АЛДА КУТІП ТУРГАН НЕ?
Бул жерде тагы да айта кететін жай. Батыста алеуметтік капиталдын, ягни когам байлыгынын жеке адамдардын байлыгына айналу процесстері удеп жатыр. Бул социализмнін кулауынын баскы кезіне гана сайкес келеді. Бул, сонымен катар, біз жогарыда корсеткендей, майдалану процесстерінін улгаюы. Бізде бул процесс социализмнін кулауынан басталып, осы уакытка шейін журіп жатса, онда мунын адамдык козкарастан жагымсыз жактарынан баска алеуметтік немесе саяси кауіп-катерлі жактары болган жок. Елдер тыныштыкта омір сурді. Ішкі кайшылыктар когамды сілкілеген жок. Олар анда-санда гана кейбір елдерде дуркін-дуркін жарылып, сыртка тепті. Ал дагдарыстын терендеуінін мундай сыртка тебудін улгаймайтынына ешкім кепіл бере алмайды. Аныгын айтканда, бул да есте болуы керек. Ар нарсенін екі жагы болады. Біреуі басы, екіншісі аягы. Біз ар басталган окиганын басын коріп емес, аягын коріп кортынды жасауымыз керек. Ал алемде барі бір бірімен байланысты болган сон, алемдік козгалыс ар елді камтыган. Кандай да болмасын ел, алга басып, болашакка бет алу ушін, осы алемдік козгалыстан болініп, оз алдына дамитын жолга тусуі керек. Бул бул емес, ар адам уйреншікті дамуга карсы журеді. Озінін жаман адеттерінен, дагдыланган жолдарынан бас тартады. Сойтіп барып адам жана жолга тусіп, жана омір бастайды. Біздін алемдік дамумен бірге журіп, алемдегі дамыган елдердін катарына жетеміз деп умтылганымыз, ескі козкараспен алынган экономикалык олшем. Мундай олшем бізге келмейді. Дагдарыс барысында бул олшемдер жойылып, бірте-бірте адамдык тургыдан калыптаскан олшем дамиды. Сонда адамзаттын дамуы адамнын даму денгейімен алып каралынатын болады. Егер окиганын басы экономикадан басталса, онын аягы экономикалык зандылыктардын куйреп, адам козкарасынын тууымен аякталады. Сойтіп тозыгы жеткен ескі омір таусылганда, жана негізде жана омір басталады. Бул калай болган кунде де туатын жагдай. Бул даму тек кана бізге гана тан. Ойткені, біз жогарыда коргендей, біздін кеністікте кысымдыкты коретін адамдар гана. Ешбір ел когамнын экономикалык дамуын токтатып, біз сиякты алемдік капиталдын негізінде отырган жок. Ал біз отырсак алемдік маселені шешу ушін гана отырмыз. Бул негіз біз ушін ойланып-толгану жагдайы гана. Жана багыттагы даму оз озінен емес, кулдыраудын натижесінде гана туады. Бара жаткан тунгиыктан шыгу ушін жумылган куресте гана туады. Ал бул тунгиык – тек кана біз бара жаткан тунгиык емес, буган бугін-ертен капиталистік жуйе тугелімен, бутіндей кіреді. Егер осылай болып, біз сол кезге жейін капитализмге карап ;мір суретін болсак, онда кеш болады.
Ал енді Шыгысты алып карайык. Кейбіреулер Шыгыс алга шыгып келеді дейді. Енді бара-бара біз улгіні сол жактан алатын шыгармыз деген ойлар айтылуда. Сонда біз озімізге карамай, жанжагымызга аландап, міндетті турде баска елдермен тенесуіміз керек пе? Кейінгі кездегі басымыздан кешіп отырган дагдарыстын салдарынан біздін тусініктеріміз озімізге тан жолды озімізден тыс, шеттен іздегенге дагдыланган. Ойткені онын асерінен біз озімізді тым томен санайтын болганбыз. Біз «социализм болып» кулдыраган елміз. Мунын барі экономикалык олшеммен алынатын болганнан кейін, экономикасы куйреп, кедейшілікке душар болган посткенес елдері тек кана акша жасауга беімделіп, ондірісті токтаткан. Ал акша жасау - нарык дегенді гана білдіреді. Ал нарык деген, ашып айтканда, барін акшага айналдыру аркылы жургізу керек деген соз. Жакында бізде акшага айналдыратын да тук те калмайды. Сонда калай болады?
Шыгыстын озіне тан ерекшеліктері бар, ол жерде адамшылык касиеттер алі сакталган жене сонымен катар акшанын булдіру куші де алі ол жакта оз жумысына толыгымен кіріскен жок. Сондыктан ол жактын елдері оз оздерін ыдырауга ушыратпай, азірше сактап калатын мумкіншіліктері бар. Бірак мунын барі адам тургысынан журіп жаткан прогресстік даму процессі емес, тек тарихта озін озі жоятын экономикалык дамудын саркыны гана. Ол копке созыла ма жок па, алде тезарада саркыла ма, ол болашак дамуынын олшемі емес, жан сактаудын гана амалы. Алемдегі ен дамыган ел – Америка. Егер ол булінуге ушыраса, онда онын орнын Индия немесе Кытай басып, алемге тагы да жана улгі береме? Жок алде бул елдер акшанын кушімен оздері ондірістерін токтатып жаткан елдерді асырап, олардын дамуы жана денгейге котерілгенше гана тура ма? Кандай болмасын бір елдін жана денгейге котеріліп, калгандарына улгі корсетуі алемдік дагдарыстын дамуы кезінде акикат. Бул аруакытта да осылай болган.
Біз айткан елдердін дамуы да тубінде нарыкка акеп согады, сойтіп калай болган кунде де ол когам ондірісін майдалап барып тежейді. Мумкін, жакын арада Батыс ыдырайтын да шыгар, онда калган алемді Шыгыстын асырауы да мумкін. Бул шындык емес, жай болжам гана. Казіргі жогары денгейде дамыган технологиянын негізінде, мысалы, Кытай немесе Индия сиякты ірі мемлекеттер букіл алемді оздері-ак камтамасыз ететін мумкіншіліктері бар. Ал акшанын булдіру куші технологияны да копке апармайды, ойткені акшанын капиталга айналуы емес, капиталдын акшага айналуы зандылык болып калыптаскан. Ал бул дегеніміз, кай жерде болмасын, будан булай акша адамдардын колына тусіп кана жумыс істейді деген соз. Ал бул акша барін де ыдыратып, бытырауга ушыратады. Бул тарихи пісуі жеткен даму. Шыгыста да алден осыган урынып жаткан елдер аз емес. Бул алемдік дамуда туп тамырынан айрылып, курап, суалуга айналган омір. Енді онын дандерінен жана омір осіп онеді. Біз шіріген алмага емес, онын оніп-осетін дандеріне карауымыз керек. Ойткені, біз жогарыда коргендей, экономикалык зандылыктар барлык алемде адамнын даму зандылыгына айналуда. Сойтіп когамнын казіргі формадагы ондіріс кушін ол кай жерде болса да тежейді, ыдыратады. Ал бул дегеніміз барлыгы да адамга каратай лайыкталып жойылады деген соз. Бул саналы турде гана баскарылатын процесс. Мунын барінен біздін угып жасайтын кортындымыз: алемге аландаудын кажеті жок. Біз осы алемнін алдындамыз. Бізге осыны дурыстап тусіну керек. Ойткені, кайталап айтамын, алемнін ондіріс кушінін кулдырауын ешкандай куш токтата алмайды. Капитализмнін ондіру тасілі озінін акырына жетті.
Адамнын дамуына сайкес келмейтін ескі, тозыгы жеткен когам барлык жерде де осындай жолмен ыдырап, тубінде адам когамына айналады. Ал онын «тубінін» дал казір бізге кажеті жок, біз казір омірді осы тургыдан алып карап, адам когамынын кай жерден басталатынын білуіміз керек. Ал онын капитализмнен басталмайтыны анык.
Сонымен бытырап журген адамдардын басын кайта біріктіріп, акшанын билігін ауыздыктап, адам когамын куру тек кана постсоциалистік кеністікке гана тан маселе. Муны тарихи козгалыс социализмнін даму зандылыктарымен алдын ала карастырган. Бугінгі омір кешегі омірдін жалгасы, ал ертенгі омір бугінгі омірдін біздін санамыздан тыс журіп жаткан барысы. Егер оны біз дамудын ішкі механизмдеріне унілмей, сырттай бакылап кана білетін болсак, онда дуниетанымнын бізге кажеті болмас еді. Онда біз тарихи дамуды бугінгі куннін талабымен жане ішіп-жеумен гана шектеген болар едік. Сондыктан оны шешетін де тубінде осы елдер гана болады, олардын ішінде біз де бармыз. Калган елдердін мундай даму алі тусіне де кіріп шыгуы мумкін емес. Олар акша ушін алі мандай терін агызып коп енбек етеді. Аспаннан тускен акшага олар алі уйренген жок. Батыс пен Шыгыстын арасында жер мен коктін арасындай айырмашылык бар.
Постсоциалистік кеністікте толыгымен журген ыдырау процессі казір букіл алемде де журіп жатыр, бірак онын зардабын тартып, басымыздан барлык киыншылыктарын кешіріп, касіретін шеккен біз гана. Сондыктан бул киыншылыктан бізді оздері курып бара жаткан шетелдер шыгара алмайды, одан біз оз кушімізбен, озіміз гана шыгамыз. Сойтіп букіл алемге болашакка дамудын жана жолын тек кана біз гана корсетеміз. Бул Казакстаннын тарихтагы аткаратын ролі. Егер біреулер муны катты айтылган соз деп тусінетін болса, онда тарих тургысынан ойлансын.
Бул жерде біздін «теренге кеткен туп-тамырымыз» іске косылады. Ягни казактардын, тарихи еш кулдыкты бастарынан кешірмей, еркін дамыгандары. Бул оларда кулдык сананын когам катынастары ретінде калыптаспаганын корсетеді. Мындаган жылдар бойы сондай кулдыкты басынан кешкен елдер ушін ондай санадан кутылуга да коптеген жылдар керек болады. «Дала адамдарында» «басыбайлы шаруалардын» немесе «кулдын» Батыста гасырлар бойы дамыган санасы калыптаспаган. Батыс елдеріндегі журіп жаткан каржы дагдарысынын толык магнасы – акшага байланысты кайшылык. Ал казактар жуздеген жылдар бойы акша дегеннін не екенін де білмей, кошіп-конып малдарымен жандарын багып келгендер. Батыста біз когамдык кайшылыктарды коріп турмыз. Ал казіргі кезендегі акшанын толык магнасы – тутыну (потребительское общество, голое потребительство). Бул когам ондірісінін тутынуга жумыс істеуі деген соз. Бул дегеніміз, сонымен катар, бар дуниені болісе алмай оз ара кырлысу деген соз. Ал біздін бар байлыгымыз бізге алі карап тур. Олар бізді алі кырлыстырган жок. Ал енді адамзаттын дамуы тутыну когамынан шыкпай, онын тіршілігі мангі-баки ішіп-жеумен шектеледі десек, онда мундай пайымнын магнасыздыгы бірден корінеді, ойткені осы тутыну когамы букіл алемде озін озі тауысып, енді ыдырауга ушыраган. Адам ішіп-жеумен канагат ететін мал емес, ан да емес. Егер омір ондіріс пен, тутыну мен гана шектелсе, онда біздін бул жерде малдан ешкандай айырмашылыгымыз болмас еді.
Сойтіп Батыста біз когамдык ондіріс катынастарынын ыдырау барысын гана коріп турмыз. Ал біз болсак, осы уакка шейін совет укіметінін шенберінде дуркіреп турган когам ондірісін токтатып, алемдік капиталдын негізінде отырмыз. Демек біз тек озіміздін икемсіздігімізден гана алемдік акшанын кулдыгына кірдік. Ал акша иелерінін дамуы тубінде элитанын калыптасуына алып келсе, онда барша журттын кем дегенде 95 пайызы оздері-ак акшасыз негізге кошеді. Сойтіп тарихи даму бірінші кезекте, адамдарды осындай жолмен акшадан постсоциалистік кеністікте ажыратып барып, акшасыз денгейге кошуге мажбурлейді. Ал Батыстын буган жакын арада келуі мумкін емес. Ойткені акшанын ондірістен ажырауы ол жакта алі толыгымен аякталган жок. Біздін казактар болса оз жерлерін оздері игере алмай, оз уйлерін оздері сала алмай, букіл ондірісін шетелдерге беріп, жан-жакка карап, не істерін алі білмей, катты ойланып жургендер катарында тур. Ал осы кезде біздін тарихи дамыган туп-тамырымыздын логикасы біздін адамдарды сырткы дуниеден ажыратып, сырткы дуниені игеруден ішкі дуниені игеруге бурмалауда. Олар ушін тіпті букіл ;лем казір осыган жагдай жасауда. Енді казактарга букіл алемге онеге болу гана оны тосып тур. Батыс та сырткы дуниеден ішкі дуниені игеруге кошуі керек, бірак оларга сырткы дуниенін байлыгы калыптастырган санадан арылу онайга туспейді. Ал акшанын санасы ондай сана емес. Ол уакытша гана сана. Ал біздін кірген кулдыгымыздын сипаты – акшанын гана кулдыгы. Бул букіл постсоциалистік кеністікке тан. Онын ішінде казактар ерекше орын алады. Мен тура осылай ойлаймын. Осы ойыма калтыксыз сенемін.
Біздін откен кундеріміздін, тарихымыздын каншалыкты манызды екенін осыдан карап білуімізге болады. Бул жагынан алып караганда, батыстык жуйенін дамуы - тарихы социалистік дамуга, біз жогарыда айткандай, карама-карсы жолмен журген. Олар оз оздерін, оздерінін карсылыктарына тотеп беру ушін, техника жагынан мыктаган. Ал бізде адамдарды кысымдыкка алган. Ал шыгыстык дамудын озіндік ерекшелігі болган. Бірак тарихи калыптаскан даму турінін, ягни экономикалык формалардын акшага айналуы аркылы ыдырауы барлык елде бір зандылыкпен гана журеді. Ерте ме жок кеш пе, ол акшанын булдіру кушімен гана болады. Егер акшанын булдіру куші букул алемде бір кезде туган болса, онда букіл алем тез арада жойылып кетер еді. Адамзаттын онда ойланып улгіруге де шамасы келмеген болар еді. Ал тарих мунын барін алдын-ала карастырып, бірте-бірте ыдырап, бірте-бірте дамудын жолын далме-дал есептеп койган. Бул адам баласын жойылып кетуден сактайды. Акша, біз жогарыда айткандай, оте зор алемдік куш. Оны адамзаттын ойлайтын уакыт жетті. Осы себептен бір елдердін ыдырап жатканы, екінші бір елдерге сабак болуы керек, жане сонымен катар, бір ел ыдыраудын асерінен ашыгып жатса, онда екінші бір ел оны асырайды. Бул «рыночная экономика» аркылы жургізіледі, ягни тек кана акшанын зандылыктары аркылы гана журеді. Американдыктар «нарыктык экономика» деген тусінікті бекер ойлап тапкан жок. Ондай «экономика» тек кана Батыста гана бар. Осы «нарыктык экономика» аман-сау турганда гана бір ел бір елді асырап турады. Міне «нарыктык экономиканын» мані осында. Озіміздін акшамызды жасап, алемдік козгалыстан шыгамыз деген пікір, далелді пікір емес. Совет укіметі кезінде бірігіп, дуркіреп турган постсоциалистік жуе де алемдік акшанын негізінде тас-талкан болган. Ал казіргі бытырап журген бурынгы кенес укіметінін елдері енді акшанын негізінде кайта бірікпейді. Европалык одакка уксас евроазиялык одактын калыптасатынын біз арман деп кана білеміз. Алемді біріктіретін куш енді тек кана акшанын билігін жою ушін жумылдырган куресте гана болады. Ал бул курестін кашан басталатынын біз алдын ала айта алмаймыз. Бірак ол жер бетінде адамзаттын тіршілігін сактап калып, ары каратай дамыту ушін ерте ме кеш пе басталады. Басталганда да ол алдымен тек кана постсоциалистік кеністікті гана камтиды. Ол ушін жойылу процесстерінін басым агымга айналуы кажет емес. Ол ушін казіргі бар деректердін озі де бізге жеткілікті.
Діни угымдарда жер бетіндегі омірдін жойылуы туралы болжамдар болганымен, біз бул жерден Жаратканнын амірінін кушті екенін гана кореміз. Бул бізге деген мукият ескертулер гана. Дуниені танып білу каншалыкты киын болганымен, онын барлык шешуі адамдардын оз колдарында, ягни солардын акылдарында гана. Ал бул жерде адамдарды акшадан боліп, олардын ойлау кабілеттерін озгертуден (баскаша ойлау) баска жол жок. Ондай процесс озінен озі журіп, адамнын жутауынын натижесінде, коптеген адамдар азып-тозып жатыр, коптеген адамдар бомжга айналып кеткен. Булар акшадан оз бетінше болінген адамдар. Бул жерде акша ондіріске кызмет еткеннен гана емес, сонымен бірге адамга кызмет етуден де бас тарткан. Жутаган адамдардын саны бай деген АКШ-тын озінде дагдарыстын алдында 37 миллионнан асыпты, ал алемде ондай адамдардын саны бір миллиардтан асып кеткен. Осынын барі жер жузінде адамдарга керекті коректін, азыктын жетпегенінен болып жаткан жок. Жердін байлыгы алі шексіз. Казіргі тойымсыздык каншалыкты тупсіз болганымен, дуниенін коры алі шектелген жок. Топан-суды да жакындататын адамдардын тойымсыздыгы. Бірак дагдарыс осынын баріне шектеу салып, адамдарды баскаша ойлауга уйретеді. Ол калай болган кунде де осы тойымсыздыкты басып, адамдарды сырткы дуниенін билігінен ішкі дуниенін билігіне алып келеді. Мусылман елдерінде «киямет» деген тусінік бар. Ол тозак та емес, жумак та емес, тубінде елдер отетін жол. Бізді алда кутіп турган жолды сонымен тенестіруге болады. Адамдар ушін ол, мумкін, ауыр тарихи сынак болуы да. Бірак казіргі кезеннін бір ерекшелігі мынада.
Социализмнін кулауынан бастап осы уакытка шейінгі уакытты біз дагдарыстын бірінші кезені деп алатын болсак, онда осы уакыттын ішінде адамдардын сана-сезімі мен акыл-ойы дамыды. Байлыкты ансаган елдер, экономикамыз коркею устінде деп, шын манінде осы уакытка шейін ненін оскенін алі кунге шейін ангармаган. Соган каратай когамнын ондіріс куштері кулдилады. Бул тарихи даму алдын ала карастырган даму барысы. Бул даму біздін санамыздан тыс, белгілі бір зандылыктардын барысымен гана журеді. Мен муны кыскаша сипаттайын.
Осы айткандардын барі тарихтын адам дамуы аркылы болашак адам когамына багытталганын далелдейді. Ол ушін тарих сонгы рет акшанын кушін пайдаланып, адамды болашакка алдымен рухани, жандуниесімен дайындау устінде. Акша кай жагынан алып карасак та адамга рахат омір бермейді, ол тубінде ар адамды тек кана ойланып, толгануга багыттайды. Сойтіп ол ар адамнын оз игілігіне умтылуы, омірге деген куштарлыгы аркылы аркімнін оз бетінше дамуына себеп болады. Акшанын когамды койып адамга каратай бурылганы, онын беталпетіне айналганы, оны омірдегі барлык байланыстарынан ажыратып, оз алдына озін койганы. Сойтіп адамнын дамуы тіршілік ушін куресте журіп, тубінде сол аркылы адамдар адамшылык карым катынаска келеді. Ойткені бул жерде артка каратай журетін жол жок. Тек кана акшанын билігін женіп алга басу керек. Міне осы жерде акшанын да кажеті болмайды. Акшанын кулы деген адамга кул болу емес, таптык канаудын да шырмауы емес, саяси кысымдылык та емес, ол тек кана акшага тауелді болу деген соз. Ал акшанын тауелділігінен кутылган адам акшаны керек кылмайды. Ондай тауелділіктен кутылу ушін тонкерістін де керегі жок, кырылысудын да кажеті жок. Ондай кулдыктан адамдар, болмаган кунде, кияметтен отіп барып кутылады. Біз дагдарыстын бірінші кезенін гана оттік, ал онын кайталанатынын озімізге жакындатпауга тырыстык, бірак оган енді кіріп барамыз. Демек бізді алда кутіп турган - улкен сурак белгісі - ?