Когам кандай дертке шалдыкты?
АУЫР ДЕРТКЕ ШАЛДЫККАН КОГАМ
Бул кітаптын авторы - Коргамбаев Жарасбек Нургелдіулы, болашакка арналган бірнеше гылыми енбектердін авторы. Ол Казакстандагы гылым алеміне жана козкарастарымен кенінен танымал философ. Казак тілінде бул философтын кітабы алгаш рет шыгып тур. Кітап жай, карапайым тілмен, кызыкты жазылган. Коргамбаев Ж. Н. курделі жане киын философиялык маселелерді жай, карапайым тілмен тусіндірген. Бул кітап казіргі шиеленіскен омірді танып білем деп талаптанган ар адамга, ар окырманга арналган. Бул аркімді де ойландырып, жандуниесін козгайтын, іште жасырынган рух омірін тебірентетін кітап. Казіргі кезендегі дагдарыска жане омірдін келешекке барысына байланысты бурын-сонды каралмаган кызыкты ойлар бултартпайтын делелдер аркылы айтылган. Онын ішінде адам дамуынын кайшылыктары мен адамнын азгындауынын тупкілікті себептері ашылып корсетілген. Когамбаев Ж. Н. дінге де коніл болген, мемлекеттін казіргі кезендегі кызметін жан-жакты карастырып, онын жакын арадагы когам оміріндегі орнын дал белгілеген. Автор омірді адам тургысынан карастырады. Оны адамдар арасындагы адамдык карым-катынастар кызыктырады. Казіргі кезенде шексіз билік курып турган пайда козкарасы уакытша гана кезенді камтып, тубінде адамдык карым-катынаска айналады. Автор аркімді осыган сендіреді. Бул кітаптын казіргі омірде аркімге дурыс жолды табуга комектесетініне автор куманданбайды. Бул кітап философтарга жане арнайы білімі бар адамдарга да оте пайдалы. Бул кітапты арнайы білімі жок карапайым адамдар да тусіне алады.
МАЗМУНДАМА
Алгы
Бірінші болім. Акшанын курырет куші жане адам
1. Акшага куныгу немесе акшанын кулына айналу.............10
2. Адам мен когам арасындагы наразылык...........................35
3. Акшанын билігінін адамга карасты мані...........................47
4. Кедейшілік немесе кун кору амалы...................................58
Екінші болім. Адам когамы деген не?
Жана адам жане жана сана кажет.........................................71
Адамнын рухани
Несиенін маніне коніл болейік...............................................90
Адамнын омірге деген куштарлыгы......................................94
Молшылык жане
Адамнын кунсыздануы. .................................. 106
Арман жане
Ушінші болім. Алемдік дагдарыстын тубегейлі себептері
Казакстандагы дагдарыстын мані......................................127
Капитализмнін
Алда кутіп турган
Мемлекеттін дагдарыс тусындагы кызметі.....................167
Бізге «революция» керек пе?.............................................173
Сонгы соз. Болашакка коз жугіртіп корейік......................191
Менін жер бетінде пайда болуым туралы кыскаша
АЛГЫ СОЗ
Мен омір бойы адамзатынын болашагын іздеп, казіргі заманды тусіну ушін осы такырыпка озімді озім сарп еткен адаммын. Отыз жыл бойы осы такырыпта ізденіп, оз бетімше коп енбек еттім. Бул такырыпка зерттеулерімді бастаган кезде мен алі жап-жас жігіт болатынмын, отыздан жанадан гана аскан кезім, омірге деген сенімім де, талабым да мол кез. Ал менін осы ізденістерімнін омір бойына созылып, кай уакытта болса да мені тунгиыкка акеліп тіреп туратынын мен ойламаппын. Коп жылдар бойы мен жумыссыз да болдым, коп жылдар бойы тіршілік ушін курестім де, бірак оз бетімше жургізген зерттеулерімді ешкашан токтаткан емеспін. Бул жагынан мен оз от басыма, балаларыма жане оте-моте олардын анасы Нурсулуга борыштымын.
Дуниенін ушы-киыры жок тупсіз екенін біз оны танып барып кана білеміз. Дуниеге деген козкарас аркімге де калыптасады, бірак онын барі дуниетанымга жатпайды. Дуниенін тупсіздігін біз онын бір жагын ашканда гана білеміз. Біреулер омірге математикалык, физикалык, биологиялык тургыдан кіріп, табигаттын зандарын ашады, ал енді біреулер адебиет, онер, философия жагынан келіп, когам, адам омірін таниды, біреулер саясатты таниды. Осы жерде ар саланын озі тупсіз болады. Біреулер оны жараткан Алла деп, оздерін Кудайдын кулымыз деп есептеп, аркашан Жаратканга бас урады, біреулер оз куштеріне сеніп, ешнарсені мойындамайды. Дуниетаным деп біз болшектенген омірді айтпаймыз. Ол бутін куйінде алынган алемдік козгалыс, букіл адамзаттын галамдык дамуы. Сол адамзаттын дамуы адамнан, адам омірінен басталып, тубінде адамдар когамына келеді. Мен де сол сиякты жас кезімде адамнын омірін, адамдар арасындагы байланыс, карым-катынастарын ашып, сонын болашагын озімнін болашагым деп тусініп, барша адамнын болашагын ойлап омір сурдім. Осы озім ашкан адам тургысынан мен букіл омірдін откен шагын, казіргі кезенін жане болашагын алып карап, олардын арасындагы бір бірімен байланыстарын іздедім. Осы аркылы адамзаттын кайда бара жатканын білгім келді. Осыдан біраз жылдар бурын, откен гасырдын аяк кезіне таман, Казакстан халкына танымал акын Есенкул Жакыпбеков озінін сол жылдары шыгарган, «Біздін ауылдын жігіттері» деген кітабында сол кезде сол ауылда турган мен туралы былай деп жазыпты:
Ала да туар биеден
Кула да туар биеден
Кузеткен колхоз корасын
Жумыссыз галым Жарасым
Бос бошкенін ішінде
Жататугун «Диоген».
«Болашактын» жайттарын
Жарастай ешкім айтпадын
Десе де талай «тайт, галым»
Айтканыннан кайтпадын,
Арада он жыл откен сон
Айдай келді-ау айтканын.
Социализм ушін жане казіргі Батыс жуйесінін тургысынан болашак омір когамнын кен-молынан байып, ар адамнын молшылыкка кенелуі болган. Бірак омірдін шындыгы осынын барін керісінше жасап, адамзатты ол дал байыган кезде тыгырыкка алып келіп тіреді. Енді міне елдерді кайта коркыныш, урей билеп, сенімсіздік орын алган. Бул жерде мені ешкандай атак та, гылыми дареже де, мансап та кызыктырган жок, тек кана омірді адам тургысынан адам омірі деп тусіну деген куштарлык кана. Алі де мен осы куштарлыктын кулымын. Менін бар арманым – барша адамнын бакыты.
Омір дегенде біз кобінесе когам омірін жане бізді коршап жаткан сырткы дуниені айтамыз, онын байлыгын айтамыз, соларга байланысты озіміздін сана-сезімімізді, коніл-куйімізді айтамыз. Байлыкты жасау жане иемдену максат болып келеді. Ал когам сол байлыкты жасайды. Ал адамнын оз алдына дамуы, онын жандуниесі осы сырткы дуниенін алдында, (рухы оз алдына) омір болып каралынбайды. Адамнын озін былай койганда, омірдін коркейіп, кулпыруы байлыкпен тенестіріліп, дуниеге ие болып, дуниені иемдену аркылы бейнеленеді. Байлык кобінесе максат болып келеді. Бул ар адамнын жеке басынын игілігі аркылы танылады.
Адамнын жеке басынын игілігі мен когамнын муддесі – екі турлі тусінік. Бірак олардын арасындагы кайшылык – мангілікке баратын кубылыс емес, тарихи отпелі кезен. Біз казір міне осы отпелі кезеннін устінде турмыз. Омірдін козгалысынын жылдамдауы, ондагы озгерістердін кобейіп, даму процесінін бізге уйреншікті когам тургысынан емес, адамнын козкарасынан журуі, осынын барі кутпеген жагдайларды тугызды, сойтіп бурынгы омірді біз ойламаган жана багытка бурды. Енді адамнын дамуына негізделген когам кайда барады? Бул алі танылмаган, мулдем белгісіз когамнын барысы.
Бул жана багытты алі ешкім тусінген жок. Социализмнен нарыкка отетін кезде туган жастар алі оз оздерін танып білген де жок. Ал социализмде туып калыптаскандар сол козкарастан алі арылган жок. Откен кезенді ансап? Омір курдымга кетті деп дабыл кагатындар солар. Бірак жастар ушін когам деген тусінік бар магнасын жойып, олар ретсіздік заманына тап болды. Кулдырау заманы олардын санасын лезде теріс айналдырып, олар ушін откеннін барі теріске шыгып, ата-бабалардын мурасы жокка шыгарылды. Когам деп біз жумыс істеп турган, белгілі бір зандылыктарга багынатын, белгілі бір алеуметтік, экономикалык жане саяси жуйені айтамыз.
Егер біздін заманды кобінесе саяси жуйе деп багалайтын болса, онда адам баласынын дамуы баска денгейде болганы жане бізге белгісіз баска багытпен жургені. Бул багыт алі танылган жок. Булай деп айтылытын себебі, бул когамнын экономикалык негізі жане соган сейкес омірді кадагалайтын экономикалык жане этикалык тартіптері бузылган деген соз. Жане сонымен катар саналы адамдык карымкатынастар да алі калыптасып улгірмеген. Сонан барып бул ретсіз когамды кадагалап туратын куш мемлекет болып келеді. Ал ескі жуйенін жумысы бузылса, онда ретсіздік туады, ал ретсіздік озіне тан сана тугызады. Бул ретсіздіктін дамуын «оз камымен алек болган мемлекет» баскара алмайды, тек кана амалын тауып аман-сау сактап турады. Бірак бара-бара бірте-бірте кадагалаудан калып, онын бул жердегі кызметі де, ролі де жагдайдын озгеруіне байланысты озгеріп турады. Ойткені пайда болган, тубінде біз білмейтін себептер жаткан ретсіздік, буліну агымы кушее береді. Бірак мемлекет осы козсіз козгалысты саналы козгалыска айналдыра алатын когамдагы жалгыз куш. Бул козгалыстын барысында мемлекет тарихи дамудагы озінін ен сонгы орнын тауып, когам дамуын саналы турге ауыстыруы керек.
Бул кезен копке созыла ма жок па, біз оны ашып айта алмаймыз. Бірак бул уакытша кезен. Осы кезенді аман-сау устап туратын куш мемлекет болган сон, біздін когам кобінесе саяси когам деп аталынады. Сондыктан бул саяси жуйе болып келеді. Мемлекеттін роліне алда арнайы токталамыз.
Бул ойламаган жерден, аяк астынан калыптаскан тарихтын багыты болган сон, біз бул омірді бурыннан калыптаскан немесе Батыстан келген тусініктермен угына алмаймыз. Біз озімізді озгеге карап емес, озімізді озіміз гана танып біле аламыз, білеміз. Біздін омірдін сыры да, шешуі де озімізде гана жатады. Негурлым тезірек біз озімізді ;зіміз тусінетін болсак, согурлым тез тыгырыктан шыгатын боламыз.
Омірді мен сондыктан екіге боліп алып карадым. Біріншісі – когам омірі, ал екіншісі – адам омірі. Бул екеуі бір емес, екі турлі угым болгандыктан, олар бір біріне сайкес келмейді. Ескі когам ыдырап, адам омірінін тууы, бул бурын-сонды болган жагдай емес, жанадан туган омірдін агымы. «Адам когам ушін бе, алде когам адам ушін бе» деген жагдайда осы уакытка шейін сыры ашылмаган улкен ман жатыр. Сондыктан бул екеуін бір бірінен айырып алып карай алмайтын болсак, онда біз озіміздін кім екенімізді де жане жер бетінде не ушін тіршілік етіп жургенімізді де ешкашан тусінбейміз. Адам мен когам арасындагы наразылык олардын бір біріне карама-карсылыгын корсетіп, адам омірінін солардын арасындагы кайшылыктары аркылы дамитынын білдіреді. Бул адамнын санасы мен еркінен тыс болып жаткан жагдай. Дал казіргі біздін омір суріп отырган кезенімізде бул бізге оте кажетті угымдар. Ойткені адам омірі – біздін заманда жана-жана ашылып келе жаткан кезен, ал когам омірі, керісінше, адам оміріне айналу барысында ескі тургыдан жойылып бара жаткан тусінік.
Бул жерде айта кететін тагы да бір жай. Мен коп жыл Россияда турдым. Сол жакта окыдым, жумыс істедім. Университеттін философия факультетін Ленинградта бітірдім. Казакстанга кейін, сексенінші жылдардын орта кезінде оралдым. Сол себептен мен сол кездегі орыс болып кеткен казактардын бірі болатынмын. Кейінгі кездерде университетте (КазГУде) сабакты казак тілінде жургізіп, оз тіліме кайтып оралдым. Ал мынаны жазып отырганым, калын кауымга озімнін ойларымды алгаш рет казак тілінде усынайын деген ниетім. Омір шындыкты, акикатты суйеді. Осы уакытка шейін озімнін жазган енбектерімді мен артурлі аттармен жарыкка шыгардым. Кейінгі кезде бар ойымды бір атка жинактап, «Адамзат кайда барады: жумакка ма алде тозакка ма?» деген атпен улкен кітап даындадым. Бул кітап – букіл менін бар омірімнін натижесі. Ол 500 бетпен баспадан 2008 жылы кыскартылган турімен шыкты. Онын толыгымен аякталган турі 900 бетпен жазылып бітіп, енді басылып шыгыуын кутіп тур. Ол кітап орыс тілінде жазылган. Мундагы менін жазып отырган ойларым, сол кітаптан (Общество, пораженное тяжелым недугом, 2010, «Ценные бумаги», 600 стр.) алынып, казак тіліне аударылган. Бірак муны аударган озім болганнан кейін, бул аударуга жатпай, оз алдына жазылган кітап болып шыкты. Мен бул кітапты жазайын деп те жазгам жок, муны жазуды коп адамдар сурады. Біраз адамдардын аударгандары унамады. Содан бел байлап озім кірістім. Бул кітаптын негізі уш жылдын ішінде жасалынды. Ал енді бірте бірте терендеп жазылуда.
Мен осы жерде маган улкен кызмет корсеткен, онын алдында басымды иіп, тажім ететін бір адам жайында айта кетсем деймін, ойткені ол болмаса, менін осыдан 8 жыл бурын дайындалган ен баскы «Бізде болашак барма?» деген, орыс тілінде шыккан енбегім жарык кормейтін бе еді. Ол кісі – Копішев Ашірбек деген «Онер» баспасынын бас директоры. Акесінін аты Сейілхан. Аласапыран кезенінде мен он жылдан астам уакыт жумыссыз журдім. Ашірбекті кангып журіп аяк астынан кездестірген кезде, менін калтамда кок тиыным да жок болатын. Сол кісінін аркасында сол кітабім шыгып, менін омірім де курт озгерді. Міне сол 8 жыл аралыктын ішінде мен жогарыдагы айткан кітабымды да жазып улгіріп, жарыкка да шыгардым. Жер бетінде жаксы адамдардын бары – адамшылыктын барын корсетеді. Омірдін озгеріп, казіргі акша когамынын жане пайда коздеу карым-катнастарынын адам когамына ауысатынына адамгершіліктін дамуы гана кепіл бола алады. Осыны далелдейтін тагы бір жагдай – Валентина Петровна Печуева, «Ценные бумаги» баспасынын бастыгы, менін кейінгі жеті жылдын ішіндегі редакторым. Ол кісіге де мен ризалыгымды айтып, маган істеген жаксылыктарын ешкашан да умытпайтынымды айткым келеді.
Осыдан алты-жеті жыл бурын Казакстаннын халкы коркейеді деген сенім бой котерген. Одан бері елдін ал-аукаты расында да жонделіп, аркімнін жагдайынын тузелгені шындыкка айналды. Казак халкы алгы шепке де умтылатын калге жетті. Казак халкында бурын-сонды болмаган рухани куш, сенім пайда болды. Ол алем денгейінде ойланатын калге котерілді. Алемдік козгалысты танып, алгаш рет ондагы оз орнын да ойластырды. Бул казак халкы ушін улкен жетістік. Сонымен катар дагдарыстын да урдістері бой котеріп, коптеген кутпеген маселелер тугызуда. Онын устіне алемдік дагдарыс бой корсетіп, коптеген дамыган елдерді сілкіндіруде. Ал осынын барінде кандай сыр жатыр? Неге осынын барі тура технология дамып, когам ондірісінін нагыз кемелденген кезенінде басталды? Неге адамзат осы уакытка шейін техниканын бар жетістіктерін оз игілігіне толыгымен пайдалана алмай, молшылыкта «жекешелендіруге» урынып, жокшылыктын киыншылыктары орбуде, кедейшіліктін зардабы осуде?
Біздін когам шалдыккан дерт пен адамдар шалдыгатын сыркат – бір тусінік емес. Бізді туптамырымызбен жоюга умтылган дерт – акпарат когамында бізді бутіндей жайлаган надандык пен карангылык. Екіншіден, бул аркімнін оз ку басы ушін омір суріпіп, адамдардын ауыз бірліктен айырылыпі, оз алдына бытырап, жайылып кеткенінде.
Міне мен мунда осы сурактардын біразына ма жок алде тугелдей ме нактылы жауаптар беріп, болып жаткан жагдайларга оз козкарасымды айтам. Жане сонымен бірге аркімді де болашакка сендірем. Ягни бул менін кітабым омірге аркімнін козін ашады, деп айтсам, мен кателеспеймін. Турасын айтам. Арине, козінін ашык болганын халайтындардын. Жане сонымен катар, ар адамнын, жастын да, улкеннін де, карінін де, айел мен еркектін де - адамдардын келешектерінін бар екеніне коздерін жеткізем. Менін бар арманым, халыктардын кайта бірігіп, ар адамнын ынтымакта омір суруі. Тарих осыган жан-жакты жагдай жасап, ускынсыз? тозыгы жеткен ескі когамды аяусыз ыдырату устінде.
БІРІНШІ БОЛІМ. АКШАНЫН КУДЫРЕТ КУШІ ЖАНЕ АДАМ.
1. АКШАГА КУНЫГУ НЕМЕСЕ АКШАНЫН КУЛЫНА АЙНАЛУ.
Акша – бір жагынан, біздін омірдегі ен карапайым тусінік, ал екінші жагынан – алі гылыми тургыдан каралмаган ен киын угым. Акшаны бес жастагы баладан бастап селкілдеген шалга шейін жаксы кореді. Акшага деген куштарлык бугінгі куні букіл алемді жайлаган. Сонымен катар акшада бізге беймалім, ашылмаган терен сыр жатыр. Мына кітап осы акша жайында.
Бірак акша деп шошыманыз, басынан ашып айтайын, акша мені оз бетінше кызыктырмайды. Менін алып карап отырганым – адамнын бет-алпетіне айналган акша немесе акшага айналган адам. Демек менін алып карап отырганым - адам, шынайы адам омірі. Баріміз де адам болганнан кейін, бул жалпыга ортак такырып, жане онын устіне мен адамды, онын омірін мулдем жана жагынан алып карадым. Менін козкарасым осы уакытка шейінгі калыптаскан таным жолдарына секес келмейді. Сондыктан галымдар мен философтар мені менсінбейді. Мен олардын ойлау денгейіне алі жетпеген адаммын. Мен «галым» болам деп талай рет «диссертация» жаздым, бірак онын біреуі де откен жок. Онан кейін мен «галым» болам деген ойдан біражола бас тартып, жер бетінде карапайым адам болып кала берейін деген токтаммен келістім. Ал карапайым адамдар біздін билікті кызыктырмайды. Ол олма, біздін мемлекет басындагы адамдар букіл гылым адамдарын да елеп, екшеп, олардын кобісін омірдін талкегіне койган. Сондыктан мен оз кушіне гана сенген катардагы адамдардын бірі болып тіршілік етіп журмін.
Акшага арналган зерттеулер коп, акша туралы айтылган ангімелер де жеткілікті. Кейінгі кездерде акшаны оленге де айналдырып, куй кылып та шертетін болган. Мен ушін акша – кунделікті омір, адамдар жане елдер арасындагы олардын карапайым карым-катынастары. Акша казір адамдарды да, букіл алемді де бір тутас етіп біріктіріп турган улкен куш. Сонымен катар адамдарды да, букіл алемді де козгалыска келтіріп турган акша. Біздін заманымызга карасты акшаны арнайы алып караган, онын кызметін ашып, адам тургысынан манызын, ман-жайін, ролін корсететін зерттеулер жок. Онын тарихи дамыган жолдарын айтпай-ак койайын. Онын тарихи дамыган жолдарын алгаш рет когам тургысынан алып караган К. Маркстын пайымдары біздін заманнын кимылын корсетпейді. Маркс ушін акша когамды козгайтын экономикалык категория болган. Ол ондіріс катынасы ретінде алынган. Ал мен алып карап отырган акша, адамнын беталпетіне жане адамдар арасындагы олардын карым-катынасына айналган акша, ол алі уакка шейін бул тургыдан карастырылган жок. Акша, солай болса да, алі кунге шейін капитал болып, когамды сипаттайтын тусінік болып келеді, ал адамнын кунделікті омірімен байланыстырылмайды. Елдін кобісі біздін омірдін неге акшага айналганын ойлап та жатпайды, ол оз агымымен журетін уйреншікті омір гана болып келеді.
Бугін дагдарыс кушейуде. Онын салдары коптеген адамдардын оміріне урей тугызуда, коптеген адамдардын оміріне кауып тонгізуде. Дагдарыс кезінде біреулер акшаларынан айырылып капа болса, енді біреулер жан багып журген жумыстарынан айырылып, кун коруі киындаганнан капаланады. Ал акшасы коп, оздеріне оздері сенімділер, бізді дагдарыс айналып отеді деп сенеді. Бул жерде ангіменін барі акша тонірегінде гана болады. Бул жерде бар елдін арманы да, олені де акшага айналган. Олай болса осы дал казір букіл адамзатты зар илетіп, тыгырыкка алып келіп тыгып жаткан акша жайында ангіме козгайык. Арине, бул жерде мен улкен кітапта орысша келтірілген ойлардын, мумкін, туйінін гана келтірермін. Мумкін оны да келтіре алмаспын. Бірак калай болган кунде де онын кыскаша мазмунын келтіруге бел байладым.
Біз омірді кунде кайтадан бастайды екеміз. «Тан атсын» деп, жаксылыкты ертенгі куннен кутеміз, ертеніне уйкыдан турганда біз кунде омірге жанадан келіп, уйктар алдында ертенгі кунге уміт артамыз. Уйкыга кеткенде біз бу дуниені бір сатке умытып, кунделікті омірден дем аламыз. Дін муны о дуниеге барган бір сат деп, тубінде сол саттін мангілік уйкыга айналатынын айтады. Бул біздін кунде уйкыдан оянганда ашылатын кунделікті оміріміз – біздін тіршілігіміз. Акша дегенде мен белгілі бір теорияларды алып карап отыргамын жок, біреулермен таласып та отыргамын жок, ол бізге гана катысты кунделікті омір гана. Бул мамандарга немесе арнайы білімі бар адамдарга гана арналган енбек емес, аркімге каратай жазылган. 2008 жылы мен осы кітаптын алгашкы турін «Адамзат кайда барады: тозакка ма алде жумакка ма?» деген атпен шыгарганда, оны алдымен карапайым адамдар кызыгып окыган. Бірак осы уакытка шейін менімен ешкім пікір таластырган жок. Сондыктан менін ойларыммен келісетіндер келіседі, келіспейтіндер келіспейді. Менін жазып отырган жумысым осы себептен ешкандай да катан гылыми зерттеу емес, эссе турінде жазылган философиялык публицистика. Онын устіне мен философиялык терминдерді колдангамын жок. Неге десеніздер, онын себебі мынада. Маган «сана», «ойлау жуйесі» деген создер унайды, ойткені олар омірмен байланысты, шындыкты бейнелейді, шындыктан алыстап кетпейді. Ал философия болса, ол адамдарда жане олардын санасында шатагы жок, когамнын санасы, когамнын ойлау жуйесі. Біздін кездегі философиянын шындыктагы омірде ешкандай тірегі жок, киялда журген ой гана. Философтардын санасын бу дуниеден о дуниеге отіп кеткен, жок когамнын санасы десек те болады. Сондыктан олар казіргі омірдін шындыгын емес, откенді актарып, сапырылыстырып жатады. Аль-Фарабиді, Абайды мын кубылтады. Болмай бара жатса Батысты немесе Шыгысты талдайды. Сойтіп дуниенін барін ары-бері аударып, тонкеріп, орындарын ауыстырып, акыры адамдарга да жете алмай, омірдін шындыгына да жете алмай, когілдір аспанда ілініп журетін оте кызыкты ойлау жуйесі. Философтар бурында окшау туратын калыктардын бірі болган, казір тіпті жогалып кеткен. Сондыктан менін жазган енбектерім казіргі философиялык ойлай жуйесінен тыс жерде. Мен философиядагы тарихи калыптаскан барлык тусініктерді омірден іздеп, шындыктын занды даму жолдарын ашам. Мысалы, «диалектика» деген угым бізге ауадай кажетті тусінік. Егер сіз онын не екенін білмесеніз, онда біздін омірді тусінемін деп ойламай-ак койыныз. Ал оны тусіну ушін философ болудын кажеті жок. «Кайшылык» деген, «карама-кайшылык» деген оте курделі философиялык угымдар. Олардын манін омірден ашпасаныз, академик болсаныз да бул дуниені шын тусінуден журдай болып отесіз.
Акша, жогарыда айткандай, осы уакытка шейін экономикалык тургыдан алып каралынады, ягни ондіріс тургысынан, когам тургысынан, капиталмен тенестіріледі. Мен оны адаммен гана байланыстырып алып карадым. Адамнын кешегі куні, бугіні жане ертені – осыны акшамен алып карасак, біз омірге онын мулде баска жагынан кіреміз. Сонда біз когам тургысынан алып каралынатын акша мен адамдар колындагы акшанын айырмашылыгын білеміз. Адамнын санасы мен акшанын арасында улкен байланыс бар екенін кореміз.
Саналы омір мен санасыз омір табигатын тіршілігіне немесе адамдарга гана тан омір емес, когамга да тан. Оны ашып угыну онай емес. Немістін улы философы Гегель когам санасын мемлекетпен тенестіріп, адамзаттын тек кана мемлекет аркылы гана саналы турде дамитынын айткан. Адамнын дуниетанымы саналы омірге умтылган. Онын ішінде ертенгі кунді біліп, соган саналы турде журу, бул адамдарга гана тан касиет. Ертенгі кунін білмеген, ертенгі кунге сенбеген адам омірден туніліп, омір ушін куресуден бас тартады. Когам да дал осы сиякты. Ертенгі куні болмаса, ол да ыдырауга ушыраган, бугін-ертені таусылатын когам болады. Бугінгі кунмен гана омір суру, тек жан сактау, осындай когамга гана тан болып келеді. Ал біздін казіргі жагдайымызды бізге белгілі угымдармен баскаша сипаттауга болмайды. Ал егер акша тургысынан келсек, онда біз омірдін бізге белгісіз жана жагын ашып, ондагы адамнын орнын табамыз жане адам мен акша арасындагы байланыстарды коріп, солар аркылы адамнын, адамзаттын болашагына коз жугірте аламыз. Сонда барып біз біздін алдымызда таудай болып, кесе колденен жаткан улкен балені кореміз. Нендей сумдыктын бізді буындырып, туншыктырып жатканын анык ангарамыз. Жане одан шыгудын жолын да байкаймыз.