Ялонгоч эркак

Анвар Шукуров
  Куюнчакнинг давоми...

      Амир Темур бобомизнинг «Темур тузуклари» асарининг муаллифлиги хакида совет даврида катта бахс-мунозаралар булган экан. Ушбу асар «Амир Темур улганидан кейин, унинг сарой аъёнлари томонидан ёзилган» деган ката шубха юзага келади. Ушбу гоянинг асосий етакчиси академик Бартольд булган экан.
«Темур тузуклари» буюк асар. Унинг буюклиги шундаки, у кишини  фикр юритишга чорлайверади. Тафаккур килиб, фойдали хулосаларга келишга ундайди.
Ушбу асар Амир Темур томонидан ёзилганлигини совет даврида рад этиб булмас далиллар билан исботлаб берган киши, ушбу асарнинг замонавий узбек тилига таржимони рахматлик устоз Алихонтура Согуний булганлар.
      Бу асарни Амир Темур курси атрофида утириб, когоз калам олиб, бедор тунларда ёлгиз узи ёзмагандир, унинг айтган гапларини мирзалар когозга туширганлар.Аммо, фикрлар уники эканлигига шубха йук. Чунки, у уз хаётий тажрибасидан келиб чикиб, давлат бошкаруви учун биз туркий кавмлар учун жуда зарур хулосаларга келган.
      Асардаги мени лол килган, шу мавзуга кайта – кайта келишимга мажбурлаётган жумла, А.Темурнинг бир бадиий ухшатишидир.
У «Давлат агар дину-ойинга, тура-тузукка амал килмаса, бундай салтанат ялонгоч одамга ухшайдики, уни курган киши уз назарини ундан олиб кочади» деган фикрлар жамланмасидир (агар бу хатбошининг тулик матни билан танишмокчи булсангиз мана шу сайтдаги менинг «Амир Темур об управлении государством» номли миниатюрамни укинг).
     Хуш, А.Темур салтанатни ялонгоч одамга ухшатаётганда нимани назарда тутяпти?
     Эътибор берган булсангиз, биринчи уринда «дин-у ойин»га буйсуниш хакида айтилмокда. Бу жумланинг маъниси Куръон ва хадислар назарда тутиляпти.
Иккинчи жумла «тура тузук»ка буйсуниш хакида булиб,хозирги кунда биз ТУРА деганда Конунлар, конуности норматив хужжатларни, ТУЗУК деганда эса жамиятда, давлатда шаклланган тартиб интизом, урф-одатлар, МАЪНАВИЙ МУХИТни тушунишимиз керак менимча.
     Келинг сизни зериктирмасдан конкрет мисолларга утаколай. СССР таркаб кетиб, хамма мамлакат уз йуналиши буйича кетмокда.
     Кушни славян мамлакатлардан бирида булган вокеани эшитиб донг котдим. Бир вактлар хукукни мухофаза килиш идораларида ишлаган ватандошимиз, уша мамлакатга товар юбориб, пулини ололмай копти. Шунда кушни мамлакатдаги эски улфатлари, собик касбдошлари ёдига тушиб, уларга телефон килибди. «Келавер, муаммолар йук» дебди, гушакнинг нариги томонидаги, хозир хам давлат структурасида ишлайдиган  уртоги. Акахон бориб, улар айтган мехмонхонага жойлашибди. Эртаси куни, спортчилардек, бакувват учта ёш йигитча мехмонхона фойесида уни кутиб туришганини айтишибди.
     Акахон, майли у кишининг исми Кобилжон булакосин, пастга тушибдилар. Улар эскигина «Жигули» машинасига утиришиб, карзни беришни чузаётган кишиникига боришибди.
     Уй эгаси (уям славян) пешвоз чикибди. Йигитлар сардори ундан «сен бу кишидан карздормисан?»-деб сурабди. –«Ха»-, дебди уй эгаси. Шунда сардор «Сенга, эртага соат 12-00гача мухлат, пулни тахла»-дебди ва улар оркага кайтишибди.
     Эртаси куни белгиланган вактда Кобилжон ака билан бирга учта йигит, яна кечаги жойга боришибди.
     Уй эгаси чикибди. Сардор салом алик килмасдан «Пул, кани?»-деб сурабди. Уй эгаси «-Ребята, вы поймите…»-деб гап бошлаган экан, Сардор икки шеригига имо килибди. Улар уй эгасини тутиб, кулини стол устига боглашибди. Сардор эса, култигидан пичок чикарибди-да, уй эгасининг чап кули турт бармогини, бамайлихотир кесибди ва «-эртага, соат 12-00да яна келаман, агар пул тайёр булмаса, узингдан кур»-дея чикиб кетишибди.
    Шунча йил хукукни мухофаза килиш идораларида ишлаб нафакага чиккан Кобилжон ака бу холатни куриб довдираб копти.
    Сардор ва йигитлар Кобилжон акани мехмонхонага ташлаб, «эртага, тайёр туринг»-деб бамайлихотир йулларига равона булшибди.
Кобилжон ака «мана, мана, хозир полиция келиб, мени олиб кетади» ёки уйнинг эгаси уртоклари билан келади дея туни билан не бир хавотирларга бориб ухлолмай чикибди.
    Сардор эса эртаси куни яна келиб, Кобилжон акани кечаги жиноят жойига олиб борибди. Чап куллари богланган уй эгаси барча карз пулларни чикариб Сардорга берибди. Сардор Кобилжон акага караб, -«Сананг»-дебди. Тезрок шу ердан кетишни уйлаб турган Кобилжон ака, ноилож пулни санабди. Карз тулик ундирилганлиги маълум булибди. Мехмонхонага келгунча, Кобилжон ака Сардорни хам рози килибди, кейин самолётга билет олиб, эски уртогига сим кокибди. «-Рейс, соат нечада?»-сурабди уртоги. Билгач, «аэропортда кутиб тур, етиб бораман»-дебди. Кобилжон ака аэропортда кутиб турса, уртогини аэропорт бошлиги кутиб олиб, мехмонларни аэропорт ресторанига таклиф килибди.
   Ресторанда улфатчилик авж олибди. Самолетнинг учиш вакти булибди. Кобилжон ака йулга отланмокчи булса, дусти ва аэропорт бошлиги «бироз, утирайлик»-дея уни бир соат олиб колишиб, кейин самолет трапигача олиб бориб куйишибди.
Кобилжон ака самолет пассажирларини бир соатдан буён олиб утиргани учун уялганидан, кизариб-бузариб ичкарига кирибди. Унинг оддий салонда билети булса-да, стюардесса акани «бизнес класс» салонига таклиф килибди.
  Кобилжон ака виждони кийналаётганини билдирмаслик учун салонга кирасолиб, узини ухлаганга олибди. Лекин, стюардесса «Господин Кобилжон Фалончиевич, чаю хотите? А водки? Может конъяку? Табака?»-дея бутун учиш давомида безовта килаверибди. Охири Кобилжон ака «Прошу Вас, не беспокойте меня, я очень устал»-дея узини ухлаетганга солибди.
  Кобилжон акани шу пайтда азоблантираётган фикр, «хозир тушаётганда, пассажирларнинг юзига кандай карайман» деган хаёл эди. «-Яхшиси, хамма салондан тушгач, тушаман» -деб режалаштирибди. Шу билан умрида «кузи билан курмаган, кулоги билан аввал эшитмаган вокеаларга бархам бераман» -деб уйлабди. Аммо, хангома самолет Тошкент аэропортига кунгач яна давом этибди. Стюардесса салонга кириб келиб «Кобилжон Фалончиевич, у трапа Вас ожидает машина»-дебди. «Вой, тавба углимни мошинини аэропорт ичига киритишибди-да» деб Кобилжон ака пастга тушса, кушни славян мамлакат (дустининг мамлакати) элчихонасининг машинаси, капоти устига байрокчасини хилпиратиб кутиб турганмиш.
   Кобилжон ака хурсанд бупти десангиз, хато киласиз. У киши, энди мени биронта танишим куриб колмасин дея, машина ичига кириб юзини яширишга уриниб уйига якин, овлокрок бир жойда машинадан тушиб копти.
Кобилжон ака уйига келасолиб, дустига телефон килиб, «машина машмашаси ортикча» эканлигидан нолибди. «Бу сенинг муаммонг эмас, машина бизни давлатники»-дебди уртоги.
   Бу вокеани менга айтиб берган Кобилжон аканинг якин шогирди « вокеани сал пал бурттирган» мен хам бироз «туз» кушган булишим мумкин. Аммо, карз ундириш факти жуда ишонарли ва шубха килишга асос йукрок.
Мана бу вокеа биз учун Амир. Темур бобомиз айтгандек, «ЯЛОНГОЧ ОДАМ» каби жирканч вокеадир.
   Нега? Гап шундаки, бизнинг кадриятларимизда, жумладан Куръон таълимотига кура, карздор бериш, уни ундириш тартиби кандай булиши керак?
   О вы, кто верует!
Коль меж собой вы
сделку заключили о долгах
На срок определенный,
То письменно условие составьте,
И пусть писец записывает верно
По отношению к обеим сторонам
-Ему не дОлжно отказаться делать так,
Как научил его Господь.
А потому — пусть пишет.
И пусть диктует тот,
кто в долг берет,
И Господа, Владыку своего,
при сем страшится,
-Не убавляя из того, что занимает.
Но если тот, кто в долг берет,
Умом или здоровьем слаб
Иль диктовать сам не способен,
Пусть опекун его диктует верно;
И призовите двух свидетелей сему из вашего округа;
И если не найдется двух мужчин,
Тогда двух женщин и мужчину,
На чье свидетельство согласны вы,
И коль одна из них собьется (в показаньях),
Другая ей поможет вспомнить.Свидетелям, когда их призовут,Не дОлжно от свидетельств отказаться.
И не брежите письменно означить долг
-Будь мал он иль велик,
-Указывая срок уплаты.
Сие пред Богом справедливее всего,
И для свидетельства пригодней,
И ближе к устранению сомнений среди вас.
Но если меж собой вы поведете наличный торг,
На вас не ляжет грех,
Коль письменно его вы не сочтете.
Свидетелей зовите всякий раз,
Когда вы меж собою торг ведете;
И над свидетелем, и над писцом
Не дОлжно быть насилий,
А ежели не так — то вы престУпите (пределы Бога).
Страшитесь гнева вашего Владыки!
Поистине, Он (мудро) учит вас,
-Ведь Он о всякой вещи знающ!
    283.  А коль в пути вы и писца не можете найти,
Вам надлежит давать залог.
И кто из вас в залог доверил вещь другому,
То тот, кому доверена она,
Залог сей в целости вернуть обязан.
И пусть страшится своего Владыку
И никаких свидетельств не таит,
-Ведь у того, кто (с умыслом) утаивает их,
Разъедено грехами сердце,
-Аллах ведь знает все, что делаете вы.
    Тартиб ана шунака, Бакара сурасида айтилгандек булиши керак.
    Агар карздор пулни тулашига хозирча имкони булмаса нима килиш керак? Бунга жавобни яна Бакара сураси 280-оятидаги Аллохнинг айтган сузларидан топасиз:
И если ваш должник испытывает тягость,
То ждать вам надлежит,
Пока дела его не облегчатся.
А если вы ему сей долг
Благодеяньем обратите,
Сие есть лучшее для вас.
О, если бы вы только знали! 
    Яъни, карздан воз кечиб юборсангиз, энг яхши иш килган буласиз! Куръондаги бошка суралардан бирида, «нимадан воз кечсангиз» Аллох унинг урнини тулдириши хакида айтилади.
    Шунинг учун биздаги одамлар уртасидаги муносабатларда мехр-окибат купрок.     Кобилжон аканинг узга юртда узини йукотиб куйишга сал колгани боиси хам шундан.
    Энг мактайдиган, дунёдаги адолатли хисобланувчи суд тизимларидан хисобланувчи Америка суди, бундан бир неча йил аввал, Россиядан асраб олган уч-турт ёшли углини, иссик кунда автомобил ичида кулфлаб ишига кириб кетган, саккиз соатдан сунг чиккач, машина ичида улиб колган гудакни топган отани оклаш хакида хукм булди. Бу холат хам биз учун «ЯЛОНГОЧ ОДАМ», куни кеча Норвегияда 77 кишини улдирган одам 21 йилга камалгани хакида суд хукми эълон килинди, буям биз учун «УША ГАП».
   Энди четдагиларни купам гапиравермасдан «узимизнинг куйларимизга кайтсак». Мана шу сахифада юртимиздаги алока тармоги гуркираб ривожланаётганлиги хакида бир неча бор ёзгандим. Бундан беш йиллар аввал Россиялик экспертлар «Узбекистон телефон алока воситалари буйича жуда илдамлаб кетгани, учинчи «поколения» хизматига «давно» утиб кетганлиги хакида гапирди. Шунда мухбир «Нега шундай буляпти?»-деса. Эксперт киноя билан:
–Менимча бу узбек менталитетида яширинган, уларнинг бир-бирлари билан сурашишларининг узиёк бир неча минутни олади,-деганди.
   Якинда Узбекистон худудида хизмат курсатаётган битта телефон компанияси алокаси хизмати узиб куйилди.
   Хамма  бояги компаниянинг ракобатчиларидан номер олди. Телефон хизматимизга куз тегди. Бугун янги компаниядаги хисоб ракамимга 5000 сум пул тулаб, бировга телефон килсам, «счетингизда пул йук» деган хабар келди. Вахоланки бир соат олдин пул тулаган, бу хакда СМС хабар олгандим. Уч марта терсам хам шу хабар келаверди. Энг кизиги, бу хабар келиши билан бирга менинг телефонимда «длительность разговора 5 секунд, 6 секунда, сем секунд» деган хабарлар пайдо булаверди, бу дегани хисоб ракамимга карз ёзилмаяптими? Деган хаёлга бордим. Бу уша «ЯЛОНГОЧ ОДАМ»масмикан, деб уйга толдим.
  Уша телефон алокаси узилиб колишидан олдин, «продвинутый» (куп гап сузларни олдиндан хабардор киладиган) танишларимдан бири  «Уша компаниядаги ходимларнинг ойлик иш хаки канча экан, биласанми?»-деб сураб колди.
-Канча экан?- сурадим мен.
-Уттиз миллион сум!
-Нима бупти?-дедим мен. Зато кандай хизмат курсатяпти улар, Германияга бориб келган танишим, у ерда телефон хизмати бизникидан оркада эканини айтди. Гапим ёлгон булмасин. Германияда бизникига ухшаб, «Пайнет»га ухшаган пул тулаш шахобчалари хамма компанияга пул олавермас, хар бир компаниянинг шахобчасини аввал топиш, кейин пулни тулаш керак экан, кискаси телефон хизматидан кийналипти.
  Шу гапларни айтиб берганимдан кейин, шеригим индамай колди.
  Унинг гапида жон бор экан. Куп утмай телефон тармоги узиб куйилди. Куп миллионли мижозлар бор йуги 5-6 соат олдин огохлантирилиб узиб куйилди. Калламга келган биринчи фикр «Каерданам ушаларни мактовдим» деган фикр булди.
«Куз тегиш» хакикатда мавжуд. Бундан ун йиллар аввал, «совет замонидаги подприлавка моллар булган»лиги   хакида бир даврада кулиб гапиришувдик. Куп утмасдан, дукончиларни соликчилар «бости» кейин узим костюм брюкни яширинча сотувчининг уйидан олгандим. Бу булган гап.
  Кискаси,  «ЯЛОНГОЧ ОДАМ» вазиятини бир, икки киши тушунмасликданми, хасадданми, гаразданми яратади, халк эса энг катта рахбарларни айбситади.
Уша телефон Компаниясига кайтсак. Хуп бу компания кандайдир суистеъмолликлар килгандир, соликни туламагандир, бу ахир хужалик низоси-ку. Унинг тармогини узишдан нима фойда? Ишлайверсин, судда унинг айби исботланса, рахбарлари, солик туламаган булса корхонаси хисобига тушаётган пуллар хатлаб куйилиб, бюджетга ундирилаверсин, унга берилаётган сигнални учиришдан кимга фойда. Миллионлаб мижозлари зарар курди, Компания бировники булгани билан мижозлар уз фукароларимиз-ку? Иктисодимиз фойда курдими? Йук. Фукароларимиз фойда курдими? Йук.
  Суд тизимида якинда моддий узгаришлар хакида Юртбошимизнинг Фармонлари эълон килинди.
  Менимча судьяларда маънавий узгаришлар хам килиш керак. Судья булаётган талабгорларга хукукшунослик сохасида уч-беш йиллик мехнат стажига эга булиши талаби кам менимча. Масалан, Америкада судья камида 15 йиллик мехнат стажига эга булиши керак. Нега? Одам 15 йил ичида хаётни куради, мустакил фикрга эга булади. Мустакил судья эса жамият учун кони фойда. Кейин судьяликка талабгорларнинг етти уруг аймогини суриштириш практикаси хам ортикча.
Ха, бизда давлат хизматида ишловчиларга куйиладиган талаблар хам шундай. Совет замонида хам шундай талаблар булган, ушанда рус зиёлилари «кристально чистый чиновник, ничего не делающий человек» деган гапни айтишарди. Аммо, у пайтда талабгорнинг уруг аймоги, хотинининг уруг аймоги хакида маълумотлар бугунгидек тулдирилмасди. Бундай талаблар «круговая порука», «коррупция»га йул очади ёки «журъатсизлик», «куркоклик» каби иллатларни палак отишига хизмат килади. Бизникидан хам «строгий» мамлакат бор экан. У ерда болалар богчасига олинаётган бола учун хам унинг уч авлод ота-онаси хакида анкета тулдириш керакмиш!!!
Куръонда Расули Акрам оркали бизга айтинг: «сиз биз учун, биз сиз учун масъул эмасмиз» деган оят бор. Конунларимизда «давлат тадбиркор олдидаги, тадбиркор давлат олдидаги мажбурият буйича жавоб бермайди» деган тушунча, юридик термин Гарб мамлакатлари оркали кириб келди. Бу термин Таврот, Забур ёки Инжилда хам булиши керак. Ота бола учун, бола ота учун, ака ука учун, опа сингил учун жавоб берадиган булса, Иккинчи жахон урушидан кейин ГФР, Италияда, фашизмни таргиб килган мамлакатларда сог одам колармиди? Мана шу иллатларни кечирган жамият кейинчалик ривожланиш боскичига йул олдилар-ку.
  Мустакилликдан кейинги суд тизимида маънавий адолат мухитини яратиш бизнинг узимиз зиммамизда булади. Мен индамасам, сиз индамасангиз, биров бундай маънавий мухитни яратиб берадими?
  19-аср Бухоро амири Бош Козисида шундай хукук бор экан. Юксак мартабали Кози Хазратлари вилоятларга хизмат сафарига чиксалар, шахарлар, кечирасиз тураликлар, беклар козихонасида аввал курилган хар кандай ишни куришга хаклари бор экан.
  Беш йил аввал адолатсиз карор чикарилган булса, кози буни билиб колиб адолат урнатса, нур устига аъло нур. Агар, кози нафс балосига берилган булса-чи? Ун йил аввалги Фалончи бой билан курилган хужалик низосини кайта куриб колса, нима булади. Козининг енида, атрофида гиж-гижловчилар, бир-биридан уч олувчилар, харомхурлар гирдикапалак булиб, кози улар билан хамтовок булса, ана курасиз хангомани.
  Бу гапларни нега айтяпман. Якинда судларимиздан бирида курилган вокеани биров сузлаб берди.
  Бундан 16 йил аввал, узбек халкининг энг буюк кахрамонларидан бирига шахар марказида хайкал урнатиладиган булибди. Шунинг учун хайкал атрофидаги бинолар бузилиб, бузилган идоралар урнига хокимият бошка биноларни берибди.
Кучирилган идора ходимлари аввалгидан кичикрок булса-да бино олишибди. У бушатилган идора эса бюджет хисобидан хашаматли бинога эга булибди. Кискаси адолат урнатилиб, хамма уз йулига кетибди.
  Янги бинога кучиб утган идора банкдан кредит олиш учун, янги кирган биносини гаровга куйиш учун кадастр килдириши лозим экан. Бу иш эски рахбар билан янги рахбар уртасидаги можаро туфайли уртада низо келиб чикибди.
Анча тортишувлардан сунг янги рахбар 8 йил деганда, яъни 2004 йилда  суд оркали, бинони кадастрлаштириб олибди.
  Шу уринда Амирлик козиси хакида эшитган бир латифа ёдимга тушди.
Кози хонасидан чикиб кетаётган экан, бир киши келиб «кози домла, сизнинг хукизингиз билан менинг хукизим шохлашиб, бири нобуд булди»-дебди. «Шунга нима бупти?»-дебди кози шошиб чикиб кетатуриб. Шунда халиги киши, «кози домла, шохлашув окибатида сизнинг хукизингиз харом улди» депти. «Э»-депти кози, оркага кайтиб ва токчадан кааатта китобни олиб вараклай бошлабди…Натижа нима булганини фахмлаш унчалик кийин эмас.
  Яна узимизнинг вокеага кайтсак. Кискаси эски рахбар, янги рахбар уртасидаги тортишув яна давом этаверибди ва КААТТТА китоб ичидан бир кичкинагина важ топилиб, суднинг саккиз йил олдинги карори бекор килиниб, хайкал курилиши эвазига уз биносидан айрилган корхона ходимлари кучада коладиган буп копти.
Энг кизиги шундаки, харакатдаги конунларимизга кура, яъни Шахарсозлик Кодекси 11-моддасига мувофик, биноси бузилган идора янги идора билан таъминланиши керак булади. Эски бино уз эгасига эмас, яна хокимиятга кайтарилади, чунки хокимият у идорага бюджет хисобидан 16 йил аввал бошка бино куриб берган. Янги кучиб кирган идора 16 йилдан буён соликларни тулаб келмокда, Фукаролик Кодекси 187-моддасига кура у инсофли эгалловчи хисобланиб, бино автоматик тарзда унинг эгалигига утиб кетиши керак.
  Суд барча холатларни эътиборга олиб, качонамдир шундай карорга келса адолат карор топади. Бунинг учун судьяга, мустакил фикр, соглом акл, адолат мезони ва журъат керак холос.
Биноси бузилган идорага янги бино куриб берилса, у бюджет учун канчалик катта харажатга тушиши мумкинлигини хамма куриб, фахмлаб турибди,  бунинг учун юрист булиш хам шарт эмас.
   Лекин, оввора-ю сарсонгарчиликлар-чи, асаббузарликлар-чи?.
Мустакил мамлакатнинг мустакил суди судьялари мустакил фикрловчи булишса, мустакиллигимиз янада мустахкамланади.
Инвесторлар, инвестициялар хакида гапирамиз. Ривожланган мамлакатларда, баъзи-баъзида катта-катта фирмалар узларининг канчалик «содда», мамлакатидаги суд системаси канчалик адолатли эканлиги хакида «пиар» компаниялар хам уюштириб туришади, менимча.
   Бир хоним микроволновкали печ ишлаб чикарадиган компанияни судга берганмиш. Нимаймиш, хоним кучукчасини ваннада чумилтириб, микроволновкали печда куритмокчи булиб, кучукчани печга солиб, уни ёпибди. Бир неча муддат утгач печдан хабар олса, кучукчаси улиб ётганмиш.
Фирма микроволновкали печни сотаётганда, уз инструкциясида «печкада кучукчани куритиб булмайди» деган огохлантириш берилмагани учун аёл бир миллион долларга даъво килибди. Суд даъвони каноатлантирибди ва хоказо…
Шунинг учун чет эл инвесторлари уша мамлакатга келишидан олдин суд тизими хакида яхши ахборотга эга булишади. Аслида барча мамлакатлар элчихоналари шунака ахборотлар билан шугуллнадилар.
   Кискаси, СУД тизимида АДОЛАТ МЕЗОНИ хукмронлик килиши керак. Илгор мамлакатларнинг суд тизимидаги тажрибаларини кулламасак, буваларимиз килган, нафс-у, эскилик саркитларига уралашиб колишимиз хеч гапмас.
   Амир Темур бобомиз айтган “ЯЛОНГОЧ  ЭРКАК”ларни либос билан “кийинтириш”да адолатли суд тизими ёрдам бериши дунё тажрибасида куп марта синовдан утган.