Ш. Рашидов ва доно фикр

Анвар Шукуров
Ш.Рашидов ва доно фикр

   Ш.Рашидов вафот этган пайтда биз талаба булиб, Сирдарё вилоятининг Ок олтин туманида олтин кулларимиз билан ок олтин териб юрардик. Хабар бизга кечкурун етиб келди. Эсимда йук, уша куни кечкурун митинг булдими, эртаси куни эрталабми? Ха, уша шиорлар, “–империалистик давлатларнинг хурсанд булишига карши уларок, ок олтинни битта чигитини хам колдирмай териб оламиз”,  “коммунистчасига (талабалар ичида хам коммунистлар бор эди) жанг олиб борамиз”, “комсомолчасига зарбдор мехнат фронтида жавлон урамиз” ва шу гаплар булганди-ёв.
   Бир нарсани таъкидлаб утиш жоиз булади-ки, талабалар ичида энг демократик тамойиллар оркали фикрлайдиганлари хукукшунослик факультети талабалари хисобланишади”, чунки уларнинг баъзилар талаба булишдан олдинок Жиноят кодекси, Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодексларни укиган, ёдлаган булишади. Шунинг учун уз хак-хукукларини улар яхши билганларидан, баъзида домлаларимизни хам “утиртириб” куйишарди.
Кейин телевизордан дафн маросимини курдик. Митингда, унинг урнига тайинланаётган киши русча сузлаб, роса гам алам чекди (йигладиям, шекилли).
Орадан бир йилча утиб, Ш.Рашидовнинг номига кора буёклар чаплаш бошланди.               Бизнинг авлодга мана шу уз таъсирини курсатди, дейман-ов. Анча йилларгача уша пайтдаги расмий идоралар ва матбуот хабарларига ишониб юрдик ва колдик. Ха, приписка булганди, ха, коррупция авж олганди. Олифта мансабдорларнинг, олифта болачалари зулму-ситам утказганди. Лекин бу гаплар аввал тепада, нарёгда бошланганди-ку. Бутун бошли тизим учун бир кишини айблаш...
Ха, майли. Бугунги мавзу умуман бошкача. Суз сехрининг инсонга таъсири! Битта жумлада бутун дунёга онага булган мехр конунияти жойлашганлигининг исботи хакида.
Мана орадан уттиз йилга якин вакт утмокда. Битта-иккита Рашидовнинг кариндошлари билан танишдим, у киши билан ишлаган кишиларнинг таасуротларини олдим. Айтиш жоизки, уша пайтдаги олган таассуротлар оркали ясалган образни узгартиришга тугри келмокда.
Ш.Рашидов ёзувчи хам шоир булган. “Дугоналар бормисиз, омонмисиз” кушиги кайсидир бир достонидан парча хисобланади.
Бир ёшгина шоира матбуотда эълон килинаётган шеърларни тахлил килиб, Ш.Рашидов каламига мансуб шеърларни хам тафтиш килиб, роса танкидий макола тайёрлайди. Албатта, шоира асар республика рахбариники эканлигини билмаган ёки кимдир атайлаб унга тикиштирадими, кискаси, бу танкидий макола Одил Ёкубов рахбарлик килаётган “Узбекистон адабиёти ва санъати” газетасида эълон килиб юборилади.
Кейин шеър кимга тааллукли эканлигини билган кимдир, Одил акага: “–У, Одил ака, маколадаги шеър кимникилигини биласизми?”-деб сураб, газета кандай “ковун тушурганини” айтади.
Вазиятни тушунган Одил ака, кулай пайт топиб, Ш.Рашидов олдига кечирим сурагани киради, шунда Ш.Рашидов “шоирнинг шеъри хаммага хам бир хил ёкавермайди, буни тушунамиз” деб Одил Ёкубовнинг кунглини кутарган экан. Ш.Рашидов билан булган вокеалар жуда куп.
Лекин, мени Ш.Рашидов билан булиб утган бир вокеа жуда кизиктириб колди. Утган асрнинг 70-йилларида Тошкентдаги энг оммабоп газета “Тошкент окшоми” эди. Халк бу газетани жуда севиб укирди. Газетани киосклардан хам топиш мушкул эди. Уша пайтларда газета мухаррири булиб ишлаган устоз Ш.Убайдуллаевнинг фикрига караганда, газета узбек тилида 500.000 нусхада, рус тилида 540.000 нусхада чиккан! Энг кизиги бу газетага обуна булиш хам чекланган экан. Масалан, бошка вилоятлар учун шахар газетасига обуна булиш рухсат этилмаган экан. Шунда хам устоз бир йулларини килиб, вилоятлардаги фаол рахбар ва каламкашларга обуна булиш учун талон олиб берар экан. Агар мана шу чеклов булмаганда газетанинг тиражи бемалол 1.000.000 та булиши мумкин экан!!!
Газетанинг ошиклари кушни руспубликалардаги узбеклар ичида хам куп булиб, уларга хам газета талони “таниш-билиш” эвазига юборилган экан.
Отам рахматлик шу газетанинг битта-иккита сонини Тошкентдан олиб боргани ва мактагани ёдимда. У пайтлар бу гапларни биз тушунмаганмиз. Дизайни бошкачарок булгани учун, “зур” деб уйлаганмиз.
Газетанинг бунчалик оммабоп эканлигининг сири  энди ечилгандай назаримда. Юртимиз авлиёлар, донишмандлар юрти. Авлиёсифат рахбарлар хам ора-турада катта лавозимларда ишлаб туришган.
Масалан рахматлик Хадича Сулаймонова Олий суд раиси булиб ишлаган ва у кишида валелик кобилияти булган экан. У киши судланувчини сурок кила туриб, дабдурустдан унга караб,  “–сен пичокдаги конни артаётганингда,  чакалокнинг йигиси эшитилди, шу пайт куркканингдан кочдинг ва пичокнинг кинини уша ерда колдирдинг” ёки “чаклокни хам бугизлаб чикдинг” деган гапириб юборар эканлар. Шунда судланувчининг утакаси ёрилгундек булиб, “ха, хаммаси тугри, айнан шундай булганди, мени кечиринглар” деб ёлворишга тушаркан. Котиба эса бу гапларни уз айбига икрор булиш сифатида расмийлаштирар экан.
Суд жараёни эмас, оддий ижодий жараёнда узингизнинг калбингиздаги бир саволга жавоб тополмай юрибсиз. Шунда тусатдан бир макола укиб коласиз ва сизни кийнаган саволга жавоб топасиз. Кунглингиздаги тугун ечилганидан, калбингиз орм олиб дилингиз яйрайди.
Абу Райхон Беруний бобомиз улим тушакларида ётганларида бир шогирди кургани келаркан. “–Фалончи, хе, уша математик мисолни ечдингми?”-сурарканлар у киши. “–Ха”-деркан шогирд. “–Кани менга хам айтчи”-деркан Беруний. “–Устоз, согайиб кетганингиздан кейин айтаман”-деркан шогирд. “–Нима, сен менинг уша масала ечимини билмасдан улиб кетишимни истайсанми?”-деркан касал. Шогирд ноилож масада ечимини баён килиб кучага чикиб бир неча кадам юргач, устознинг жони узилганлиги хакида йиги садосини эшитаркан.
“Тошкент окшоми” газетасининг уша пайтда бунчалик оммабоп булиб кетишининг сабаби бошка ёкда экан. Маълум булишича, жадидларнинг сафдоши, уларнинг хамфикри булгани учун 25 йилга катагон килинган Шорасул Зуннун деган, ута истеъдодли шаркшунос, манбашунос олим, газетада “Донолар бисотидан” деган рубрика юритар экан. Рукндаги гаплар муаллифлари ёзилмасдан, умумий тарзда донишмандлар фикри каби берилар экан. Мана шу рукндаги сузлар уз жозибаси билан укувчиларнинг кунглини тортар экан.
Шулардан бири Ш.Рашидовнинг хам калбидаги нозик торларни тортиб юборади, бу жумла  “жаннат оналар оёги остида” деган жумла эди.
Бу жумланинг гузаллиги, ёзувчи ва шоир Ш.Рашидовнинг дилини тамоман банди килади. У бир неча жойларда бу гапни айтиб, “Тошкент окшоми”даги рукнларни укишни маслахат беради. Бош мухаррирга эса "Бу гапни каердан топдиларинг-а?"-дея хайротомуз эътирофини изхор килади.
Бу жумла устоз Ш.Убайдуллаевни хам кизиктириб колади ва у киши рукн муаллифи Ш.Зунуннунни ёнларига чакириб, бу жумланинг муаллифи кимлигини сурайди.
Ш.Зуннун “хеч кимга айтмаслик хакида бош мухаррирнинг ваъдасини олгач”, бу жумла Расули Акрамнинг хадислари эканлигини айтаркан. Кип-кизил атеистик даврда хадисни газетада чоп этиш катта жасорат эди.
Бир неча кундан, балким ой, йиллардан сунг, Ш.Убайдуллаев газетанинг юбилейи муносабати билан Ш.Зуннунга, газетанинг штатсиз мухбири булса-да давлат мукофотига такдим этмокчи булганда, рахматлик авлиё Ш.Зуннун, “унинг урнига бошка бир илтимосни бажариб бериши мумкин ёки мумкин эмаслигини”-сурайди.
“– Хуш, нима килиб, берай”,-дейди бош мухаррир.
“–Мени Ш.Рашидов билан учраштироласизми?”
“–Харакат киламан”-дейди бош мухаррир ва талабгорнинг илтимосини Бош Котибга етказади. Бош котиб, икки кун ичида уни кабул килади
Улар деярли икки соат гурунг килишади. Сухбатда бирон илтимос булмаган,-дейди уша пайтдаги бош мухаррир, –“чунки бирон илтимос булганида мен хабардор булишим керак эди. Бундан ташкари, Ш.Зуннун хаётида моддий томондан бирон-бир узгариш булганида бошкалар менга келиб айтган буларди”.