2. замонавий узбек романи

Анвар Шукуров
Агар биз тарихимиз канчалик улуг, маънавий меросимиз канчалик бой, кадриятларимиз накадар чексиз эканини яхши билганимизда эди...Флобернинг “Хакикат лексикони”да бир гап бор: “агар от узида канча куч борлигини билганида, тушовлаб куйишларига эрк бермас эди”.
Энди юган солиб етаклаб кета олмас, лекин барибир утмишни астойдил урганиш,билиш керак.
(А.Мухтор “Уйку кочганда”(тундаликлар) Т.-2005. “Маънавият” нашриёти 22-бет).





–Эх, Улжабой Козокбоев сиз ялтирок обру орттирмокчи булиб, уз кариндошларингизни ерга урмокчи булдингизми? Сизнинг кутарган байрогингиз туфайли оддий халк уртасида канчадан-канча номаъкулчиликлар булиб ётипти. Виждонингиз кийналмайдими, ака? – дерди узига узи Абдухолик, шаллоба холатда йулида давом этаркан уни эшитмайдиган, эшитса хам виждони кийналмайдиган акаси.
Агар билмасангиз, хай каердан хам биласиз, бизда яшаб утган Аскад домланинг бир зур гапи бор.
У киши бундай деганлар: Агар биз тарихимиз канчалик улуг, маънавий меросимиз канчалик бой, кадриятларимиз накадар чексиз эканини яхши билганимизда эди...Флобернинг “Хакикат лексикони”да бир гап бор: “агар от узида канча куч борлигини билганида, тушовлаб куйишларига эрк бермас эди”.
Энди юган солиб етаклаб кета олмас, лекин барибир утмишни астойдил урганиш, билиш керак”.
– Ха, айтмокчи  айнан шу киши “Узбек” сузи “Угиз бек”лари сузидан олинган деган фаразни хам айтиб кетганлар.
Устоз совет таълими, тарбиясини олганидан жуда эхтиёткорлик билан гапирганлар. Яъни, “... утмишимизнинг канчалик буюк эканлигини билганимизда эди” дегач пауза килиб Г.Флобернинг от хакидаги мисолни келтирар экан. Бу мисолни халкка нисбатан куллаш хакида йуналиш берадилар.
Агар биз буюк шахсларнинг фарзандлари эканлигимизни билганимизда эди...кишиларимиз салгина кийинчилик дея Россияга ишга кетишмасди, тарихи бизникидан анча камбагал булган русларнинг уй-жойларини куришга, кучаларини тозалашга, жекларида коровулликка туришмасди. Аёлларимиз Туркия ва Араб мамлакатларига кетмас эдилар. Афсуски, кухна тарихимизни билмаслигимиз  панд берди.
Абдухолик совет замонида арманлар ва грузинлар уз алфавитларини узгартирмаганликларини ёдга олди. Утган гурунгларнинг бирида 1980 йилларнинг бошида “Юрмала”ми бошками сихатгохига борган Тошмат ака, кайтиш олдидан  Латвиянинг пойтахти Риганинг “болалар дунёси” дуконига кирибди. Шунда пештокларнинг бирида кургазмага куйилган укувчи кизлар учун тикилган чиройли мактаб формасини куриб колибди. Нархиям олти сумми, етти сумми экан. Совга салом олиш ва таркатиш хам кадимги туркий удум. Тошмат ака уша пайтда нуфузли идорада ишлаб, сихатгохга уз шахрининг дукончи йигитлари билан келган ёки улар уни топиб олишган экан. Хуллас, дукончи йигитлар хам шу ерда булиб, айни пайтда бошка булимларни айланиб юришган экан.
Тошмат ака сотувчи аёлнинг ёнига келиб “битта мактаб формасидан уранг” деб чунтагидан битта “ун сум”лик чикарибди.
Сотувчи аёл Тошмат аканинг афт-ангорини назардан кечириб, “мактаб формаси, латиш болалари учун тикилган ва латишларга сотилади”- дебди.
“Совет конунлари”, “миллатлар уртасидаги дустлик, биродарлик, тенг хукуклилик” хакидаги гапларга сотувчи аёл кош хам кокмабди. Тошмат ака хафсаласи пир булиб ташкарига чикибди. Шунда дукондор йигитлардан бири унинг холидан хабар олгач, “-шуям муаммоми” дея Тошмат аканинг кунглини олишга киришибди.
У утиб кетаётган йуловчиларнинг бир нечасини тухтатиб, “сизга фалончи сум пул бераман, манави дукондан битта мактаб формаси олиб чикиб беринг” деб айтибди, лекин бу гапга кунадиган одам тополмабди.
Тошмат аканинг айтишича, латишларнинг килган бу ишини миллатчилик эмас, оддий халк уша пайтда хам совет уйдирмаларига ишонмаганлигининг нишонаси, мавжуд тузумга протести сифатида кабул килиш керакмиш.
  Абдухолик, пальтоси кукрагини  чап кули билан каттик гижимлаганча уфкка каради. Уфкда ранг узгариши йук, осмон машрики ковоклари осилган холда  корамтир холида турибди. Кор эса тухташ урнига Абдухоликни мазах килиб, “хуш калай?” деяётгандек, унинг танасининг очик жойларига кунишда давом этмокда.
Абдухоликнинг туфлиси, шимидан келган нам хам совук шамол билан бирга оёкка чиппилаб ёпишиб, оёкка котирилган тахтадай огирлаша бошлади. “Осмон узок, ер каттик”-деди у пичирлаб, кейин Иккинчи жахон урушида катнашган жангчилар, Россиянинг совукларида дарёлардан кийим боши билан сузиб утганча штурмга борганликлари, афсонавий кахрамонликлар курсатиб  яна омон колган ёдга олди.
Якинда гурунгларнинг бирида, Мулла Мойли об хаво хакида кизик мушохада юритди. Унинг айтишича:
- Об-хавоям кишиларнинг феъл ***и хамда ерда экилган экинларнинг кандайлигига боглик. Кайси мамлакатда зулм-зуравонлик авжига минса ёки фахш ишлар купайса, айни шу ерга турли офатлар юборилармиш. Каергадир туфон, каергадир зилзила, каергадир кургокчилик, каергадир сел, каергадир вулкон, каергадир чанг тузон, каергадир сел. Хамма ишларни фаришталар хисоб китоб килиб, ёзиб-чизиб Тепага такдим этармиш. Тепадан рухсат олингач, илож йукмиш.
- Унда, утган йили Бойбута аканинг галласи нимага булмади, унинг бировга ёмонлиги йук-ку,-деди Мухсин ака, чийиллок товуш билан дастурхондаги чойдан хупларкан.
– Бойбута ака купни хакини емокчи булди, шунинг учун галласи булмади,-деди мулла.
– Хокимиятнинг карорини чикартириб, фермер хужалиги номига бир йилга ижарага олувди, яна нима керак, ер яйлов-ку, сувли ер булса экан, пахта эктиргани куймади,-деб айбситсангиз буш келмади Мухсин ака хам.
– Кишлокнинг моли хакки-чи?
– Э, кишлогингизни молини нима алокаси бор, бунга?
– Калта уйлайсиз-да Мухсинжон,-деди мулла. Кишлок ахолисининг уйида сомони йук эди. Молни кандай бокади? Ахир у жониворлар хам 18000 оламнинг, худди одамлар каби бир жамоаси, керак булса одамларингиздан фаркли уларок, Оллохни зикр килиб туришади. Улар хам ризк сураб туришибди. Шунинг учун Бойбута ака 5000 гектарлик яйловга уз маблагини сарфлаб галла экди. Галла икки карич новда олиб уч-туртта бошок туккач тепадан берилаётган ёмгир тухтади. Шу куйи галла усмади, етилмади. Далада сомонлигича колди. Бойбута ака шу туришда галлани урдираман деса, олган фойдаси тракторга ишлатган соляркани ярмини хам копламайди. Хосилни ташлаб чикишга мажбур булди. Халк эса тайёр сомонли ерга молини бокди.
– Кариндошингиз Бойбута ака хам савоб остида колди. Якин орада бошка бир жойдан килган сарф-харажатлари коплаб берилса ажабмас.
– Бойбута ака уз йулига , колхуз-совхузлар эккан галлалар нега етилмай колди булмаса?
– Кизик гапни гапирасиз, Мухсинбой, нима халкнинг ризки булган галлани туртта угри-каззоб, тарозибон билан, галла комбинатидаги омбор мудири рохатини куриш керакми? Улар ниятини тугри килиб, тарозини жойига куйсинчи, кейин курамиз галланинг хосили кандай булишини. Буни тагида хикмат бор,-деди мулла Мойли ва Куръондаги Сажда сураси 4-5-оятини арабчада тиловат килиб, узбекча унинг таржимасини айтди: -“Оллох осмонлар ва ерни хамда уларнинг уртасидаги бор нарсани олти кунда яратиб, сунгра Аршига урнашган Зотдир. Сизлар учун ундан узга бирон дуст ва кулловчи йукдир. Ахир эслатма-ибрат олмайсизларми? 5. У осмондан ергача булган барча ишни тадбир килиб бошкариб турур, сунгра сизларнинг хисобингизда минг йилга тенг буладиган бир Кунда Унинг узига кутарилур. Шу суранинг 27-оятидаги мана сузларни тингланг: -“Ахир улар Биз курук Ерга сув хайдаб, унинг ёрдамида уларнинг чорвалари хам, узлари хам ейдиган экинларни чикаришимизни курмадиларми?”
– Койил, шу гаплар хам Куръонда бор экан,-деди Мухсин ака, бироз пастга тушиб.
– Хазрат Хизр билан Мусо алайхиссалом хакида киссадан ибрат олсангиз, бу гапларнинг магзини янада чакасиз,-деди Сармон чол.
– Кайси бир, вокеасини айтяпсиз,-суради Мухсин ака чолдан.
– Улар кишлок буйидаги дарё буйига келганларида, Хизр алайхиссалом бир кемани тешиб куядилар. Кейин, бунинг таъвилини Мусо алайхиссалом сураганларида, Хазрати Хизр: -“бу кема, такводор бир кишиники эди, оркада карокчи ушбу кишлокни талагани келаётганди. Карокчи кишлокни талайди, мол-мулкни дарё четидаги кемаларга ортиб олиб кетади. Бу хукм. Бу кема тешик булгани учун уни ташлаб кетишади. Эгаси эса кам харажат билан уни таъмирлаб олиб яна рузгорини утказаверади”-дейдилар.
– Бояги айтганимиз угри-каззоблар: приемчик, завсклад, колхуз раиси, дон комбинат директори деганимиз, бу киссадаги карокчилардир, тугрими Сармон бува?,-деди Мулло Мойли кулиб Сармон чолга мурожаат киларкан.
– Худди шундай,-деди Сармон чол. Кейин соколини тутамлаб, давом этди: – нега хар хил балолар курортларда буляпти, биласизларми?
– Ха, гала буйдок эркаклар билан буйдок аёллар зиносидан-да,-деди Мухсин ака хам, гапнинг мазмуни англаб.
– Энди об-хаво одамларнинг хатти-харакатидан ташкари, ердаги экинларга хам боглик,-деди мулла Мойли, гапида давом этиб. -масалан,  кайси мамлакатда нима экин экилган булса, ушанга мос об-хавоям келади. Мисол учун пахта эксангиз, айни пахта кусаги пишадиган кунларда керакли иссик юборилади. Агар сиз пахтанинг урнига атиргул эксангиз борми, атиргул учун керакли об-хаво келади.
– Бандаларнинг дуоси учун-да,-деди Сармон чол.
– Бу кисман, асосан шу атиргулларнинг сажда килиб Аллохга иймон келтираётганлари учун хам.
– Атиргул сажда киладими?-суради Мухсин ака.
– Ха, барча ут-улан, дов-дарахт хаммаси сажда килади. Одам хам узи билмаган холда сояси оркали сажда килади-деганди мулла Мойли ушанда маърифатдан дарс бериб.
   Абдухолик шуларни эслаб темир йул вокзали олдига келиб колганига эътибор берди.
Бир вактлар бу ерлар кандай гавжум жойлар эди-я! Уша пайтлар Тошкентнинг ахолиси икки миллион булса, шунча мехмон хам келиб кетаркин.  Вокзал ута ифлос жойлардан бири эди. Юзлаб алкашларнинг гох утирганини, гох ётганини курардингиз. Алкаш эркаклар, аёллар гиж-гиж эди. Уларнинг ичида аксари руслар эди. Алкаш, пиёнисталар факатгина Тошкентда десангиз хато эди. Улар хамма жойда бор эдилар. Узок-узок кишлокларда хам, рус алкашларини бировларнинг уйида ишлаётганини курардингиз. Баъзи узбеклар уларни “мусулмон килиб” узбек аёлларига уйлантирган хам эдилар. Шундаям бирон-бир узбек уларни хурлаганини  эшитмадим. Халкимизнинг маданий савияси уша пайтда хам юкори булган экан-да,- деди калбига гурур тугиб Абдухолик.
Шу куйда Абдухоликнинг ёдига яна бир вокеа тушди. Каршилик адвокат Мурод ака Тошкентдан Каршига самолётда учиши керак эди. Киш фасли булганидан Тошкентда калин туман тушиб, самолётлар учиши, куниши кечиктирилаётган экан. Мурод аканинг ортикча вакти куп экан. Худди шунингдек, бошкаларнинг ортикча вакти куп эди. Шунда Мурод ака бир киши билан танишиб колибди. У Андижонга учиши керак экан.
Бироз сухбатдан сунг, икаловлари апок-чапок булиб кетишибди. Шунда Андижонлик хамсухбат хайратомуз вокеани сузлаб берибди:
– Ун турт ёшимда хам буйим новча булиб, туларок булганим менга панд бериб колди. Иккинчи жахон уруши бошланган пайт. 1943 йил Андижон бозорида юрганимда, э йук, бе йук, куролланган кизил аскарлар мен ва мендан ёши каттарок бекорчи буз йигитларни ушлаб олиб машинага солиб поездга тикворишди. Шу кетишда Козогистонга бориб тушдик. Кейин бизни курол ушлаш ва отишга ургатишди. Бир неча ойлик укувдан сунг фронтга жунатишди. Эшелонимиз Украинага боргач немислар осмондан ук ёгдиришиб, эшелоннинг олд томонидаги темир йулни хам, ортидаги темир йулни хам портлатишади. Колган ишни немис пиёда аскарлари кулга олиб, бутун эшелонни асирга олишади.
Кейин уларни аввал Германияга олиб боришиб, Италияга утказишади. Шу ерда бир катта ховлида бир неча асир болалар ва кизлар бир ойча яшашади. Славян болалар турли хил бузгунчиликлар килишади. Дарахтларни синдиришади, гулларни пайхон килишади, экинларни юлиб ташлашади, кискаси узларининг “мард”ликларини курсатишади. Салим ака эса нима талаб килинса шуларни бажариб, инглиз тилини урганиб юраверади.
Орадан бироз вакт утгач, Салим ака билан бирга бир итальян кизини пароходга солиб Америкага олиб кетишади. Америкада оиласида фарзанди йук, аммо жуда катта бой яхудий оилага улар иккалови келиб урнашадилар. Бир неча йилдан кейин уруш хам тугайди. Салим ака узи билан бирга келган итальян кизга уйланади.
Кария 1967-68 йилларда вафот этади. Вафот этишидан олдин унга бир неча фотосуратларни беради. Салим ака фотосуратларда уз ота-онаси, опа-укаларини танийди. Чол оламдан утгунча бутун мол-мулкини Салим акага колдиради, хозирда у киши жуда катта бойлардан хисобланиб Андижондаги кариндошлариникига кетаётган экан. Иккинчи жахон урушидан кандай килиб, Америкага кетиб колганини шундай тушунтирган экан. Немислар америкалик яхудийларни боплаймиз дея, мусулмон болаларни “яхудий” дея сотишган булиши керак, Италия сакланиб турганларида уларни эркин куйишиб, кандай тарбия олганлигини кузатишган булиши керак.
“Узбекнинг таълим-тарбияли халк эканлиги уша пайтларда хам маълум булган экан-э”-деди Абдухолик вокзал каршисидаги майда-чуйда озик-овкат ёнига келди-ю, ичкарига киришга юраги бетламади. Чунтагида бир сум пули булмаган холида, эски пальтода бировларга масхара булишдан куркди. Вахоланки, бироз исиниб олиш мумкин эди.
У яна йулида давом этди. Шахар ичида катта бинолар олдидан утмаслик кераклиги ёдига тушди. Чунки, катта бинолар олдида доим шамол булади, эх 500 суми булганидами, мазза килиб метрога тушиб кетарди.
МЕтро узи ажойиб жойда. Бу ерда хамма бир хил пул тулаганидан узини эркин хис килади. Хамманинг боши баланд, атроф-четга эркин бокади. Метро талабаларнинг асосий транспорти. Талабалар эса асосан вилоятлардан келган йигит-кизлар. Абдухолик мана бир ойдан буён Тошкентда яшамокда. Метро поездига тушса, талабалар урниларидан туриб дархол жой беришади. Нега бундайлигини аввал яхши кузатмаган экан. Узбек тилини тушунмайдиган бошка боллар туришмас экан. Кейин англади, хамма гап машинист эълонида экан. Эълонлар факат узбекча булибди. Унда, диктор “ёш болали, ногирон ва ёши катта йуловчиларга жой беринг, илтимос” дейиши билан вилоятдан келган болалар, кизлар туриб кетишмокда. Эълонни русча хам бериш керак экан ёки руслар узбек тилини яхши урганишлари керак экан.
-Ха, метрога тушганида эди, бугун хам йигит-кизлар уринларидан туриб унга жой беришар, у эса Навоий метро станциясигача етиб олган булар эди.
Бу ёкка келишидан олдин уйида утганлар хотираси учун утказган худойидаги гап сузлар яна ёдига тушди.
–Хуш, Абдухоликбой Тошкентга йул олмокчимишсан, дам олгани кетяпсанми?- суради Сармон чол.
–Шундай десаям булади амаки. Узи ёзда бормокчи эдим, салгина ишим битмай колди. Кейин мактаб бошланиб кетди, кейин пахта энди пахта тугади, таътил олиб бир бориб келмасам булмайди.
–Мактабдаги дарслар нима булади?
–Шогирдлар эплаб туришар. Менам бир илмий иш бошлагандим, шуни оркасидан кетяпман.
–Ха, илм булса Хитойгаям бориш керак,-деди мулла Мойли.
– Кишлокни ташлаб кетаркансан-да сенам,-деди Мухсин ака.
– Йуг-э, нега ташлаб кетарканман? –сурокка сурок билан жавоб берди Абдухолик.
– Филология фанлари кандидати кишлок мактабида дарс бермайди-ку,-деди Мухсин ака.
– Ха, уни назарда тутяпсизми? Менинг ниятим сал бошкачарок. Аввал бир монография ёзмокчиман. Агар муваффакиятли чикса, кейин илмга утираман.
– Монографиянг нима хакда?
– Козокларнинг бир ёзувчиси бор Улжабой Козокбоев деган, шу киши “узбек” атамасининг келиб чикиши хакида нотугри фикр билдирибди. Мен унинг гапи нотугрилигини исботлаш.
– У нима депти?-суради Сармон бува.
– Э, куйинг айтишга арзимайди.
– Айтавер барибир, эртага маълум булади-ку.
– Узбек сузи Избек яъниким Итбек сузидан пайдо булганмиш.
– Ё, тавба-ей. Шундай гап киптими-ей,-деди мулла Мойли хайрон колиб.
– Ха.
– Узбек дегани, “уз-узига бек” дегани экан,-деди Сармон бува.
– Ундог эмас.
– Э, булмаса кандок?
– Узбек дегани “Угиз” ва “Берк” деган сузлар кушилувидан ташкил топиб, бу сузнинг пайдо булганига 4000 йилдан ошган.
– Э, буни каранглар! Йилларини хам туппа-тугри айтишиничи?-кулди Мухсин ака. - Каердан олдинг бу гапларни?
– Тарихни яхшилаб укинг.
– Энг кизиги, мен узим тарихчи булмасам хам, янганг тарихчи-ку. Агар мен унга шу гапни айтсам, мен билан ажрашиб кетади.
– Ажрашмайди. Янгам хакикатни англагач, сизни кайтадан севиб колади. Чунки янгам совет, сиёсийлаштирилган тарихни укиганлар. Узимизнинг ота-боболаримиз тарихини укисинлар.