Мемлекет халыкка жат, тангажайып кушке айналган
Адилет Коргамбаев
Ал казіргі кезендегі адамнын дамуы, онын «саналылыгы» бізге белгілі нарсе. Біз адамдардын экономикалык немесе алеуметтік немесе саяси тулга ретінде дамуын жаксы білеміз. Сонан кейін саналы азаматтар когам тургысынан ойланулары керек деп, аркімді отандык, тіпті адамзаттык денгейде коргіміз келеді. Ал бул жерде жазушылар, акындар, галымдар, журналистер тагы сол сияктыларды кореміз. Бул адамнын кезінде керек болган когамдык дамуы. Ал шындыгында адамнын дамуы казіргі кезенде дуние жинаумен, мансаппен, байлыкпен шектеледі, онын колында бар акшанын колемімен гана алынып каралады. Ал акшасы жоктар немесе акша жасауды уйрене алмайтындар кім болса да, тіпті данышпан болсын, ашыктан-ашык бомжга айналады. Ал бомждардын ішінде тек кана акымактар гана емес, не бір акылдылар да бар екен. Бул жерде казіргі ыдырап жаткан когам тургысынан адамнын озіндік кундылыгынын жоктыгы корініп тур. Онын рухынын, жандуниесінін байлыгы, оз бетінше алып караганда, - байлык жане мансап алдында тукке турмайтын нарсе. Егер казіргі омірдін турі біріп бара жаткан форма болса, онда ол тугызган адамнын сан-килы даму турлерімен де солай болып жатыр.
Жогарыда айткан адам дамуынын турлері - когамдык немесе адамдардын алеуметтік дамуына жатады да, ар адамнын дербес, тулга ретінде дамуынын каншалыкты кунды екенін корсетпейді. Когамдык карым-катынастардын ыдырауына байланысы, ондай дамудын тур-турлері де казіргі кезенде оздерінен оздері жогалуга айналып, аркімнін оз кушіне гана тауелді болып калган. Сондыктан акшаны коп табатын анші-жулдыздар жазушылардан озып, ал копшіліктін назарынан тыс калган, бурын мемлекеттін колдауымен гана дамып отырган философтардын мулдем ундері шыкпай калган. Ойткені казіргі кезендегі дамудын неше турлері акшанын адамды кулга айналдыру немесе адамнын акшага куныгу куштерінін шенберінен оз беттерінше шыга алмайды. Бул тургыдан алып караганда, адамнын казіргі кездегі дамуынын ен жогаргы денгейі – ол байлыкка кол жеткізу, миллионер, тіпті миллиордер болу. Акша адамга билікті де береді. Бул дегеніміз жекелеген адамдар акшанын шенберінен ешкашан да шыга алмайды деген соз. Ал акшанын оз озінен жойылуы объективті тарихи багыт. Ол оз озінен, біздін санамыздан тыс дамып жаткан процесс. Адамнын козсіз дамуы сондыктан казір булдіруші кушке айналган. Коптеген онер кайраткерлерінін, жазушылардын, акындардын, гылым адамдарынын тентіреп кеткендері немесе коммерсантка айналгандары осы себептен болып жатыр.
Сол себептен ар адамнын еркін дамуы акшадан тыс денгейде гана басталып, мулдем баска зандылыктар негізінде журетін болады. Бірак бул осы уакытка шейінгі когамнын козгалысымен дайын турган дамудын жана турі. Ал егер оны біз казір алга тартып айтатын болсак, онда ол біздін акшага тауелді оміріміздін тургысынан бізді алга жетелейтін жане кол булгап шакыратын арман болып гана турады. Демек мундай ангіме акша иелерінін козкарасынан бос соз гана болады. Ол ушін алдымен акшанын билігін жену керек. Сонан кейін барып адамдардын да дамуын ойластыруга болады.
. Міне осыдан барып кана адамзатын баска маселелерді де ойлауга муршасы келеді. Сондыктан казіргі кезде ойланып шешетін маселе – ол тек кана акша маселесі. Несиеге коше ме жок алде баска жолмен журе ме, бул акшанан, ягни тарихи, когамдык куштін маселесін шешу. Бул ешкандай да адамнын санасына тауелді куш емес, кайта оны еркінен тыс баскаратын куш. Бул Жаратканнын гана кудыреті!
Алемде журіп жаткан дагдарыстын ман-жайі да акшада екеніне біз абден каныктык. Бул тургыдан алып караганда, казіргі «несие» деген тусініктін тарихта алатын озінін орны бар. Бул адамзатты капитализм шырмауынан шыгаратын бірден-бір гана жол. Онын мумкіншілігін адамзат саналы турде гана пайдалана алады. Сойтіп барып кана бірте-бірте акшаны ауыздыктау аркылы акшасыз негізге кошеді. Ол ушін несие адамдар арасындагы емес, экономикалык катынас болып, мемлекеттін карамагында болуы керек. Ол мемлекеттін саяси куралына айналу керек. Ал бул ушін когам адамга каратай бурылуы керек. Бул дегеніміз мемлекет адамдарга немесе олардын санасына емес, олардын колындагы акшага карау керек деген соз. Сойтіп барып кана адамдарды акша аркылы гана баскаратын жуйеге кошіруі керек. Ал бул мемлекеттін казіргі курлымын да тубегейлі озгертеді. Казіргі кезенде Казакстандагы мемлекет баскару жуйесінде (букіл бюджеттегі салалар) бір миллион екі жуз мын адам жумыс істейді екен. Бул казір акша санап, бір біріне есеп берумен айналысатын, букіл халыкка жат болган тангажайып алып куш. Бул социализмді буындырып, туншыктырган куш жане бастапкы багытымен алі де тушыктырып жаткан. Енді мунын ондай куш болып калмауы жане онын адамдарга икемделуі адамдарга жане олардын угымына гана байланысты болып келеді. Бул жерде бізге жана сана керек деген ой осыдан барып туады.
Когамнын адамга бурылуы тек кана адамнын адамга бурылуы аркылы жузеге асады, ал акшанын билігі журіп турган жерде олай болуы мумкін емес. Демек бул жерде адамдар бір біріне бет буруы ушін олар акшанын ыкпалынан тыстаулары керек. Ал акшанын барі адамдардын колында гана жумыс жасайтын болган сон, ол акша да адамдардын кушімен гана адамдарга каратай бурылады. Ал акша ынтымактаскан, солай біріккен адамдардын гана колдарында когамдык, ягни кауымдастык куш болып кана жумыс істей алады. Осыдан барып жана жагдайда калыптаскан жана сана туган сон гана, адамдар бірте-бірте акшамен де кош айтысады. Баскаша айтканда, осы шындыкка айналса, онда акша осы туста актык рет адамдарды біріктіріп, олармен несие турінде мангілікке кош айтысады. Міне, несиенін жететін жері осы.
Ал несие деген акша емес, акшанын аты гана. Ол кагаз бетіне жазылган акша гана. Казіргі кезде бул акша иелері ушін акша жасау амалы гана. Ягни ар адамды мыктап акшага осылай байлап тастап, оларды оз еріктеріне кондіру. Ал шындыгында ар адамга омір суріп, жан-жакты дамитын жагдай керек. Бул ушін ар адамга керегі кыруар акша емес жане тамак та емес, оз озін танып ашуы керек, оз озін билеуі керек жане аркім оз озіне осы негізде ие болуы керек. Адам кулдык заманында кул иесі борлган, кейіннен жер иесі болып, шаруаларды жерге байлаган. Ондіріс иесі болып, букіл адамзатты капиталга байлаган. Жумысшылар болса оздерінін кара куші мен енбек ету кабілетіне гана ие болган. Ал енді адам акшага ие болганда букіл алем акшага байланган. Сойтіп барып кана адамзаттын дамуы капитализмнін акырына жеткен. Ал енді акшадан босанган адам тагы неге ие болуы керек? Оган енді озіне озі ие болу гана калды. Ол осыган мындаган жылдар бойы санкилы киыншылыктар аркылы жеткен. Міне сонда гана адамзат тарихка басын иіп, Жаратканнын аміріне кулдык ететін болады. Несие – акшанын сонгы турі гана, сонгы корнісі. Бул жерде акша жогалмайды, тек кана жасырынып, санада гана омір суреді. Бул жерде адам санасымен, жандуниесімен гана баиды. Сойтіп ол кобейсе де киялда гана кобейеді. Бірак бул белгілі бір уакыт аралыгында адамдардын киялында гана тіршілік ететін дуние болып, осы жерден бастап олардын карым-катынастарына ыкпалын тигізбейді. Ал бул жерде адамдар дуниені боліспейді, тапкан-таянгандарын калауларымен алады. Ал казіргі кезенде адамдардын омірі болісуге негізделген сон, олар дуниені бірінен бірі кызганады жане бірін бірі коре алмайды. Казіргі дуние ушін акшанын шенбері басым копшілік ушін тарылды. Ары каратай да тарыла бермек. Міне омірдін акша тугызган талкегі осы шындык. Енді акша адамды арамтамактан салга айналдыруга кіріскен. Сіз айналага дурыстап карасаныз, осыны анык коресіз, жане сізге бурын булынгыр болган дуние сізге шайдай ашылады.
Ал бул оз-озінен ешкашанда болмайды. Бул жерден біз казіргі мемлекеттін кызметін кореміз. Мемлекет тарихи калыптаскан саяси куш. Ол ар кезенде когамнын дамуына каратай икемделіп отырган когам куші. Казіргі мемлекеттін де адамдарга каратай бурылуы осы багыт аркылы гана улкен кажеттілікке айналып отыр. Адамдар бір біріне бурылу аркылы гана дуниенін билігін жойып, адам когамын куратын болса, онда мемлекет те адамдармен мангілікке кош айтысады. Ал казіргі мемлекет жуйесінін кимылы - омірдін ыдырауынын гана саяси бейнесі. Бул жерде мемлекет куші акшанын козгалыс кушіне икемделіп, социализм кулаганнан бері адамдарды бытырату багытын гана устанып тур. Казіргі мемлекеттін озі акшанын кушімен ыдырауга ушыраган. Бул жерде мемлекеттін адамдарда ісі жок, жогарыда айткандай, акшаны есептейтін жане кадагалайтын кушті гана курап тур. Бір акшанын негізінде гана мемлекетте кызмет істейтін адамдардын саны жалпы адамдардын санынын он пайызын курайтын болган. Электрондык баскару жуйесінін жузеге асырылуы акшанын негізінде жай киял гана. Ол егер іс жузінде пайдаланылатын болса, онда тек кана акшанын несиеге айналуы аркылы гана болуы мумкін. Ал бул мемлекеттін колемінін кыскаруы деген соз. Сондыктан бул адам омірімен іс жузінде баланыспаган, тек кана адамды багындыруга багытталган, негізінде батыс жуйесінде туган болжам гана. Казіргі кибернетиканын баскарудагы мумкіншіліктері зор. Болашакта онын куші толыгымен пайдаланылатын болады. Ол ушін онын барі адам тургысынан алып каралынуы керек. Электрондык баскару жуйесі мемлекетті керек етпейді. Бул адамдардан жогары саналылыкты тілейді.
Дуниені танып білудін каншалыкты кажет екені міне осында гана анык корінеді. Ойткені дамып жаткан жагдайлар – біздін санамыздан тыс болып жаткан окигалар. Ондагы адамдарга карсы турган куштерді тек кана таным аркылы гана багындыруга болады. Социализм кезіндегі калыптаскан жане одан кеінгі кездегі дамыган жагдайлардын манін мен кітабымда толыгымен ашып корсеттім. Ал казіргі омірдін объективтік козкарастан кайда багыт алганын мен мунда да жаман корсеткем жок. Бул жерде мен оз озімді казак тілінен алгаш рет байкаудан откізіп, алгаш рет осы жерде кушімді сынап кордім. Бул жердегі жазылган ойлар – аудару жумысы емес, ол орыс тілінде жазылган ойларды казак тілінде келтіріп кайта тугызу.
Бул жерде екі тілдін айырмашылыгы да маган жаксы корінді. Ар улттын тілі озі омір сурген шындык аркылы гана дамиды. Ар улттын тіл байлыгында онын шын мадениеті бейнеленген. Ал ол шындык артурлі тарихи жагдайларда калыптасканнан кейін, баскалармен бірдей болмай, озіне тан ерекшеліктері аркылы гана калыптасады. Ал казіргі кезенде біз ескі козкараспен аныкталатын жай гана «улт» емеспіз. Біз бойымызга алемдік дамуды сінірген, алемдік козгалыс жуйесінде турган, азаматтар когамын кураган тауелсіз елміз. Біз егеменді халыкпыз. Мундай денгейге жеткен халыктын аркайсысы да казіргі кезенде алемге онеге болатын дамудын жана улгісін бере алады. Экономика олшемінен алып караганда, ірі мемлекеттердін катарына албетте халкынын саны коп елдер гана кірген. Маселен, Америка, Россия тагы сол сияктылар. Ондай елдердін саны 150-200 миллионнан асып турган. Булар сан жагынан да кіші мемлекеттерден кушті болган. Сол куштін аркасында олар баска елдерді жаулап отарлай алган. Бул жерде аркашанда экономикалык олшем бірінші орында турган. Экономикасы мыкты болган Батыс адамдарынын санына карамастан Шыгысты озіне багындырган.
Ал казіргі кезенде тарих адам когамын калыптастыруга багытталган. Сол себептен ол ар адамды дамытуга бет бурып, бурынгы экономикалык жане саяси олшемдердін барін тугелдей ыдыратуда. Бул жерде осы уакытка шейін калыптасып, оміршен болып келген саяси-когамдык жуйелердін біркелкі дамулары бузылуда жане соган сайкес сана да тонкерілуде. Соган байланысты бул жерде улкен немесе кіші ел деген олшем жумыс істемейді. «Алі келген алі келгенді» деген кушпен журетін тасіл когамда, елдер арасында калып, адамдар арасына ауыскан. Олардын орнына баска амалдар калыптасу устінде. Сонын барі объективтік тургыдан адамдарга гана багытталган. Мундай дамудын барысында, кайта, ірі мемлекеттер де майдаланып, ыкшамдалуда. Ар адамнын оз алдына койылуы мен онын жеке басынын игілігіне умтылуы кандай зандылык болса, ар елдін дербес дамуы да сондай зандылык. Бірак онын барі тубінде кайта бірігіп, біртутас жане біркелкі дамуды курайтын алемде журіп жаткан бытырау процесстері. Бул дуниежузілік дамудын адам когамына кошуге жасап жаткан дайындыктары. Сол ушін букіл алем казір козсіз арекет жасап жатыр
Осынын барін казак еліне карасты алып карайтын болсак, онда ол алемдік дамуда болашактын карсанында турган ел. Ол ешкандай да елден артта калып отырган жок, кайта Орталык Азиянын коп елдерінен алда жур. Алемдік дагдарыс экономикалык жолмен кезінде алга шыгып, жер бетінде саяси немесе экономикалык устемдігін жургізген ірі мемлекеттерді козді ашып-жуманша-ак ыдырататынын біз казір тусіне аламыз, арине, егер окиганын басына тесілмей, аягын карастырсак.