Акшанын кудрет куші
Алемдік козгалыстын акшага келіп тіреліп турганын угыну киын емес. Ал егер адам мен когамды экономика емес, акша гана байланыстырып турса, жане онын устіне адамнын беталпетіне айналган, онда жагдайдын курт озгергені. Демек, бул дегеніміз, алемнін дамуы ендігіде адамга келіп тіреліп тур деген соз. Демек? алемнін тагдырын колында акша бар адам шешеді Демек ары каратай журетін козгалыс будан былай осы уакка шейін калыптаскан адамнын сырын ашып барып кана болатын козгалыс. Ал бізде алі «экономика», «экономика, «акша», «акша» деп олен айтып, омірдін кай багытта бара жатканын алі ешкім укпай жур. Бізде казіргі дуниенін алдындагы ен кунсыз жан – адам. Ал дуниенін билігінде шек жок. Сонда оз оздеріне карамай, омірдін барін ішіп-жеумен бейнелеп, бул адамдар кандай болашакка баргылары келеді?
Коптеген адамдар казіргі біздін когамга карап, ондіріске не болганын, дуниенін неге кері кетіп бара жатканын, мемлекеттін неге «немкурайды» болып, ашыктан-ашык акшаны баскару куралына айналдырып, оны халыкка карама-карсы койганын тусіне алмай ан-тан болуда. Коп адамдар дуниенін, омірдін кайда баратынын да білмейді. Бул туста мыкты деген гуламалардын оздері унсіз калган.
Бул дегеніміз бугінгі кунде букул алемді козгалыска келтіруші когамнын ондіріс куші емес жане онын экономикалык зандылыктары да емес, адамдардын куштарлыгы мен оздерінін жеке басынын игілігіне умтылуы жане сонымен катар олардын тойымсыздыгы деп айтсак та болады. Бул жагдай уйымдаскан турде Батыста кезінде озінін он натижесін берген, ал біздегі уйымдастырылмаган турінде кырып-жойып барін булдірді. Онын себебін кейінректе кореміз.
Социализм кезінде барша халыктын енбегі де, омірі де уйымдастырылып, белгілі бір тартіп шенберінде усталган. Бул озіндік кадагалаудагы омір болган. Ол кездегі жумыс істеп турган когамдык жуйе адамдарды тарбиелеп, аркімге багыт берген. Ал акша ол кезде тек экономикалык немесе саяси баскару куралы гана болып, когамдык ондірісті, когамды козгаушы куш болып турган. Сол себептен социализмнін байлыгынын денгейі акшанын санымен емес, экономиканын, ондірістін, ауылшаруашылыктын даму денгейімен алынган. Ол кездерде Казакстан малдарынын басымен, данді-дакылдардын тагы сол сиякты баска да коптеген ондірістін онімдері мен тусімдері аркылы алга умтылатын. Осы себептен когам ондірісі баскы максат болган. Осы тустагы корсеткіштер шындыктагы омірдін денгейі болган. Ал біз болсак ондай корсеткіштерді ойдан шыгарып, жоктан бар жасап, санамызбен, киялмен байыганга абден уйрендік.
Ал шындыгында казір сол когамнын байлыгынын барі адамдардын колына тусіп, акшага айналды. Ал мундай жагдай ондай корсеткіштерді керек етпейді. Біз енді «кімде канша барга» коштік. Тіпті мемлекет те барін озінде жиналатын акшанын корымен есептеп, дал бір жеке адамга уксап кеткен. Сонда бул когам осы жолмен кай жакка сапар шегіп барады деген сурак туып жатырма? Когамдагы социализмнен шыккан гылыми сана батыстын стандарттарына еліктеп, Казакстанда нарыкка негізделген керемет бай азаматтар когамын орнатамыз деген киялга бутіндей беріліп кеткен. Сол себептен когамга деген де козкарас аяк астынан озгерді. Сойтіп барі керісінше калыптасты, сонан барып кадагалаудан босанган миллиондаган адамдардын еркінін кушімен тартіпсіздік орын алган. Ендігі омірді козгаушы сол себептен жеке адамдардын куштарлыгы мен тойымсыздыгы болып келген. Ал бул акша аркылы жургеннен кейін, бул жерде акшанын шексіз билігі туган. Сонда бул жеке адамдардын талкегіне багынган омір кайда барады дегенде, муны ашып айтатындар алі кунге шейін корінбейді. Елдін бар білетіні сол – Батыс. Муны батыстык дамудын барысы деп сонан кейін айтады. Бул сонда біздін батыстык дамудын да ман-жайін білмегеніміз болады.
Бул жерде ар адам оз алдына койылган жане когамдык мудде, ондіргіш куштерді дамыту максаты дегендер жайына калып, жеке адамдардын мудесі, талап-талпыныстары алга шыккан. Басынан ашып айтайык, жеке адамдарга «когамдык мудде», «ондіріс» т. с. с. басынан жат нарсе. Жалпы алганда, когам байлыгы мен жеке адамдардын байлыгы – басынан бір біріне карсы турган куштер. Бул жагдай букіл когамнын белгісіз бір тан гажайып куштін асерімен адамдардын талкегіне тускенін гана корсетіп тур. Осыдан барып мемлекеттін озі де жеке адамдардын жетегінде кетіп, куштілер озін озі мемлекетпен тенестіріп, занды да озіне каратып бурып алган.
Осынын барінін тубінде акшага айналган омірдін кейпі жатыр. Осыдан барып акшанын шексіз билігі туып, экономикалык немесе когамнын алеуметтік зандылыктары куйрейді. Ал бул не дегенде, біз оган былай деп жауап береміз: сойтіп барып тозыгы жеткен ескі когам адамдардын сокыр іс-арекеттері аркылы бірте-бірте ыдырауга ушырап, курдымга кетеді. Бул жерде ашып айтатын бір жагдай: оз игілігіне умтылган жеке адамдар, кім болса да, акшанын кушімен когамнын камымен омір сурмейді. Акшага айналган жан букіл омірді бекер теріс айналдырмайды. Бул жагдайды біз кейінірек угынамыз.
Ал казір біз акшаны жас балаларга да береміз, оларды кымбат дуниелермен есіркейміз, сонан барып ертен булар неге дуниекор болган, неге акшага куныгады деп танданамыз. Казіргі жастардын ата-аналарын силамай, олардын енбегін багаламай, мені оле-олгенінше асырайсын дейтіні де содан. Олар жастайынан оз бетінше енбек еткеннен тым алыстап кеткен, ал «акша жасаганды», дуниеге кызыкканды бесігінде жатып уйренген.
Біз омір суріп отырган уакытты киын кезен деп атайды. Шынында да бул кезен бізге багына бермейтін ауыр кезен. Муны далелдейтін коптеген жайыттар бар. Социализмнін кулауына байланысты когам кулдырап, одан оте-моте куш жумсаудын аркасында гана шыкты. Социализмнін кулауынан пайда болган булкуді токтату онайга тускен жок. Бугінгі куні біз коптеген салаларда турактылыкка кол жеткіздік, тыныштыкка келіп, сенімге де ие болдык. Сойтіп бастапкы кезде кез болган сумдык куйреуден арылгандай болдык. Бундай жагдайды бурынгы совет укіметінін барлык елі басынан откірді. Бірак мундай сумдыкка букіл бурынгы совет укіметінін елдері неге аяк астынан урынды жене кандай тарихи себептермен олар оз еркінен тыс талкандалды деген сауалга осы уакытка шейін алі ешкім ашып жауап берген жок. Ал біз тарихи дамуда ешнарсенін оз бетінше, ретсіз, ешкандай зансыз жуйеде, аты-жоні жок болмайтынынын акикат екенін білеміз. Куйреу де, булдіру де тек кана тарихи кажеттілік аркылы гана журетін козгалыс. Бул жерде осылардын себептері ашылып, ондай жагдайдын кандай бізге беймалім кажеттіліктер аркылы жасалынганын біз білмесек, онда біз тек кана омірдін агымымен гана жургеніміз. Ал бул агым бізді кайда апарады, оны біз біле алмаймыз жане білуіміз мумкін де емес, ойткені біз онын кайдан шыкканын, кайдан басталганын жане кайда апаратынын білмейміз. Біз кешегі кунді умытып, бейне бір агым устінде ес жиган адамдар таріздіміз. Откен гасырдын токсаныншы жылдарындагы алапат кулдыраудын біздін есімізді аударганы соншалыкты, біз алі оз озімізге келе алмай, кайдагы бір мистика араласкан ма;ынасыз киялдардын кушагында жургендейміз.
Демек ангіме біз басымыздан кешіп отырган киындыкта емес. Бул жагдайды біз колдан озіміз жасадык.. Кандай болган кунде де бул жагдай согыспен, апатпен, кутпеген табигат астан-кестенімен келіп отырган жок. Бул жолды біз Батыска тенелеміз деп саналы турде тандадык. Ал батыс елдерінін дамуынын немесе токырауынын тубінде не жатыр, оны ойланып біз басымызды катыргамыз жок. Казіргі бар маселе осы дуниенін ман-жайын дурыс тусініп білуде тур. Осыны тусініп барып біз козсіз дамуды токтатып, саналы дамуга кошеміз.
Ал енді бул маселенін манін оз тургымыздан карап корейік. Біз саналы турде белгілі бір натижеге жетуге умтыламыз, бірак тубінде коздеген максатымызга жете алмай, кутпеген жагдайга тап боламыз. Жеке адамдардын іс-арекетіне тан заттар ретіне карай адамдар ар кезде бір максатка умтылады, алайда кутпеген натижеге тап болып отырады. Омірде белгілі бір натижеге жету киын да жане кашан да табанды куреспен байланысты. Осы тартіп біздін когамымыздын да букіл козгалысын сипаттайды. Осылайша біздін букул оміріміз толган куреске айналган. Коздеген максатымызга жетеміз бе, жок па, оны білмейміз. Сондыктан біз кобінесе жагдайга, тагдырга, саттілікке, кудайдын мейіріміне сеніп, козсіз арекет жасаймыз. Осыдан барып кана біз сырткы козгалыстарды гана андып, бак-даулет бізге кай жагынан келеді екен деп, бізден тыс турган сырткы куштерге жалынамыз. Сонда біз озіміздін кім екенімізді білмейміз, озімізде кандай керемет куштердін жатканы біздін миымызга да кіріп шыкпайды. Біреулер акшанын кушімен кокіректерін котеріп, елді танымай кетсе, екінші біреулер такырга отырып оз озін де танымай, «жогаргы жактагы куштерге» жалбарынумен болады.
Объективтік тургыдан алсак, біз киындыктын ерекше турін басымыздан кешіріп отырмыз. Біз багдарга алып отырган Батыс болса, олар да кейінгі он жылдын ішінде оздерінін ішкі кайшылыктарынан барлык жагынан томендеген, ал казір ол удей бастады. Осыган байланысты Батыс та казір киындыкка душар болып отыр. Жане ол жагдайды оздері де тусіне алмай, осы жолменен кайда баратындарын: акырзаманга ма, болмаса, ертегідей жумакка бара ма, білмей дал болып отыр. Мунын озі адамзатты ендігі жерде катты ойландыратын жай. Ал біздін омірімізді курт озгерткен бір жагдай мынада.
Кутпеген жерден біздін омірімізге шетел араласты. Бурын бізбен карама-карсылыкта турган. Біз шетелдін ыкпалына кірдік. Орыстарда «экспансия» деген соз бар. Казак тілінде оны «жаулау» дейді. Ал бул тарихта еш тендесі жок «жаулау» болып келеді. Бул тек кана акша аркылы гана жургізілген сокыр козгалыс. Тарихи дамуда бурын кушті елдер алсіз елдерді басып алып кушпен багындырса, енді онын кажеті жок. Бір Американын озі жер-алемді акшамен-ак жаулап алган. Міне ойламаган жерден осы акшанын курсауына біз де кірдік. Шетелдер бізді оздерінін акшаларымен-ак мыктап байлап тастаган. Осыдан барып біздін оміріміз аяк астынан курт озгерді, біз алемдік акшанын ыкпалына кірдік. Содан барып алем кайда барса, біз де сонда барамыз деген ойга бекіндік. Неге?
Алайда, айтылган біздегі жагдай гылыми тусінігіміз бойынша уакытша тап болып отырган киындык болып сипатталып отырганы кездейсоктык емес. Біз социализмді жарып шыккан агыммен келеміз, оны біз «откел» деп тусініп, кайтадан капитализмге бет алдык дедік. Ал ар откелдін озінін киындыктары болады. Біздін карапайым тусінігіміз бойынша, бул бізді алга каратай алып журетін откел емес, кайта, кейін каратай, ягни керісінше, капитализмге оту жолы. Мундай тусініктерді ойлап тауып, тарихтын кейін каратай журетінін алгашкы рет гылыми жаналык ретінде ашкан біз гана болсак керек. Міне осынын киындыктары бізді алкымнан алып жатыр. Сонымен, біз тарихтын дамуын кейін каратай бурумен алекке тусіп жатырмыз.
Ал шындыгына келгенде бул теріс тусінік. Егер бул жагдайдын сыры ашылмаса, онда біз оз омірімізді ешкашан да дурыс тусінбей, теріс айналган мистикалык санамен журіп, бугін-ертен осы негізде жойыламыз. Ойткені бул теріс айналган сананын бізді кайда апаратынын тусіну киын емес. Біз осы себеппен гана осы уакытка шейін кайда бара жатканымызды озіміз де білмей, капитализмге кайта отеміз деп, акшанын нагыз кулдыгына кіргенімізді байкамай да калдык. Ал енді акшамен алек болып, нагыз ауре-сарсанга тусіп, кандай кыруар кушіміздін осыган жумсалганын білмей, абден дінкелеуге айналдык. Ал бул миллиондаган адамдар.
Социалистік тонкерістен кейін болган капитализмнен социализмге оту барысында когамнын ішкі кайшылыктарынын негізінде пайда болган дагдарыстан шыгу козсіз турде болган жок, керісінше, саналы козгалыс болды. Бірак бул жай гана отпелі кезен болган жок, осыган дейінгі болган букіл тарихтын дамуымен дайындалган курделі озгеріс болган. Бул жеке адамдардын емес, когамнын дамуы болган. Сондыктан барі когамнын, мемлекеттін меншігіне бейімделіп, адамдар осы туста іс-арекет жасап, олардын колындагы акша ондірісті козгалыска келтіретін куш болган, ягни адамдарды енбекке баулитын. Ал біздін дамуда бул зандылык курт озгеріп, акша елдін колына тусіп, адамдарды гана козгайтын кушке айналган. Демек біз занды даму жолымен келеміз, бірак оны алі дурыс тусінгеміз жок. Философияда муны сана мен болмыстын арасындагы кайшылык дейді. Болмыс оз занымен журеді, ал сана оны бурмалайды, кері тартады.
Бул туста тарих «кателесіпті» деген ой омірді дурыс тусінбеудін салдарынан гана туган сокыр сезім болып тур. Аяк астынан болган тонкерілісті алдын ала ешкім болжаган жок, ол оз бетінше, біздін санамыз бен еркімізден тыс козсіз журген озгеріс социализмнін занды дамуымен дайындалган. Ал мундай объективті козгалысты сипаттап угыну, оз алдына турган таным жумысы. Ал бул жерде тарих кателесе ме жок па, оны жеке адамдар шеше алмайды. Тарихта ондай пайымдарды тек кана гулама, данышпан адамдар гана жасаган. Олар далелді, нактылы тужырымдармен халыктын конілінен шыгып, барша адамзаттын ыкыласына ие болгандар. Олар ешкашан да жеке адамдар емес, тек кана елінін, халкынын камын жеп омір сурген тарихи тулгалар болган. Неге осы уакытка шейін бізді Абай немесе ал-Фараби толгандырады? Неге адам баласы осы уакытка шейін Аристотель мен Кантты умытпай, олардын атын мангілікке берген? Сондыктан бул жерде кулдырау кезінде туган жеке адамдардын козкарасы, сезімдері бурынгы когам козкарасын жойып, казіргі кезеннін санасы ретінде алга шыккан. Аркім озін озі данышпанмын деп кокірегін ургандардын саны біз ушін казір уйреншікті нарсеге айналуы міне осыдан болатын жай. Казір ар адамнын коз алдына «о дуние» бекер елестемейді.
Біздін когам жайындагы гылыми тусініктеріміз социализмнін кулдырау барысында сонымен бірге жойылган. Ал жеке адамнын козкарасы дарменсіздікті гана білдіреді. Бул еркіндік алган, оз алдына койылган адамдардын ойынын, санасынын жана когам тургысынан алі жетілмегенін гана емес, сонымен катар когамдык сананын жойылганын корсетеді. Ал бул дегеніміз когам мен жеке адамнын мудесі байланыспай, бір біріне карама кайшылыкта турады деген соз. Мундай жагдайда жеке басынын пайдасына умтылган арбір адам бір біріне ботен болып турады. Сонымен социализм тусындагы «адамдар бір біріне туыскан, бауыр» деген угымдар жойылып кеткен. Осыдан барып «социализмді курам деп тарих кателесіпті» деген угым озінен озі туады. Бул зорлык-зомбылыкка карсы копшіліктін санасында туган карапайым тусінік кана. Адамдар оздерінін кателіктерін тарихка жауып, осымен оздерінін іс-арекеттерін актаган. Социализм идеологияда зорлык-зомбылыкты тубегейлі жойып, аділетті когам болып калыптасуы керек болган. Ал шындыгында барі керісінше болды. Сойтіп социализмнін теориясы озін озі іс жузінде актаган жок. Осыдан барып «тарихтын кателігі» ашылады, ягни социализмнін «отірігі». Ал омір ешкашан да бір калыпта турган емес, ол унемі озгеріп турады. Бугінгі жасалынган теория ертенгі кунге жарамайды. Ар кезеннін озінін санасы болады. Бугін біз білмей турган болашактын барысын кешегі куні омір сурген Ленин кайдан біліпті? Омір катып-сеніп калган идеологиямен журмейді, тек кана дуниетаныммен журеді. Ал мунын барін катырып тастаган социализмнін идеологиясы болган. Бул дуниетаным да социализмнін кулдырау барысында жойылып, жан багуды немесе баюды гана ансаган жеке адамдардын санасына айналган. Ал байлыкты гана немесе кун коруді гана ансаган адамдар ушін дуниетанымнын кажеті жок. Бул когамнын кызметі. Білім беруді, гылыми танымды, онерді, адебиетті, мадениетті кашан болса да когам уымдастырган? Ал совет укіметі кезінде оларды мемлекет уйымдастырган.