Батыстын экономикасы да жане экономикалык санасы да алі ыдыраган жок, бірак ыдырау устінде. Сондыктан экономикалык тартіп ол жерде сакталган. Жекелеген адамдардын урлыктары барлык жерде де бар, бірак барлык жерде де ол тартіпке айланган жок. Біз егер осы жолмен ары каратай журе беретін болсак, онда онын барінін принципке айналуы да абден мумкін. Ойткені социализм ондай сананы бізде жойган. Сол себептен біздін адамдар ондіруші кластарга жатпайды, тагдырдын талкегімен олар саудагерлер мен алыпсатарларга айналып, алдап-арбауга уйренген. Бул біз социализмнен мура ретінде алынган екіжузділік. Біз осы жагдайдан кейін гана «нарык» деген созді колдана бастадык. «Нарыкпен» ар баскан кадамымызды актадык, ал буган карсылардын барін караладык, таптадык. Сонан барып біздін жететін жеріміз батыстын «нарык экономикасы» деп, дал осы тургыдан барін талкандадык.
Мен мынандай бір мысал келтірейін. Казакстаннан коп акша шетелдерге кетіп жатыр. Коп адамдар акша турінде жинаган байлыктарын шетелдердін банкілерінде жасырады. Коп адамдар шетелдерге оз байлыктарын алып кетуде. Сонда бул Казакстаннын бар байлыгынын шетелдерге кетіп жатканы ма? Акша ешкашан да когамнын байлыгы болган жок. Казіргі заманда ол адамдар арасындагы карым-катынас кана жане адамнын алеуметтік олшемі, беталпеті. Егер олар Букіл Казакстаннын жер байлыгы мен ондірісін аркалап бара жатса немесе солардын барін бытырлатып шетелдерге сатып жатса, онда біздін байлыкты алып бара жатыр деп, біздін халкымыз дабыл согар еді. Онда букіл халык котерілер еді. Туган жерлері ушін кай елдін адамдары болса да жандарын берген, халкы ушін оздерін курбандык кылган. Ал біздін халкымыздын байлыгы баз калпында тур. Ешкім оларды аркалап кеткен жок. Тек кана когам байлыгын ондіру тасілдері гана озгеріп, оларды болуді акша иелері оздеріне каратып озгерткен. Сонымен акша жеке адамдардын гана беталпетін сипаттайтын байлыкка айналып, осы турде бурыннан калыптаскан когам карым-катынастарын ірітіп-шірітуде. Бул жерде акша біз айткан турде жалпы байлыкка айналып (алдамшы, елес), акшанын кулдыгын тугызган жане сол аркылы букіл когамнын ескі багыттагы, ягни капиталистік багыттагы дамуын тежеген. Сойтіп бул жерден біз капитализмнін гана акырын кореміз жане сонымен катар адам омірінін акшасыз негізге кошуінін кажеттілік екенін анык байкаймыз.
АКШ-та болып жаткан мынандай жагдайлар бар. Дагдарыска ушыраган ірі банкілерді куткару ушін мемлекет оларды оз карамагына алып жатыр. Жане сонымен катар дагдарыска мемлекет тарапынан аямай акша куюда. Бірак мунын барлыгы озінін он натижесін берген жок. Демек акша бул жерде де адамнын беталпетіне айналып, когамды козгаудан бас тартуда.
Бул социализмнін шаралары деп айтады. Бул жерде шындыгында осы уакытка шейін устемдік етіп келген ірілену процесстері майдалануга айналган. Ал мундай козгалысты мемлекет токтата алмайды, ойткені бул объективті когамнын даму барысы. Бізде болса майдалану процесстері алдекашан аякталып, соган каратай халыктын барі бытырап кеткен. Ал дагдарыс ойын емес. Ондірген байлык пайдалануда болуы керек. Ондіріс токтамауы керек. Дал казіргі кезенде онын орбіуі елді ондырмайды. Бул жерде бір-ак жол бар: мемлекет бар акшаны баскарып, бытырап журген елдін басын біріктіріп, сол акшаларды ондіріске каратай кайта буруы керек. Кезінде акша жекешелендіру аркылы елдін колына тусіп, когамды ыдыратып, букіл ондірісті майдаландырды. Мунын тарихи кажеттілігін мен кітабымда рет-ретімен корсеттім. Ендігі жерде сол акша когамга жумыс істеуге тиіс, ягни копшілікке, журтка. Ал ол акшалар жеке адамдардын колында журіп, когамды козгайтын куш болып жумыс істейді деген бос соз. Бул тек кана булдіру куші гана. Букіл алем муны тексеруден откізіп, казір оган коздері жететін куйге келіп тур. Сондыктан ол акшалардын козін тауып, когамды козгайтын кушке айналдыру кажеттілік. Болмаган кунде каржы дагдарысы бізді козді ашып жумганша кешегі кунге кайтып алып баруы созсіз. Ал кешегі куннін кандай болганын алі ешкім умыткан жок. Ол кыл копірдін усті болган. Екінші кезен кыл копірдін аягы болады. Аягына жетсек, тазартылып шыгуымыз да мумкін. Бул, мумкін, тозактан отетін жол шыгар. Онын ар жагын Жаратканнын озі гана біледі.
Енді муны тагыда бір жагынан алып карайык. Капитализмнін даму барысында акша тек кана экономикалык категория болып, ондірісті козгайтын куш болган. Жеке адамдардын колында да ол сондай куш болган. Мысалы, «жалакы» енбек акы ретінде жумысшыны жумысшы ретінде калпына келтіріп отырган, онын ынтыктыгын арттырып отырган куш болган. Аныгырак айтканда, ол ондірісті козгайтын негізгі куш ретінде жумысшыны жан-жакты дамытып отырган. Керек кезінде капитализм адамнын санасын да, акыл-ойын да дамытып, сонын негізінде экономиканы алга бастырды, капиталды дамытты. Социализм де когамдык енбекпен ар адамды камтып, мадени дамуды, білімді тагы сол сияктыларды жалпыга каратай бурган. Ал бізге карасты алып карасак, сол кезінде когамга кажет болган жумысшы да керегі болмай азып-тозуга ушырап кангып кеткен. Ал дагдарыстын оршуі – жумыссыздардын санын кобейтіп, ретсіздікті улгайту. Кайткен кунде де мундай жагдайлар тиылуы керек. Ондай жагдайларды болдырмау ушін куресу керек. Казіргі жагдайда бул тек кана мемлекеттін гана кызметіне кіреді. Сондыктан казіргі кезенде Батыста да мемлекет катты алекке тусіп жатыр.
Бул жерден енді акшанын кызметін жакынырак алып карайык. Банклер оздерінен оздері пайда болган жок, олар тек кана ондірістін негізінде гана калыптаскан. Онеркасіптін бар байлыгы акша ретінде банкілерде сакталган. Ондіріс орындары дамып улгайган сайын банклер де улгайган. Бірак банклердегі акшалар карап жатпаган. Олар капиталга айналатын акша болганнан кейін, несие ретінде беріліп, ондірісті кенейтетін жолга айналган. Бул бурыннан калыптаскан ондірісті дамытудын жолы. Мундай капиталды ссудный капитал дейді. Акша ешкашан да жатуга тиіс емес, ол токтаусыз айналымда болып, ондірісті козгап туруы керек, сойтіп озі де кобейіп отыруга тиіс. Бірак акша бар байлыктын эквиваленті гана болган, ягни олшемі гана. Ол оз алдына озі ешкашан да кобейген жок, онда олай кобейетін негіз де болган жок. Капитализмнін даму барысында ондіріс, ондіріс заттары мен акшанын арасында тепетендік бузылып отырган. Мысалы, техникалык жаналыктар енгізу аркылы ондіріс куші оскенде, онім де оскен, тусім де молайган, ал жалакы баз калпында калган. Ондай жагдайда жалакы денгейінен тыс оскен онімдер курт арзандаган, тіпті булінуге ушырап, жойылып та отырган. Ондай жагдайларда капитализм дагдарыска ушыраган, бірак ол тепетендік калпына келіп, кедергілер алынып отырган. Бул капитализмнін озіне тан кайшылыгы. Ондай кайшылык экономикалык кайшылык деп аталады. Ол кезде байлыкты жумысшылар жасайтын. Ал ендігі байлыкты жасайтын техника.
Ал енді осыдан барып кортынды жасайтын болсак, онда адамнын колымен, кара кушімен жасайтын байлыкты акшамен есептеген болса. техника ондірген байлыкты акшанын колемімен олшеу мумкін емес болган. Бул кыруар байлык. Ендігі жерде бул байлыкта ешкандай кун жок. Казір алемде басып шыгаратын акшанын санынан алдекашан жанылыскан. Акша басу оз алдына жумыска айналган. Бул тек кана мол береке, бак-даулет – жогаргы денгейге котерілген когамнын адамдар ушін жасалынган олардын даму кеністігі. Ал акшанын негізінде ол унемі ішіп-жеу кеністігіне айналып отырып, адам мен когам арасында шешілмес кайшылык тугызган. Кай уакытта капитализмнін акыры корінеді?