Замонавий узбек романи...

Анвар Шукуров
                Роман? Хозиргача роман ёза олишимга 
                кузим етмасди. Роман катта асар.
                Катта асар учун катта дард керак.
                Дардим етарлимикан? Курамиз.
                Шунинг учун хозирча романга ном йук...
                Муаллиф
               


   Киш, декабрь тонги. Соат 7-00дан ута бошлади. Тошкент ва вилоят буйлаб совук шамолли кор учкунлай бошлади. Хайр куз. Кечаги ёккан ёмгир хали асфальтнинг уйдим-чукур жойларида тупланганидан улар кор парчаларини хозирча ютиб юборишмокда. Йулнинг бошка, нишаблик тугри олинмаган ёки кейинчалик таъмирлаш чогида купрок ёхуд камрок асфальт солинган жойларида хам киш даракчилари маглубият аламини татиб куришмокда. Утаётган-кайтаётган машиналар кулмакчаларга оёк ботиришиб кавушларидан сув сачратиб асфальт йулга тушиб окараётган корлар рангини чикаргани куйишмаяпти. Аммо, кор майдалаб, бир маромда, тинимсиз, тепадаги булутлар рангини бузмасдан ёгяпти. Бу унинг кенг тармокли босимли хужуми энди бошланаётганидан дарак. Атиги, бир неча соатдан сунг буларнинг хаммаси: кулмаклар, курукликлар, лойли арик четлари, дарахтлар, далалар, ховлилар шиплари ок курпага бурканиб, изиллаган совук шамол ва унинг шафкатсиз музлатишдан иборат жазосини кабул килишга мажбур булишади. Хар нарсанинг уз вакти соати бор. Хаммаси хам уз вакти соатида булгани яхши.
     Куйликдан шахарга келаётган, аксинча кетаётган автомашиналар, маршрут таксилар, автобуслар йуловчилари йулнинг унг томонида буйи новча кишини куриши мумкин эди. Унинг буйи узунлиги масофа узоклигидан кузга ташланмаслиги мумкин эди, аммо утган аср саксончи йилларида урф булган пальто унинг тиззасидан анча баландда турарди. Бу кишининг бошида эски телпак булиб, у кора салофан пакетга уралганидан унинг эскилиги билинмасди. Оёгида кузги туфли, кулранг шими ва костюми хам юка эди. Костюми ичида ок куйлак  булиб, кулранг галстуги костюмига мослаб олинган эди. Агар бундан икки кун олдинги куёшли  кунда уни мана шу костюм шим, ок куйлак ва галстукда (албатта эгнидаги эски пальтосиз) бугунгидек гавдасини бужмайтирмай, каддини гоз тутиб турганда курганларида, бу киши нуфузли идоралардан бирининг катта ходими деб уйлаш мумкин эди. Шундай кийим эгасининг чехрасидан озгина нур ёгилиб турса борми, бу кишини нак бирон вазирликнинг уддабуррон ходими деб уйлашган буларди. Лекин, бугун у хакда ушандай фикр юритиб булмайди. Хаммасига мана шу эски ёпинчик -пальто сабаб. Пальто узун булгандаям, бироз намиккач унинг эскилиги билинмай кетарди. Лекин, унинг эски фасони барибир уз сохиби хакидаги купчиликка маъкул булмайдиган ахборотни “айтиб” куяди. Фасондаги асосий унсур ёка. Ёкалар худди скрипкага ухшаш узунчок ярим саккиз шаклда булиб, сохибининг кукрак кисмини ёпмас эди. Бу ёка 80-йилларда кукрак кериб, пальто ичидан каттик юнгли, пишик-пухта тукилган хитой жемпери кийиб гердайиб юрган кишиларга мосланган. У бурунги замон эди. Йиллар утди. Кийимлар фасони узгариши билан унинг эгалари дунёкараши, характерлари хам узгарди. Хозирги пайтда пальтолар кичик ёкали, эгаси буйнини зич ёпади, пальто узунлиги деярли пошнагача тушади, шунга яраша уз сохибини хам камтар килиб курсатади. Бундай кийинган кишини курганингиз хамонок дардкаш, сахий, дилкаш, мехрибон, албатта атрофдагиларга ёрдам бероладиган кишини учратгандай булиб, тилингиз узидан узи хуш, майин муомала томон айланиб кетади.
Таассуфки, Куйлик томондан Тошкент шахар марказига кулидаги кора папкаси билан пиёда йуналаётган пальтоли киши атрофдагиларда камтар, сахий, дилкаш киши киёфасини чизишга имкон бермасди. Бундай пальто ичидаги киши атрофдагилар наздида купрок купол, хасис, дунёдан нолиб юрадиган киши, демакки ундан узокрок юриш кераклиги хакида ахборот таратарди.
Аммо, пальтоли кишини атрофдагиларнинг у хакда нима дейишлари бугун унчалик кизиктирмаётганди. У уз майлича утмишнинг ширин хотираларини эслаб, унга карши эсаётган аччик шамол ва кор парчалари каршилигини енгиш учун илдамларди. У чап кули билан пальтонинг кенг ёкларини жуфтлаб ушлаб олганча кукрагини совук шамолдан химоя килар, унг култигига папкасини тикиб, унг кафтини пальтонинг чунтагига солиб олганди. Бораётган манзили хали узок, ун километрлар бор, аникрок айтсак Навоий кучасидаги 30-уй. Папкасининг ичида кеча кечкурун ёзиб тугатган “Улжабой Козокбоевга раддия” номли монография.
Пиёда кетаётганига сабаб, хаёлини жамлаб, жуда мухим учрашувга йуналаётгани эмас, чунтагида хозир бир сум хам пули йук. Икки кундан буён факат нон билан кайнаган сув тановвул килиб келяпти. Охирги ун минг сумини узи ижарада турган, турар жойи хали тулик битмаган кариндошининг уйига тунда бостириб кирган электрчилар олиб куйишганди. Улардан саклаб колган уч минг суми икки кунлик нонга етди. Хечкиси йук. Бундан огирларини хам бошидан утказган. Пул кулнинг кири.
Аммо, якин орада пул унинг кетидан кувади. Ана ушанда курамиз, унинг саховатини! Пул кимга керак булса унга мурожаат килсин. Факат мана бу монография бугун нашрга олинса булди. Абдухолик хисоблаб курди, агар унинг асари бугун нашриёт илмий-тижорат булими тасдигидан утса, энг камида юз минг нусхада чоп этилиши тайин. Ха, аввал ун мингтадан бошланади, албатта, кейин яна юз минг нусхада! Агар китобчанинг хар донаси минг сумдан сотилсаям, икки юз миллион сум дегани. Дейлик, тиражнинг йигирма фоизини Абдухолик олса, бу кирк миллион сумни ташкил килади. Ха, бироз камрок экан-деди Абдухолик буйнини кашлаб. Кейин бошкатдан хисобни юритди. – Нега энди икки юз минг нусхада экан? Беш юз мингни нусхани мулжаллайвериш керак. Ха, мана бу хисоб мантикан тугри, хуш унда оладиган пули... юз миллион сум. Монографиянинг козок, киргиз, туркман, азарбойжон, уйгур, коракалпок тилига таржима килиниши колиб кетибди-ку! Яна беш юз минг, э турк, татар, удмурт, корачой, гагауз тили-чи! Лотин америкасида яшовчи хиндулар яшовчи лотин Америкаси мамлакатларига хам китобча таркатилиши керак. Хинд ва Хитой тилига таржима килинса нималар булишини тасаввур киляпсизми!!! Абдухолик, энг камида миллиардер, узбек сумида эса  триллиардер булиб кетади... Бунча пулни нима киларкин-а? Бу монография немисларни хам, инглизларни хам кизиктириши тайин, шведлар, данияликлар, французлар хам таржима килишса айни муддао буларди. Кискаси мана шу кичкинагина, эллик сумлик салофан пакет ичидаги бир булак, нашриёт тили билан айтганда икки табок когоз якин орада дунёдаги энг кимматбахо когозга айланади. Яшшавор Абдухолик!
Шу пайт Абдухолик куча уртасида тротуар узра йигилиб колган кулмакка дуч келди. Кулмак узунлиги икки метрлар бор эди. Айланиб утай деса чап томон трасса булиб, уни тротуардан ажратиб турган жой хам сувга гарк тулган, трассанинг мана шу жойи аввал арик утган жой булганми ёки йулчилар асфадьт ёткизишидан олдин тупрок ишларини изчил олиб боришмаганми ёхуд ернинг тагида айнан шу ерда булмаса-да, узокрокда бир кемтик бор-у, ана шу кемтик аста-секин намни узига тортиш баробарида юкорида жойлашган йулни хам бузмокдамикин. Балким йулчилар кемтикнинг жойлашган ерини топишолмагандир, балким топишган-у, хар йили айнан шу унсурни йукотиш учун келаверганидан, бу ерга келишдан безиб колишган ва узаро маслахатлашиб “янаги йили яна чукади, шунинг учун бу ерни кутариб куяйлик” дея, асфальтни кемтик узра купрок солганидан йулда сунъий тусин пайдо булиб, сув тупланишига замин яратилгандир. Нам тортаётган тешикни топиш учун замонавий ер тузилиши, курувчилик, лойихалаштириш фанларини билишнинг узи кифоя килмайди. Гуманитар фанларни хам билиш керак. Булар мантик ва тарих фанларидир. Муаммони ечишга юзаки ёндашув неча йилдан буён оддийгина мана шу ерда нега хар ёмгирда сув тупланиши масаласини ечолмайди. “Эх, виждонсизлар-а! Садкаи давлатнинг шунча маблаги”-деди йулчиларни назарда тутиб Абдухолик. Ха, у нимадир гапириш керак эди, мана гапирди. Лекин, кулмакдан кандок утади. Туфлисининг унг пойи таги тешилганидан, болохонадан топиб олган эски бир ботинка патагини туфлиси ичига солганди, деярли узгариш булмади. Тугрида, яна кандай натижа кутиш керак эди? Неча йилдан буён болохонадаги халта ичида ётган патак елимланиб коладими? Нам барибир унг оёкни чиппа ушлади. Унг оёк хул, чап оёк курук, хозирча. Кутилмаган сунъий тусикдан утиш чорасини топиш учун  Абдухолик уз имкониятларини чамалади. Агар трассага чикиб кулмакни айланаман деса, трассанинг уртасидан айланиш керак. Уни биров куриб кузатиб турган булса роса кулади. Трассада машиналар гизиллаб утиш баробарида сув хам сачратиб кетишмокда. Унг томонда ховлининг эгаси “девор гул” устириб куйиб, унинг пастини ингичка, тепасини эса гудайтириб тарошлатган. Ундан ушлаб тротуар четидан утиб булмайди. Харакат килиш мумкин аммо, курган одам унинг устидан яна кулиши тайин. Биров унинг устидан кулса нима бупти? Шу изгиринда биров уни таниб утирибдими? Аммо, рукач булган муаммони ечишда “паст кетиш” оркали виждони кийналса-чи. Трассада барча машиналар узи билан узи оввора, бировининг сув артгичи яхши ишламаслиги, бирови сархушликдан хали уйгонмаган, биров эса машина хайдашни билмаслиги мумкин, трассанинг уртасидан кулмакни четлаб утиш хакидаги карор хаёт учун ута хавфли экан. Девор гулга суяниб утаман деяётганида ховлининг эгаси уйидан чикиб колса-чи? Кунгилхиралик керакми? Албатта, керакмас. Синаб курилган. Бир майдагина асаббузарлик Абдухоликнинг икки-уч кунлик ижодий ишининг белига тепади. Демак, олдинда онгли битта йул – сакраш коляпти. Абдухолик кулмакдан сакрашини тасаввур килди, жойидан сакраса унг оёги сувга тулиши, чап оёги хам курук колмаслиги мумкин. Оркага бироз чекиниб, чопиб сакраса-чи? Сувдан курук чикиши мумкин. Куп уйлаяпти. Абдухолик оркага уч-турт кадам ташлаб, тезлик олиб сакради. Натижа у уйлаганидан хам аянчли якунланди. Унг оёк кулмакдан деярли утганди, аммо у ер лой экан. Оёк тойиши натижасида Абдухолик бутун гавдаси билан оркага кулади. Яхшиям кулёзма чап кулга олинганди, сувга тушмай курук колди. Абдухоликнинг икки оёги лик сувга тулди, шими, пальлтоси шаллобо булди. Костюм омон колди, холос. “Эх, шармандагарчилик”-дея Абдухолик урнидан турди, бироз кокиниб, атроф-четга каради. Машиналар гизиллаб утар, балким уни томоша килишаётгандир, балким рахм килишиб курсаям курмасликка олишаётгандир, балким  калака килиб суратга олишаётгандир, видеотасвирга тушириб кетишаётгандир. “Узингни кулга ол Абдухолик, хато килишдан куркма, йикилиш юксакликка кутарилишдан дарак”-деди у узини узи юпатаркан. Абдухоликка йикилгани алам килса-да, узини шундай дея овунтирди. Туфлиларга кирган хозирча илик нам, бироздан сунг уз килгилигини килади, энди бу булажак азобни овунтириш билан тухтатиб булмайди. Абдухолик узини хурланган киши сифатида атроф-четга бокди, биронта таниш чиккиб колса, карзга пул олиб такси билан нашриётга етиб олмокчи булди. Лекин, бу ер Кашкадарё эмас, хамма бир-бирини таниса, бу ер икки миллионлик Тошкент, бу ерда кушни – кушнини танимайди. Бировнинг биров билан неча пуллик иши бор. Абдухолик шу гапларни хаёлидан утказаркан захарханда килди. 
“Улжабой Козокбоевга рахмат”-деди Абдухолик узига-узи, асабини жойига куйгач, йулида давом этаркан. Узининг ота бир, она бир биродарларини исмини Избек, яъниким “Из” сузи итни англатади дейишини каранг. Узбек менталитетини билмайдими, у? Ахир узларидаги “катта жуз”, “кичик жуз”, “урта жуз” деган кабилалар иттифоки хам Узбекдаги “Уз”нинг узгарган шакли-ку. Озарбойжон сузидаги “Оз”, Осиё сузидаги “Ос” хам биз айтаётган “Уз”ку. Уша форслар айтаётган Афросиёб хам манбаларда курсатилишича Угизхоннинг туккизинчи угли булиб, аслида “Алп Эр УГИЗиён- АлпЭрОСиёндир.  Туркий халкларнинг фахм-фаросат, мехр-окибат, сабр-бардош каби юксак фазилатлари Улжабой акани четлаб утган экан-да. Униям тушунса булади, советча тарбия олиб, илмнинг энг зури уларда деб уйлайди-да...
Менталитет. Бир йили телевизордан Россиянинг ОРТ канали оркали машхур “Жди меня” курсатуви буляпти. Курсатувни В.Кваша билан машхур рус ёзувчиси кизи Мария Шукшина олиб боряпти.
Афт-башараси Абдухоликнинг кишлогидаги Серобга ухшаш, ёши олтмишлар атрофида бир немисга суз беришди.
Студия мехмони уз хикоясини бошлади:
– Бир минг туккиз юз кирк бешинчи йилда Совет Армияси кушинлари Берлинда булишган. Онам уша пайтда 17 ёшли киз булиб, балет мактабига катнаган экан. Уша пайт конунига биноан фукароларга совет солдатлари билан учрашиш, солдатларга эса немис фукаролари билан учрашиш ман этилган экан. Аммо, онам бир рус солдати билан яширинча учрашиб, узаро севишиб колади. Бироздан сунг севишганларнинг махфий учрашувлари ошкор булиб, уларнинг иккалови хам жазоланади. Онамга совет Армияси турган жойга келиш такикланади. Солдат Россияга депортация килинади ёки камалади. Шу билан улар кайта учрашмайдилар. Орадан бир неча ой утгач мен тугилганман. Онам хозир хам тирик ва Америкада яшайди. Мен унга “отамни кидиргани Москвага кетяпман” деганимда, у менга: - “Агар отанг тирик булса унга айтиб куй, мен уни хозир хам севаман”-деди.
Бошловчи немисга: –“Отангиздан кандай ёдгорлик бирон бир расм колганми?”-деб суради. Немис унга жавоб берди - “отамдан хеч кандай расм колгани йук, яшаш жойини хам билмаймиз”.
– Фамилияси, отангизнинг отаси исмини биласизми?
– Йук, онам билган битта нарса унинг исми Миша булган.
– ???
Иккинчи жахон урушида йигирма миллионта совет солдати нобуд булган. Уларнинг ичида Миша, Михаил исмли жангчилар нечта булган экан? Борингки “Миша” исмли йигитлар ун мингта десангиз хам уни топиб буладими? Бу ахир сомонхона ичидаги сомон уюми ичидан игна кидириш билан тенг-ку.
Лекин буни каранг, топилди. Факат унинг исми Миша эмас экан. У кишининг исми Нишонбой булиб Тошкент вилоятининг туманларидан бирида яшаб, мактабга директорлик килган бир угли ва бир неча кизларни тарбиялаб вояга етказган хамда 90 йилларнинг урталарида вафот этган экан. Буни карангки, Нишонбой аканинг угиллари хам хаётдан куз юмган экан. Кейин бояги немис мехмон Узбекистонга келди, сингилларини курди. Отасининг кабрини зиёрат килди. Сингиллар, томошабиннинг юрагини эзиб юборадиган килиб: – акамиз вафот этгач, роса кайгургандик. Аллох, бизга катта акамизни етказди,деб эътироф этишди. Бу вокеанинг энг кизик нуктаси Нишонбой ака узига Миша деган исмни олгани эди. Гап шундаки, унинг Миша деган рус дусти булади ва жангларнинг бирида Миша уз жонини фидо килиб, Нишонбойни улимдан саклаб колади. Шунинг учун Нишонбой дусти хотираси учун уз исмини “Миша”га узгартиради. Яъни, дустига миннатдорлик билдиришнинг энг яхши йули унинг хотирасини саклаш деб хисоблайди у.
Яна бир холат. Узбек полвони Туркманистонга кураш тушгани боради. Полвон узини кураги осонликча ерга тегмайдиганлардан хисоблайди, аммо Усмон исмли бир туркман полвони уни созлаб йикитади. Полвон уйига келгач, хотини угил тукканида углининг исмини Усмон куяди.
Ёки Очил исмли гузорлик полвон ва чавандоз 20-аср бошида туркманлар юртига купкарига боради. Зотга кул килинган туркман ота-онанинг кизи куйилади. Туркман овуллари йигитлари четдан келган бировга киз бераман деб турибдими. Очил полвон ерга ташланган бузокни олиб тудадан айирмокчи булади, туркман йигитлари Очилни четга суриб оти билан биргаликда жарликка кулатиб юборадилар. “–У узбек улди, купкарини янгитдан ташланг” деб чавандозлар баковулга талб куйиб туришганида Очил жарликдан, купкарига ташланган бузок билан жарликдан чикиб келади. Буни курган солимга куйилган киз, четга кетаётганини билганидан ота-онасининг багрига бош куйиб йиглаб турганида, Очил чавандоз унинг ёнига келади ва пешонасидан бир упиб, дейди: - “Синглим сен озодсан ва киёматгача мен сенинг акангман”. Бу гапни эшитган баковул, Очилнинг исмини билгач, эълон килади:
–Эй, туркман эли, хотининг угил тугса, отини Очил куй!
Маданият деганда хотиржамлик тушунилади. Уй-жой, замонавий автомобилнинг борлиги, бола-чаканинг сог-омонлиги, угилни уйлантириш, кизни чикариш, уларнинг камолини куриш бу хотиржамлик, маданият.
Лекин, уй-жойи булмасдан, туй килишга кийналиб турган мухтож хам, “–Худо хохласа хаммаси жойига тушади”-дея хотиржам юриши мумкин. Бундай хотиржамликнинг энг асосий манбаси сабрдир. Сабрнинг илдизи иймон ва аждодларнинг утмишда кандай буюк одамлар булганини ёдда саклашдир.
Мана жуда катта СССР деган мамлакат тугаб кетди. Ким кандай халк эканлиги, ким нимага кодир эканлиги буйича синов тушди. Туркий халкларни бир-бирига гиж-гижлаш, уруштириш буйича КГБ томонидан куп ишлар килинди. КГБ узининг жуда катта бузгунчилик тажрибаси буйича кандайдир муваффакиятларни кулга киритди. Унинг кучи аригач, бошкалар яна шу куйни чалмокчи булишди.
Шунда туркий халклар ичида факатгина киргизлар, бировларнинг гапига учиб, чидамсизлик килиб куйдилар. Уларнинг юртида аввал хам катта-кичик низолар булиб турганди, аммо у пайтда миллатнинг хакикий отаси Чингиз ога бор эди-да.
Нега туркий халклар уз уруглари номларини унутмайдилар? Чунки, айнан шу фазилат туркийларнинг сабр токатига, бардошига, турли-туман уткинчи сиёсатчиларнинг замони дея, узининг кимлигини ёддан чикармасдан уз гурурини саклаш, ориятини ерга урмасликнинг манбаи хисобланади. Уз келиб чикиш илдизини унутмаслик бу оталар ёдига хурмат белгисидир, бу кадимги анъанани хеч кайси тузум ёки давлат мажбурий тикиштириш эвазига такиклаёлмайди. Бу туркий менталитет. Айнан мана шу фазилати туфайли узбекларнинг сабр-бардошига койил колиш керак. Сабрлиларни Аллох хам севади.
Нега козокларда етти отани билиш шартлиги анъанаси хозир хам сакланиб колган? Агар уша миллат вакили Улжабой Козокбоев бунинг сабабини билмаса, кариндошларидан сурасин, эски туркий адиб ва тарихчиларнинг китобларини укисин.
Булар хакида узимизнинг тарихчи олимлар эмас, хатто, кадимги юнон ва рим олимлари, тарихчилари хам уз асарларида айтишган. -Эх, Улжабой ака-я, масалага бироз енгил карабсиз-да,  туркийларнинг мана шу жихати хакида милодий 1 асрда яшаган рим тарихчиси Диодорнинг “Тарих кутубхонаси”  асари II китоби 2-бобида бундай дейлганлигини биласизми?
– “Энди Хиндистон чегараларида яшовчи скифлар хакида гаплашайлик. Бошланишида улар унча катта булмаган маконда яшаганлар, бирок кейинчалик узларининг куркмас ва жасурликларига таяниб, жуда шухратли ва жанговар халкка айландилар. Энг аввалги скифлар Аракс (Амударё) буйларидаги ерларда яшаб, унчалик куп булмаганлар... аммо уларнинг шохларидан бири тогли жойлардан Кавказгача, текисликда эса Мэотия кулигача (Азов денгизи), Танаидгача (Дон дарёсигача) булган ерларни эгаллаган. Ундан сунг скифлар Фракия... Мисрда эса Нилгача... Шарк океанигача... Каспий ва Мэотия кулигача етиб борганлар. Баъзи бир атокли шохларнинг отлари скифларнинг турли шахобчалари – саклар, массагетлар, аримасплар ва хоказоларга ном булиб утган.

                Давоми бор