барі мына киын, ускынсыз заманда онын еркінен тыс осіп дамуда. Адамнын киялы, арманы осуде. Ойткені бул ускынсыз омірмен ешкім келіспейді жане сонымен катар ешкім жана омірді де алі білмейді. Киын заманда ар адамнын коп ойлануы, киналуы, куйзелуі, ашынуы – осынын барі ар адамнын рухани дамуы жене аркімнін оз бетінше ойланып, оз бетінше даму жолы. Бул жерде ешкімді ешкім уйретпейді, аркім шындыкка, акикатка оз ойымен гана жетеді. Бул жерде когамнын да санасы теріс айналып кеткен. Неге когамдагы гылыми сана, философиялык таным социализм тонкерілісінен кейін аяк астынан токтап, енді міне мулде жоктын касында тур? Неге ол тек кана идеология болып турып, мын уйктасан тусіне кірмейтін отіріктерді курастырады? Казір галымдар кімге акыл айтып, кімге ертенгі кунге баратын жолды ашып корсетіп жатыр? Бул жерде де аркім оз кара басынын камымен кеткен. Бурынгы гулдеп турган когам омірі жане когам санасы ыдыраганнан кейін, казіргі кезенде галымдарга да айтатын еш нарсе болмай калган. Сондыктан сол «гулденуді» казіргі заманнын ускынсыздыгына келтіріп, «коркейуді» ойдан шыгарып курастыратын болган. Ал олар бурын-cонды омірді адам тургысынан адам омірі деп алі зерттеп корген жок. Адам мен когамнын арасында аспан мен жердей айырмашылыктын бар екенін алі кез келген адам біле бермейді. Ал бізде сондыктан шындыктан горі отірік айтканга жаксы акша толейді.