Темур тузукларидаги учта муаммо. Повесть

Анвар Шукуров
 
                6. Те, которым даровано знание, знают,
                что ниспосланное тебе от твоего
               
                Господа есть истина, которая
                ведет к пути Великого, Славного.
34. Саба сураси

Нашриётдан олинган топширик муддати тулгани, режа бажарилмагани, харажат учун олинган муллажиринг, асфалософинга гумдон булгани Абдумалик хожига уйку бермади. Хожи, ухлаёлмади. Бомдодга азон айтилгач, туриб намозини укиди, кейин яна калбини шифолаш учун Китобни очди.
«Узи яратган бандасининг дарди нимадалигини Аллох билмаса, ким билади» (Рахмон сураси) деган оятларни укигач, калбидаги бир тош майдаланиб, дили ором олгандай булди ва хозирок ишга бориб, Ибрат Абдуллаевич билан жиддий гаплашиб, шартнома муддатини узайтиришга харакат килиш кераклиги хакида фикрга келди.
Абумалик нашриётга пиёда кетди. «Пиёда юриш фойдали, шу билан бирга фикрларимни чархлаб олишга хам улгураман»- дея, тротуардан йулга тушди.
Йул-йулакай ношир - Ибрат Абдуллаевич билан буладиган, сухбатни узича тасаввур кила бошлади. Мана кабинетга киради, ха киришидан олдин котиба Сабохатхонга «раиснинг ёнига ярим соат хеч кимни киритманг» деб тайинлайди. Салом аликдан сунг шундай дейди:
–Ибрат Абдуллаевич, сизнинг талабингиз буйича Амир Темур хакида роман ёзолмайман.
–Шуям гапми, хозирги рахбарларга ёкадиган килиб, ёзинг, куйинг. Иш режаси буйича муддат тугади,-дейди у.
–Илтимос, бундай буюк асарга муддат куйманг. Мен сизнинг обруйингизни уйлаб, шу карорга келдим. Роман ёзишнинг хозирча иложи йук Ибрат Абдуллаевич, мен сохтакорлардан эмасман. Качон бирон-бир иш килган булсам, самимий, чин юракдан ишлаганман ва килган ишларимдан уялмаганман, уяладиган хато ва гунохларим учун Аллохдан беш вакт намоз оркали хар куни кечирим сураб келмокдаман.
–Хм, гунохларингиз шунча купми?
–Ха, жуда куп. Энди бундан буёгига ёлгон гапларни ёзиб? гунохга ботишни истамайман,-дейди у.
–Нахотки, тушунмасангиз, сиз учун шуям ишми -дейди Ибрат ака, кошларини чимириб, - агар менда сиздака кобилият булганида бир хафтада роман ёзиб ташлардим.
–Амир Темур хакида чала-чулпа роман ёзиб булмайди. У киши дунё микёсидаги одам, демакки роман хам дунё микёсида булиши керак. Сизнинг нашриётингиз хам дунё микёсига чикиши керак.
Бу гаплар купни курган, маккор, сезгир эски коммунист Ибрат акага ёкмайди, албатта. У жикаккина гавдасини оромкурсига оркасига ташлайди ва тахликали товушда суз бошлайди:
–Демак сиз уч ойдан буён нашриётнинг маблагини еб тугатиб, хеч нарса килмасдан ялло килиб юрибсиз-да! ва газаб  моторини ут олдираётганини билдириб, сузларига кушимча равишда, - “шундайми?”-дейди.
–Йук. Мен бекор утирганим йук. Амир Темур хаёти акс эттирилган асарларни укидим. “Темур тузуклари”даги учта ута мухим муаммога дуч келиб, тухтаб колдим, холос.
–Яна канака муаммо? “Темур тузуклари”да муаммо булиши мумкин эмас.
–Мен хам шу фикрда эдим, Ибрат Абдуллаевич, лекин бу асарни кайта укиб чиксангиз? муаммоларни англайсиз. Тугрироги, замон узгарди, ёшимиз ошди, онгу-тафаккуримиз хам уcди, ривожланди. Билмаган куп нарсаларимиз энди очилиб колди.
–Яна нима очилибди?-удагайлайди Ибрат Абдуллаевич.
–Амир Темур романини ёзишни бошламокчи эдим. Менинг асарим Жованоллининг “Спартак”ига ухшаши керак эди. Яъни, бир утиришда укиладиган. Аммо, Темур тузукларидаги учта савол менинг романимни бошлашимга йуk куймасди. Бу саволларга ечим топмасдан туриб роман ёзишга якинлашиш нарёгда турсин, хаёл суриб, романнинг режасини хам тузиб булмайди.
–Хм. Эшитайлик кани?
-–Майли эшитинг,- дейман мен. Биринчидан нега Амир Темур уз асарида «золим узбеклар билан жанг олиб бордим»- дейди?
–Шундай дейдими?
–Худди шундай.
–Кейингисичи?
–Иккинчи муаммо: нега Темур уз боболарини санаб утар экан унинг бобоси Кочувли баходир билан Чингизхоннинг бобоси Кобилхон ака-ука булганлигини ва улар узаро ахдлашиб, бунга кура Хонлик Кобулхон авлодида, Лашкарбошилик Кочувли баходир авлодида булиши хакида узаро шартнома тузилиб, мухрланганлигини айтади.
–Купдан буён Темур тузукларини укимовдим. Аммо, бу савол мениям уйлатган. Хуш, учинчисичи?
–Учинчи муаммо шуки, нега Амир Темур «биз дунёдаги энг кадимги халк, туркнинг бош бугинимиз»-дейди?
–Да,-дейди Ибрат Абдуллаевич маънодор бошини силтаб.
Шу пайт ташаббусни кулга оламан-у, масалани янада ахамияти каттарок эканлигини унга тушунтиришга уринаман.
–Узингиз, бир уйлаб куринг-а? Бу муаммоларни ечмасдан, кандай килиб Амир Темур тугрисида роман ёзиб булади? Биз Чингизхонни конхур, босмачи, мугил деймиз-у, Амир Темурни узбек деймиз. Амир Темур эса уз асарида “золим узбеклар” билан жанг олиб борганини айтади? Совет замонида биз Амир Темурни золим, карокчи деб укиганимиз ёдингизда булса керак.
–Ёдимда.
–Ибрат Абдуллаевич, учинчи муаммо хам долзарб, А.Темурдай жахонгир, беш вакт намозини канда килмайдиган, дин  илми билимдони булган киши, «биз дунёдаги энг кадимги халкмиз» деб турибди. А.Темур ёлгон гапириши мумкинми? Ёки тарих сахифаларида уни «ёлгончи» деб эслашлари мумкинлигини билмайдими?
–Ха, кизик. Бурибой Ахмедовдай академиклар шу муаммоларни ечиб кетмаган эканда?
–Ечмаган. У узбек билан мугилни бир-бирига зид деб тушунтириб кетди.
–Лекин, Хожи Сиз айтган талабдагидай роман ёзиб булмайди. Куп олимларимиз Чингизхонни бизга кариндош эканлигини эшитишни хам истамайди.
–Ана, энди узингизга келдингиз. Бадиий асар сиёсий буюртма, усткурмадан холи булиши керак. Шунда асар бокий умир кечиради. Мен шундай асар ёзилишини истайман.
–Лекин, хали ёзолмайсиз. Тушунарли. Пулни кайтаринг, бошка бирон кишига берамиз,-дейди Ибрат Абдуллаевич, бамайлихотир.
Худди мен бу гапларим билан бирга чунтагимга нашриётган олган 5 миллионни солиб келгандай.
–Кайтаринг,-такрорлайди Ибрат Абдуллаевич.
–Нега? Хали охиригача гапирганим йук,-дейман мен салмокланиб -Мен романни бошладим.
–Э, сиз айтган муаммолар-чи? Хозиргина, бу муаммоларни ечмасдан туриб ёзолмайман, дедингиз-ку.
–Тугри шундай дедим, лекин бу муаммоларни мен ечдим.
–Кизик.
–Эшитинг булмаса, биз Чингизхонни А.Темурдан ажратамиз. Вахоланки, А.Темур хам, унинг набираси Улугбек хам, чевараси Бобур хам Чингизхонни хурмат билан тилга олади. Амир Темур узини Чингизийлар билан ака-укаларнинг болалари эканлигини айтиб турибди-ю.
–Унда Чингизхон Мугилистондан келмаганми?
–Келган, лекин улар аввал кетиб, кейин келишган.
–Тушунмадим?
–Эрамиздан олдинги Кангли давлатининг пойтахти Киёт булган. Беруний хам Хоразмдаги Киёт шахрида тугилган. Чингизхон хам киётлардан. Улар эрамизнинг мингинчи йилларида кувгин килинган. Бор гап шу.
–Яхши гап, демак биз аввалдан шу ерда яшаганмиз.
–Албатта-да. Бу гап большевиклар тузумигача аксиома булган. Эсингизда борми Мустафа Камол Ота Турк усмонийлар империясини тугатгач, янги республикага кандай исм куямиз?-деган саволга нима деб жавоб берган?
–Сал эсимдан чикибди.
–Купчилик “Туркистон” деган номни куйиш таклифи билан чикади. Шунда Камол Ота Турк “йук бизнинг ота юртимиз Туркистон Россия империяси кули остида, у юрт качонамдир, мустакил булади ва улар уз номларини олади, биз бу мамлакатга Туркия деб ном куямиз”-дейди.
–Ха,ха. Эсимда. Камол Ота Турк шу гапи билан барча туркиялик зиёлилар-интеллегенция калбига Узбекистонга нисбатан мехр солиб кетган, буни уларниг олимларидан эшитганман,-дейди Ибрат ака. 
–Мугил, дегани бирон кишининг исми эмас худди “козок”, “казак”, коракалпок каби   лакаб. Улар хам туркий кавм булиб, барчамиз Угизхонга бориб бирлашарканмиз. Масалан, мугил дегани “мунгли” ва “гул” яъни, “гамгин юрадиган содда одамлар” дегани экан. Туркий кавмларнинг купчилиги лакаб билан халк даражасига етди масалан татар, уйгур, мугил, чуваш, коракалпоклар, козоклар ва бошкалар. Шунинг учун хам Амир Темур Чингизхон билан амакивачча эканлиги муаммоси ечилди.
–Золим узбеклар кимлар булмаса?
–Ким буларди. Улар турли туман туркий кабилалар, Угизхон авлодлари. Масалан узбек сузи Угиз ва Бек сузларидан ташкил топади. Чингизхон эса Чин-Угуз-Хон сузларидан ташкил топади. Киргизлар кирк угизлар, козоклар гирт угузлар, яъни улар уч кабилага булинади Катта Жуз, Урта Жуз, Кичик Жуз. Мана шу Жуз дегани Угуз деганидир. Угузлар таркибига туркманлар тулик, узбек кабилаларининг деярли хаммаси киради. Туркияликлар хам Угузлар, улар нима? Германлар, инглизлар, шведлар хам Угузлар керак булса. Бу гоям дунёдаги энг етакчи  гоя булишга арзийди. Тушуняпсизми!?
–Мавзудан чикиб кетяпсиз,-дейди Ибрат Абдуллаевич жиддий охангда. Учинчи муаммога  утинг..
Мен узимни босиб оламан-да, дейман:
– Туркий кавмларнинг энг кадимийлиги Инжилда бор. Амир Темур шуни назарда тутган. Биз атеистик совет тузумида Инжил сузини хазм килолмасдик. Энди хазм килса булади.
–Хуш,-дейди ношир.
–Гап шундаки. Инжилдаги Ной, яъни бизнингча Нух пайгамбарнинг катта угли исми Иафет булган, бу бизнингча Ёфас, мана шу Ёфаснинг катта угли исми Турк булган тамом, вассалом,-дейман мен голибона.
–Ишонарли, хар холда янги нуктаи-назарлар, миллат гурурини тиклайдиган гаплар, хуш пулни качон кайтарасиз?-сурайди безбет ношир.
Шу пайт башарасига бир тушираман-у, роса буралатиб сукиб, аламимни олиб, “сен айтганингдай роман ёзадиган одамни топ, ушанга пулни бераман”-дейман-у чикиб кетаман... 
Узида жанжал килиш кайфиятини уйготиб келган Хожи нашриёт эшигига киргач, бироз вазминлашди. Нашриётда айни шу кун, айни шу соатда ойлик планёрка-мажлис булаётган экан. Маълум булишича Хожиям бугун “пустак кокди” русча айтганда “разборка”га чакирилган экан.
Бошлик котибаси Сабохатойнинг хам кайфияти йукрок. Негалигини кабулхонада бироз утиргач, хизматчи-ю, бегона дархол англайди. Ичкарида бакир-чакир, гала-говур хансираб турибди.. Кимлардир ишга келмаган, кимлардир хисоботини якунламаган, кимдир режани бажармаган, бериб юборилган китоблар сотилмай ётибди, сотилган булсаям пули тушмаган, соликдан фалон пул инкассога куйилган, шунинг учун олти ойлик хизмат сафари харажатлари, икки ойлик маош пуллари, бир йиллик гонорар пуллари берилмай турибди. Ибрат Абдуллаевич газаб отига минган холда уз ходимларини “олиб бориб, олиб келмокда”.
«Кизик одам экан бу Ибрат Абдуллаевич, идорада шунча камчилик булсаям, менга 5 миллион сум гонорар бериб юборганди? Катта таваккалчилик килди-ё»,-деди Хожи узига узи. Кейин илк учрашувларини эслади. Абдумалик хожи “Кишлок хангомалари” номли хажвий кисса ёзган эди. Бу асар етарли реклама булмаганидан китоб дуконлари пештахталарида колиб кетди.
Шу китобча Ибрат аканинг кулига тушибди. Устози Шароф ака оркали топтирди. Уша илк учрашув хам мана шу кабинетда булганди.
–Сизни кидиртирганим сабабини биласизми?-суради Ибрат ака.
–Йук.
–Амир Темур хакида роман ёзиш керак. Шу буюртмани сизга топширмокчиман.
–Ишончингиз учун албатта, рахмат. Лекин, бу ишни хозир уддалаёлмасам керак.
–Уддалайсиз.
–Кайдам. Миллат гурури булган киши хакида ёзиш, жуда огир.
–Мен эса шу иш кулингиздан келади деб уйлайман. Чунки, иккита сифатингиз сизни ушбу ишга курбингиз етади деган хулоса килишимга олиб келяпти.
–Кизик, узим билмаган уша сифатлар нима экан?
–Хикояларингизни укиб курдим. Эклептика коидаларига мос, каерда ёлгон гапираётганингизни, йук, каерда вокеаларни узингиз тукиётганлигинигизни укувчи билмайди, бу профессионал махорат борлиги далолати. Иккинчидан, Амир Темур бобо  ута такводор, беш вакт намозни канда килмайдиган шахс булган. У киши билан булган вокеаларни хозирги пайтда намозхон киши кузи билан караб ёзилган асарлар йук.
–Кизик. Уша фактларнинг узи етарлими?
–Ха, факат озгина холислик яна узбеклик керак холос.
–Узбеклик?
–Ха, муаллиф ёшлигиданок узбек кишлогида усган булши керак.
–Аммо, мен кишлокда эмас. Кичкина булсаям, шахарчада катта булганман. Рус, татар, тожик, лули болалари даврасижа усганман.
–Нега булмаса узбек кишлоги, узбек кишилари характери хакида ишонарли ёзасиз?
–Кишлокдан узилиб колганим йук. Хафталаб кишлокда, кариндошларникида яшаб келардим.
–Ана курдингизми?
–Ха, энди эсимга тушди, тугрироги эслатдингиз.
–Бошлайверинг Хожи, биз хам караб турмаймиз. Ижодкорнинг хар сонияси кадрли. Илхом келганда завк билан, келмаганида мажбурдан ёзавериш керак. 
Бу гаплардан Абдумалик хожининг кунгли кутарилганди. Ибрат Абдуллаевичнинг окил ва доно хамда узокни кура биладиган киши эканлиги шу гапларнинг узиданок маълум булди. Жуссаси кичкина, юзлари ажинли, жилмайиб гапириш услуби бир вактлар (совет замонидаги) киноларда тасвирланган Ленинга ухшаб кетди. Хожи мана шунака одамларни соддадил деб уйлашидан жуда куп маротаба чув тушган. Уларнинг кунгли дея, яхшилик килган, улар эса уни алдаш, ваъдасида турмай, луттибозлик билан уни алдаб кетишган. Хожи асарни бошлашга жон деб киришмокчи эди. Аммо, рузгор учун пулдан кисилиб турганди. Олган карзлари-чи? “-Карзларим 3 миллион сумдан ошди. Аммо, бу гапни кандай айтаман. Хозирги пайтда муаллиф билан бировнинг иши йук. Муаллиф бечора, тунларни бедор утказиб асар битади, кейин оиласидан яширин равишда пуллар топиб китобни чоп эттиради. Кейин уни узи сотади. Купчилик муаллифлар уз асарларини идоралар оркали соттиради. Абдумалик бу ишни килолмайди. Карзлар эса болалаганидан, болаламокда, бундай пайтда бировнинг кули асар ёзишга борадими”. Аммо, худди шу гапларни билгандай Ибрат Абдуллаевич, жарангдор охангда деди:
–Ушбу роман учун 10 млн. сум пул ажратганман. Хохласангиз хаммасини, булмаса ярмини олинг. Роман уч ойда ёзиб битказилиши керак.
“Мана сизга нажот калъаси! Ибрат Абдуллаевич Сиз дахосиз, сиз авлиёсиз! Сиз менинг отамсиз!”-девормокчи булди Абдумалик шу тобда. Лекин, бу эътироф эртага узига кимматга тушишини уйлаб секингина, бугик овозда:
–Майли, ярмини олаколай,-дейишга олиб келди.
Мана айтилган уч ой утди. Роман эса ёзилмади. Ёзилган йигирма варак эса хозирги замон дунёкарашига унчалик тугри келмайди. Яъни, Амир Темурнинг отаси Тарагай баходур ута такводор киши булганлиги, Куръонни яхши билганлиги маълум булди. Эклептика коидалари буйича, “олманинг тагига олма, бехининг тагига бехи тушади” деганларидай. Амир Темур ун икки ёшиданок, киличбозлик, чавандозликни урганиш билан биргаликда беш вакт намозни хам бошлаган. Унинг бутун умри динни таргиб килиш, диндан чикканларни акл билан киритиш, булмаса килич йули билан дин душманларига карши курашиш булган. У ута саводли хам булган, ёшлигидан дунёдаги энг кийин алифболардан бири араб алифбосида укишни, ёзишни урганган. Демак, у бошкаларни Ислом динининг ханафия мазхабига амал килишга чакирадиган, бой кариндошларга закот беришни айтадиган, Аллохнинг Ягоналигини калбан эътироф этиб юрган, туй курашларида чиниккан, киличбозлик, найзабозлик, отда юриш, купкариларда катнашиб солимлар олиб юрадиган, тугрисуз, айтган гапида турадиган йигит булиб усган. У бировлар билан курашмаган, у узининг мушрик, ёлгончи, луттибоз, муттахам, закотни бермайдиган бахил кариндошлари билан курашган. Хожи мана шулар хакида укувчида тасаввур уйготувчи 20 бетлик коралама ёзди. Аммо кечаги учта унсур –“золим узбеклар”,  “Чингизийлар билан якин кариндошлик”, “Инжил оятларида айтилганидек, энг кадимги миллат туркий миллат экан”лиги хакидаги хулосалар асарнинг илгари силжишига тусик булиб колди.
Бу унсурлардан Инжил оятида айтилган гапларни романга сингдирса булади. Бирок Чингизхон билан амакиваччаликни хозирги зиёлилар онгига сингдириш жуда огир иш. Эркин фикр-ку. Бировни танкид булмаса, замонадан нолиш булмаса? Нима Горбачев замонида очилган “эркин фикрлаш дарчаси” яна ёпилдими? Горбачев тахтдан тушганида хамма хурсанд булганди. “Хотинининг гапига кулок соладиган кишидан кутилдик”, деб. Гарбликлар уни жуда хурматлашди. Икки Германия кушилгач олмонлар Горбачевга “Хурматли олмон” унвонини беришди. Уша пайт рус зиёлилари (Хожининг кунглидаги гапни тугри топишиб) Горбачевнинг килган ишини Гитлернинг ишига тенглаштирганди. Аммо, Европалик фолчилардан бири, “хали Горбачевга хайкаллар куйилади” деганди. Бронза ёки гипсдан куйилаётган хайкалларни билмадим-у, аммо тугрисузнинг, танкиднинг, ошкораликнинг нималигини тушунган кишилар калбида (бу энг асосийси) унга хайкаллар куйила бошлади. Шу замонлар кайтдими? Узбек зиёлилари, умуман шарк доим узининг донишмандлиги билан ажралиб турган. Горбачевнинг ташаббуслари, айникса “арок ичишга карши кураш”идан сунг у шарк халклари уртасида ута донг таратганди. Горбачевни куллашни хам узбеклар бошлаганди. Тугри, баъзида ошириб юборгандик хам. Э, ундок десаям сиёсат, бундай десаям сиёсат. Нима тугрисида гапираётувдим? Ха, Чингизхон хакида.  Чингизхон мусулмончилик арконларини рад этмаган, охирзамон пайгамбари Мухаммад с.а.в. авлодларини хурматини жойига куйган, уларни барча солик турларидан озод килган. Хоразмшох билан жанжалга сабабчи булган, Утрор хокимини катл этишга буюрган 500 савдогар, Чингизхоннинг элчилари хам мусулмон булган. Чингизхоннинг узи эса бутпараст булмаган! У ёлгиз Тангрига ишонган ва эътикод килган. Бошкаларни хам шунга буюрган. Умуман тарихий шахсларни урганиш борасида Аллохнинг конуниятларини яхши билиш даркор. “Агар Аллох назар солмаса, бандаси молбозорда даллол булолмасмиш” деган макол шунга якин.
Улкан худудга эга булган Хоразмшох давлатига нима булганийкин? Нега ислом дини марказларидан бири хисобланган Марказий Осиёга Аллох талофат келишига рухсат берди экан? Китоблар, уша пайтдаги манбалар керак. Тарихий деталлар керак, ана шу майда-чуйда фактлар жамланса яхлит бир хулосага келиниши мумкин. Кулёзмалар институтида 20 мингга якин кулёзма таржима килинмасдан ётганмиш. Уларни замонавий узбек тилига ким, качон таржима килади?
Аллох хамиша Бокий ва Адолатли. Рус империяси босиб олишидан аввал юртимиздаги хонлар ва амирларнинг халк устидан зулми-ситами ошиб кетганди. Жабр ситам килинмасликнинг механизми йук эди. Энг асосийси Куръоннинг нима хакдалигини купчилик билмасди. Уни таржима килиш ман килинганди. Хадислар хукмдорларга мослаштирилганди. Кишилар Аллох дунёни бошкариб турганини ёдларидан чикаргандилар. Уламолар эса “Замондан нолиманг, у Аллох измидадир” деган хадисни золим узбек хукмдорлари фойдасига шархлар эдилар. Хожи ёзиши лозим булган романда Амир Темурнинг дунёга келишидан олдинги вокеалар ривожи айнан шундай булганлиги тасвирланиши керак. Манбалар, деталлар, фактлар керак. Яна уша гап. Эски асарларимизни дунёнинг хар бурчагидан топиб булсаям топтириб, жиллакурса ксеронусхасини олдириб замонавий узбек тилига таржима килдириш керак. Бу ишни бирон бир ватанпарвар хусусий корхона эгасига топшириш керак. Унга бошлангич капитал берилиши керак, кейин эса механизм ишга тушгач, кулёзмаларнинг сотилиши эвазига харажатлар копланиб кетади. Хусусий мулк эгаси бу ишни эплайди. Ибрат Абдуллаевич бундай шахс узбеклар ичида усган шахс булиши керак».
Ичкарида булаётган бакир-чакир Абдумалик хожининг хаёлларини жойига келтирди. Бошлик кабинетида бакириш навбати бошка буриллок овоз эгасига берилганди. У Ибрат Абдуллаевичнинг уринбосарларидан бири булса керак. У имловий хатолар тугрисида кайсидир мухаррирни каттик  койирди.
–Китоблардаги хар бир хато бизнинг барчамизнинг юзимизга санчилган игна эканлигини тушунасизми? Мана шу конталаш булган юз билан Ибрат Абдуллаевич неча кишининг олдида мулзам булиб колишини уйладингизми? Агентликдаги рахбарлар олдида эмас, оддийгина узбек тили мутахассиси ёки саводли укувчи бола шу хатони юзимизга солса, кай юз билан куча-куйда юроламиз! Биз-ку юришимиз мумкин, бизлар кичкина одамлармиз. Бетимиз котиб, гуруримиз улиб булган. Лекин, Ибрат Абдуллаевичдай республика, республика нимаймиш, бутун дунёга таникли киши кандай килиб бош кутариб юришини уйлаб курдингизми? Ёки сизнинг бу ишларингиз атайданми? Бизнинг ракобатчиларимиз буюртмаси буйича ишляпсизми? Бу саботажми? Агар, ракобатчиларимиз фойдасига ишлаётган булсангиз, бу ишни уддаладингиз! Йук кандай килиб куп сузидаги “п”нинг урнига “т”ни куйиб юбордингиз? Ибрат Абдуллаевич, такрор айтаман, мен бундай “жамиятимиз душмани” билан ишлолмайман.
“–Вох, янги термин”,-деди Хожи узига узи “-бир вактлар “халк душмани” модада эди, энди “жамият душмани, жамият-а, масъулияти чекланган жамият” булса керакда бу янги сузни ёдда саклаш керак”,-деди Хожи бошини маънодар кимирлатиб.
Кейин яна бирон янги суз эшитарман дея, эшик томонга куокларини якинлаштирди, аммо, бу сафар хеч нарса чикмади, Ибрат Абдуллаевичнинг кулок илгамас гаплари бошланиб кетди. Хожи кулокларини канчалик “динг” килмасин ичкарида булаётган гапларни эшитолмади.
Шу пайт кабулхонага сочларига ок оралаб, уйда невараларни бокиб утириши лозим булса-да, худди ёшлар каби ок костюм шим, кора куйлак, ок галстук таккан, кора туфлилик, кулида кора папкаси бор, кадди коматини таранглатиб тутадиган, олифтанамо киши кириб келди. У, атроф-четга беписандрок караб Сабохатхонга кузи тушиб, “Ха, гузал киз, ишлар калай”-деди ва портфелини очиб, ундан бир плиткали шоколад чикариб, котиба ёнига куйди.
Сабохатхон хурсандлигини яширмай “рахмат Иззат ака”-деди. Иззат ака шундан сунг Абдумалик Хожи томонга караб “Салом”-деди. Абдумалик Хожи жини суймасада, “Воалайкум ассалом ва рохматуллохи ва баракатух”-деди. Бу билан узининг такводор эканлигини ошкор килди.
Иззат ака синчковлик билан Хожига каради. Кейин, яна беписандлик билан Сабохатойга мурожаат килди:
-Мажлис качон бошланди?
-Ярим соат аввал,-деди Сабохатой.
-Демак, тугашига яна бир соат бор,-деди Иззат ака кескин равишда ва Хожига караб кул чузганча, узини таништирди: -Иззат Бузрукович Омонов.
Бу исм шариф Хожини хам донг котирди. Чунки Иззат Омоновнинг куп публицистик асарларини, маколаларини укиган, уни жасур, маънавияти юксак муаллиф сифатида биларди-ю, узини танимасди. Шунинг учун, Хожиям урнидан туриб, кул узатди ва  “Абдумалик Рахматович Асилбеков”,-деди.
–Жуда соз, танишганимдан хурсандман- деди Иззат Бузрукович. Кейин узини терлагандай курсатиб, галстугини бироз бушатди ва Хожига мурожаат килди:
–“Мажлис хали бир соатлар давом этади, юринг вестюбилга чикамиз” ва эшикка караб йуналди.
Хожи таклифга рози булиб, Иззат аканинг оркасидан эргашди. 
Вестюбилдаги юмшок оромкурсига чукишгач, ёши кичик киши сифатида, Хожи такаллуф билан суз бошлади:
–Иззат ака, танишганимдан жуда хурсандман. Жуда куп асарларингизни укиганман. Айникса “Журналист –даврнинг юрак уриши” китобингизни беш марталар укиганман. Нега хозир шундай асарларни ёзмай куйдингиз?
Иззат ака, маъноли кулди-да, деди:
–Ёзиляпти.
–Китоб дуконларида курмаяпман.
–Дуконларда йук. Буюртмачи маблаг беряпти, мен ёзиб топширяпман. Уни буюртмачи качон чоп этади, у энди менинг муаммоим эмас.
–Ибрат Абдуллаевичми?- нигохини кабинетга каратиб бошини бурди Хожи.
–Ха,-деди Иззат ака, кузини маъноли кисиб.
–Махфий муаллиф экансиз-да?
–Шундай десаям булади,-деди Иззат ака, кейин савол билан мурожаат килди -“узлариям шу гурухда шекилли”.
–Тушунмадим, бу нима деганингиз.
–Ганорорни олдиндан бердиларми?
–Ха.
–Мавзу нима?
–Амир Темур хакида роман ёзиш.
–Сизга беришибди-да. Табриклайман.
–Муддатда эплаёлмадим.
–Нега?
–Муаммо тугилиб колди.
–Кандай?
Хожи ичидаги дардини тукиб солди. Иззат ака бошини кийшайтириб, хайронлигини билдириб, Хожининг гапларини диккат билан тинглади ва охирида деди:
–Хечкиси йук. Амир Темур билан жангу жадалда юрган бирон-бир муаллиф асарини аникланг-у, уни замонавий узбек тилига таржимаси учун Иззат Абдуллаевичдан кушимча маблаг олинг.
–Берадими?
–Беради.
–Йуг-э?! Бир сум учун ичкарида шунча жанжал булиб ётган жойда, яна маблаг сурасам буладими?
–Иззат Абдуллаевич хисоб китобли одам. Бахил эмас. Бояги муаммоларни айтсангиз хафа булмайди, кайтанга сизга хурмати ошади. Изланувчанлигингизни кувватлайди.
–Иззат ака, бу Ибрат Абдуллаевич одам эмас, авлиёми?
–Унчаликмас-у, соглом фикрли киши. Сизга берилган пулларни бир кунда чикариб олади.
–Кандок килиб?
–Амир Темур хакида фильм ишлатиб, чет элга пуллаб юборади. Факат кино кассабоп булиши учун Амир Темурнинг сиймоси янги талкинда булиши керак. Сизники айни шундай йуналишда. Чингизийлар билан кариндошлигини хам давр кутаради. Хув ана, козоклар Чингизхонни тулик оклашиб, дунё хамжамиятига курсатишди. Узларини босиб олган хитойликлар Чингизхонни улуглаб 30 серияли асар яратишди-ю, так что хаммаси жойида, депсинманг. Хозирги пайтда жагон хамжамияти куз унгида Амир Темурнинг Чингизхон билан кариндошлиги, узбекнинг козок билан кариндошлигидай гап.
–Золим узбеклар масаласидаги муаммо ечимини топганим хакида нима дейсиз?
–Буям тугри. Уша кадимги бобомиз Угузхон хам диндан чикиб кетган отасига карши курашган, тугрироги курашишга мажбур булган. Чунки, Угизхонниг отаси Ой Каган углини улимга буюрган. Шунда халк иккига ажралган, бир кисми туркийлар, иккинчи кисми уйгурлар дейилган. Энг биринчи фукаролик уруши уша пайтда булган. Сиз тугри йуналишдасиз. Бардам булинг.
–Лекин буни китоб килиб чикариб булмайди-да? Хозирги пайтда аввало...
–Хе, кизиксиз. Сизга пулини беришса булди-да. Ёзавермайсизми? Гарбликлар Расули Акрам хакида “Рисолат” фильмини ишлашди-ку. Курганмисиз уша фильмни?
–Ха, Энтони Куин Расули Акрамнинг амакилари Хамза ролини уйнайдилар.
–Уша фильм хадислар асосида яратилмаганми?
–Яратилган.
–Бупти-да. Менинг хозирги пайтда ёзаётган асарларимни хам замон кутармайди. Лекин пулини беришяпти. Ёзяпман.
–Кечирасиз, агар сир булмаса, нималар хакида ёзяпсиз?
–Бошкалар учун сир. Лекин сиз билан бир кемадамиз. Айтаман. Мана шу портфелимда, янги “Замонавий икки хил маданият” деган асаримни ёзиб тугатиб келдим,-деди Иззат ака портфели устига бармоги билан ишора килиб.
–Кизик мавзу экан.
–Албатта.
–Гарб билан шарк маданиятини урганибсиз-да.
–Йук.
–Э-э.
–Хозирги пайтда Узбекистон шароитида икки хил маданият етакчи булиб тургани хакида.
–Тушунмадим?
–Халк маданияти ва мансабдорлар маданиятини солиштирдим. Халк маданияти нима? Аввало саломлашиш. Уз ор-номусини ерга урмаслик. Масалан бир кари чол-у кампир кушнимиз бор. Улар уйида чикинди купайиб кетса, ахлатни салофан халтача солишади-да, эшиги таги-подъездга чикариб куйишади. Бошка кушниларнинг болалари шу чикиндиларни олиб чикиб ахлатхонага ташлаб кетишади. Бу карияларга тегишли халк маданияти. Энди ёш болалар маданиятига мисол. Ёш болалар куп каватли домларнинг тагидаги йулакчада футбол уйнаб ётишганди. Мен утаётгандим. Бирдан бир бола бошкаларга караб “тухта” дея кичкирди. Хамма бола жой-жойида котиб колди. Мен йулакчадаги “стадион”дан утгач, футбол матчи, колиб кетган жойидан яна давом эттирилди. Бу узбек болалари маданияти. Энди урта ёшли кишиларга хос узбекона халк маданияти. Махаллада бирон бир киши суннат туй килмокчи. У ошпазликка бир марта ошни ланж килган одамни чакирадими?
–Йук.
–Гуручини тирик килганничи?
–Йук.
–Ёгини, гуштини умуман масаллигини кам солганничи?
–Йук чакирмайди.
–Баракалла, даврани олиб бориш учун уятсиз сузларни гапирадиган, уятсиз киликлар киладиган кишини даврабоши киладими?
–Йук.
–Агар шунакаси дуч булиб колса, нима булади.
–Секингина четга суриб куйишади.
–Яшанг. Агар бирон бир кишининг катта олмазори булса, унинг хосилини териш учун хашар чакиришдан олдин нима килади?
–Хашарнинг тадоригини куради-да. Нечта ишчи келади, уларнинг ётоги нима булади, овкати нима булади, уларга канча хак беради, хаммасини олдиндан режалаштириб куяди.
–Туппа-тугри. Халк тадбир тадоригини доим чиройли, хаммага ёкадиган, бировга зарари тегмайдиган килиб утказиб келяпти.
–Аммо, мансабдорлар ундок эмасда. Тугри мавзу танлагансиз. Энг кизиги долзарб.
–Рахмат, тушунганингиз учун. Энди мансабдорлар маданиятига келсак. Улар костюм шим, чиройли кийиниб юришади. Маданият ходими, аклий мехнат ходимиман дея маош хам олишади. Аммо...
–Хуш?
–Аммо, уятсиз гапларни куп гапиришади. Кул остидагиларга кул кутарадиганлари хам бор.
–Хуш бунинг сабаби нимада?
–Мактанчокликда. Мактаниш учун шошма-шошарлик килишиб, рапорт беришни яхши куришади. Шошма-шошарлик эса хатоларни келтириб чикаради. “Шошган шайтоннинг шериги” деган макол бекорга эмас. Шошгандан кейин газаб пайдо булади. Газаб эса баъзан шошкалокликни, хатоларни тугатади, баъзида эса вахшийлик келтириб чикаради.
–Койил. Шу асарингизда айтган фикрларингиз жамланганми?
–Албатта,-да.
–Гап йук. Узгармапсиз,-деди Хожи хайратини яширмай. Гонорарини хам олганмисиз?
–Ярмини олгандим. Бугун иккинчи ярмини олишга келдим.
Бу мулокотдан сунг Абдумалик хожининг калбида ношир Ибрат Абдуллаевичга нисбатан мехр жушди.

Давоми бор