Адам неге кунсызданды?
Адамнын кунсыздануынын тупкілікті себептері жалпы "кун" деген угымнын ыдырауында болым тур.
Социализм кун деген тусінікті алемде алгашкы болып акшага айналдырган. Сонан барып озі де акшанын кушімен шейіт болган. Кун деген тусінік бурын болмаган. Кулдын ешкандай куны болмаган. Оны зат ретінде багалаган, сатып, сатып алуга болатын, болмаса олтіре салатын. Ол біреудін бутіндей жекеменшігі болган. Басыбайлы шаруа да сонын катерында болган. Жумысшы мулдем баска тусінік. Онын озіндік куны болган, озіндік орны болган, озіндік багасы болган. Жумысшы негурлым онерлі, уста болса, согурлым куны да жогары болган. Дамыган капиталистік мемлекеттерде жумысшыларды осы уакытка шейін сактап? жумыссыздын акысын толеп асырап отырады. Ал бізде олардын барлыгы шетінен бомжга айналып кырылып жатыр. Олардын біздін когамга кажеті жок. Кім болсада акша жасаганды уйренсе, онын бірден багасы пайда болады. Акша кімнін колына калай келді, ода ешкімнін шатагы жок. Міне біз осындай акшанын кушімен адамдардын жаппай кунсыздану кезенінде гумыр кешіп жатырмыз. Бул жерде менін де бір тиындык куным жок. Тырысып-тырбанып отыз жыл адамзат ушін енбек жаздым. Ал мен ол ушін бос орынмын. Мен азірше Казакстандагы адамзатты айтып отырмын. Ал калган алемдегі адамзатты білмеймін.
Біз омір суріп отырган уакытты киын кезен деп атайды. Шынында да бул кезен бізге багына бермейтін ауыр кезен. Муны далелдейтін коптеген жайыттар бар. Социализмнін кулауына байланысты когам кулдырап, одан оте-моте куш жумсаудын аркасында гана шыкты. Социализмнін кулауынан пайда болган булкуді токтату онайга тускен жок. Бугінгі куні біз коптеген салаларда турактылыкка кол жеткіздік, тыныштыкка келіп, сенімге де ие болдык. Сойтіп бастапкы кезде кез болган сумдык куйреуден арылгандай болдык. Бундай жагдайды бурынгы совет укіметінін барлык елі басынан откірді. Бірак мундай сумдыкка букіл бурынгы совет укіметінін елдері неге аяк астынан урынды жене кандай тарихи себептермен олар оз еркінен тыс талкандалды деген сауалга осы уакытка шейін алі ешкім ашып жауап берген жок. Ал біз тарихи дамуда ешнарсенін оз бетінше, ретсіз, ешкандай зансыз жуйеде, аты-жоні жок болмайтынынын акикат екенін білеміз. Куйреу де, булдіру де тек кана тарихи кажеттілік аркылы гана журетін козгалыс. Бул жерде осылардын себептері ашылып, ондай жагдайдын кандай бізге беймалім кажеттіліктер аркылы жасалынганын біз білмесек, онда біз тек кана омірдін агымымен гана жургеніміз. Ал бул агым бізді кайда апарады, оны біз біле алмаймыз жане білуіміз мумкін де емес, ойткені біз онын кайдан шыкканын, кайдан басталганын жане кайда апаратынын білмейміз. Біз кешегі кунді умытып, бейне бір агым устінде ес жиган адамдар таріздіміз. Откен гасырдын токсаныншы жылдарындагы алапат кулдыраудын біздін есімізді аударганы соншалыкты, біз алі оз озімізге келе алмай, кайдагы бір мистика араласкан ма;ынасыз киялдардын кушагында жургендейміз.
Демек ангіме біз басымыздан кешіп отырган киындыкта емес. Бул жагдайды біз колдан озіміз жасадык.. Кандай болган кунде де бул жагдай согыспен, апатпен, кутпеген табигат астан-кестенімен келіп отырган жок. Бул жолды біз Батыска тенелеміз деп саналы турде тандадык. Ал батыс елдерінін дамуынын немесе токырауынын тубінде не жатыр, оны ойланып біз басымызды катыргамыз жок. Казіргі бар маселе осы дуниенін ман-жайын дурыс тусініп білуде тур. Осыны тусініп барып біз козсіз дамуды токтатып, саналы дамуга кошеміз.
Ал енді бул маселенін манін оз тургымыздан карап корейік. Біз саналы турде белгілі бір натижеге жетуге умтыламыз, бірак тубінде коздеген максатымызга жете алмай, кутпеген жагдайга тап боламыз. Жеке адамдардын іс-арекетіне тан заттар ретіне карай адамдар ар кезде бір максатка умтылады, алайда кутпеген натижеге тап болып отырады. Омірде белгілі бір натижеге жету киын да жане кашан да табанды куреспен байланысты. Осы тартіп біздін когамымыздын да букіл козгалысын сипаттайды. Осылайша біздін букул оміріміз толган куреске айналган. Коздеген максатымызга жетеміз бе, жок па, оны білмейміз. Сондыктан біз кобінесе жагдайга, тагдырга, саттілікке, кудайдын мейіріміне сеніп, козсіз арекет жасаймыз. Осыдан барып кана біз сырткы козгалыстарды гана андып, бак-даулет бізге кай жагынан келеді екен деп, бізден тыс турган сырткы куштерге жалынамыз. Сонда біз озіміздін кім екенімізді білмейміз, озімізде кандай керемет куштердін жатканы біздін миымызга да кіріп шыкпайды. Біреулер акшанын кушімен кокіректерін котеріп, елді танымай кетсе, екінші біреулер такырга отырып оз озін де танымай, «жогаргы жактагы куштерге» жалбарынумен болады.
Объективтік тургыдан алсак, біз киындыктын ерекше турін басымыздан кешіріп отырмыз. Біз багдарга алып отырган Батыс болса, олар да кейінгі он жылдын ішінде оздерінін ішкі кайшылыктарынан барлык жагынан томендеген, ал казір ол удей бастады. Осыган байланысты Батыс та казір киындыкка душар болып отыр. Жане ол жагдайды оздері де тусіне алмай, осы жолменен кайда баратындарын: акырзаманга ма, болмаса, ертегідей жумакка бара ма, білмей дал болып отыр. Мунын озі адамзатты ендігі жерде катты ойландыратын жай. Ал біздін омірімізді курт озгерткен бір жагдай мынада.
Кутпеген жерден біздін омірімізге шетел араласты. Бурын бізбен карама-карсылыкта турган. Біз шетелдін ыкпалына кірдік. Орыстарда «экспансия» деген соз бар. Казак тілінде оны «жаулау» дейді. Ал бул тарихта еш тендесі жок «жаулау» болып келеді. Бул тек кана акша аркылы гана жургізілген сокыр козгалыс. Тарихи дамуда бурын кушті елдер алсіз елдерді басып алып кушпен багындырса, енді онын кажеті жок. Бір Американын озі жер-алемді акшамен-ак жаулап алган. Міне ойламаган жерден осы акшанын курсауына біз де кірдік. Шетелдер бізді оздерінін акшаларымен-ак мыктап байлап тастаган. Осыдан барып біздін оміріміз аяк астынан курт озгерді, біз алемдік акшанын ыкпалына кірдік. Содан барып алем кайда барса, біз де сонда барамыз деген ойга бекіндік. Неге?
Алайда, айтылган біздегі жагдай гылыми тусінігіміз бойынша уакытша тап болып отырган киындык болып сипатталып отырганы кездейсоктык емес. Біз социализмді жарып шыккан агыммен келеміз, оны біз «откел» деп тусініп, кайтадан капитализмге бет алдык дедік. Ал ар откелдін озінін киындыктары болады. Біздін карапайым тусінігіміз бойынша, бул бізді алга каратай алып журетін откел емес, кайта, кейін каратай, ягни керісінше, капитализмге оту жолы. Мундай тусініктерді ойлап тауып, тарихтын кейін каратай журетінін алгашкы рет гылыми жаналык ретінде ашкан біз гана болсак керек. Міне осынын киындыктары бізді алкымнан алып жатыр. Сонымен, біз тарихтын дамуын кейін каратай бурумен алекке тусіп жатырмыз.
Ал шындыгына келгенде бул теріс тусінік. Егер бул жагдайдын сыры ашылмаса, онда біз оз омірімізді ешкашан да дурыс тусінбей, теріс айналган мистикалык санамен журіп, бугін-ертен осы негізде жойыламыз. Ойткені бул теріс айналган сананын бізді кайда апаратынын тусіну киын емес. Біз осы себеппен гана осы уакытка шейін кайда бара жатканымызды озіміз де білмей, капитализмге кайта отеміз деп, акшанын нагыз кулдыгына кіргенімізді байкамай да калдык. Ал енді акшамен алек болып, нагыз ауре-сарсанга тусіп, кандай кыруар кушіміздін осыган жумсалганын білмей, абден дінкелеуге айналдык. Ал бул миллиондаган адамдар.
Социалистік тонкерістен кейін болган капитализмнен социализмге оту барысында когамнын ішкі кайшылыктарынын негізінде пайда болган дагдарыстан шыгу козсіз турде болган жок, керісінше, саналы козгалыс болды. Бірак бул жай гана отпелі кезен болган жок, осыган дейінгі болган букіл тарихтын дамуымен дайындалган курделі озгеріс болган. Бул жеке адамдардын емес, когамнын дамуы болган. Сондыктан барі когамнын, мемлекеттін меншігіне бейімделіп, адамдар осы туста іс-арекет жасап, олардын колындагы акша ондірісті козгалыска келтіретін куш болган, ягни адамдарды енбекке баулитын. Ал біздін дамуда бул зандылык курт озгеріп, акша елдін колына тусіп, адамдарды гана козгайтын кушке айналган. Демек біз занды даму жолымен келеміз, бірак оны алі дурыс тусінгеміз жок. Философияда муны сана мен болмыстын арасындагы кайшылык дейді. Болмыс оз занымен журеді, ал сана оны бурмалайды, кері тартады.
Бул туста тарих «кателесіпті» деген ой омірді дурыс тусінбеудін салдарынан гана туган сокыр сезім болып тур. Аяк астынан болган тонкерілісті алдын ала ешкім болжаган жок, ол оз бетінше, біздін санамыз бен еркімізден тыс козсіз журген озгеріс социализмнін занды дамуымен дайындалган. Ал мундай объективті козгалысты сипаттап угыну, оз алдына турган таным жумысы. Ал бул жерде тарих кателесе ме жок па, оны жеке адамдар шеше алмайды. Тарихта ондай пайымдарды тек кана гулама, данышпан адамдар гана жасаган. Олар далелді, нактылы тужырымдармен халыктын конілінен шыгып, барша адамзаттын ыкыласына ие болгандар. Олар ешкашан да жеке адамдар емес, тек кана елінін, халкынын камын жеп омір сурген тарихи тулгалар болган. Неге осы уакытка шейін бізді Абай немесе ал-Фараби толгандырады? Неге адам баласы осы уакытка шейін Аристотель мен Кантты умытпай, олардын атын мангілікке берген? Сондыктан бул жерде кулдырау кезінде туган жеке адамдардын козкарасы, сезімдері бурынгы когам козкарасын жойып, казіргі кезеннін санасы ретінде алга шыккан. Аркім озін озі данышпанмын деп кокірегін ургандардын саны біз ушін казір уйреншікті нарсеге айналуы міне осыдан болатын жай. Казір ар адамнын коз алдына «о дуние» бекер елестемейді.
Біздін когам жайындагы гылыми тусініктеріміз социализмнін кулдырау барысында сонымен бірге жойылган. Ал жеке адамнын козкарасы дарменсіздікті гана білдіреді. Бул еркіндік алган, оз алдына койылган адамдардын ойынын, санасынын жана когам тургысынан алі жетілмегенін гана емес, сонымен катар когамдык сананын жойылганын корсетеді. Ал бул дегеніміз когам мен жеке адамнын мудесі байланыспай, бір біріне карама кайшылыкта турады деген соз. Мундай жагдайда жеке басынын пайдасына умтылган арбір адам бір біріне ботен болып турады. Сонымен социализм тусындагы «адамдар бір біріне туыскан, бауыр» деген угымдар жойылып кеткен. Осыдан барып «социализмді курам деп тарих кателесіпті» деген угым озінен озі туады. Бул зорлык-зомбылыкка карсы копшіліктін санасында туган карапайым тусінік кана. Адамдар оздерінін кателіктерін тарихка жауып, осымен оздерінін іс-арекеттерін актаган. Социализм идеологияда зорлык-зомбылыкты тубегейлі жойып, аділетті когам болып калыптасуы керек болган. Ал шындыгында барі керісінше болды. Сойтіп социализмнін теориясы озін озі іс жузінде актаган жок. Осыдан барып «тарихтын кателігі» ашылады, ягни социализмнін «отірігі». Ал омір ешкашан да бір калыпта турган емес, ол унемі озгеріп турады. Бугінгі жасалынган теория ертенгі кунге жарамайды. Ар кезеннін озінін санасы болады. Бугін біз білмей турган болашактын барысын кешегі куні омір сурген Ленин кайдан біліпті? Омір катып-сеніп калган идеологиямен журмейді, тек кана дуниетаныммен журеді. Ал мунын барін катырып тастаган социализмнін идеологиясы болган. Бул дуниетаным да социализмнін кулдырау барысында жойылып, жан багуды немесе баюды гана ансаган жеке адамдардын санасына айналган. Ал байлыкты гана немесе кун коруді гана ансаган адамдар ушін дуниетанымнын кажеті жок. Бул когамнын кызметі. Білім беруді, гылыми танымды, онерді, адебиетті, мадениетті кашан болса да когам уымдастырган? Ал совет укіметі кезінде оларды мемлекет уйымдастырган.
Шындыгында социализмнін кулауы тарихи кажеттілік болган, ол озінін тарих жуктеген кызметін толыгымен орындап, абден кемеліне келіп, озінін ішкі кайшылыгынан куйреген жане куйреу кезенінде болашакты «елдерге табыстап», «ары карай оз білгендерінмен журіндер» деп кеткен. Ал енді біз оз білгенімізбен емес, шетел акшасынын негізіне кошкен сон, Батыстын айтуымен келеміз. Сонда озі курып бара жаткан Батыстын жолы бізге жол болмак па? Онын устіне батыс жуйесінін Батыс болып калыптасуынын озі социализм жуйесімен карама-карсылыкта дамуынын натижесінен болган, ягни олардын басекелесіп, жарысу куресінде бір бірінен озуга умтылганында. Бул бір біріне мулдем карама-карсы жуйе болган. Батыс оз кушімен емес, Шыгысты канап Батыс болган. Казір де Батыс амалын тауып Шыгыстын аркасында гана Батыс болып отыр.
Шын манінде біз социализмнін кулауынан басталып, куні бугінге дейін жалгасып келе жаткан, бірак алгашкы каркыны басылган, басендеген кулдырауга кез болып отырмыз. Бул кулдырауда когам ыдырап, адамдар бет бетіне бытырап кеткен. Бул жерде ангіме жетпіс жылдан астам омір сурген, «кателікпен курылган» социализмнін кулауы жонінде болып отырган жок. Капитализм болсын, социализм болсын, мейлі нарык болсын, тозыгы жетіп, бітер алдында актык демінде акшаны негізіне алган, капиталистік когамнын ыдыраганын коріп отырмыз. Онымен бірге адамдардын да азып тозып азгындауы жасырын жаткан жагдай емес, коз алдында жайылып жаткан кубылыс. Ішімдікке салыну, нашакорлык, жезокшелік, кылмыстын аскындауы, тіпті аурудын кобейуі, осынын барі адамнын азгындауынын далелі. Оз алдына койылып, «кунінді калай корсен солай кор» жагдайдагы адам жан багу ушін немесе баю ушін баріне де барады, кандай сумдыкка болсада бас тігеді. Бурын сонды акшага негізделген когам алі болган жок. Жане онын устіне акшанын барша елдін колына тусіп, соларды гана кимылга келтіруі, бул бурын-сонды болмаган жагдай.
Біздін жогарыдагы айткан «капитализмнін казіргі кезендегі дагдарысы» онын дамуынын да акшага байланысты дагдарыс аркылы тунгиыкка келіп тірелгенін корсетіп тур. Бул жагдай адам козкарасынан алі зерттелмегенінен экономика жагынан капитализм алі оміршен болып корінеді. Шындыгына келгенде капитализмнін Батыста іштей шіріп жаткан когам екені бурыннан белгілі болган. Казіргі заманда дуниенін коркейуі деген соз содан барып калган, керісінше, жер бетінде омірді сактап калу деген кажеттілік гана калган. Ойткені адамга тонген кауіп жыл санап осуде. Кай жагынан болса да, мейлі ауру-сыркау жагынан болсын, кылмыс жагынан болсын, жокшылык жагынан болсын, ішімдік немесе наркотик жагынан болсын, баршаны жойю кару жагынан болсын, адамды коршаган дуниенін барі бугін жан-жактан оган шуйірліп алган. Ал мунын барі адамдардын «санасыздыгында» жаткан жок. Сана оз бетінше емес, калыптаскан жагдайга тауелді болып дамиды.
Осы тургыдан алганда біз бастан кешіріп отырган жагдай жергілікті кубылыс емес екені тусінікті. Онын терен мані омірдін курып біткен формасы кандай жолмен кулдырап бара жатканын, ескінін жойылуы натижесінде жананын калай пайда болатынын нактылы корсетеді. Арине, «жана» бізге оз озінен корінбейді, ол ескі киіммен журіп, ескінін кейпінде журеді. Акшанын ар жагында ненін жатканын, ягни акшага оранган дуниені жане олардын ман-жайына біз тек кана оймен, акылмен гана жете аламыз. Ал бізді Кудай жаратканда бізге акылды бекер беріп пе? Ойланып толгану ушін берген жок па? Шындыгына келсек, біз капитализмге кайтып келгеміз жок, одан да ары, орта гасырдын денгейіне бірак бардык. Муны біз осы уакытка шейін тусініп жаткамыз жок, айтеуір баягы «бай мен кедей заманына кайтып оралыптык кой» деген карапайым тусінік бугін аркімнін санасына енген. Бірак, менімше, мунын астары баскада. Орта гасырдан біздін айырмашылыгымыз, ол кезде байлар билеген, калгандар басыбайлы немесе байларга тауелді шаруалар болган, ал казіргі кезенді сипаттайтын акшанын шексіз билігі. Бул акша иелерінін заманы. Ал «акша иелері» деген тапка жататындар емес, ар адам.
Ол кезде елдер жогары жактан жол сілтегенге уйренген. Ал мына тыгырыктан шыгатын жолды адамдар оздері ойланып-толганып іздеуде. Бул дегеніміз болашакка адамдар тек кана ойланып-толганып оздері гана жете алады деген соз. Алда дайын турган дуние жок. Егер осы уакытка шейін казак елі колдан жасаган байлыкты Батыска карап киратса, онда бул козсіз журген ескі курылымнын куйреуі гана. Ал жана омір де колдан жасалынады жане тек кана саналы турде гана. Ойланып каранызшы, жетпіс жылдан астам уакыттын ішінде зор енбекпен курылган дуниені лезде талкандауга акылы жеткен ел, адамдык жана дуниені колдан жасай алмай ма? Сонда тозыгы жеткен дуниені адам неге талкандайды, кайтадан жана дуние куру ушін бе, алде жойылып кету ушін бе? Жойылып кету ушін дегенге ешкім сенбейді. Жеке адамдар туып омірге келеді, омірден кайтады дегенді барі де тусінеді. Ал адамзат жойылып кетеді де, заманакыр орнайды деген ой, жеке адамдардын ойынын туындауынан гана пайда болады. Онын барі омір мен ажалдын бірге журетінін салдары.
Кейінгі кулдырау кезенінде адамнын омірінен горі олімі басым болып кеткен. Сойтіп коп елдерде туу процессі де шектеліп, томендеуге бет алган. Онын устіне адамга деген кауып-катер де кобейді. Осыларга байланысты адамдардын сана-сезімі де озгеріп, аркімді коркыныш билейтін болган, сонымен бірге жау да жакындап туратын болган. Озініз ойланызшы, социализмді талкандап, онын бар байлыгын оз ара болісіп алу деген, бурын-сонды болмаган булдіру жумысы. Ал мунын барі осы булдіруді іс жузінде жургізген миллиондаган адамдардын тургысынан коп нарсеге бас тігіп, кауып-катерлерге бел байлаган болган. Бул неше турлі алдау-арбауды, зулымдыкты талап еткен алааяктардын іс-арекеттерімен булінген. Муны жаппай тауекелге бару деп сипаттасак та болады. Шындыгында социализмнін байлыгын елдер озара тек кана занды жолмен гана боліскен жок жане осы уакытка шейін де осылай болып жаткан жок. Біз жогарыда анык коргендей, бул жерде барінен басым жумыс істейтін куш – акшанын куші. Демек кімнін осыган деген кабылеті мыкты болады, сонын колына акша кобірек туседі, демек сол мыкты болады .Ал социализм болса барлык елді жане барлык адамды бірдей мыкты кылып калыптастырган жок.
Менін булай ойлауымнын логикалык себептері де бар. Осы уакытка шейін адам баласы киялымен жане ойыменен табигаттын санкилы зандарын игеріп, жогаргы денгейдегі техникалык когам курды. Енді міне киялымен аспан алемін шарласак па деп отыр. Ал Батыс болса толыгымен автоматтандырылган жуйеге кошеміз деп, кибернетикага негізделген багдарды максат туткан. Жапондыктар болса, олардын уй-ішін де жинайтын, тіпті кішкентай сабилерін де жуататын роботтар жасап алыпты. Мунын барінін болашакта толыгымен дамитынына сенуге болады. Ал енді соган жеткен адамдардын акылы оз озіне келгенде жетпей калады да, акыры надандыктан олар акырзаманга келеді дегенге сену мумкін бе? Адамдардын оз оздерін жане оз ара карым катынастарын тусініп, жондеуге де толыгымен акылдары жетеді. Бірак бул туста алі ешкім толганып ойланган жок. Керісінше, ар адамнын конілі, ой кабілеті алікунге шейін сырткы дуниемен айналысуда, сырткы дуниеге мыктап байланып, сырткы дуниемен шектелген, «акшаны калай жасасам», «калай жан сактасам», «калай байысам» деген кам жеулерге толы.
Ал бул тубі жок тунгиык дуние. Адамдар атам заманнан бері осылай омір суріп келеді. Сондыктан да онын тубіне алі ешкім жетпеген. Осыдан барып омірдін негізінде не жатыр жане бізді біздін еркімізден тыс «о дуниеге» алып бара жаткан кандай куш дегенде, біз озіміздін кунделікті омірімізге назар аударсак, бізді сілкілеп, жулкылап жаткан акша екенін кімге болса да тусіну киын емес. Адамдар акшаны ойлап тапкан жок, атомнын бар сырын ашкан, электронды да тауып, онын да ішіне унілген, ал тарихи калыптаскан, ерте заманнан адамдар арасындагы карапайым карым-катнастарын кураган акшанын сырын алі ешкім ашкан жок. Ал бізді тандандыратын да, жындандыратын да тек кана алі кунге шейін сыры ашылмаган жумбак заттар гана.
Мунын омірлік мані мынада. Купиясын ашкан заттардын барін адамдар оздеріне багындырады, ал купиясы ашылмаган заттар адамдарды багындырады. Ойланызшы, каншама табигаттын сырын ашып, адамдар оларды оздеріне багындырып, оз омірін, адамзаттын омірін коркейтті, улкен мадениетке колдарын жеткізді. Каншама аурудын сырын ашып женіп жатыр. Ал адам неге акшага куныгады, неге ішімдікке салынады, неге нашакор, уры болады немесе дуниекор болады деген карапайым сауалдын алі сыры ашылган жок. Ал олардын барі тек кана адамдардын санасына, акылына гана байланысты деп тусінетін болсак, онда біз ешнарсені тусінбегеніміз. Сонымен омірдін тубінде жаткан, іштей козгайтын кушті кормейміз. Бул дегеніміз, Жараткан иеміз кай уакытта болса да бізге корінбей жасырын турады деген соз.
Мен акша дегенде копшіліктін тапкан-таянган, жан багатын жалакыларын немесе жалгыз сиырынын сутін сатып кун коретін тиын тебендерін айтпаймын. Менін айына алып кун коретін кырык мын тенгемді біреулер акша деп тусінетін болса, онда катты кателеседі. Адам енбегімен ешкашан да акша жасамайды. Ендекпен кай уакытта болса да адамдар когамнын байлыгын жасаган. Ал казір сол адам, енбектен ажырап, акша жасайтын болган. Ол акшаны тек кана акшамен гана жасайды жане біреуледі алдап, арбап, канап, езіп кана жасайды. Біздін омірдін есігі осыган айкара ашылган. Сондыктан колынан келгендер неше турлі жолдармен акша жасайды. Ал келмегендер акша жасайтындарга малай болады. Бірак бул жердін откеннен айырмашылыгы мынада.
Бурын байлык иелері устемдік тапка жататын адамдар болган. Сондыктан откен капитализм кезенінде акшаны жекелеген адамдар гана жасаган, жекелеген адамдар гана байлыкка кенелген, ягни устем таптар, ал копшілік енбек етіп жанын баккан. Енді міне, социализмнін куйреу барысында акша бурын сонды болмаган копшіліктін колына тусті. Мындаган адамдар когамнын байлыгын болісу барысында бекер дуниеге кенеліп карык болды. Жекешелендіру кезінде сан жетпейтін адамдар аяк астынан уыс-уыс акшага ие болып, озін озі миллионер болып сезінді. Тіпті кедей болгандардын оздері де енді акша жасап баимыз деген сенімнін кушагында болды. Колынан келгендер ілезде байып шыга келді. Сойтіп акша жасау омірдін негізгі принципіне айналды, сонымен бірге адам да еріксіз акшага куныга бастады. Сонымен бірге, озі де білмей, бугінгі кундері белшесінен акшанын кулдыгына да кірді.
Жогарыда біз казіргі когамдык катынастарды таптык катынастар емес дедік. Олар тапсыз катынастарга жатады дедік. Бул жерде осы екеуінін айырмашылыгын жаксылап угыну керек. Таптык катынаста когам ондірісінін байлыгын бір бірімен болісе алмай, неше турлі таптар кырылыскан, байлар мен кедейлер, жумысшылар мен ондіріс иелері. Булардын оз ара катынасын экономикалык, ягни ондіріс катынастары дейміз. Бул когамды козгайтын, оны алга бастыратын экономикалык зандылык болган. Ал казіргі кезенде ондірісті токтатып койып, бір бірімен акша иелері акша ушін кырылысуда, ал кедейлер олардын баскан іздерін андып, муны «томеннен» кызыктауда. Осы тургыдан біздін казіргі тіршілігіміз – керемет кылмыска толы омірге айналган. Бул жерде біз керемет бір кино коріп жаткандар болып кеткенбіз. Бул жерде, сонымен катар, когамнын байлыгы да акша денгейімен алынганнан кейін, кырлысу да осы тоніректе журіп, акша ушін куреске айналган. Ал мунын тупкілікті натижесі – осы кайшылыктар аркылы когамды алга суйреу емес, артка тартып кулдырату. Бул бізге унай ма жок унамайма, бул объективті кулдырау кезеніне тан, когамнын куйреу барысы. Бул жерде бурынгыларга белгісіз кайшылыктар туып, омурді солар козгайтын болган. Бул акша иелерінін кимылы болганнан кейін, бул томенге бет алган козгалысты ешкандай куш токтата алмайды. Мунын кызыгын кейінректе кореміз.
Міне акикат осында. Ал егер акша жасау тубінде алдау-арбауга, кулык-сумдыктарга негізделсе, онда олар да зандастырылып, белгілі бір жуйеге келтіріледі. Осыдан барып жасалынатын кортынды – акша жасау дегеніміз, кулдырау кезеніне гана тан, ар адамды камтыган, адамдар арасындагы акша карым-катнастары. Бул когамга кызмет етуден бас тарткан акшалар. Бул жерде акша жасау белгілі бір таптарга емес, аркімге тан кимыл. Бул таптык емес, адамдардын гана іс-арекеті. Будан жасалынатын кортынды. Бул кулдырауга гана тан, когамды жане адамды ыдырату амалы. Ойткені акша когам кушінен адамнын беталпетіне айналып, тіршілікті дамыту кушінен кирату кушіне айналган. Бул омірдін бурыннан келген даму турі осымен бітті деген соз. Ал саркынымен гана келе жаткан омірді біз омір деп айта алмаймыз. Ол азап кана болады.
Егер катан гылыми-экономикалык тургыдан алып карайтын болсак, онда былай дейміз. Ескі когамнын ыдырауы онын экономикалык, ягни ондіріс катынастарынын ыдырауынын устінде журеді. Бул когам уакытша шетел капиталынын негізіне кошіп, адамдар арасындагы карым-катынастарын кураган акшамен калады. Сондыктан біздін барлык жагынан коріп отырганымыз – когамды курайтын адамдар мен олардын оз ара карым катынастары. Бул жерде ешкандай да экономикалык зандылык жумыс істеп турган жок жане адам даму зандылыгы да алі калыптаскан жок. Осы айткан уакытша негізде ол калыптасуы керек. Ал егер осы айтканнан бурын бізге уакытша негіз болып турган шетелдік капитал ыдырайтын болса, онда ретсіздіктін нагыз кокесі дамып, тіршіліктін астан-кестені шыгады. Онда адамга тоніп келе жаткан апатты «топан-сумен» бейнелеген аз болады. Бул далелдеуді керек ететін гылыми тезис. Мунын ман-жайын кейінректе кореміз.
Осыдан барып, ягни когам экономикасынан айрылып, ;ндірісті майдалап барып кана жан багу, кун кору деген тусінік туып, жан сактаудын озі бытырап журген адамдар ушін киындыкка айналады. Муны тусінген адам біздін омірдін коркейу жолдарын ойламайды, онын дамуын токыратып, тубінде богет болып турган кедергілерді іздейді, онын барін ол акшанын емес, тек кана адам тургысынан гана іздейді. Ойткені бул жерде дамитын да, озгере алатын да тек кана адамдар гана жане солардын оз ара карым катынастары. Осы тургыдан алып каралынган акшанын кызметі осы жерде таусылады. Бул дегеніміз, адам тургысынан біз баскаша ойлануымыз керек деген соз. Тарихи даму когамды міне осыган алып келіп тіреп тур. Егер когамга акшанын керегі болмаса, ол ондірісті козгаудан калса, онда ол адамга керек пе?Ал біздін жеке адамдардын колындагы жан багу ушін істелінетін тіршілікті «экономика» дегеніміз осыдан кеін калай болады?
Енді осынын негізінде біздін омір куйреуде. Демек, біздін омір бекерден бекер коз ілестірмей мын кубылып зымырамайды. Адамдарга акша жасау кажеттілікке айналып, барша халыктын назары ондірістен бурын акшага ауган. Осы жерден адамдар арасында «кім жыканды кім жыккан» куресі басталып, куштілер алга шыгып, алсіздер томендеген. Сонымен когам ішіндегі енбек жарысы жеке адамдардын арасындагы басекеге айналып, бурынгы алеуметтік тартіптердін барі бузылып, жекеленген адамдар оз тартіптерін орнаткан. Мунын аты – ушы-киыры жок зорлык-зомбылык жане осыган сайкес ушы-киыры жок соттасулар. Сонымен катар мемлекеттін де курлымы акшанын негізіне кошкен, ягни уакытша гана жане турагы жок негізге.
Міне осы жерден бастап жана, кулдырау заманы басталып, дуниенін астан-кестені шыгады. Ал жогарыда айткандай, ар елде мемлекет акшанын емес, когамнын ондіріс кушінін байлыгына гана, ягни экономикага негізделеді. «Акша жасау» мемлекеттін кызметі емес. Ал «шіркін, Америка кусап байысак кой, армансыз олер едік» деп, киялдайтындар омірге жеке адамнын козкарасын гана білдіреді. Сонан барып кана сол акшанын коптігінен Американын да іштей іріп-шіріп жатканын кормейді. Акшанын болашагы жок екенін білсек, онда адамнын болашагын ашамыз. Біреулер куздан ушып жатса, екінші біреулер кузга ормелеп бара жатады. Біздін омір дал осы сиякты, акшага айналган жан акшанын кудірет кушіне гана сиынады. Осыдан барып «акша», «акша» деп журіп, біз адамнын коленкесін де жогалтып, адамды тек кана акшамен гана багалайтын калге келіп, акшасыздардын барін ашыктан-ашык бомжга айналдыратын болганбыз. Міне, акшанын бізді кандай талкекке тусіргенін осыдан кейін барып жаксы тусінетін боламыз. Сонда бул кезінде Батыстын коркеу жолы болып келсе, біздін ашыктан-ашык кулдырау жолымыз болып тур.
Сонда осынын барін істеп жаткан катыгез, жансыз адамдар ма? Небір сумдыкка баратын бузакылар, ала-аяктар мен жамбакылар, баукеспелер, алдамшылар мен суайттар ма, осылардын барі адамдар емес пе? Сонда адам деген не? Егер омірдін барі жаман болса, онда жаксы деген не? Ал бул біздін омірдін шындыгы.
Осы сурактардын баріне дурыс жауап табу ушін, алдымен адам тургысынан акша дегеннін не екенін тусіну керек. Сонда барып кана біз озіміздін кім екенімізді – капиталмыз ба жок адамбыз ба, білеміз. Сонда гана біз озімізді жане оз омірімізді баска жагынан ашып, адам тургысына кошеміз. Ал адам тургысынан біз акшанын казіргі заманнын болашак барысына кажеті шамалы екенін ашамыз жане сонымен катар акшага алгаш рет сыни козкараспен караймыз. Мундагы біздін айтып отырган ангімеміздін мані акшанын козін жойуда емес. Оны саналы турде пайдалануда. Ал акшанын кай уакытта, калай жойылатынын бір Жараткан иеміз гана біледі. Азірше бізге осы да жеткілікті.
Ал шындыгына келсек, откен гасырларда бір тап бір тапты жаншыган, байлар кедейлерді езген, мемлекет елдерді канаган, осынын негізінде когамнын байлыгы жасалынган, ал бугін елдін барін езіп, аркімді жаншып, кинап отырган тек кана акшанын кудрет куші гана. Осынын негізінде когам кулдырап, копшілік азгындауда. Сонда бул адамдардын устем еткен канаушы таптарды тонкеруге акылдары мен куштері жеткенде, акшага келгенде акылдары жетпей, тубі енді жаппай акшанын кулына айналып, барлыгы да акша иелерінін курбаны болады дегенге сенуге болама? Ангіме мунда жекелеген адамдар да емес, кауымдыкта, барша адам баласында. Демек кулдырауды акшанын билігін ауыздыктап кана токтатуга болады. Болмаса миллиондаган адамдар армандарына жетпей, бірте-бірте омірлерімен коштасады. Ойткені акша тугызган психология – ажал психологиясы. Осыны умытпайык. Осыны естен шыгармайык.
Біз социализмнен мынандай мура алганбыз. Социализм кезіндегі адам мен когам арасындагы тартыс тубі кайшылыкка ауысып, мемлекет пен адамдардын арасында шешілмес наразылык пайда болган, акыры сонын шиеленісуі социализмді кулатты. Бул кайшылык акшанын негізінде туган. Сол себептен ол шешілген жок, кайта жана кезенде жана негізде орбіп-оршуде. Ол акша негізінде оршімейді, бірте бірте жойылады деген далел жок. Алемде оршіп жаткан кактыгыс пен соктыгыстар, ушыгып жаткан кылмыстын алуан турлері, бурынгы совет укіметі кеністігіндегі гана болып жаткан неше турлі ланкестік жагдайлар мен согыстар бул кайшылыктын даму устінде екенін корсетеді. Бул жерде ар адамды жугендеу мумкін емес, акшаны гана ауыздыктауга болады. Осынын гана жолын іздестіріп табу керек екені акикат.
Осы ушін адамга бет буру кажет, онын кылыгын, іс арекетін біз айткан жагдай аркылы еркінен жане санасынан тыс тусіну керек. Ал акша адамнын санасына тауелді нарсе емес. Ол тарихи дамыган алеуметтік, тіпті улкен саяси куш. Ар мемлекет акшанын кушімен елді баскарган жане алі кунге шейін баскарады. Ал акшанын барін журттын колына беріп, акша жасандар, кундерінді калай корсендер солай коріндер деген когам копке бармайды, акшанын кушімен барша халыкты акшанын кулына айналдырып, озі тубегейлі ыдырауга ушырап жойылады. Біз міне дал осы дамудын устінде отырмыз. Ойткені бул акшалар когамнын пайдалануынан шыгып, барша халыктын колына тускенде, адам игілігіне жумыс істемей, тек кана елдерді бір бірімен кырлыстырып, адамдарды жоюга багытталган куш ретінде жумыс істейді.
Бул менін айтып отыргандарым акша жайындагы жай ангіме гана. Ал онын шын сырын мен жогарыда айткан улкен кітапта жан жакты зерттедім. Адам баласы будан булай карай акшанын сырын ашып, оны озіне багындыру аркылы гана тыгырыктан шыгады. Онын болашакка баратын жолы да осы гана. Осы жолмен бугін бе жок ертен бе ол жана омірге кіреді. Бірінші кезекте бул постсоциалистік кеністікке катысты.
Жогарыда атап откеніміздей, Казакстан когамды адамга бет бургызу ушін шешуші кадам жасап отыр. Бул жерде біздін республикамыздын президенті Нусултан Абішулы Назарбаевтын сінірген енбегі зор. Бул кісінін сирек кездесетін кабілеті барлык жерде багаланып жур. Когам будан булай да осы багытты арі карай дамыта отырып, келешекте табыска жетеміз деп уміттенуіне болады. Бул саясат адамдар мен мемлекет арасындагы кайшылыкты тугел жоя алмаса да жумсарта алады, ушыктырмайды, адамдардын жеке, дара дамуы мен тулганын калыптасуына жагдай жасауга умтылады. Егер де Казакстан осы жолды арі карай дамытатын болса, онда ол коптеген кайшылыктардан кутыла алатыны созсіз. Ол ол гана емес, менімше, бул жолмен Казакстан алемдік козгалыста алгы шепке де шыга алады.
Бул жерде айта кететін жагдай, казіргі дагдарыстын терендеуіне байланысты, осы уакытка шейінгі жургізілген ішкі жане сырткы саясат кайта каралынуы керек. Бул жерде адам тургысынан жане акшаны ауыздыктау шараларын аныктаган дурыс, ойткені акшаны ауыздыктамай дагдарысты ауыздыктау мумкін емес.
Осы жерге кортынды жасайык.
Тарихтын даму барысында тек кана капиталга айналып турган акша гана казіргі оркениетті дамытып, адамзаттын жогаргы денгейдегі ондіріс кушін кураган жане адамды да адам кылып калыптастырган. Бірак адам озі жасаган байлыкты оз игілігіне пайдалана алмаган, ойткені капиталистік дамуда адам жасаган байлык кана емес, сонымен катар онын озі де тугелдей тауарга айналып отырган. Енді міне сол акшанын кушімен сол «товар» адмнын колына тусіп, адам енді акшага айналды. Сойтіп акша аяк астынан булдіруші кушке айналып, капитализмнін гасырлар бойы негізін кураган тауар катынастарын ыдыратты, ягни ондірістік катынастарын. Когам ондірісінін осындай жолмен токтап ыдырауы кутпеген, тосыннан болган окига болган сон, елдердін есін аударып, бір мезетке омірді де токтатты. Бул дегеніміз, акшаны козгаушы куштен блдіруші кушке айналдыру ушін, социализмге жетпіс жылдан астам уакыт керек болды дегеніміз. Біз кулдырау кезінде тек кана акшанын ар жагынан адамды кормегеннен жане оз омірімізді сырткы дуниемен гана алып караганнан кейін гана сана-сезімімізбен жане ойлау кабылетімізбен каратунекке кіргенбіз. Ал «акша жасау» біздін козімізді кормейтіндей етіп мыктап байлап тастаган. Сонымен міне 20 жылдан астам уакыттын ішінде не акшанын кызметін, не сол акшага байланысты адамнын кылыгын, іс-арекерін тусінбей, булінген дуниенін барін адамнын санасы жене еркімен байланыстырып, осы уакытка шейін барлыгына адамдардын оздерін кіналап дал болып журміз. Біреулерге солай керек болды, солай жасады, ал екінші біреулер оган карсы турган жок. Біреулер ойына келгенін істейді, ал калгандары оларга карап турады. Омір осылай оз барысымен журіп жатыр. Оз алдына алып караганнын озінде, букіл омірдін, бутіндей когамнын, когам ондірісінін жане онын бар мадени курлымынын аяк астынан токтап ыдырай бастаганы, - осынын барі оз озімен ак тангажайып нарсе емес пе? Осы уакытка шейін коркейіп, гулденіп келген когамнын аяк астынан «мифке» айналып, «тарихтын кателескені» немесе «отірік» болып шыгып, кутпеген жерден «елес» кана болганы - бурын-сонды болмаган керемет емес пе?
Ал адам калайша оз омірін аяк астынан мифке айналдырып, озі елес кана болып кунчызданып? енді міне шетінен аруакка айналып? оларды багалайтын баска алемге ушып кетіп жатыр Бул біз ушін шынында да акшанын кушімен жабылган оте кызык омір. Осы уакытка дейінгі калыптпскан тартіптін ыдырауы сол когамда осы уакыттын ішінде калыптаскан сана-сезімді де, ойлау тасілін де лезде ыдыраткан. Сол себептен аяк астынан шатасып «тусініксіз» калган ел, «капитализм» боламыз деп, амалсыздан «нарык экономикасына» кіріп, капитализмнін теріс айналдырган тонын киген.