Рух пен таннiн саулыгы

Ауруды да, балені де, щыргаландарынды да тапкан Озінсін гой. Ендеше осы келенсіздіктерден тек кана Алланын комегімен озін гана кутыласын. Себебі, сен Алланнын суйген кулысын. Алла адамды жер бетіне белгілі бір максатпен жіберген (миссия). Жаратушы саган комектескенде сені бір белгілі максатына пайдалангалы отыр. Себебі, адамнын жаны Алланын бір тозандай гана болшегі. Сондыктан барлык киелі кітаптарда: "Алла адамды Озі тектес етіп жараткан" - дейді.

"Алыс-жакын казактын барі кангып,
Аямай бірін-бірі жур кой андып". Абай

Сеанс кезінде:

1. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін бойындагы кара дуганы алады.

2. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін бойындагы тіл козді алады.

3. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін бойындагы жане 7 атасынан бері келе жаткан каргысты, каралыктарды алады.

4. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін санасын толыктай тазалап, тубегейлікті жаксы жакка озгертіп, санасына жаксы багдарлама (программа) уялатады.

5. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін ойлау жуйесін толыктай тазалап, тубегейлікті жаксы жакка озгертіп, ойлау жуйесіне жаксы багдарлама (программа) уялатады.

6. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін кетіп калган періштелерін озіне кайта кондырады.

7. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін кетіп калган бак кусын басына кайта кондырады.

8. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озіне, жануясына жане 7 урпагына дейін - кара дугадан, тіл козден, жын - шайтан перілерден, томенгі алемнін жан иелерінен, каралыктардан коргайтын коргау-коршау салады.

9. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін шанырагын каралыктардан толык тазалап: озінін шанырагына, автоколігіне - кара дугадан, тіл козден, жын - шайтан перілерден, томенгі алемнін жан иелерінен, каралыктардан коргайтын коргау-коршау салады.

10. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін аяк колындагы кісенді шешіп, озінін омір жане бизнес жолын ашады.

11. Адам Кудайдын кудіретімен озі: озінін денсаулыгын калпына келтіреді.

Кандай адам болмасын озінін омірін, денсаулыгын жаксартып, енсесін езіп турган карыздарынан, жокшылыктан, кедейшіліктен кутылып, омір, бизнес жолдарын ашып молшылык пен байлыкка, куаныш пен бакытка шомылам десе жане озіне, шанырагына, бала-шага, немерелеріне, жеті урпагына дейін "кара дугадан, тіл козден, жын-шайтан перілерден Кудайдын кудіретімен коргайтын коргау коршау салам десе:

Асет Ризаулы Мукашбековтын озімен мына телефондар аркылы ауызба-ауыз тілдесіп сеанс алуына болады:
8 701 733 55 71; 8 775 706 63 21; Уйі:(872771) 35-9-94.

Электрондык поштасы: "mukashbekov1951 @ mail.ru". Интернетте: «Проза. Ру» Асет Мукашбеков. "www.asetkz.ru" жеке блогы. SKYPE "aset-mukashbekov". Мекен жайы: Алматы облысы, Карасай ауданы.

Банк бенефициара: АО " KASPI BANK"
Бик: CASPKZKA
ИИК: KZ73722R000021730167
Бенефициар: Мукашбеков Асет Ризаулы

HALYK BANK
6762 0035 0052 4144
ASSET MUKASHBEKOV
ИИН - 510821300496

"Мен Елбасы болсамда казак деген атасын ардактап, анасын сыйлаган, аруагын кастерлеп, Алласына сиынган елдін перзентімін. Аруактын бар екені рас болса, Атырау мен Алтай, Алатау мен Арканын арасында талай тобе донбекшіп, талай ісімізге орнынан аунап тусіп, бугінгі біздін ісімізге ак батасын беріп жаткан болар деп білемін. Лайым сол бабалардын батасы кабыл болсын дегім келеді...  Біз екі жарым гасырдан астам Ресейдін боданы болып келдік. Сондыктан мен санадагы кулдык психологияны озгерту ушін ата-бабалар аруагына сиындым, солардын касиетті рухын тірілттім. Букіл казакка сауын айтып, оларга ас беріп тойларын откіздік. "Олі риза болмай, тірі байымайды" дейді халкымыз. Сол аруактар риза болсын деп, жаткан жерлерін тауып, басына белгі орнаттык, есімдері ел жадында журсін деп олардын атын мектептерге, кошелерге, ауыл-селоларга, аудандарга бердік...Ендеше сол аруактар бізді колдамады деп кім айта алады?!".
   
Казакстан Республикасынын Президенті: Н.А.Назарбаев.

Окырмандардын кейбір пікірлері:

Аса кымбатты Асет мырза!
Коптен іздегенім, коктен сураганым жерден табылганына, сіз сиякты замандасымнын бар болганына оте куаныштымын! Баска елдін авторларына табынып, суйсініп жургенде мынандай коктемнін шуакты кунінде сіз маган жаратканнын керемет силыгы болдыныз! Сізді казактын Джо Виталесі мен Джозефф Мерфиі десем артык айтпайтын шыгармын! Сіздей АЗАМАТТАР Казакстанда кобейе берсін! Кудай колынызга куат, омірінізге шуак берсін! Омір сурагына жауап таба алмай мен сиякты миллион казакка Алланын нурын жеткізе берініз!
Куралай Ошакбаева, 20.04.2010 10:47

Курметті Асет ага!
Сізге басымды иiп алгысымды білдіруге руксат етініз. Сіздін жазган кітаптарынызды казір оки бастадым. Катты асер аламын сіздін терен ойларыныздан. Сізге зор денсаулык жане творчествалык таусылмас табыс тілеймін.
Тілек білдіруші, Асыл Жакыпбек. Assyl Zhakypbek 23 май 2010 в 12:57. Канада, Монтреаль

Салеметсіз бе, Асет Ризаулы!
Мен сіздін окырманыныз боламын. Сіздін «Жуйке жуйесінін тылсымы» атты кітабыныз мені кайта омірге акелді. Сізге Алланын нуры жаусын!
Мен, Заман Таншолпан Жанабайкызы 1993 жылы Шымкент каласы, Сайрам ауданы, Комешбулак ауылында дуниеге келдім. 2010 жылы Комешбулак жалпы орта мектебін бітірдім, бірак жогары оку орнына туспедім. Себебі, 2010 жылы 12 мамырда Шымкент каласындагы жындыханага оте ауыр жагдаймен тустім. 17 кун реанимацияда, 4 кун комада жаттым. Ата-анам тестті уайымдап содан ауырды деп ойлайды. Менде грантка тусе алмаймын деген коркыныш болган жок, сабак улгерімім оте жаксы болды, тесттен унемі 100-ден жогары балл жинайтынмын. Жындыханадан ештене білмей шыктым.Ол жакта есімді жиганымда: «неліктен бул жерде жатырмын», - деп токтаусыз жылайтынмын. Ол жерде откен 45 кунім омірімнін ен ауыр кезі, бірак ойлансам мен бакыттымын!

 Себебі, мен жазылдым, ол жерде жазылмай калган каншама адамды кордім. Казір міне Халыкаралык Гуманитарлы-Техникалык Университетінін 1-курс студентімін, жагдайым бір калыпты, жаксы достарым бар. Озініз кітабынызда жазгандай, Алладан омірдін келенсіздіктерін каскайып турып карсы алатын алансыздык, озгертуге болатынды озгертетін батылдык, сонын айырымын тусінетін даналык бере гор деп тілеймін. Сізге зор денсаулык, жануянызга амандык, береке, бірлік, молшылык тілеймін. Рахмет сізге!
Таншолпан Заман. 27 акпан. сагат 21:21. 2012 жыл
 
МАЗМУНЫ:               
1.Такырыбы: Ойлау жуйесі мен коршаган ортанын байланысы бар ма? Табигат зандылыктарын бузса не болады? Жан иелері озара калай байланыскан? Ашыгу адамга калай асер етеді? Казіргі тамак ондірісі, осы олі тамактар балаларга калай асер етеді? Казакстанда казір жастардын басым копшілігі ауыратыны купия емес. Неліктен? Адам ораза устап ашыкканда не болады? Ауру мен ерте картаюдын себебі не?
2. Такырыбы: Аурулардын неше турі болады? Ауырган кезде дарігерлер тілді, улкен, кіші даретті не ушін тексереді? Адам деген тірі кітап, тек кана кунделікті окый білу кажет дегенді калай тусінеміз?   Аурулардын кейбір турлері жане себептері.
3. Такырыбы: Ауадан туратын назік денелердін курлысы. Омірлік куші бар ауа дегеніміз не? Омірлік ауа арнасын калай тусінеміз? Ауа тепе-тендігі бузылса не болады?
4. Такырыбы: Алемнін аділеттілік заны деген не? Омір деген не? Кудайсыз оркенниет дегеніміз не? Акырзаман бола ма?
5. Такырыбы: Табигаттын (пандік, материалдык алемнін) – ізгілік, кумарлык, надандык байлауларына калай байланамыз?
6. Такырыбы: Тукым куалаушылык пен карымта аурулары деген не? Адам ауруга шалдыкканда агза мушелері кандай белгілер береді? Адам баласы баска жан иелеріне асер ете ме?
7. Такырыбы: Тагдыр деген не? Тагдырды калай озгертуге болады? Пандік алемде кандай білім аламыз? Танді калай багындыруга болады? Адамда неше жан болады жане кай жерде орналаскан? Ушатын таленкелер. Баска галамшарларда жан иелері бар ма? 
8. Ушатын таленкелер. Асет Мукашбековтын коріп, естігендері
9. Такырыбы: Пандік алемді кабылдайтын сезім мушелері. Адамда канша дене бар? Назік денелер дегеніміз не? Ашыккан уакытта калай жазылып кетеміз? Карымта кайтару немесе букіл алемдік аділеттік занын калай тусінуге болады? Адамнын имансыз, иманды болуы неге байланысты?
10. Такырыбы: Рухани білім алуымнын бастауы. Дін дегеніміз не? Діни жанкештілік (фанатизм) калай пайда болады?
11.  Озінді-озін шектеу дегеніміз не? Денсаулык сактаудагы негізгі шарт жане адамнын дене бітімі (конституциясы) дегеніміз не? Адам денесі кандай элементтерден куралады? Дене бітімінін  ерекшеліктерін жеке- жеке тусіндірсеніз? Дене бітімінде Ауа ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі.
12. Дене бітімінде Ауа ерекшеліктері бар адамдарды аныктау сурагы
13. Дене бітімінде Ауа ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі
14. Такырыбы: Дене бітімінде болатын ерекшеліктердін турлері, осылардын сапасы мен касиеттері.         
15. Косамжарланган дене бітімдері
16. Дене бітімдерінде Ауа-От ерекшеліктері бар адамдар
17. Дене бітімдерінде От-Ауа ерекшеліктері бар адамдар
18. Дене бітімдерінде От-Су ерекшеліктері бар адамдар
19. Дене бітімдерінде Су-От ерекшеліктері бар адамдар
20. Дене бітімдерінде Ауа-Су ерекшеліктері бар адамдар
21. Дене бітімінде Су-Ауа ерекшеліктері бар адамдар
22. Дене бітімінде От ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі
23. Дене бітімінде Су ерекшеліктері бар адамдарды аныктау сурагы:
24. Дене бітімінде Су ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі
25. Такырыбы: Адамнын дене бітіміндегі уш ерекшелік туралы тусінік. Ауа, От, Су ерекшеліктері – олардын кандай жанама турлері бар?
26. Ауа ерекшелігі
27. От ерекшелігі
28. Оттын бес жанама ерекшеліктері
29. Такырыбы: Су ерекшеліктері, Су ерекшеліктерін тепе-тендік калыптан шыгаратын себептер. Судын жанама ерекшеліктері. Неге танертен ерте туруымыз керек?
30. Неге танертен ерте туруымыз керек?
31. Такырыбы: Жуматай Абылханнын ангімелері. Корінбейтін алем дегеніміз не? Корінетін алем куатты кайдан алады? Козге корінбейтін жан иелері. Жуматайдын айтуы бойынша акесі Нуртаза аксакалдын ангімелері: Килыбас нагашымнын сайтандарды сабауы. Баксы болып кете жаздауым. Кашпировскидін аягымды кесіп алып емдеуі.
32. Килыбас нагашымнын сайтандарды сабауы.
33.  Баксы болып кете жаздауым. Нуртаза аксакалдын ангімесі
34. Кашпировскидін аягымды кесіп алып емдеуі
35. Спорттын пайдасы
36. Такырыбы: Тамак ішу кезіндегі сактайтын ережелер. Откен гасырларда біздін ажелеріміз, кыз-келіншектер неге куміс сакиналар мен куміс білезіктер таккан?
37. Найманнын тажалы
38. Такырыбы: Асет Мукашбековтын 12 жылдык ашыгу тажірибесі
39. Такырыбы: Жалпы ашыгу дегеніміз не? Бул адістін ерекшелігі неде? Кандай пайдасы бар? Біздін танімізге, жанымызга, рухымызга беретін асері бар ма? Поль Брэгг деген кім? Онын ілімінін ерекшелігі неде?
40. Такырыбы: Асет Ризаулынын о дуниеден кайтуы. Дарігердін  ашыгумен емдел деп кенес беруі. 24-36 сагаттык жане уш, жеті, он тауліктік ашыгулардан калай шыгу керек?
41. Такырыбы: Казіргі адамдар неге аурушан? Гиппократ кандай емдеу адістерін колданган? 104-ке келген Санкайбай атанын ангімесі.
42. Такырыбы: Осы омірдегі жогары максаттын мані неде? Дурыс ой, дурыс соз, дурыс іс-арекет дегеніміз не? Копшілік адамдардын казіргі коріп журген куаныш-кайгыларынын туп казыгы кайда? Ой – денсаулык пен молшылыктын саулетшісі дегенді калай тусінеміз?
43. Такырыбы : Бір гасыр омір сурген Данабек Байсалханов аксакалдын тарихи естелік – шежіре олені
44. Науалы ауылынын тургыны Байкенже Жукенов аксакалдын Улы Отан согысында жургенде туган жерін  сагынып агайын-туыстарына, артта калган еліне жазган хаты
45. Олі разы болмай, тірі байымайды. Науалыдан шыккан халык жаулары
46. Агайынды «халык жаулары» Касымкан мен Кажыкан Дінікеновтардын немересі Талгат Кажыкановтын естелігі
47. Такырыбы: Ел баскару ушін басшы адамда кандай касиеттер, ерекшеліктер болу кажет? Улттык Рухани карангылыктан кутылар жол бар ма? Біздін идеологиямызга, дастурімізге тірек бола алатын ілім бар ма? Халыктын мун-муктажын шешкен уакытта кандай басты багдарламаны басшылыкка аласыз?
48. Такырыбы: Біз кімбіз? ! Гарышта біздін алатын орнымыз кандай? Гарыштык алемді калай суреттеуге болады? Рухани ілімді игеру ушін не істеу керек?   Омірде жетістікке, табыска кол жеткізу ушін не істеу керек? Жанаша ойлау дегеніміз не? Табыска жетуге богет жасайтын кате пайымдауды калай тусінеміз?
49. Такырыбы: Уайым дегенді калай озгертуге болады? Арамдыкпен, кулыкпен омір сургісі келетіндердін арты неге согады? Коркыныш пен мазасыздыктан калай кутылуга болады? Істі кейінге калдыру мен токмейілсудін асері? Откен кателіктер мен кемшіліктерді калай кабылдау керек? Табыстын негізгі себебі неде?
50. Такырыбы: Имандылык дегеніміз не, оган кандай адамдар, калай келеді? Имандылыктын реттегіш тартіптері кандай? Акыл-есті билеп алган жокшылыктан калай кутылуга болады? Неліктен озініздін ойынызды не нарсеге шогырландырсаныз, сол улгая береді? Сіз жетілгеннін барісіз деп не себепті айтамыз? Молшылыкка калыптасу деген не?
51. Такырыбы: Еркіндік пен молшылыктын байланысы бар ма? Сіздін омірінізге молшылык акелуге комектесетін кейбір купия ойларыныз бен омір тажірибесінен корткандарыныз? Молшылыкты калай тусінеміз?    
52. Такырыбы: Ел бірлігі дегенді калай тусінесіз? Суйінбай мен кыргыз акыны Катаганнын айтысы
53. Мен Алланын бір болшегімін
 
Алгы соз
 
«Ерте турган адамнын несібесі артады, ал тангы уйкы – ризыгынды кемітеді».      Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)    

Таулік 4 сагаттан алты кезенге болінеді. Бул жылдын торт мезгілі сиякты. Жылдын мезгілінін алмасуына байланысты, біздін дене бітіміміздегі басым ерекшеліктеріміз де озгеріп турады. Мысалы, жазда От ерекшелігі, кузде Ауа ерекшелігі басым болады. Сондай-ак, біздін дене бітіміміздегі  ерекшеліктеріміз таулігіне алты кабат озгеріп турады.

Мысалы, тунгі сагат 2-ден тангы сагат 6-га дейін Ауа арекет кылады. Ауа женіл, анык, таза сондыктан тангы 6-да, немесе кун шыгардан бір жарым сагат бурын туру оте пайдалы. Осы кезде ауа кеністігі озін кун куатымен каныктырады, кун шыгардан жарты сагат бурын, кун озінін ерекше  жайлы шуагын тогеді. Барлык дін агымдарында, гылми тургыдан да ерте туруга кенес беретіні осыдан. Ауа танімізден улардын шыгуына, ішегіміздін босауына жауапты, сондыктан да Ауа ерекшелігінін кезенінде турсаныз, ол жаксы жумыс аткарып денедегі уларды, калдыктарды уактылы шыгарып тастайды. Ерте турган адам куні бойы сергек журеді. Тангы сагат 8-ден кейін туратын адамдар оздерін нашар сезініп, куні бойы шаршап журеді, бундай уйкы агзага женілдік акелмейді.
         
Тангы сагат 6-дан кундізгі 10-га дейін Су арекет кылады. Су ауыр болгандыктан осы аралыкта турган адамдарды унемі уйкы басып журеді. Осы кезенде тамак ішпеуге тырысыныз, себебі дененізде Судын молшері кобейгендіктен, ауа козгалысы баяу болып, дененіз ауырлап, іштегі отыныз маздап жана алмай быксып турады, сондыктан да осы аралыкта ішкен тамагыныз толык кортылмайды да канынызды былгайды. Тангы 10-нан кундізгі 2-ге дейін От арекет кылады, сондыктан да тамакты кундізгі 11-12 аралыгында ішініз, ал келесі тамакты 5-6 сагат откізіп барып, кун уясына отырганша кабылданыз.
         
Кундізгі 2-ден кешкі 6-га дейін Ауа арекет кылады. Осы аралык женіл, шабыт тудыратын кезен, адам жумыс істеуіне, спортпен, уй шаруаларымен шугылдануга таптырмайтын кезен, осы кезде дененіз женілдеп, кандай іске болмасын кулшынып турасыз.
         
Кешкі 6-дан тунгі 10-га дейін кайтадан Су арекет кылады. Осы кезенде куні бойы тыным таппаган адам шаршаганын сезеді, уйкысы келеді, сондыктан да тунгі 10-нан кешіктірмей уйкыга жатуыныз керек, егер де озін-озі зорлап тунгі 10-нан кейін жатса, бул аралык кайтадан Оттын арекет кылатын кезені (тунгі 10-мен 2 аралыгы) , сагат тунгі 11-ден кейін адамнын уйкысы ашылып кетеді, кайтадан куат куйылганын сезеді.
         
Тунгі 10-мен тунгі 2 аралыгы уйыктауга ен жайлы уакыт, осы кезенде ішкен тамактарыныз кортылып, адам татті уйкынын кушагында болады.
         
Кей кездерде дене бітімінде От ерекшеліктері бар адам тун ортасында турып алып тамак ішуі мумкін, себебі осы кезде От сырттан да, іштен де арекет кылып жатады, сондыктан осы кылыктарына карап бундай адамдарды согіп, жазгыруга болмайды. Тунгі 2-ден кейін уйкы устіртін, тус кореді, мундай уйкы адамнын басы мен денесіне демалыс, мамыражайлык калып бермейді.
Таулігіне 6-сагаттан артык уйыктаманыз, узак уйкы маубастык пен жалкаулыкка жетелейді. Жылдын торт мезгілін, тауліктін алты алмасуларын, ішетін тамагынызга сайкестендіріп, бурынгы адеттерінізді осыган сайкес озгертсеніз, дуркін-дуркін ашыгып, агзанызды тазалап отырсаныз, ажал жеткенше денініз сау, ширак та шырайлы калпынызды сактай аласыз.

Ойлаган пайдалы ойынды,
Іске асырып жайландыр.
Карекетінді істеген,
Адетіне айландыр.

Адетін мен мінезін,
Жымдасып сонда оседі,
Калыптаскан мінезін –
Тагдырынды шешеді!     Асет Мукашбеков

Салауатты омір суріп, алеммен уйлесімді омір кешіп журген адамдардын  тек кана оз камымен журген карапайым адамдардан коп айырмашылыгы болады. Олар оз касиеттерін толык білетін, озінін куш-куатына толык сенетін адамдар. Салауатты омір суретін адамдарга даулет, куш-куат, атак-данк тарізді пандік (материалдык) алемнін турлі кундылыктары озінен-озі куйылып, келіп жатады. Омір зандылыктарын бузбайтын болгандыктан, олар омірде коп кателікке де урынбайды. Жаны тазарган адамнын букіл болмысы озгергендіктен, бу фани алемнін былганыштары олардын оміріне коп асер ете алмайды. Сондыктан, олар омірдін турлі сергелдені мен шыргаланынан онай шыгады. Имандылык жолындагылардын рухани куштері мен тазалыгы сондай, егер біреулер жамандык ойлап, не болмаса карсы арекет жасап, оміріне богет болатын адамдар болса, ондайларды тагдыр жалп еткізіп ушырып тусіреді. Себебі, болмыспен уйлесімді омір суріп жургендер алемнін аділет зандылыгымен коргалып, жогары куштердін аясында жане солардын ыкпалымен омір суреді. Сонымен бірге, оларды Алла тагаланын Озі баскарып жане Озі коргап отырады. Ал Алла тагалага коргаган адамга кім  зияндык жасай алады? !
 
I. ДЕНІ САУ АДАМНЫН ДЕНСАУЛЫГЫ ТУРАЛЫ ГЫЛЫМНЫН ФИЛОСОФИЯЛЫК НЕГІЗДЕРІ.
 
1.Такырыбы: Ойлау жуйесі мен коршаган ортанын байланысы бар ма? Табигат зандылыктарын бузса не болады? Жан иелері озара калай байланыскан? Ашыгу адамга калай асер етеді? Казіргі тамак ондірісі, осы олі тамактар балаларга калай асер етеді? Казакстанда казір жастардын басым копшілігі ауыратыны купия емес. Неліктен? Адам ораза устап ашыкканда не болады? Ауру мен ерте картаюдын себебі не?
 
«Ауруды жараткан – Кудай, ауырткан –  Кудай емес». Абай (28-ші соз)
 
Сурак: – Асет Ризаулы, адамнын ойлау жуйесі мен коршаган ортанын арасында байланыс бар ма?
      
  Жауап: – Мына сурагыныз оте бір аукымды сурак болды, осыган жан-жакты, толыгырак жауап беруге тырысайын.
– Арбір жан иесіне кун астынан орын берілген. Біракта тіршілік кешетін орта бірдей емес, булай болу себебі жан иесінін ойлау жуйесіне – тіршілік кешетін ортанын сайкес болуынан. Козгалмайтын жан иелерінін санасы жетілмеген, бірак осылардын оздері де ар турлі ортага калыптаскан. Кейбір агаштар ауа мен кун шуагы мол ашык аланкайда оссе, кейбіреулері кыспакта оседі. Адам таріздес тіршілік иелері оздерінін калауларымен, іс-арекеттерімен, ойлау жуйесімен оздерінін болашактагы тіршілік ететін ортасын жасайды. Саби сурет салганда, бірдеме кураганда онын киялы – ойы мен пайымдау жуйесіне сайкес болады.  Адамдар есейе келе болашакта оздеріне кен сарай немесе жупыны лашык тургызады, буны баска біреу жасамайды, тек кана ойлау жуйесіне сайкес озі гана тургызады. Омір –  букіл алемдік аділеттік занына сайкес Жаратушынын баскаруымен іске асады. Озіміздін калауымыз бен ойлау жуйемізге сайкес лайык ортага орналастырады. Пандік алемде арбір тірі жан иесіне барлык жагдай жасалган, ешкімде суыктан, аштан, шолден олуге тиіс емес.
         
Сурак: – Адам білместіктен табигат зандылыктарын буза берсе не болады?
Жауап: –  Озініз де білесіз – пенде озінін тойымсыздыгымен табигат зандылыктарын буза берсе, ол біртіндеп куналі істерді жасай бастап – кулдырап, азып-тоза бастайды. Мал мен адам омірінін айырмашылыгын Абай былай деп аныктай туседі:               
               
Малда да бар жан мен тан,
Акыл, сезiм болмаса
Тiршiлiктiн несi сан,               
Теренге бет коймаса?
 
"Малда да бар жан мен тан, акыл, сезiм болмаса" деген жолдагы акыл мен сезiм адамга берiлетiн ерекше акыл, сезiм (интеллект) деп тусiнемiз. Айтпесе хайуанаттарда да оздерiне тан акыл мен сезiм бары белгiлi. Бул олен жолдарымен Абай адам мен хайуанаттардын акыл-сезiм айырмашылыктарын корсетедi.

Хайуандар куналі істер кылмайды, олар табигат зандылыктарымен омір суреді, себебі оларда еркіндік не таза акыл жок. Адам мен баска тіршілік иелерінін айырмасы: адамнын жаны туганда рухпен капталса, хайуандар мен баска тіршілік иелерінін жаны рухпен капталмаган. Олардын білімі табиги болмыспен (шартты рефлекспен) шектелген. Олар Кудай, дін туралы білмейді, сондыктан да пандік алемнін шырмауынан шыга алмайды. Олар эволюциянын даму жолымен дами береді. Оларга карымта кайтару не букілалемдік аділеттілік заны асер етпейді. Себебі, олар адам сиякты саналы турде кунага батпайды. Тірі жан иесі тек адам денесінде гана пандік алемнін шырмауынан кутылып Туп Иесіне, ягни Кудайга кайтып бара алады. Осы туралы данышпан Абай:               

Мекен берген, халык кылган Ол ла макан,
Туп Иесін коксемей бола ма екен?
Жане Оган кайтпаксын, оны ойламай,
Озге максат акылга тола ма екен?
 
Сурак: – Жан иелері озара калай байланыскан?
Жауап: – Жан иесі адам денесімен туганнан кейін, озара шырма-шату байланыскан: ата-аналык, суйіспеншілік, достык, жаулык, бейтарап т.б. калыптарымен. Арбір адам гумырында талай адамдармен серіктес, замандас болады. Біреулерге куаныш акелсек, енді біреулерге озіміздін іс-арекетімізбен запа шектіреміз. Кейбіреуін жаксы коріп, енді біреуін жактырмаймыз. Карымта занынын бул туйіншегін таркату ешкімнін де колынан келмейді. Карымта жалпылык, жеке тулганікі, когамдык, улттык, елдік, партиялык тіпті гарыштык та болады. Ар омірімізде откен куналарымызбен есеп айырысамыз, біреулерге карызымызды кайтарсак, енді біреулерге кайтадан борышка батамыз. Сондыктан да осы омірімізде алган карыздарымызды кайтаруга тиіспіз, айтпесе осыларды келесі омірімізде толеуге мажбур боламыз. Біз нашар жануяда омірге келуіміз, немесе жануянда омірінді оксікке айналдыратын балалар тууы мумкін.

 Откен омірінізде сізге карыз болган адамдар кездойсок комек корсетіп, киыншылыктан куткарып, колдап-колпаштап отырады. Есінізде болсын: алемде кездойсоктык деген болмайды! Казак атамыз бул жагдайды «Кудайсыз курай басы да сынбайды», – деп доп басып айткан. Егер сізді алдап не тонап, немесе соккыга жыгып кетсе, онда ол откен омірініздін карымтасы кайтып жатыр деген тусінік. Сондыктан да тагдырынызга налуга болмайды. Бул жерде букілалемдік аділет немесе карымта заны іске асып жатыр. Кейбіреулер біркалыпты мамыражай омір суреді, ал енді біреулер жанталасып, урейленіп тіршілік кешеді. Біракта біреуді де коре алмаушы болманыз – бул дегенініз білместік. Жаксы турмыстагы адамдар осылай туруга кукулы, себебі ол откен омірде істеген жаксылыктарынын аркасында осындай омірге колы жетіп отыр. Біракта  адамдар осы омірлерінде де жаксылык пен кайырымдылык кылмаса олар кайтадан томен карай кулдырайды. Турмысы т.б. нашарлай береді.
 
Сурак: – Білім, ілім деген угымдарды калай тусінесіз? Осыны калай жетілдіруге болады?
Жауап: – Білім дегеніміз – омірге дайындык емес, омірдін нак озі. Акылын мен рухынды жетілдіру, адамдар гана алдына коя алатын – аса улы максат.
Сурак: – Ашыгу адамга калай асер етеді? Натижесінде не болады?
Жауап: – Ашыгу бізге уш багытта асер етеді. Сіз танінізді, акылынызды, жанынызды, яки рухынызды тазалайсыз. Натижесінде, аса зор денсаулык пен буырканган омір сургіштіктен лаззат аласыз. Сіздін миыныз жана білім мен ілімді сініріп алатын соргышка айланады. Ен маныздысы – ішкі келісімшілік пен жаныннын жай табуы сізді омір рахатына болейді. Ашыгудын мен дурыс тамакты жеудін комегімен, казіргі заманда табылмайтын, улы да, оте сирек ушырасатын даналыкка ие боласыз.
Сурак: – Казіргі тамак ондірісі жонінде токтала кетсен. Осы улардан жас балалар калай уланады?
         
Жауап: – Казіргі тамак ондірісі ауру балалардын санын кобейтуде. Осылардын миынын алсіз болуынын себебі, казіргі калыпты дейтін тамак мазіріндегі улардын асерінен болып жатыр. Озінін балаларына тамактарды сатып алып пісіретін аналар – теледидар, радио, газет, журнал насихаттарымен уланган. Осы насихат коздері сіздін балаларынызга курамы олі крахмал консервідегі коже, кант, майлар жеуге кенес береді.
Сурак: – Осы олі тамактар балаларга калай асер етеді?
Жауап: – Осы тагамдар керексіз – минералы, витамині жок, баланын табетін тез ашатын калориямен каныктырылган. Аналарга артурлі еттерден, майсыздандырылган уннан пісірілген нанды, шужыктарды жегізуге кенес береді, ал булардын курамында химиялык коспалар бар. Казіргі балалар кока – кола ішіп, кептірілген пайдасыз калориясы бар жугері жейді. Казіргі балалар агзага керекті витамин, минералдары жок балмуздак, курамында неше турлі коспалар бар токаш, торт, самса, баска да таттілерді жейді. Осы тамактар балаларды семіртіп жібереді, біракта онын агзасы унемі аш болгандыктан, оскен сайын мешкей бола береді.
      
Осындай тамактармен баланы калай гана акылды кылып осіріп жеткізуге болады?
         
Енді 2005 жылгы «Денсаулык» журалынын № 5 санында жарияланган, казіргі Казакстандагы жасоспірімдер арасындагы ауру-сыркаудын бір дайегін айта кетейін.
         
Сурак: – Казакстанда казір жастардын басым копшілігі ауыратыны купия емес. Неліктен?
         
Жауап: – «Гылыми – зерттеу инстуттарынын зерттеулері корсетіп отыргандай, елімізде жасоспірімдер арасында ауру – сыркау жыл санап кобейіп барады. Сонгы деректерге жугінсек жасоспірімдер аурушандыгынын корсеткіштері тексерілген ар 1000 балага шакканда мынадай екен:
                Акмола облысы        177, 6
                Актобе облысы       424, 8
                Алматы облысы       90, 4
                Атырау облысы       183, 2
                Батыс Казакстан
                облысы               465, 3
                Жамбыл облысы         305, 1
                Караганды облысы       565, 0
                Костанай облысы        469, 9
                Кызылорда облысы       933, 6
                Мангыстау облысы       327, 5
                Онтустік Казакстан
                облысы                212, 6
                Павлодар облысы        542, 4
                Солтустік Казакстан    423, 7
                Шыгыс Казакстан
                Облысы                650, 2
                Астана каласы           311, 5
                Алматы каласы            664, 2
 
Казак улттык медицина университеті ректорынын гылыми жумыстар жоніндегі кенесшісі, профессор З. Мажитованын маліметі бойынша сонгы кездерде елімізде мугедек балалар мен тіпті бір емес бірнеше созылмалы ауруы бар сабилер саны арта тусуде.
         
Сурак: – Болашак сарбаздардын жагдайлары калай?
Жауап: – Кезекті аскери шакырылу кезіндегі тексеру кортындысы аскери комссариаттагыларды да урейлендіріп отырганы жасырын емес. Аскерге шакырылган жастардын 65...70 пайызы аскерге жарамайды!      Ул балалардын денсаулыктары нашарлап барады, ал болашак ана – кыз балалардікі одан да кауіпті.
Сурак: – Булай болуына кім кіналы?
Жауап: – Коптеген тамактану мамандары, дарігерлер, устаздар мынандай кортындыга келді, негізінен екі маселе кіналы – тамак туралы надандык жане ата ананын камкорлыгынын жетіспеуі. Осынын бір салдары – жукпалы аурулага жонді карсы тура алмауы. Босанганнан кейінгі келенсіздік – дурыс тамактанбаудын тагы бір корінісі. Оз агзасынын дурыс дамуына мумкіншілік бермеген айелдін дені сау бала табуы негайбыл.
         
Сурак: – Жастардын жагдайы алгіндей болды, ал улкен адамдардікі ше?
         
Жауап: – Енді улкен адамдардын жагдайларын байкайык. Егер жастарымыздын жартысы алсіз, ауру екеніне козініз жетсе, улкен адамдардын жагдайлары будан да соракы. Мен айтып кеттім, біздін 18 бен 20 жас аралыгындагы жастарымыздын 65...70 пайызы аскерде кызмет етуге жарамайды деп. Егер біз 25 пен 75 жас аралыгындагы адамдарымызга карасак, жагдайлары тіптен мушкіл.
    
Егер 25 адамнан топ жиып, оларды тексерсек не денсаулыгы мен ауруы жайы сойлессек,   онда олардын 99 пайызынын бір немесе бірнеше омірлік манызы бар мушесінін созылмалы аурумен ауыратынына сенімді бола берініз. Кайтсе де, арбір адамнын бір жері ауырады. Олар сізге озіне жасаган операцияларын, ішкен дарілерін, шеккен зардаптарын айтады.
         
Сурак: – Адамдар казіргі заманда кандай багдарлама  устанады?
         
Жауап: – Адамдардын копшілігі, оздерін рухани жане тандік дамытпайтын, омір суру багдарламасын устанады. Осынын далелі, кобейіп келе жаткан карттар уйлері жане мугедек балаларга арналган мектеп интернаттар, тастанды балаларга арналган жетімдер уйі, кала калаларда оріп журген кангыбас бомждар. Осы уйлер карттарга, ауруларга, кангыбастарга жане мугедек пен тастанды балаларга лыка толы.
    
Менін сізден сурайын дегенім, табигат шынында да біздін оміріміздін сонын осылай кайгылы кылып койды ма?
         
Сурак: – Адамнын миы калай тамактанады?
    
Жауап: – Ми тандік агым аркылы коректенетіндіктен, тамактану мен ойланудын байланысын байкау киын емес. Тандік агымдар ішкен тамак туріне тікелей байланысты болгандыктан, тамактану мен ойланудын байланысын жокка шыгару акылга конбас еді.
         
Сурак: – Асет Ризаулы, адам ораза устап ашыкканда не болады?
    
Жауап: – Ашыгу барысында дене тазалангандыктан, адамнын іс кимылы оте ширай туседі. Адамзаттын кейбір улы устаздарына ашыккан уакытта Нур жауып, алемнін тылсым жумбактары ашылган. Адамнын акыл-ой кабілетінін еселеп арта беруі, ашыканнан кейін де узак мерзімге созыла береді. Ашыгу мен дурыс тамактану агзаны улардан тазарткандыктан, ми да таза канмен коректенеді жане ойлау кабілеті де жогары денгейге котеріле береді.
         
Біз гылым мен техника саласында гажайыптарга кол жеткіздік, егер де карапайым табиги тамактану адісін уйренсек, будан да жогары натижелерге жеткен болар едік.
         
Сурак: – Ертедегі  адамзат даналарынын (филосософтар) тамак мазірі калай болган?
         
Жауап: – Ертедегі грек философтары оздерінін шакірттеріне тамакты тарта ішетін мазірді бірінші орынга коюды уйретті. Эпикур, Сократ, Платон т.б. философтар оздерінін шакірттерінін тамак мазірін бірінші орынга койды, осы тамакка деген катан талап, булардын тагам курамына кандай маныз болгенін корсетеді. Осы алыптардын даналык сую ілімі (философиясы) , нешеме гасырлар отсе де, алі кунге манызын жогалткан жок. Лас денеден – лас ойлар жане керісінше таза, аурусыз денеден молдір ойлар туындайды. Дене калай улардан тазаланады, адамга лаззат акелетін ой орістін денгейі де жогарлай береді.
Сурак: – Адамзат устаздары, ертедегі пайгамбарлар оразаны калай устаган?
Жауап: – Омірдін улы шындыгын уагыздау алдында Муса, Дауіт, Иса, Мухаммед пайгамбарлар, сондай-ак Будда мен Гандилер де 40 тауліктен ашыккан. Мысырда улы Александрияда, алемнін мадениет орталыгы болган кезде, шакірттер шеберлікке уйрену ушін 40 таулік ашыгуга тиіс болган. Улы Пифагор озінін даналык (философиялык) ілімін уйренетін шакіртттерінен 40 кундік аштык устануын талап еткен. Онын пайымдауынша 40 кун аштыктан кейін гана адамнын ой орісі молдірленіп, санасы нурланып, омірдін терен купиялы ілімін менгеруге кабілеттері сонда гана жетеді деп есептеген.
 
"Дене шыныктыру жаттыгуларымен шугылдансан, даріге пыскырып та карамайсын".         Ибн Сина
 
Сурак: – Асет Ризаулы, ауру мен ерте картаюдын себебі не?
Жауап: – Ауру мен мезгілсіз картаюда ешкандай купия жок. Сізді жаман адеттерініз ушін жазалайды, аныгырык айтсак осылардын комегімен. Егер сіз толып турган ас корту жолына тамак шогырландыруга адеттенсеніз, ол кортып улгермейді, тек кана миллиардтаган жасаушаларынызды улайды.
      
Агзанызды тазалыкта устауга уйренбегендіктен, сіз аурусыз жане мезгілсіз картайып шогіп кеткен алсізсіз. Денсаулык пен узак омір сурудін купиясын мына уш созбен айтуга болады. «Оз агзанызды тазаланыз! ». Осы даналык создерді ми кыртысына кашап жазып алыныз. Тагы, тагы кайталаныз. Біржола есте калдыру ушін: «Оз агзанызды тазаланыз! ». Ашыгу агзаны тазалаудын, жасартудын табигат тагайындаган бірден бір жолы. Сіз ушін муны ешкім де істемейді. Бул сіздін, тек кана ерік жігерінізді талап ететін жеке ісініз. Есінізде болсын, омір дегеніміз бейімделгендердін аман калуы, ал ашыгу мен дурыс тамактану – аман калудын, озінді озін сактаудын куралы.
 
2. Такырыбы: Аурулардын неше турі болады? Ауырган кезде дарігерлер тілді, улкен, кіші даретті не ушін тексереді? Адам деген тірі кітап, тек кана кунделікті окый білу кажет дегенді калай тусінеміз?   Аурулардын кейбір турлері жане себептері.
 
«Жанын сау болса, сорлымын деме,

Танін сау болса, жарлымын деме». Казак макал-мателдері
 
Сурак: – Аурулардын негізгі неше турі болады?
Жауап: – Негізінде аурулардын екі турі болады. Акыл-ойдын аурулары – кояншык (эпилепсия) , жындану (шизофрения) , жактырмау (аллергия) , окпе кабынуы (астма) , сусамыр (диабет). Бул ауруларды дарігерлер улкен киыншылыкпен емдейді немесе жаза алмайды, себебі адамнын назік денелері ауырады. Осы жагдайларда  адамнын танін озгертуге умтылады да дарімен «тамактандырады», біракта осынын негізгі себебі, зардабы – акыл-ой ауру калпында калады.
Сурак: – Адам наукаска шалдыкканда агза мушелері кандай белгілер береді?
Жауап: – Ішкі куаттын кандай болмасын бузылуы, алдымен біздін бес сезім мушелерімізге арекет етеді.  Олар біздін ішкі калпымыздын бузылганын  корсетеді. Сезім мушелері аркылы коршаган ортамен араласамыз, егер олар сезімталдыктарын жогалтса, онда таніміз кокыска толып кеткені. Осы кезде кулагыныз жонді естімей, козініз олеусіреп жонді кормей, мурныныз иіс, тілініз дам сезбей арі-сарі куйге тусесіз. Буган назар аудармасаныз ауруыныз аскына туседі.
         
Біз пандік алемде тездетіп жоятын уш нарсе бар – орт, ауруын жане карызын. Ауруды емдеуді негурлым ерте бастаныз, сонда гана агзаны тез арада калпына келтіресіз. Аурудын бастапкы уш денгейінде сезімталдыгыныз жогалады, ал тортінші денгейінде сырткы жане ішкі озгерістер басталады.  Ол – бет алпетініз, шашыныз, тырнагыныз, терініз озгер бастайды. Мысалы, терініз болбырап, турі озгеріп неше турлі дактар мен жаралар, котырлар пайда болады. Аяктагы башпайларыныз кисайып, бас бармагыныздын сыртынан суйек осіп, тырнактын турі озгеріп, шашыныз жансызданып тусіп, тісініз бузылып, мужіле бастайды. Сондай-ак коз алды калталанып, бетініз ісіп, жагыныз суалып, танауыныз кызарады. Кыскаша айтсак – бет алпетініздін алем-жалемі шыгып, уайым мен ішкі мазасыздыктын табы, тайга танба баскандай білініп турады. Ернініз кеберсіп, бетініздін табиги шырайы жогалады. Аяк колыныз ісіп кеуіп, буын-буыныздан ал кетеді. Осылар ауруыныздын сырткы белгілері.
         
Сурак: – Ауырган кезде дарігерлер тілді не ушін тексереді?
         
Жауап: – Ішкі мушелердін жагдайын тілініз айтады. Тілініздін бет кабаты жарылып, шеттерінде тіс табы калады. Сау калыпта тілініз ылгалды, кызыл шырайлы, таза болады.
         
Бозарып кеткен тіл – каннын дурыс айналмайтынын, журектін нашар жумыс істеуін жане кан тамырларыныздын шырышка толып кеткенінін корсеткіші. Тілдін бозаруы сондай-ак, каннын кызыл туйіршіктерінін азайганынын тікелей корсеткіші.
         
Егер тілініздін усті саргыш немесе саргыш жасыл болса бауырыныз дурыс емес, запыраннын ішекке жиналуын, отке запыраннын келетін жолынын бітелуін, кан тамырларынызда канмен коса запыраннын айналып жургенінін айгагы. Танертен турганда аузынызда кермек дам болса, отініздін бузылып тас байланып жатканы.
         
Егер тілініз жасыл кокшіл болса, онда журегініз алсіз, ішкі куатыныздын азайганынн белгісі.
         
Тілініздін шетіндегі тістін табы – ішегініздін сініру кабілетінін нашарлыгын жане асказаныныздын тамакты кортпайтынынын корінісі.
         
Егер тілінізді коймалжын ак уыз басып алса, агзанызда улар бар. Мысалы: тілініздін ушындагы ак уыз удын ішекке, ал ортасына жиналса асказанынызга, егер астына жиналса онда журегінізге шогырланганынын далелі.
         
Тілініздін ортасындагы жолак омыртканыздагы кеселді, белініздін ауратынынын, ал жолак кисык болса хандроздын корсеткіші.
         
Сурак: – Улкен дареттен кандай ауруларды байкауга болады?
         
Жауап: – Улкен дарет те біздін ішегіміз бен асказанымыздын калай жумыс істейтінін айтып береді. Егер улкен даретінізде кортылмаган тамак болса, онда асказаныныз кортпайды, ішегініз де дурыс емес. Таспа немесе жінішке аркан турінде болса онда ішегініздін тарылганы, кысылганы. Шырыш пен кан аралас шыкса инфекция, ал исі ащы кышкыл, кобік аралас шыкса ішегініздегі агымдардын ашып божуы. Оттен запыран дурыс болінбегенде, даретініз акшыл тусті балшык не кум таріздес болады. Асказаннын астындагы без (поджелудочная железа) бузылганда акшыл-сары жане майлы. Егер асказанынызда кан болса кап-кара, ал ішегініздегі кан араласса кызылдау болады. Ішегінізде аскыну басталса – даретініз шырыш пен ірін аралас шыгады.
         
Сурак: – Сонда адамдардын ішінен шыккан кокыстардан да ауруларды тап басып айтуга болады екен гой?
         
Жауап: – Адам деген тірі кітап, тек кана кунделікті окый білу кажет. Кунделікті озіннін тілінді, бет-алпетінді, козінді, тырнагынды, ернінді мукият бакылап журсеніз, кай жерініз ауыра бастаганын жане кай мушелерінізге улар шогырланын алдын ала біліп отыратын боласыз.
         
Сурак: – Енді кіші даретке шолу жасай кетсеніз?
         
Жауап: – Калыпты жагдайда кіші даретініздін турі акшыл-сары, онша жагымсыз исі болмайды. Кунделікті ет жей берсеніз даретініз ащы жагымсыз иіс шыгарады, терлей бергеннен сон турі сап-сары болады. Бауырыныз бен отініз ауырганда даретініз кунгірт сары немесе жасыл тустес болады, кызгылтым болса несіп жолдарынын, ал ак тустес белоктык жіптер шыкса – бауырыныз бен куыгыныздын, кан аралас болса айелдердін жыныс мушелері мен бауырынын ауырганын белгісі. Дарет алган кезде даретініз жіп-жінішке немесе жан-жакка шашыраса онда – куыгыныз бен буйрегінізде тас болганы.
         
Сурак: – Суык тию дегенді калай тусінесіз? Одан жазылудын жолдары кандай?
Жауап: – Кабыну кеселдері – оз жагдайына канагаттанбай унемі окініштін, ызанын устінде журуден. Тымау тигенде адамга омір суру киын. Егер осы жагдайга тап болсаныз табигатты кіналаманыз. Маселе аягыныздан суык откенде, тонганда, суык тигенде емес. Суык тиіудін нак акикаты – жазылуга бет бурган жайсыздык. Себеп ішкі тазалыктын болмауында. Калдыктар мен улы заттар  оте кобейгенде, агза тумаудын комегімен озінен аластатады, жазылуга бет бурады. Осыны вирустын асері немесе ауру деменіз. Осы кезде, омірлік куштер сізге жумыс жасап жатыр. Егер сіз табигатпен одак болсаныз, онда тазалануына комектесесіз. Тазалау агымына богет жасайтын арекет істеменіз. Сізден жалгыз талап етілетіні – ашыгыныз!
Табигат не істеу керек екенін жаксы біледі. Сізге калатын бір-ак нарсе, жылы тосекте жату. Барлык тамактан бас тартыныз, жемістен де, шырынынан да. Анда санда аз гана бал косылган не лимон шырыны косылган ыстык таза су гана ішініз! Жататын жерініздін ауасы таза болуын кадагаланыз, окыманыз, теледидар корменіз, радио тындаманыз. Тек уйыктап демалыныз. Туыстарыныз, достарынызбен ангімелесем деп куатынызды жогалтпаныз. Озінізді коршаган ортадан боліп тастаныз.
Тазалану жайсыздыгында канша ашыгуга тиіссіз? Мундай жайсыздыктар жылдын ар мезгілінде бола береді, асіресе суык  кездерде. Аяктан турып кетуге кобінесе 3 таулік жетеді, кей кездерде апта немесе 10 таулік керек болады. Таулік туралы мазасызданбаныз, тазалану жайсыздыгынан кейін тауір болганынызды озініз байкайсыз.
         
Копшілік адамдарга осы адіс карапайым сиякты корінеді. Оларды коркыныш билеп, емделу ушін айтеуір бірдеме істеулері керек. Тіпті табигаттын, сіздін агзанызды тазалауы созылып кетсе де, урейге бой алдырманыз. Арбір адам озінін денсаулыгын тусінген сайын ыждагатты бола беруі керек. Ол озінін денсаулыгын оте жогаргы денгейге жеткізуі керек, осынын баска ілімдермен салыстырганда манызы зор. Арбір адам озінін мінез кулкынын калыптастырушысы, сондай-ак оз коніл куйі мен денсаулыгынын сактаушысы.
Табигат адамды жаратканда, озінін денсаулыгынын кушін орынды пайдалану ушін, танкаларлык сана, ерекше кабілет берген. Ашыгу – табиги денсаулыкка жетелейтін жолдардын біреуі гана. Табигат бізге карапайым тазалау куралын берді. Біз табигатпен одактасып, озіміздін омірімізді табигаттын булжымайтын зандарымен уйлестіруіміз кажет. Тек табигатпен бірігіп омір суру аркылы гана, таніміздін, акылымыздын, рухымыздын жогары денгейге жету мумкіншілігін арттыра аламыз. Денсаулыкка тоте жол жок. Табигат, озімізге тиесілі жумысты аткаруымызды есепке алады. Біз ашыккан кезде осы жумыстарды аткарамыз. Біз озіміздін адеттерімізді, омірімізді табигат зандарына уйлестірмейінше, табигат гажайыптарын байкатпайды.
Сурак: – Адамга журек ауруы кай уакытта жабысады?
      
Жауап: – Журек ауруы бірден жабыспайды. Журек талмасы – букіл куаныш-кызыкты акша мен мансапка айырбастаудын салдары. Уакыт откен сайын кан тамырлары да тозады. Бул – темекінін, арактын, аса майлы тамактын (ар турлі еттер, жумыртка, сут тагамдары) узак уакыт жасаган касіретті асері. Тагы бір себеп дене кимылынын аздыгы. Кан тамырынын тозуы жар басына жиі акеледі. Адам озінін кан тамырларынын 50 пайызы бітеліп калганын тіпті сезбей де калады. Тіпті білгір мамандардын оздері де, казіргі зерттеу адістерін колданып кауіпті еш нарсе таба алмауы мумкін. Кан тамырларын бітеп тастайтын зат – холестерин немесе арам еттер. Бітелу біртіндеп басталады, кан тамырларынын іші жінішкере беріп, журектін булшык еттерін жумыс істететін молшерде каннын куйылуын камтамасыз ете алмайды. Кан тамырлары тіпті жінішкере бастаганда, журек пен кан кысымынын ауруы белгі бере бастайды. Кан тамырларынын бузылуы жас шагынан басталып, біртіндеп тозып бітеле бастайды. Сонан сон, алдекім танертен озінін кунделікті куйбеніне кіріскенде, кенеттен козі карауытып, журегі кысып оліп кетеді. Олмей калган жагдайда, омірлік кембагал болып калады.
    
Озіннін кан тамырларыннын тазалыгын, баска заттармен ластанбауын туракты турде тексеріп отыруын керек, айтпес журегін кысуы мумкін. Калыпта тагам да тамырларга как тургызып, бейнетке ушыратады. Адамдардын копшілігі, катерге ушырамай, озінін кан тамырларынын жагдайын білмейді. Ауру кыспаганша, олар оздерінін жаман адеттерінен арылмайды жане озінін калыпты тамагын жей береді.
      
Бурыннан белгілі жайды кайталауга руксат етініз. Сіздін жасыныз бул сіздін кан тамырларыныздын жагдайы. Есінізде болсын, копшілік жагдайда кан тамырларынын бітелуі жас куніннен басталып, молшері 55-ке келгенде журек-кан тамырлары ауруына акеп тірейді.
      
Мен ашыгу журек-кан тамырларынын ауруын емдейтін адіс деп есептемеймін. Ашыгу алдын алу шарасы. Ашыгу дегеніміз ішкі тазалау. Ол біздін кан тамырларымыз киналмай журекті коректендіріп туру ушін онын тазалыгын сактауына жардемдеседі. Тамырлардын жуйесі аркылы, кан коректік заттармен барлык агзаны камтамасыз етеді. Агзадагы кан айналу туракты жане біркелкі болуы керек. Егер кан айналымы агзанын бір болігінде бір сатке токтап калса, онда алапат соккы аламыз. Букіл агзаны богетсіз коректендіру ушін, тамырлар таза болуы керек.
      
Казір таза, иілгіш, серіппелі кан тамырлары бар 70-80 тіпті 90 жаска келген еркек, айелдерді сирек болса да табуга болады. Жастары улгайгандыктарына карамай, олар жас, себебі олардын кан тамырлары козгалгыш, серіппелі, тозбаган. Егер осы адамдардын агзалары улардан таза, денсаулыктары жаксы болса, неге оларга алі талай жылдар омір сурмеске? Осынын накты бір мысалы ретінде, алдынгы «Жасару купиясы» кітаптын авторларынын біреуі академик Ракым Алмабекулынын омір суру кагидасы, осыдан артык кандай далел кажет?

Біз аныздардан білеміз, букіл алемдік топан судын алдында кейбір адамдардын 900 жыл омір сургендерін. Біз буган кулеміз, олардын есептеулері баскаша болган деп. Біз осылай болмады деп калай айта аламыз? Барі мумкін, себебі осы адамдар оздерінін кан тамырларын тамаша калыпта устау ушін, калай омір суру, калай тамактану керектігін білді гой. Кан тамырлары озінін жумысын дурыс, жаксы аткарганда букіл агзанын жумысы тепе тендік калпын сактайды.
    
Біз айтамыз, адам картайып бара жатыр деп, бул бір нарсені гана білдіреді, ол озінін кан тамырларын сактау ушін калай тамактану, калай омір суру керектігін білмейді. Кан тамырлары, кашан озінін міндетін дурыс аткармай бузылганда, адамнын денесінін боліктеріне кан дурыс бармагандыктан, адамдар аурушан, умытшак, алсіз болады. Олар біртіндеп оледі, себебі онын денесі мен миына кан дурыс бармайды.
    
Біз ашыккан уакытта, букіл омірлік куш агзанын ішкі тазалыгын жане кан тамырларын тазалауга жумсалады. 10 таулік ашыканнан кейін букіл дене женілдеп, акыл ушкырланып, есте сактау кабілеті артады жане дене кимылына деген зор кулшыныс пайда болады. Мен есептеймін, біз ашыгу, дурыс тамактану багдарламасы аркылы кан тамырларын тазалап, оз журегіміздін омірін узартуымыз кажет. Егер денсаулык ушін айкаста женімпаз болгымыз келсе, озіміздін кан тамырларымызды омірдін кілті деп санауымыз керек.
    
Кунде майлы ет жей берсеніз, сіз оз агзанызда уларды шогырландыра бересіз. Есеп айырысуга тура келеді. Агза майды аз гана тілейді, біз майлы тамакты кунделікті коп колданамыз, соны журек-кан тамырлары ауруына акеп согады. Танертенгі тамакты ішпе деудін бір себебі осында. Сырт алпетіне карасан сау сиякты корінетін, танертен ет, жумыртка, картофель, кілегей, кофе ішетін коптеген ер, айелдерді білемін. Сыртынан сау сиякты корінетін осы адамдардын журек ауруынын курбаны болып, біреулері молага, енді біреулері омірлік кембагал болып калгандарын да білемін. Сіз оз агзаныздын физиологиясын білмегендіктен, осылай тамактану керек деп ойлайсыз. Тамак ішу – лаззатанудан да теренірек ілім.
      
Осы кітаптагы багдарламаны бастамас бурын, журек-кан тамырынын маманымен кенесініз. Ол сіздін журегініз бен кан тамырыныздын жагдайын айтсын. Кан кысымы мен тамырдын согуын тексерініз, сонан кейін жыл бойы ашыгу мен катан мазірді устаныныз. Дарігерге кайта барыныз. Мен сенімдімін, ол оз агзанызгбен гажайып жасадыныз деп айтпасына.
Сурак: – Адамнын табеті жогалуын калай тусіндірер едініз? Кандай себептері бар?
         
Жауап: – Асказан аурулары озгеріс атаулыны коркып, уркіп кабылдаудан, жаналыкты нарсені игеруге кабілетсіздіктен. Бунын себептері артурлі. Сонын біреуі – тунілу (апатия). Максат жок болганда адам барінен туніліп кетеді. Осынын салдарынан коптеген аурулардын туындауы мумкін. Мынаны тусінуіміз керек, біздін агзамызда басты екі багыт бар: омір суруге жане олуге деген калау. Адам жанынын уш сапасы бар: мангілік, білім жане бакыт немес лаззаттану. Мангілік – біздін жанымыздын ерекшелігі, біздін табигатымыз, біздін олгіміз келмейді. Бірак таннін табигаты пандік (материалдык) болганнан кейін онын сапасы да баска, сондыктан танде олуге деген калау болады. Мысалы: адам омірден туніліп кетсе табеті жогалып, онын агзасы біртіндеп оше бастайды. Буны асіресе карт адамдардан байкауга болады.
         
Адам катты ашуланса, озін-озі дурыс устай алмаса да табеті жогалады. Сондай-ак мазасыздык, жалкаулык пен коркыныш та адамнын табетін бузады. Осыган керісінше тойымсыздык, ашкоздік, коре алмаушылык адамнын аранын ашып жібереді, адам мешкей болып кетуі де мумкін. Баскаша кара жумыс істегенде жане терен акыл-ой жумысын істегенде де адамнын табеті ашылуы мумкін.
         
Адам кайгырганда белгілі куат кеміп онын ащы жегісі келеді, ал жабірленгенде кышкылды ансайды. Егер адам унемі дем алмай шиыршык атып журсе тузды дамді, ал акыл-ой жумысын істесе жумсак дамді іздейді. Адам шектен тыс аямшак болса майлы тамакпен, унемі ауыр жумыс істесе турпайы тамакпен тамактанады. Егер омірдін талкысына тусіп кетсе, іші кургап кеткендіктен куырган тамакты, ал омірде куанышты саттер жетіспесе татті тагамдарды жаксы кореді. Сондыктан да дурыс тамактану ушін, тамак курамында дамнін барі де болу кажет.
         
Сурак: – Кан кысымынын жогарлауынын себептері не? Осыдан жазылу жолдары калай?
         
Жауап: – Кан кысымынын артуы: бастан шыкпай, абден мезі еткен ой – сезімнен. Кан кысымынын жогарлауынын ен бірінші себебі – туйыкталу. Адаммен араласпай, адам баласын жактырмай, озінмен-озін болып туйыкталып алсан куатын ішке жинала береді. Бул тандегі назік омірлік ауанын ауруы. Адетте кан кысымы жогары адамдар ауаны ауыр шыгарады. Куат кірген кезде тыныс алулары женіл болады, ал тыныс шыгарулары ауыр. Бунын себебі, адам керемет бірдеме істегісі келеді, бірак кім ушін екенін білмейді. Ол тек озі ушін гана жасайды. Егер адам суйіспеншілікпен біреу ушін енбек етсе, онда онын назік денесінін куші мен акылы коршаган ортамен араласып уйлесімділік табады. Егер адам барін оз басынын пайдасы ушін істей берсе, мундай жагдайда куат далага шыга алмай, іште шогырланып жинала бере кан кысымы ауруына ушыратады. Адам коршагандарга ашылган уакытта, онын кан кысымы бірден туседі. Буны карапайым салкын душ кабылдап, суда жузіп малтумен жане барлык тіршілік иелеріне шын конілінмен бакыт, саттілік тілеп те жазып алуга болады.
         
Сурак: – Кан кысымымыз неге туседі?
         
Жауап: – Кан кысымынын кемуі – саби шактагы аялап, еміренудін кемістігінен. Бар умітін кесілгендей куйзеліп торыгудан. Кан кысымынын тусу себептері – омірден тунілу, уайым, салын суга кету, сенімсіздік, жалкаулык, максат жоктык, алсіреу, тазалыктын болмауы, настык. Настык дегеніміз ішіннін де, сыртыннын да кірлеуі. Бул адамды сенімінен айырады. Егер озініз туралы жаман пікір естісеніз журегін кірленеді. «Журегін» деп айтатыным – біздін назік денелеріміздін орталыгы журекте орналаскан.       Жан журекте орналаскандыктан, журектін адам оміріндегі орнын жогары багалап, оган коптеген аныктамалар береді. Мысалы: ыстык журек, сорлы журек, муз журек, ауру журек, жылы журек, ынталы журек, ызалы журек, асау журек, ет журек, жас журек, шошыган журек, шын журек, сум журек, ак журек, капаланган журек, айнымас журек, жаралы журек, сонген журек. Карасаныз кандай болмасын олен журек туралы гана айтады, ал баска мушелер туралы акындар да жырламайды.
         
Сурак: – Уйкысыздыкты калай тусіндіресіз?
         
Жауап: – Уйкысыздык: коркыныштын, катты ширыгудын, катты аямшактыктын, коре алмаушылыктын, кінамшылдыктын, кек сактаудын, ызакорлыктын салдары. Уйыктау кабілеті – акылдын жумысы, осынын себебін уйкысыздык ауруына шалдыккан адам білмейді. Егер адам катты ширыгып турса, онда уйкысы бузылады. Уйыктауга уйрену ушін, алдымен канагаттануга уйрену кажет. Адам озінін аякталмай жаткан ісін бітірсе, біреуге берген уадесін орындаса, не істесе де шын конілімен суйіспеншілікпен істеп, конілі жай тауып, ешкімге карыз болмаганда гана канагаттанады. Біреуге карыз сиякты сезіну, екінші адаммен арадагы карым-катынастын нашарлыгын корсетеді, ал бул оз кезегінде акылын мазасыздандырады. Егер біреу біздін акылымыздан устап турса ширыгамыз, ал босаткан уакытта акылымыз мамыражай калыпка туседі. Адам суйіспеншілікпен енбек етсе, онда онын акылы сабырлы, мамыражай калыпка автоматты турде енеді.
         
Сурак: – Аяктагы кан тамырлары неге кениді?
         
Жауап: – Кок тамырдын кенеюі (варикзное расширение вен) – оз мумкіндігіннен томен, шарасыз куйде жургендей сезінуден. Себебі жалкаулык. Жас келіншектер сабилі болганнан кейін толык канды омір суре бастайды. Бірак, озін-озі босансытып жібергеннен кейін кан тамыр жуйесі бузылады. Сондай-ак жас келіншек босанганда аяк кан тамырлары бундай кысымды котере алмай кеніп кетеді. Сонан кейін адам жонді дем алуды білмейді. Осыдан жазылу ушін дем алуды уйренуі керек. Сонымен катар жас келіншектер жалкаулыкка жендірмей, каркынды омір суріп, тынымсыз болулары кажет.
         
Сурак: – Аллергия калай пайда болады?
         
Жауап: – Аллергия – манайдагы нарселерді, заттарды  жактырмаудан. Катты мазасызданудан, келіспеушіліктен пайда болады. Осы кезде сезімталдыгыныз оршіп, куанышыныз азайып, сіркеніз су котермейді. Аллергия – ботен тулгамен, озініздін турпайы дененіз бен назік денелердініздін соктыгысуы. Соктыгысатын себебіміз, оларды жактырмаймыз. Жактырмайтын себебіміз, куаныштын жоктыгы мен озімшілдігімізден. Аллергия аса катты ширыканнан да болады. Адам мол табыс табуга умтылып, шектен тыс жумыс істесе ширыгып, киналып кетеді. Адамнын коп молшылык пен бакытка жетуі – айналамызга кандай пайда акелуімізге байланысты. Табыс – біз суйіспеншілікпен, бакытты, куанышты жагдайда гана енбектенгенде келеді. Шектен тыс каталдык та аллергияны туындатады. Біреуге каталдык, канпезерлікпен карасаныз, ол да сізге солай карайды. Канпезерлік пен каталдык корганыс (имунитет) кабілетін томендетіп неше турлі инфекциялык аурулардын себебі болады.
         
Сурак: – Есте сактау кабілетінен, зердесінен (амнезия) айырылудын себептері?
         
Жауап: – Амнезия (еске сактау кабілетінен айырылу) – унемі кателесіп, окініп, опынудан. Адамнын зердесінін томендеуі каталдык пен ызакорлыктан туындайды. Оте озімшіл жан, кандай жолмен болмасын біреулер аркылы лаззаттанса откен окигаларды умытып, озінде бар пайдалы акпараттардан айырылады. Дорекілік те адамнын есте сактау кабілетін томендетеді. Адам омірдін шындыгынан коркып кашканда да зерде азаяды. Осы кезде адам артык акпараттан саналы турде жасканады. Рухани жалкаулык та зердені нашарлатады. Осы кезде адамга ішкі даусы не істеу керектігін айтып турса да пенде оны тындамайды. Егер осы кезде адам ішкі даусын тындап жаксылыкка бет бурмаса, болашакта осы коркыныштын карама-кайшылыктарынан адам жаманшылыкка ушырайды. Озінін намысын коргай алмау да зердеден айырылудын себебі. Адам озінен туніліп, баріне бей-жай болганда озінін намысын аякка таптатады. Озінін намысын аякка таптатпау озімшілдік емес. Аділдік ушін куресу, жагаласу кажет. Осы кезде ешкімге де ол жамандык ойламайды, тек ар нарсені рет-ретімен орнына кояды. Егер адам озінін намысы ушін куресе алмаса «буга берсен, суга береді»-нін кері болады. Жалкаулык та зерденін жогалуына жетелейді. Адам еріншектігінен есіне сактагысы келмейді. Артык ширыгу да зердеге кері асер етеді. Адам бакытты шактарында гана бірденені есіне жаксы сактап кала алады. Егер адам істегісі келмейтін нарсені істесе, бул табигатына жат, сондыктан осыны істемеу керек. Айтпесе есіне сактау кабілетінен айрылады. Аямшактык, ашкоздік, тойымсыздык та есті жогалтады, себебі ес-зерде баска максат ушін берілген. Бірдеме жасау ушін есімізге сактап аламыз. Озімізге унаса да зердемізге туйіп коямыз. Арсыздык та есті жогалтады. Арсыз адам озінін бас пайдасы ушін неге болмасын барады. Адам озінін откенде істеген жауыздыктары мен катігездіктерін есіне сактамайды, умытады жане есін жогалтады. Коргау агымы осылай жумыс істейді.
         
Сурак: – Жаман ісік (онкология) ауруларынын себептері?
         
Жауап: – Катерлі ісік – ішкі мазасыздыктан, біреуге окпелесен ешкашан умыта алмаудан, кешіре білмеуден. Катігездік пен канпезерліктен, жаман адеттерден, откен омірлеріндегі жаман кылыктарыннан: кісі олтіру, зорлык-зомбылык жасау т.б. Кобінесе откен омірінізбен байланысты болады. Бундай жагдай жиі болып турады, озініздін жулдызнаманыздан (гороскоп) да коруге болады, себебі осы аурумен ауырасыз ба, ауырмайсыз ба сіздін тагдырынызга жазылып койган.
         
Сурак: – Сокыр ішек (аппендицит) дегеніміз не?
         
Жауап: – Адамга еркіндік бармеген уакытта сокыр ішегі ауырады. Ауру коркыныштан, психикасы ширыгудан, зорыгудан, шешімсіздіктен туындайды. Бул ауру кобінесе жас балаларда болады, себебі баланын еркіндігін шектен тыс шектеп тастаймыз. Осындай жагдайларда ішек запа шегеді, себебі, ол іс-арекеттін мушесі. Егер адам бос белбеу ынжык болса, осыган сайкес онын ішегі де бос, былбыр болады. Егер адам озінін іс-арекетінде ширыгып журсе, осыган сайкес онын ішегі де ширыгып турады. Егер адамнын іс-арекетін унемі туншыктырып ауыздыктай берсе сокыр ішегі кабынып ауырады. Бул асіресе жас балаларда жиі кездеседі, сондыктан да ата-аналардын осыны білулері шарт.
         
Сурак: – Сусамыр (сахарный диабет) калай туындайды?
         
Жауап: – Окпелегіштіктен, коршаган ортага канпезерлікпен караганнан, жек корушіліктен, тым сезімталдыктан жане мінезінін алсіздіктерінен туындайды.
         
Сурак: – Тері ауруларынын себептері неден?
         
Жауап: – Ішкі жане сырткы тазалыктын, кайырымдылык пен назіктіктін болмауынан, мазасызданудан туындайды. Тазалык ішкі ягни ойлау жуйен жане сырткы болады. Ішкі ойыннын ластануы мен сырткы танінді нас басуынан тері ауруларына шалдыгады.
         
Сурак: – Маскунемдік дегеніміз не, онын себептері?
         
Жауап: – Маскунемдік – адамнын дарменсіздігі жанына тыныштык бермеуден, озін алсіз, кажетсіз сезінуден. Адам калай лаззат алу керек екенін білмейді. Онын уш жолы бар. Біріншісі: адам суйіспеншілікпен куана енбек етіп, озінін жетілу жолын білім аркылы жетілдіре тусу. Екінші жолы – «кумар» ойындар, енбексіз, алдаумен келген устіртін бакыт. Ушіншісі – біреудін бакытсыздыгына куану. Осылардын ішінде, бірінші бакыт – нагыз бакыт, ен турактысы. Екінші бакыт  – тураксыз бакыт. Ушінші турі тек кана зардап акеледі. Екінші жане ушінші турінен лаззат алгысы келетін адам іше бастайды. Ішу – озіннін сананды лаззатка айырбастау. Адам акымактыгынан да ішеді, баскалар ішкеннен кейін ол да ішеді. Адам озіне дурыс максат коймай, ісі онбегеннен кейін маскунемдікке салына бастайды. Озін-озі тануга умтылган адамда кудер узу деген болмайды. Отірік айта берген де адамнын баска жол таба алмагандыктан ішімдік ішкісі келеді. Адам біреуді алдаган кезде, онын айналасына да озі сиякты алаяктар жинала бастайды. Назік денесінен барі корініп тургандыктан бундай адамга ешкім де сенбейтін болады. Озінен барінін теріс айналып, бакыт козі жогалганын сезеді, себебі бакыттын озі де баскалар аркылы келеді. Ашкоздіктен туындайтын жалгыздык сезімінен кейін де адам ішімдікке ауес бола бастайды. Біреуге беріп, осімкорлыкпен еселеп пайда табам деген адам да сонында жалгыз калады. Кіналы болу сезімі де ішкілікке кумар кылады. Осыдан кутылудын жолы Жаратушыга жалбарынып озіннін ой пигылынды озгертіп, ашыгу аркылы танін мен жанынды тазалау.
    
Сурак: – Калай арыктауга болады?
Жауап: – Сіз аркашан ашыккан кезде, тамак ішетін сатті жіберіп алмай, жадынызда ойша сактап журініз. Егер сіз жігерлі адам болсаныз, ашыгуды омірініздін ажырамас болшегіне айландырасыз. Артык салмак сізді ауру, алсіз, мезгілсіз картайтуга акелуіне жол берменіз. Оз дененіздін иесі болып, семіруіне жол берменіз. Озінізге багдарлама жасап алыныз, біракта бір аптанын ішінде арыктаймын деп ойламаныз. Калыпты салмакка келу ушін уакыт керек. Калыпка келіп, сымбатты да адемі болганда озінізді-озініз мактан тутыныз. Кімнін болса да, озін тамаша сергек, конілді сезінгенінде, озі ушін мактангысы келеді. Осылай болу ушін енбектену керек! Ашыгу, озінді озін тежеу, дурыс тамактану – міне денсаулыктын отемі.
 
Озініздін салмагынызга, карнынызга, боксенізге, колдарынызга унемі назар аударып журініз. Осы кітапты мукият, ыждагаттылыкпен окып шыгып, арыктагыныз келсе колданыныз. Ашыгу мерзімін аныктагыныз келсе дарігермен акылдасыныз. Багдарлама жасалганнан кейін, сіз жаксы натижеге жетем деп озінізді иландырыныз. Сананыздын илануы денсаулыкты тузетуде манызды орын алады. Ашыгу онай емес, арыктау да киын. Тек сананыз иланып, дурыс арекет жасаганда гана, сіз коздеген натижеге жетесіз. Бугіннен бастаныз.
Сурак:  – Омірлік куштін міндеті не?
Жауап: – Омірлік куштін міндеті, ас корту агымында пайда болган улардан арылтатын куатпен агзаны камтамасыз ету жане денеде біркалыпты 36, 6 Цельсия бойынша температураны устап туру (ыстыгымыз котерілсе де, томендесе де ауырамыз). Біздін казіргі оркениетті алемімізде, адамнын озі жасаган жане баска да улардын барі – омірлік куштін жаулары, омірлік куш осылардын барін женуі кажет.
Сурак: – Салауатты омір салтына калай кошуге болады?
Жауап: – Ашыгу мен табиги тамактарды, табиги адеттерді колданудын аркасында, арбір адам озінін омірін сау, салауатты кыла алады. Тазалану – агзанын озі гана орындай алатын ішкі биологиялык міндет, ашыгу аркылы осы жумыстарды жандандыра тусесіз. Табигат унемі сізді негурлым сау, оміршен болуга итермелейді, сондыктан озін-озі тазалау кезінде болатын келенсіздікте не істеу керектігін озі біледі. Табигаттын жетегіне журініз, ол сізді еш уакытта орта жолга тастамайды. Ал ашыгу мен дурыс тамак мазірі аса керемет комекші.
Мен темекіге, аракка т.б. тауелді болып, жар басынан кулауга шак калган талай адамдарды мысалга келтіре аламын. Осы адамдар ашыгудын комегіне жугінді, ал ашыгу гажайып жасады. Темекі, арак, шай, кофе ішу адетінен кутылгысы келсе, озінін маселелерін карапайым ашыгу жолымен шеше алады. Тан тазаланган уакытта уды кабылдамайды. Таза, дені сау, мамыражай дене уларды аркашанда ысырып тастайды. Ашыгу – улы заттардын кандайына болмасын тойтарыс беретін, агзаны тазалаудын улы адісі.
Сурак: – Табигат зандылыктарын калай тусінуге болады? Сактамаса не болады?
         
Жауап: – Соз жок, копшілік адамдар ата-бабасынан жалгаскан тамаша денсаулыкпен тукым куалайды. Олар табигат зандылыктарына кобінесе куле карайды, осы зандылыктын оларга катысы жок деп ойлайды. Бірак есеп айырысу кайтсе де болады. Табигат озінін тазалау жумысын, ягни агзадан зиянды калдыктарды шыгара бастаганда, осы есеп айырысу куні басталады. Олар бір-ак кунде буралып ауруханадан шыгып жатты. Маган сенініз, осы тумысынан, табигатынан дені сау, алдында турганын талгамай ішіп жейтін, темекі шегіп, таулігіне 18 сагат жумыс істегенде былк етпейтін адамдардын талайын кордім жане олардын ауруханада азап шегіп киналгандарын коріп те журмін. Ащы акикатты айту киын, біракта осы денсаулыгы зор болган адамдарды мезгілсіз ажал кутіп тур. Осы кунделік кітапты окып отырган озініз, табигат озінін улану агымымен урып жыкканын кутуге тиіс емессіз. Ен дурысы, агзанызга саналы турде физиологиялык демалыс бере отырып, озін-озі тазалауга мумкіншілік беру. Жиналып шогырланган улардан агзаныздын арылуына мумкіндік берініз. Казіргі курделі оркенниетті даму, бізге улы заттарды узбей лакылдатып тогуде.
 
3. Такырыбы: Ауадан туратын назік денелердін курлысы. Омірлік куші бар ауа дегеніміз не? Омірлік ауа арнасын калай тусінеміз? Ауа тепе-тендігі бузылса не болады?
               
"Басында жан мен дене екі баска,
Жан шыдап тура алмайды козгалмаска.
Дене сауыт сыкылды жаннын орны,
Оган да куту керек бузылмаска".   Шакарім
 
Сурак: – Біздін бакытсыздыгымыз бен ауруларымыздын себебі неде?
Жауап: – Біздін бакытсыздыгымыз бен ауруларымыз озімізді-озіміз устау тартібімен тыгыз байланыста. Кейбір адамдар былапыт соз айтады, осыдан журек, ал баска созден баска муше зардап шегуі мумкін, неліктен булай? Галымдар буны шартты рефлекс деп тусіндіреді, біракта мен осы созді адам тусінбейтін баска тілде айтсам тындаушы тусінбейді, оган асер етпейді.
Сурак: – Ауадан туратын назік денелердін курлысын айтып берсеніз?
Жауап: – Айт десеніз окырмандарымызга айтайын:
 
Назік денелердін курлысы

Бізде назік денелер бар, бул да материя немесе пан. Осыны кунделікті сеземіз, біракта ойланбаймыз. Бунын барі карапайым. Мысалы, адамда ауадан туратын назік дене бар. Егер біздін турпайы денемізді алып тастаса, белгілі арнамен журетін ауа бар, ол сагым сиякты желкілдеп турады. Ар адамда ауанын козгалысы артурлі, сондыктан да біреулеріміз тонып, енді біреулеріміз ыстыктап, кейбіреулерімізге ауа жетіспей жатады. Кей кезде тобемізден табанымызга дейін шымыр-шымыр етіп жыбырлап кетеді, сонда менде тобемнен табаныма дейін жуйке болганы ма? Жок, бул омірлік ауанын козгалысы, ол жуйке жуйеміздін ушына асер етіп барып оны коздырады, сол мезетте денеміз жыбырлап, шымырлап кетеді. Денемізде козгалатын омірлік ауа, жуйке жуйеміздін іс-арекетін козгалыска келтіреді, олар оз кезегінде таніміздегі тіндерді, журек согысын реттейді. Осы жуйке жуйеміздін реттік козгалысы бастауын кайдан алады? Танімізде – омірлік ауа куші унемі козгалыста болады. Біз танауымызбен оттегін жутамыз, осы жуткан оттегімізбен коса омірлік куші бар ауаны да жутамыз, ол биологиялык тынымсыз орталыкка барады, бундай орталык 7 жерде бар. Тыныс алганымызда омірлік куші бар ауа кіреді, ал тыныс шыгарганымызда агзадан шыгады. Осы айналым агзада автоматты турде унемі журіп турады, бірак тыныс алуга тауелсіз болады, біз тыныс алу аркылы омірлік куші бар ауаны устемелеп коректендіріп отырамыз. Кейбір адамдар 1-2 сагат дем алмай су астында жузе алады, ал оте жатыккан иогтар 40 таулік тыныс алмай таніндегі омірлік ауа кушінін комегімен жата береді. Осы ауа, жуйке жуйесінін козгалысын коректендіре алады.
         
Сурак: – Омірлік куші бар ауа кай жерлерде болады?
Жауап: – Омірлік куші бар ауа барлык жерде бар, біракта тауда, орманда коп болады. Адамнын осындай жерлерде озін жаксы сезініп, тыныс алганда басынын керемет женілдеп калатынынын себебі осы, біракта копшілік осыган онша ман бермейді. Осы ауа адам агзасында белгілі бір арнамен, озінін жолымен козгалады, оны «омірлік ауа арнасы» деп атайды. Олар белгілі бір орталыкка донгеленіп (чакра – донгелек) шогырланады. «Омірлік ауа» барлык тірі заттарда да болады. Мысалы, жана узген алманы алайык, неге ол сыгымдалган алма шырынымен салыстырсак татті, дамді? Жанадан узілген алма куш-куат береді, неге? Жанадан жулынган коконістерді, алма, алмурт т.б. баскаларды жесен денен сергіп, конілін котеріліп, озінді шаттык сезімі билеп, куатын арта тускенін сезесін, ал осылардын шырынын ішсен тек шолінді гана басасын.  Омірлік ауа кайда болмасын сумен косылады, оздерініз білетіндей барлык жуйке жуйесі усак тутікшелерден турады.
 Сурак: – «Омірлік ауа» жуйке тутікшелерінін ішіндегі суга асер еткенде не болады?
Жауап: – «Омірлік ауа» жуйке жуйесінін тутікшелерінін ішіндегі суга асер еткенде судагы иондар іс-арекетке кіріседі. Сол сиякты алманын жасаушаларын суйык  керіп турганда, онда омірлік ауа мол болады, біз алманы тістеп жегенімізде «омірлік ауа» дам сезу мушесі аркылы агзамызга барады, осы кезде агзамыз алманын куатын сініреді. Сондай-ак туманын суы мен краннын суынын химиялык курамы бірдей болса да сапасы ар турлі, туманын суы таза, молдір адамга ішкен кезде куат береді. Егер осы туманын суын бір тауліктен кейін ішсек бурынгыдай куат бермейді, себебі курамынан «омірлік ауа» кетіп калады, сондыктан да туманын суын бірден ішу кажет. Суды кайнатканда да куаты азайып кетеді, осы кайнатылган суды таза ауага койып біршама уакыт откеннен сон ішсек кайта куат аламыз, себебі  курамына «омірлік ауа» араласады. Осыны тікелей тажірибе жасап козінізді жеткізуінізге болады.
Сурак: – «Омірлік ауа» неше багытта козгалады?
Жауап: – «Омірлік ауа» агзамызда бес багытта козгалады. Біз тук істемей жаткан кезде омірлік ауа томені орталыкка карай туседі, сол мезетте адамды уйкы басады, ал кейбір адамнын томенгі орталыгы козады. Адам кимылдаган уакытта омірлік ауа ортангы орталыкка карай ауысады да тамак ішкісі келеді, тамактанганнан кейін асказаннын манайынын кызганын сезеді. Егер адам ой жумысымен каркынды жумыс істесе, омірлік ауа жогары баска карай котеріледі, осы ауанын коптігінен басу ауруы мумкін. Жаттыгу жасаганда осы ауа денеге біркалыпты тарайды, осы сатте адам коршаган ортамен уйлесімділікте болып озін жаксы сезінеді. Осы уйлесімділік бузылганда адамда ауру шыргаланы басталады, дарігерлер муны дарімен емдей бастайды, біракта натижесі онша бола коймайды. Омірлік ауанын тепе-тендігін калпына келтіру ушін арнайы жаттыгулар бар. Мысалы, басыныз ауырса немесе кан кысымыныз котерілсе бірнеше кабат терен дем алып, колынызды жогары томен тусіріп артык ауаны томенгі орталыкка карай багыттай аласыз.

«Омірлік ауа» козгалысын ешкандай куралдын комегімен білу мумкін емес, себебі онын табигаты оте назік. Галымдар азірше адамнын омірлік ауанын – жуйке жуйесіне асер етуін немесе  биологиялык орісін (биополе) гана аныктай алады. Бул кезде электро магниттік толкындар пайда болады, казіргі кондыргылар осы толкынды гана ажыратады.
 
Сурак: – «Омірлік ауа» жетпегенде не болады?
Жауап: – Омірлік ауа жетпегенде кан кысымы томендейді, адам уакытша есінен танып калуы мумкін. Мундай адамнын жанына турып алып терен тыныс алып, денесінін устіне колынды кимылдатып жаттыгу жасасан, жаткан адам куаттанып турып кетеді. Бул кан тамырына адреналин екеннен горі карапайым, арі колайлы емес пе?
Омірлік ауа суйыктын ішімен козгалады. Мысалы, жанадан узіп алган алма тыгыз, катты болады, егерде осы алманын бір шетін мыжып тастасак шіри бастайды неге? Себебі алманын бір тутастыгы бузылганда ішіндегі омірлік ауа шыгып азайып кетеді, адам агзасында да осындай агымдар болады. Егер адамнын терісі тыгыз, ажімсіз болса онда омірлік ауанын жеткілікті болганы. Адам картайганда кимыл аз болгандыктан, коп козгалмагандыктан терісі салактап, ажім басып агзасындагы омірлік ауасы да азая бастайды. Адам жай жане тыныс алу жаттыгуларын жасаган кезде терісінін созылмалыгы артып жасарады, сондыктан да теріні дарігерге барып тарткызудын кажеті жок, осыны тыныс жатыгулары мен кимылдай жаттыгуларынын комегімен озініз де жасай аласыз. Сізге осынын іске асу механизімін білсеніз болганы: омірлік ауанын козгалысы мен журу арналарын жане тыныс алу жаттыгуларымен кай жерге шогырландыру, кай жерден кетіру керек екенін, бар болганы осы гана, еш кандай да купия жок.

Сурак: – Емдеуге жонді конбейтін ауруларды жазып алу жолдары бар ма? Адамнын денсаулыгы неге байланысты?

Жауап: – Кейбір аурулар дарігерлер тарапынан емдеуге жонді конбейді, егер де біз осынын себебі омірлік ауанын жетіспеуінен екенін білсек, жазып алу оп-онай. Мысалы, кан кысымынын котерілуі агзада омірлік ауанын коптігінен, егер де тыныс алу жаттыгуларын жасасак кан кысымымыз калпына келеді. Осы кезде сіз тыныс шыгарганда куатты томен тусіресіз бар болганы осы, егер осы тыныс алу жаттыгуларын менгеріп алсаныз кан кысымынызды озініз кай уакытта, кай жерде болмасын реттеп, калпына келтіре алатын боласыз. Кан кысымы ауруларынын себептерінін пайда болуын Асет Ризаулы, озіміз жазган «Жасару купиясы» кітабымызда кенінен токталып откенбіз. Бас айналу – омірлік ауанын жетіспеуі, осыны да тыныс алу жаттыгуынын комегімен реттеп алуга болады, тек томендегі ауаны жогары шыгару адісін білу гана кажет. Кеуденін сырылы (бронхиальная асма) агзадагы ауа тепе-тендігінін бузылу салдары, буны да тыныс алу жаттыгуларынын комегімен жазып алуга болады, тек білу керек.

Сурак: – Адамнын денсаулыгы неге байланысты?

Жауап: – Адамнын денсаулыгы озінін коніл куйіне де байланысты. Адамнын коніл куйі котерінкі болган кезде омірлік ауа да каркынды козгалыста болып жогары котеріледі де, мундай адам ізгілікті, ізетті болады. Егер адам тамак ішуді жаксы коретін болса онда омірлік ауа куші дененін ортасында – карында жиналады, бундай адам кумарлык байлауында, егер омірлік ауа куші томенгі орталыкка шогырланып, адам маубас, еш нарсеге заукы жок болса онда ол надандык курсауында болады.
Сурак: – Коптеген адамдар ашыга алмак тугіл, танертен жугіру, жаттыгу да жасамайды. Осыларга кандай кенес берер едініз?

Жауап: – Менін ендігі айтайын деп отырганым ашыгып ораза устай алмайтын жане танертен жугіріп жаттыгу жасамайтын адамдарга арналган тыныс алу жаттыгулары. Казір озім осымен узбей шугылданамын, куніне 15...20 минут уакытым кетеді, есесіне керемет жаксы асер беріп, куні бойы сергек, тын калпынды жогалтпай журесін. Коптеген адамдардын жугіруге, жаттыгу жасауга, ашыгу устауга уакыттары да, кабілеттері де жете бермейді. Сондыктан кай жерде болмасын жасауга болатын 15...20 минуттык тыныс алу жаттыгуынын адісін айта кеткенді дурыс па деп отырмын.

Біз жаттыгуларымызды бастамас бурын, колынызды карныныздын устіне койып, кадімгі кездегідей дем алып, дем шыгарыныз. Біраздан кейін оз дем алуынызбен, жаттыгу жасагандагы дем алыстын айырмашылыгын сезесіз. Аяктарынызды иыктын кендігіндей молшерде устап, тузу турыныз. Енді орындыкка отырып жатканынызды коз алдынызга елестетініз. Колдарынызды аяктарынызга тіреп, тізенізді аздап бугіп, алдыга карай енкейініз. Боксеніз артка карай, ал алакандарыныз тізеден 2, 5 сантиметірдей жогары болсын. Осы калыпта, жаттыгулардын аяккы шеніндегі болатын, карынды ішке тарту женіл орындалады.

1.     Окпеніздегі барлык ауаны аузыныз аркылы шыгарыныз.

2.     Танауынызбен тез дем алыныз.

3.     Диафрагмадагы барлык ауаны кушпен аузыныз аркылы шыгарыныз.

4.     Тынысынызды 7...8 рет санаганша тежеп, карнынызды ішке тартыныз.

5.     Ішпен дем алып, босансыныз.

Бірінші асу: Окпедегі калып калган ауаны, аузынызды шуршитіп алып тук калдырмай. біркалыпты, біртіндеп шыгарыныз.

Екінші асу: Окпеніз босаганнан кейін, ернінізді жымкырып алыныз. Аузынызды ашпай, танауынызбен тез, шалт дем алып окпенізді ауага толтырыныз. Осы кезде танауыныз шан соргыштын даусындай дауыс шыгарса, барі дурыс.

Ушінші асу: Окпеніз ауага толып кеткеннен кейін, басынызды антек котерініз. Ернініз жымкырулы болсын. Сіз казір аузынызды кен ашып, диафрагмадан томенгі ауаны тез, шалт шыгарасыз. Осы кезде сіздін ернініз бен онешінізден емес, диафрагамыныздан «хах! » деген дауыс шыгуы тиіс

Тортінші асу: Барлык ауа шыканнан кейін аузынызды жауып, тынысынызды теженіз. Басынызды енкейтіп, карнынызды ішке тартып, букіл іш курлысыныз кабыргалардын астына сініп бара жатканын коз алдынызга елестетініз. Осы кезде 8 – 10 санаганынызша дем алманыз.

Бесінші асу: Енді тыныс алып, іш мушелерін босатып, босансыныз. Дем алган кезде ауанын окпеге калай лап еткенін сезінуініз жане даусын естуініз керек. Аркашанда танаумен дем алып, ауызбен шыгарыныз.
         
Осы жаттыгуларды бірінші рет жасаганда басыныз аздап айлануы мумкін. Бул калыпты жагдай, себебі сіздін агзаныз оттегінін мол молшеріне адеттенуі керек кой. Осы жаттыгуларды танертен ерте, аш карынга, таза ауада 15 минут жасау керек.
 
4. Такырыбы: Алемнін аділеттілік заны деген не? Омір деген не? Кудайсыз оркенниет дегеніміз не? Акырзаман бола ма?
 
«Алла тагала былай деді: Адам баласы заманга налып мені ренжітеді. Ешкайсыныз заманды сокпеніздер (налыманыз) себебі сол заман менмін. Кун мен тунді ауыстырып турган мен. Егер каласам токтатып коямын. Заман куннін шыгып батуы) ».         
 Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)
 
Сурак: – Алемнін АДІЛЕТТІЛІК занын калай тусінуге болады?
Жауап: – Жаратушынын жасаган карымта кайыру заны бойынша «не ексен – соны орасын», істеген кайырымдылык пен жаксылыгын да, жауыздык пен жамандыгын да тек кана осы омірде озіне кайта кайтып келеді. Бул – АЛЕМНІН АДІЛЕТ ЗАНЫ. Ар пенде жаны болек болганнан кейін, озі де болек. Осы фани омірде жасаган жаксылыгы да, жамандыгы да тек озіне белгілі бір мерзімнен кейін кайтып оралады. Ашыгып ораза туткан уакытта – істеген куналарынын белгілі бір молшері жанып кетеді, ягни кешіріледі, калган куналарі коп болса о дуниеге бірге алып кетеді. Ал істеген жаксылыгы мен кайырымды істерін, туткан оразан озіне еселеп, жаксылык боп оралады, міне ораза тутып ашыгудын бір купиясы осында. Жаратушы осындай жолмен куналаріннен кутыла отырып танінді, жанынды, рухынды тазалау аркылы жаксылыкка жетуге жол ашып койган. Ерікті оз колынызга гана берген, сондыктан тандау кукы озінізде. Осыны карымта кайтару не АЛЕМНІН АДІЛЕТ  ЗАНЫ дейді. Бул туралы Куранда былай дейді: «Кім имандылыкпен кандай болмасын кайрымдылык жасаса, ол онын озіне кайырымдылык болады».
 "Бул дуниедегі жасаган зулымдыгы – о дуниеде озіне жасаган зулымдыгы".            Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)
 
Сурак: – Омір деген не?
         
Жауап: – Омір... деген соз – гарыштагы барлык байлык пен куаттын жане тагы баскалардын аныктауышы, осы созде барлык даму жолдары шогырланган. Бір жасаушада, дандегі сиякты барлык мушелер бар. Осы данді егіп, суарып, кутіп-баптап барып жемісін жинаймыз. Тірі жасаушада келешектегі жан иесінін дамуы, осіп-жетілуі оз уакытын кутіп бугып жатыр. Омірдін гажайыбы да, купиясы да, тылсым сыры да осы.
Бастапкыда – омір. Тіршілік иелерін бакыланызшы: олар дуниеге келеді, уакыт оте келе санасы біртіндеп оянып коршаган ортаны  сезіп, соган байланысты ойланып арекет ете бастайды.

Біз кімбіз? Тан, жан немесе одан да жогары бірдемеміз бе? Осыны біз білеміз бе, немесе білеміз деп кана ойлаймыз ба? Осы соншалыкты манызды ма? Біз касіретті омір суріп барып олу ушін тудык па? Неге біз шексіз бакытка, сынгырлаган денсаулыкка, молшылык пен байлыкка, лазаттануга т.б. куштармыз? Адамнын бастауы – осындай ойлар адамды мазалап, акылын туртпектей бастаган кезде басталады.

"Акыл мен жан – мен озім, тан менікі,
«Мені» мен «менікінін» магынасы – екі.
«Мен» олмекке тагдыр жок ауел бастан,
«Менікі» олсе олсін, оган бекі".     Абай

Паншіл (материалистік) когам адамнын нак озінін «менін» аныктауга, зерттеуге, айкындауга, зерттеп білуге катан тиым салды. Онын орнына кымбатты уакытымызды танімізді кутуге шыгындаудамыз. Біз озімізді «оркениеттін жетістіктерімен» коршап алдык, бірак бакытты бола койган жокпыз. Адамнын осы туйык шенберден шыгатын жолы бар екенін білген жон: ол рухани ілім.
Сурак: – Негізінен откен гасырда енбек істеген сіз де, мен де, т.б. адамдар да Кудайга онша бет бурмадык. Мына гасырда Кудайсыз оркениетті калай тусінесіз?
Жауап: – Кудайсыз оркениет адаскан саби сиякты. Ата-анасынын бакылауынсыз мына ушы-киыры жок алемде жогалып кетуі мумкін. Жаратушымен байланысын узген барлык тіршілік иелері судын агысымен жузген балык секілді, пандік алем  ар баскан кадамына тоскауыл мен какпан койып отырады. Копшілік ойлайды, дін жолымен журу – Кудайга сену тек белгілі бір адамдар тобы ушін гана деп. Бірак Жаратушынын заны тандаулыларга гана емес, баріне бірдей ортак. Осы зандылыкка мойын усынсаныз зулымдык пен кайырымдылыкты ажырата аласыз. Мысалы, денсаулык туралы камкорлык Алматынын Алатау баурайындагы орман алкаптарын шауып куртып – коптеген демалыс уйлерін, емханалар, пионер лагерлерін т.б. курылыстар салуга алып келді. Ал адамнын жаны бастапкыдан-ак тыныштык пен онашалыкка умтылады. Орман-тогайдын арасы, таудын усті демалыска таптырмайтын орын. Табигат аясында адамнын акыл-ойы мамыражай калыпка туседі, ойлау жуйесі озгереді. Демалыс уйлеріндегі, емханаларда емделу адамнын ойлау жуйесіне асер етпейді, уакытша гана женілдік акеледі. Адам табигат зандылыктарын білмей бассыздыкпен буза бастайды, озіне багындыргысы келеді – бул біздін куналі істеріміз. Букіл гарыш – Жаратушынын тані, ал адам микрокосмос. Адамдар мемлекеттерге болініп алган. Біздін танімізден ішекті, буйректі, журекті жане баскада мушелерді боліп алып тастанызшы – денемізге кандай «бейберекетсіздік» жасаймыз! Гарышта да осылай. Озара келіспеушілік, болінушіліктін кесірінен адамзат шыргаландардын шырмауына орала тусіп, себеп-салдардын шылауына матала береді. Рухани ілімді кенінен насихаттап, таратып менгергенде, іс-арекетіміздін натижесінде акикатка коз жеткізгенде гана кайырымдылык істер жасалады.

"Есік алдарынызды, кораларынызды тазаланыздар, коркейтініздер, себебі ен сасык жаман коріністер жойіттердін ауласында болады". Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)
         
Сурак: – Адамнын тані дегенді калай тусінеміз?
       
 Жауап: – Адамнын денесі – галамшардын кішкентай кошірмесі, ал галамшар – алып адам. Гарышта болатын агымдар, біздін танімізде де болып жатыр. Ішкі куаттын уйлесімділігі бузылганда ас кортылмайды да кейбір аурулар бас котере бастайды. (Осындай агымдар коршаган ортада да болады. Мысалы, ыластык пен кір-кокыс – кандала, егеукуйрык, тышкан т.б. осіп орбуіне жагдай тугызады, ал олар жукпалы аурулардын тасымалдаушылары). Біз озіміздін бау бакшамызды жеп жаткан зиянкестерді жиі кореміз. Олармен курес жонді натиже де бермейтіні белгілі. Коршаган ортанын, оз ішіміздегі экологиянын, сананын былгануы денемізде – іріп-шірітетін, ауру акелетін томенгі сатыдагы микроорганизімдер мен  микробтарды кобейте бастайды.

Арбір жан иесінін денесі келенсіздіктерден сактануы ушін коргаушы (иммундык) жуйемен жабдыкталган. Бул жуйе табиги калыпта гана жаксы жумыс істейді. Гарышта арбір жан иесіне тамак, су, жылу, жарыктан баска шипалык заттар да берілген. Коконістер, жемістер, шоптер жер бетінін кай тупкірі болса да бар. Жаратушынын жараткан табиги тагамдары коргау жуйесін шындап кана коймайды, ол сананы тазалаумен бірге ауруларды да жазады.

Сурак: Материалдык алем деген не?

Жауап: – Пандік (материалдык) алемде мангілік ештене жок. Барлык жан иелері туады, тіршілік жасайды, озі сияктыларды тудырады да картайып барып оледі. (Кейбір рухани кітаптардын деректеріне суйенсек: суда тіршілік ететін жануарлардын 900 мын турі бар; агаштар мен осімдіктердін 2 млн турі бар; жер бетіндегі жан иелерінін 400 мын турі бар екен). Бул алемге косамжарлык ягни екі жактылык тан. Олар: куаныш пен кайгы, кайырымдылык пен зулымдык, туу мен олу, суйіспеншілік пен жеккорушілік, корінетін мен корінбейтін, тандік жане руханилык т.б. Біздін мумкіншілігіміз шектеулі болгандыктан ар жагымызда не болып жатканын біле алмаймыз.
Сурак: – Акырзаманнын болуын калай тусіндіресіз? Омір кайтадан пайда бола ма?
Жауап – Уйыктаган уакытымызда кай тунгикка шомамыз, бізбен не болады, кайда болатынымызды да білмейміз. Сол сиякты акырзаман болганда кайда кететінімізді де білмейміз. Гарыштын акырзаманнан кейін кайтадан пайда болуы кун мен туннін алмасуы таріздес агым. Галамшардын пайда болуы –  танертен оянып, корінетін алемнін тус кезіндегі каркынды іс-арекеті мен козгалыстын ымырт жабылгандагы токтауы. Акырзаман болып тіршілік толык немесе жартылай жойылганда барлык жан иелері Жаратушынын денесіне сінеді де келесі галамшар пайда болганша білінбеген куйде болады.
Сурак: – Фани алемде жан иелерінін бірігіп, топтасып омір суруінде не магына бар?
Жауап: – Фани алемде де бірігудін негізгі максаты – лаззат алу. Томенгі алем жогарыдагы алеммен сайкес болгандыктан, жан иелерi лаззаттанып, омірдiн рахатын кору ушiн бул алемде де бiрiгедi. Бул – материалдык бiрiгу. Рухани алемде кiшкентай жандар рухани кундылык аясында бiрiксе, фани алемде олар томенгi материалдык куат аркылы, ягни материалдык кундылык аркылы бiрiгедi. Бул екi бiрiгудiн бір-бірінен айырмашылыгы улкен: рухани бiрiгуде – шексiз лаззат бар, ал материалдык бiрiгу – басында балдай таттi болып корінгенмен, ол уакытша, сондыктан, арты уга айналады. Осынын мысалын кешегі откен Кенес укіметі тусындагы колхоз, совхоздардан коруге болады. Бул – материалдык алемнiн зандылыгы. Материалдык бiрiгудiн зардабын Абай алтыншы кара созiнде былай деп тусiндiредi.

"Казактын бiр макалы: "онер алды – бiрлiк, ырыс алды – тiрлiк" дейдi. Бiрлiк кандай елде болады, кайтсе тату болады – бiлмейдi. Казак ойлайды: бiрлiк ат ортак, ас ортак, киiм ортак, даулет ортак болса екен дейдi. Олай болганда байлыктан не пайда, кедейлiктен не залал? Агайын курымай мал iздеп не керек? Жок, бiрлiк – акылга бiрлiк, малга бiрлiк емес. Бiрлiк малга сатылса, антургандыктын басы осы. Агайын алмай бiрлiк кылса керек, сонда аркiм несiбесiн Кудайдан тiлейдi, айтпесе Кудайдан тiлемейдi, шаруа iздемейдi. Ауелi бiрiне-бiрi пале iздейдi. Не тусiн, не ажарын, не окпесiн булдап, ол болмаса, бiр пале салып, коргалатып, айтеуiр бiрiн-бiрi алдаудын амалын iздеседi. Мунын кай жерiнен бiрлiк шыкты?".
 
Абайдын бул создері омірдегі бірліктін негізі неде екенін тусінуде улкен манызы бар. Ол бiрлiктiн негiзгi максаты рухани кундылыкта болу керек екенін тусіндіреді. Бiрак фани омірдегi бiрлiк екi турлi болатынын айтады. Бiрiншiсi – ортак киiм, ортак даулет, ягни мал-дуние аркылы. Мундай бiрлiктiн бакытынан залалы коп болады. Оган себеп – оздерiн тан деп бiлгендiктен, озімшілдік сезімдерімен адамдар бакытты тан аркылы сезiнуге умтылады. Тойымсыз, арсыз сезiмдер адамды озiне тиесiлi несiбеден артык камтуга итередi. Олар  "Судын да сурауы бар" деген кагиданы умытады. Аркiм колынан келгенше турлi кулыктарга барып, басканы алдап тусіруге умтылады.

Осылай, Абай созiмен айтканда, "Кудайдан тiлемей" оз куштерiмен табамыз деп имандылыгын жогалтады. Бiрiне-бiрi пале iздеп, не тусiн, не ажарын, не окпесiн булдап, пале салып алдаудын амалын iздейдi деп, ойшыл осылай мал аркылы жасаган бiрлiк адамга бакыт акелмейтінін, сонымен бiрге адамга бакыттан горi зардабы мол болатынын корсетедi. Ол бiрлiктiн будан горi жогары турiне сiлтейдi. Ол – акылга, ягни адамды суйіспеншілікке акелетін рухани болмыс аркылы болатын бiрлiк. Сонда аркiм несiбесiн Кудайдан тiлейдi дейдi. Осылай Абай бабамыз бiрлiктiн максаты Кудайга жакындату екенiн бiлдiредi.

Сурак: – Сонда адам тек оз ойы аркылы гана коздеген максатына жететіні болганы ма?
Жауап: – Дап солай. Адам озінін ойы аркылы болашагын коз алдына елестетіп, осы максатын іс жузіне асыра бастаса ол адамнын алмайтын камалы болмайды.
 
5. Такырыбы: Табигаттын (пандік, материалдык алемнін) – ізгілік, кумарлык, надандык байлауларына калай байланамыз?
 
«Арак-шараптан акыл да, пайда да, абырой да, кайырымды мінез-кулык та, адамгершілік те кутпе!   Мулде ішпейтін адам – нагыз кадырлы адам».   Шынгыс хан
 
Сурак: – Адам баласынын жараткан Жаратушысын умытып, пандік дуниеге байланып калуын калай тусіндіресін?
 
Жауап: – Ол ойлау жуйемізге, пандік дуниеге (материалдык) байлануымызга байланысты жагымды не жагымсыз болады.
       
"абигат бірде былай, бірде олай,
Кетері малім емес алдекалай.
Акесі жан, шешесі дене болып,
Коніліміз сол себептен екіталай".   Шакарім

Адам осы алемде  ізгілік, кумарлык, надандык деп аталатын уш арканга байланган, себебі пандік алемді баскаратын осы ушеуі. Осынын барлык жанды жане жансыз заттарга да катысы бар. Біз туган кезде акыл-ойымыздын калыпына байланысты не ізгіліктін, не кумарлыктын, не надандыктын шырмауына тусіп байланамыз. Біз осы ушеуінін де асерінде боламыз, бірак ішінде біреуі белен алып турады. Шоппен коректенетін жануарлар: жылкы, кой-ешкі т.б. ізгіліктін, жырткыш хайуандар кумарлыктын, ал есек, кашар сиякты жануарлар надандыктын шырмауына байланган. Сондай-ак осімдік алемі: хош исті гулдер, шоптер, коконістер – ізгілік, кесіп кететін, шаншып алатын, кышытатындар – кумарлык, ал улы, жабыскак тікен таріздестер жане жаман иіс шыгаратын осімдіктер – надандык шырмауына маталган.

Адамдар да осылай болінеді:  ізгілік аясындагылар – білім мен ілімге умтылып унемі ізденетіндер жане Жаратушынын бар екенін мойындайтын, сенетіндер. Мундай адамдардын денесі дорекі, колапайсыз емес. Олар кайырымды, адамдармен араласуы сыпайы, ауруларга бой алдырмайды, журістері мен дене козгалыстары женіл, коніл куйлері котерінкі болганнан кейін унемі куліп біркалыпта журеді. Кумарлык шылауына оралган адамдар – кайырымдылыгы аздау, Жаратушыны мойындап кайыр-садака беріп журсе де, барлык іс-арекеттерін озінін сезімдерін канагаттандыруга багыштайды. Оларга – коре алмаушылык, кызганыш, ызалану, кекшілдік, шырт етпе т.б. сезімдер тан. Олар – табанды, тауекелшіл, жылдам, пікірлерін кесіп айтатын, ішкі жалыны тепе-тендікте болган кезде адамдармен жаксы карым-катынас жасайтын, конілді адамдар болады. Надандык курсауындагы адамдарда коптеген жаман кылык пен касиеттер болады. Олар Кудайга сенбейді, сенгісі де келмейді. Кылыктары манайындагы адамдарга бакытсыздык пен зардап акеледі. Мундай адамдар жалкау, жумыска кулкы жок маубас болады. Денелері ауыр элементтерден куралып аурушан, санасы мен акылы жануарлар денгейінде гана калыптасады.
 
                Жалкау тірі болганмен олгенге есеп,
                Білімнін кеселі жок мунан кесек.
                Білімсіз, арекетсіз еріншекті,
                Кунакер де болмаспыз олді десек.
 
                Жан талпынар талайды кормек ушін,
                Ар сырын дуниенін білмек ушін.
                Дене байгус салмак боп баса берер,
                Жаралган гой тубінде олмек ушін.          Шакарім
 
Сурак: – Пендеге адам денесі не ушін беріледі?
         
Жауап: – Сіз оте манызды сурак койып отырсыз. Тірі жан иесіне Жаратушымен жогалтып алган байланысын кайта калпына келтіру жане озін-озі тану ушін адам денесі беріледі. Казіргі кауымнын санасы – Кудай туралы ілімнін жоктыгынан жануарлардын денгейінде тур. Хайуан да уйыктайды, ішіп-жейді, косылады, корганады, урпак акеледі, ауырады, жазылады, даретке отырып оз денелерінен калдыктарды шыгарады. Адамдардын артыкшылыгы жаксы жагдайда турады. Хайуандар мен жануарлар кунага батпай табигаттын зандылыгымен омір суреді. Олардын шамасы жеткені алсізін жесе де даму сатысына асерін тигізбейді, тек нашарлары мен ауруларын сурыптайды. Біз саналы турде агаштарды кесіп, хайуандарды аяусыз жойып кырудамыз. Осындай іс-арекетімізбен сананын эволюциялык сатылап даму агымын токтатамыз. Сондыктан да осы тірі жан иелері осы денесімен кайта тууга мажбур болады. 

Бул туралы 1001-ші хадисінде Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) былай деген:

«Адамды ниетіне карай тірілтеді».

Карымта кайтару заны бойынша – осы істеген куналарымыздын жазасын тартпай коймаймыз. Бул куналардан бір омірімізде кутыла алмаймыз, бунын отемін талай-талай омірлерді откізіп барып кана отейміз.

57. Мы сотворили вас, –
–            Так что ж не веруете вы?
58. Ужель не зрите вы, как ваше семя
Извержено (во чрево ваших жен) ?
59. Вы или Мы – творцы сего?
60. Назначили Мы смерть для вас
                уделом равным,
И в этом – планов нашей воли
Никто расстроить не способен,
61. Коль Мы одну из ваших форм
Решим сменить другою
И снова воссоздать вас в виде,
Кой вам доселе был неведом.
62. Поистине, известно вам о первой
                форме сотворенья, –
Так что ж об этом вам
                Не поразмыслить?
63. Вы видите посев семян (на пашне) , –
64. Так в вас иль в Нас
Лежит причина их произрастанья?
 
КОРАН перевод смыслов и комментарии Иман Валерии Пороховой.
Рипол классик Москва 2005, Сура 56 Неотвратимое событие, стр. 566
 
57. Біз сіздерді жараттык
Осыган сіздер сенбейсіздер ме?
58.Шахуаттарыныздын (айелдерініздін жатырына)
Куйылганын калай кормейсіздер?
59. Осынын жаратушысы – сіз бе алде Біз бе?
60. Біз сіздерге олімді біркелкі тагайындадык,
Бул – біздін максатты еркіміз
Ешкімде осыны озгертуге кабілетсіз,
61. Біз сіздердін  бейнелерініздін бірін
Баска бейнеге озгертуге ниет етсек,
Осы уакытка шейін озінізге белгісіз,
Баска бейнеде жанадан жаратамыз.
62. Акикатында, сізге алгашкы
                жаратылган тулга белгілі, –
Онда неге осы жайды сізге
                Ой елегінен откізбеске?
63. Сіз тукымнын себілгенін коресіз (егістікте) , –
64. Онда барлык осіп-орбудін себептері
сізде ме алде Бізде ме?
(орысшадан аударган Асет Мукашбеков)
 
Сурак: – Адам баласынын осы омірге келгеннен кейінгі тупкі максаты неде?
    
Жауап: – Адам баласынын туп максаты – Кудайга кайту екендігі мусылман кауымынын киелі кітабы  Куран Карімде букпесіз ашык корсетілген.
   
Табигаттын заны мултіксіз. Адамдар ойлайды, сабилер пак, таза туады  – себебі, алі куна жасап улгерген жок деп. Окінішке орай сабилер пак емес, олар – откен омірлерінін салдарын осе келе коретін болады.
         
Сурак: – Адамнын жаны табигаттын уш  байлауынын біреуіне калай шырмалады?
         
Жауап: – Адамнын жаны танде болганда пандік табигаттын байлауынын біреуіне шырмалады, ал жан озі болек болганда табигаттын байлауы асер ете алмайды, себебі ол фани пандік алемде емес, бакилык рухани алемде болады.  Кей кездерде ізгілік аясында журген адамга керемет жаман ойлар келеді, ол адамнын озі осы ойдан шошып кетіп: «адамга неше турлі сумдык ойлар келе береді екен-ау», – деп таныркайды. Немесе надандык, не кумарлык байлауына шырмалып журген адамга керемет тамаша жаксы ойлар келеді. Бірак осы ойлар біздін санамызды озгерте алмайды, себебі бул жерде рухани ілім жок.  Адам толыктай рухани ілім алмаса сезімнін жетегінен шыга алмай, аре-саре куй кешіп омірін откізе береді. Материалдык білімнін озі екі турлі болады: академиялык жане пандік. Біздін жогаргы оку орындарында алган біліміміз академиялык, ал омірден алган сабагымыз пандік. Академиялык білім жетілмеген, себебі пандік уш байлаудын (ізгілік, кумарлык, надандык) ыкпалынан шыга алмайды.
         
Сурак: – Біздін денеміз неден куралады?
         
Жауап: – Біздін денеміз Жаратушынын барлык пандік (материалдык) алемді жаратканы сиякты 24 элементтен куралады. Онын бесеуі козге корінетін, сырткы кабыгымызды курайтын турпайы элементтер. Буны тамактын кабы дейді, себебі осы кабык ішкен тамак аркылы куралады. Адам олгеннен кейін осы кабык бастапкы  калпына айналып кайта бес болікке ыдырап кетеді. Бул кабык – топырактан, судан, оттан, ауадан жане эфирден турады.
         
Адам танінін озі уш дененін: корінетін физикалык, корінбейтін назік жане корінбейтін жогары денелердін жиынтыгы. Топырак – біздін денеміздін катты да ауыр болігі: бул біздін канка суйегіміз, булшык етіміз, сініріміз, шашымыз, тырнагымыз, тісіміз; Су – біздін денеміздін суйык болігі: бул канымыз, шырыш, ет арасындагы суйыктык, кан туйіршіктері лимфа жане микрофлорамыз. От – біздін денеміздін газ туріндегі болшектері: ол біздін асказанымызда, бауырымызда, етімізде болады. Адам денесінде оттын 13 (он уш) турі бар. Ауа – біздін денеміздегі айланып журетін  куат болігі.
         
Ауа суйектін, бастын, мушелердін бос куыстарын толтырып, окпеде, ішек-карын жуйесінде болады. Эфир – біздін денемізде: мурын мен кулак куыстарын толтырады. Эфир козгалганда кадімгі ауа. Біздін денемізді курайтын болшектер ар адамда ар турлі молшерде болады. Ізгілік аясына байланган адамдарда – женіл элементтер басым. Оларда ауа мен эфир кобірек те, топырак пен су азырак болады. Кумарлык байлауындагы адамдарда – от, су кобірек те, ауа, эфир, топырак азырак болады. Надандык шырмауына байланган адамдардын денесінін болігінде топырак пен су белен алады.
 
Біз оз денеміздін курлысшысымыз. Біз озіміздін ойлау жуйемізбен, калауымызбен озіміздін болашак таніміздін негізін калаймыз. Егер де оз денемізді жаксылап жасай алсак, онда осы денеміздін артыкшылыгын ойдагыдай пайдалана аламыз. Егер де жасаган денеміз жаман болса – осынын зардабын озіміз шегетін боламыз.
         
Сурак: – Біздін денеміздін табигаттын уш байлауына шырмалып озгеруі мумкін бе?
         
Жауап: – Біздін денеміздін болшектері тіршілік кешкен уакытымызда озгеріп отыруы мумкін. Егер адам кумарлык пен надандыктын байлауымен туса, онда ол осы байлаудын жетегінде кетеді деген тусінік емес. Осыны откен оміріндегі акыл-ойынын калыптасуынын натижесі деп тусінуіміз керек. Егер адам казіргі омірінде рухани білім ала бастаса, ол рухани дамып денесінін болшектерінін сапасы озгере бастайды. Томенгі ауыр болшектердін орнын женіл болшектер алмастыра бастап – озінін пандік байлауын да озгерте алады. Керісінше: ізгілік байлауындагы адам томен кулдырап маскунем не бангіші (наркоман) болып кетуі жане рухани дамытпайтын істермен, не кылмыстык іс-арекетпен шугылданып азып-тозуы мумкін. Осындай адамнын дене болшектерінін курылымы да озгеріп сала береді. Женіл болшектердін орнын ауыр болшектер алмастырады. Біз казіргі омірімізден де: маскунемнін, бангішінін, канішердін турлерінін коркынышты болып кететінін козіміз коріп, кулагымыз естіп жур. Адам картайганда да турінін озгеруінін куасіміз. Коптеген кариялардын бет алпеті алем-жалем, ускынсыз маймылга айналады – бул онын ниетінін, акыл-ойы денгейінін тура корсеткіші. Акыл-ой – мандайды, бет суйектін пішінін жасайды. Адамнын оніне карап-ак онын: ниетін, мінезін жане ізгілік жолымен, алде кумарлык жолымен журетінін, немесе  хас наданнын дал озі екенін доп басып айырып, не ойлап турганын да турінен, бет алпетінен оки аламыз.  Ол адамнын олгеннен кейін де, о дуниеге кай байлаумен кеткенін аныктауга болады. Адамнын санасы кандай білім алганына карамастан да аркашанда айкын болып турады. Академиялык білім адамнын козкарасын, ойлау жуйесі мен пандік алемге байлануын  озгерте алмайды. Адам озінін ойлау жуйесі мен акыл-ойына байланыста келешектегі іс-арекетін аныктай алады.

Немесе Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) айтпакшы: «Ар адам не ушін жаралса, соган гана ылайыкты  омір суреді».
 
6. Такырыбы: Тукым куалаушылык пен карымта аурулары деген не? Адам ауруга шалдыкканда агза мушелері кандай белгілер береді? Адам баласы баска жан иелеріне асер ете ме?
 
«Басы ауырып, балтыры сыздамаганнын, Кудаймен ісі жок».  Казак макал-мателдері
 
Коз алдынызга елестетініз: Белгілі бір себептермен сіз узак уакыт тамак ішпесеніз алсіздіктен мулдем козгала да алмай каласыз. Тіпті сіз канша білімді, бай болсаныз да, сіздін байлыгыныз бен білімініз алдекімнін акеп берген бір узім нанына татымай калады. Бір шайнап жутканнан кейін-ак танінізге куаттын куйылып жатканын байкайсыз. Бул керемет емес пе? Осы бір тілім наннын озі сіздін ішініздегі неше турлі куатты, іс арекеттерді кайта іске косып жіберді. Сенсеніз де, сенбесеніз де бір тілім наннын куаты мен куші, 70 жук вагоны бар пойыз курамасын жер шарын бір кабат айналдырып шыга алады. Осы бір узім наннын курамындагы элементтердін куаты сіздін ойыныз, сезімініз, еркінізден де жогары турганын бір сатте болмасын ойланып кордініз бе? Осы бір тілім нанды тек карнын ашканда гана жеп куш куатынды калпына келтіресін. Осынын натижесінде іс арекетінді, созінді сойлеуінді, ойлауынды, сезінуінді ары карай жалгастыра бересін.
         
Арине, казір де, бурын да букіл алемде тамак маселесі бірінші орында болган, алі де бола береді. Осыны шешу ушін тіршілік иелерінін барі де тырбанып жумыс істейді, осы ушін талай тонкерістер мен согыстар да болды, болып та жатыр.
         
Сурак: – Тукым куалаушылык пен карымта кайтару ауруларын калай тусінесіз?
Жауап: – Сен оте келелі де, тылсым сурак койып отырсын. Барлык аурулар екі турге жіктеледі: карымта кайтару, тукым  куалаушылык ауруы жане озіміздін надандыгымыздан болатын ауру. Пандік алемде барі де туады, оседі, орбиді, картаяды, оледі. Ауру да сол сиякты туады, аскынады, шегіне жеткен кезде созылмалы турге ауысады. Олгеннен кейін ауру назік денеде баска турде сакталып келесі омірде кайта пайда болады. Адам пешенене жазган тагдырды озгертуге болмайды деп ойлайды, біракта озіміз шектеулі еркіндігімізбен озімізге ауру тауып аламыз, сондыктан будан кутылатын жол – рухани ілім гана. Менін айтып отырган ілімім дарігерлік-метофизика.  Бул дегенініз ертедегі философтар колданган дарігерлік ілім немесе дарігерлік ілімнін бастауы. «Мета» деген соз назік дене деген магынаны білдіреді. Шаштын тусуі, тістін мужілуіне сырткы ем конбайды, себебі аурудын себебі суйектерде жатыр.
Барлык аурулардын себебі – канга косылып алып бірге айланып журген уларда, олардын агзанын осал болігінде шогырлануында.
Ауру асказанда «туады»-да бес даму сатысынан отеді. Бірак біз басталган мезетте аурудан кутылу жолын білмегендіктен, ол тан ішіне терен бойлап турактап, созылмалы турге ауысады.

Барлык аурулар ойлау жуйеміздін бурыстыгынан, ал осыны дарімен  емдеу мумкін емес. Дарілер керісінше жуйке жуйесін жаныштап, агзанын карсыласу-имундык арекетін алсіретеді. Онымен коймай коптеген дарілер таннін тінін терен жаралайды. Коптеген антибиотиктардан асказан мен ішек жолдары гана емес есту мен коруінізді де нашарлатады, остіп агзаныздын коргану кабілетінін быт-шытын шыгарады.
Тукым куалаушылык немесе карымта аурулары біздін ойлау жуйеміздін натижесі жане откен кезендегі омірімізбен байланысты. Біз откен омірлерімізде озіміздін іс-арекетімізбен, ойымызбен тукымды келесі омірімізге сеуіп кеткенбіз, енді сол тукымдар осіп-онуде. Себепсіз тымау да тимейді. Коптеген карымталык тукым куалайтын ауруларга алган жаракаттарымыз себепкер. Мысалы, журек талмасы – откен омірдегі журек кызметінін бузылуынан, ол мумкін апаттан, пышактан жаракат алганнан т.б. Осы жагдай акылга жазылып калады, ал акыл да назік денелеріміздін біреуі, ол осы деректі келесі денене ауыстырады. Ананын жатырында жанадан дене куралып жатканда ол акылдагы жазылып калган деректер бойынша куралады.
         
Ауыр дерттердін аркашанда себебі болады. Мысылы, окпе аурулары – кокжотел, туберкулез, баспа – откен оміріндегі салауатты омір сурмеуінін салдары. Бангі шегу, темекі тарту, маскунемдік т.б.
 
Агашта коптеген буталар бар, олар агаштын діні аркылы коректенеді. Осы бутактын жапырактары куз сайын жерге туседі, ал коктемде кайта шыгады. Бірак, бул алгі тусіп калган жапырактардын оздері кайта ості деген емес кой. Бутак ауру болуы мумкін, корек жетіспегендіктен жанадан осіп шыккан жапырактар да ауруга шалдыгады. Біз де озіміздін карымтамыз біткеннен кейін сау бутакта пайда боламыз. Карымта аурулары адамнын откен омірімен тыгыз байланыста. Егер ол зиянды жерде жумыс істесе, содан ауырса, келесі омірінде осы мушесі алсіз болады. Бала котермеу, белсіздік, бездердін ауруы адам откен омірінде напсісіне ие болмауынын салдары. Ол  озінін: тіліне, асказанына, жыныс мушесіне ие бола алмаган. Сондай-ак коздін кормеу мен саныраулык, мылкаулык та осыган жатады. Неге жана туган сабилер осындай кемшілікпен туады, олар алі кунага батып улгерген жок кой? Осынын салдары откен омірінде бугып жатыр. Адам ашуланганда козі канталап, коздін жуйке жуйесі бузылады, осы жиі кайталана берсе коз алсіреп коруі нашарлай бастайды, коздін карашыгын сукарангылыкка апаратын шел басады. Мылкау мен саныраулар откен омірлерінде басынан катты жаракаттанган, мига закым келген. Мидын шайкалуы, бастын жаралануы келесі омірінде кояншык, талма ауруына ушыратады.
Омірінін сонындагы адамнын созылмалы ауруы болашак ауруынын себебі, себебі алсіз мушенін куат арнасы туганнан бітеліп калады. Тандік кемшілік те, кумарлык пен надандык байлауынын асерінен болган біздін калауымыз, іс-арекетіміз, омір суру кагидамыз. Біздін таніміз білімсіздіктен ауырады, егер омірінін сонына таман рухани білім алмаса, келесі омірінде де аурудан зарлап шегеді. Сол сиякты біздін жаксы от басында, бай отбасында, білімді отбасында, нашар отбасында т.б. жерлерде омірге келуімізде де белгілі бір зандылык бар. Ол – букілалемдік аділет заны немесе карымта кайтару заны. Арбір тірі жан иесінде омірлік багдарлама мен олшеніп берген омір бар. Жан озінін мерзімі біткен уакытта танді тастап кетеді. Егер де біздін оміріміз Жаратушынын еркінде болмаса, дарігерлер барлык наукастарды емдеп жазар еді. Бізге Жаратушы комекке Газиз жанды жіберген. Ол сізді белгілі бір іс-арекетке итермелейді, сол кезде ауруыныздан жазылып аягыныздан тік турып кетесіз. Барлык карымталык аурулар кумарлык пен надандык байлауынын баскаруымен болады, егер де адам рухани ілімді окып уйреніп ізгілік байлауына кол жеткізсе, онда онын карымтасы женілдейді.

Сурак: – Адам баласы баска жан иелеріне асер ете ала ма?
Жауап: – Барлык касиетті кітаптарда тірі жан иелерін корлауга, кинауга, зорлауга болмайтыны туралы жазылган. Ешкімге, ешбір жан иесіне зиянынды тигізбесен, саган да сондай карым-катынас орнайды. Сіздін іс-арекет пен кылыгыныз гана емес, ойыныз бен созініз де тірі жан иелеріне асер ететінін білініз. Озінін акылын баскара алмайтын адам, озіне жан-жактан жау тауып алады, сойтіп онын омірдегі максаты орындалмайды.
 
 7. Такырыбы: Тагдыр деген не? Тагдырды калай озгертуге болады? Пандік алемде кандай білім аламыз? Танді калай багындыруга болады? Адамда неше жан болады жане кай жерде орналаскан? Ушатын таленкелер. Баска галамшарларда жан иелері бар ма?
               
Журттын созі: тагдырга адам конбек,
Бір антурган еріксіз мезгіл келмек.
Осы сенін кызыгын, куанышын
Сагымша жок боп кетіп тугесілмек.   Абай
 
Сурак: – Сурагымды мынадай философиялык ойлармен бастагым келіп отыр. Алма ішіндегі данді санау киын емес. Біракта, бір данде канша алма барын кім айта алады?
Жауап: – Бул сурагынызга кыска да нуска жауап берейінде, ар жагын оз ойыммен жалгастырып отырайын.   Бір данде канша алма барын айта алмаудын жауабы – шексіздік! Міне осы фани омірдегі куаныш пен касіреттін шарты – шексіздікте бугып жатыр.
         
– Пенде болган сон белгілі уакытта фани омірге келіп, белгілі бір уакытта баки алемге кетеміз, шексіздіктін бізге асері жок сиякты. ¬Ойткені, гарыштын шекарасы барын коз алдымызга елестету мумкін емес. Кыскасы, гарыш шексіз болгандыктан да, сіздін де мумкіншілігініз шексіз, осыны омірініздін бір болшегі немесе басты шарты етіп алыныз.
         
Біз байкаймыз, адамнын болмысынын басым болігінін белгілі бір калпы жок, неге десеніз, адам ойынын, киялынын шегі-шекарасы жок. Осыдан озіміздін де шексіз екенімізге козім жетті.
Бізді омір бойы жумыс істеуге уйретті, біракта ешкімде, ешкашанда жаксы турмыс жагдайы мен акша табудын жолдары мен адістеріне уйреткен жок. Жаратушы бізді деніміз сау, бакытты жане молшылыкта гумыр суру ушін жараткан – бул жерге шыр етіп тускендегі ар пенденін туа салгандагы кукы мен еркі!
Сен ен алдымен мындаган кедергілерді жене отырып, акша табу мен молшылыкта туруды уйрен, сонан кейін осы бар байлыгыннан бас тарт. Оз мандай терінмен тапкан байлыктан бас тарта білу – рухани куш пен тазалыктын шыны! Сен байлыгын мен дуниен болганда гана баскаларга камкорлык жасай аласын, ал тугін жок кедей болып «мен кудай жолындамын, рухани тазамын», – деп, не озіне, не елге пайдан тимей, кур кеуде какканыннын кімге кажеті бар? ! Кедейлік пен жокшылык – куна!
Демек, молшылык пен байлыктын да  гарыштагы баска заттар сиякты шекарасы жок. Бул біздін шектеліп калган санамызга берген гарыштын жауабы. Біз омір суру кагидасын жокшылыкка негіздемей, керісінше гулдену мен молшылыкты омір суруіміздін шарты етіп кабылдауымыз кажет.
         
Егер біздін акыл-есіміз, ореміз белгілі бір шенбер мен кагидадан аумагынан шыга алмаса, жокшылыктын барына гана сенсек, біз букіл гумырымызды осылай гана багалаймыз. Егер біз жокшылыкта омір сурсек, букіл куатымызды, калауымызды осыган гана багыштап, омірімізді жокшылыкпен откіземіз. Адамдардын басым болігі жокшылыкты гана ойлагандыктан «Менін мунан артыкка мумкіншілігім жок», «Менін балаларымда киетін киім де жок, мен калай гана молшылыкка сенемін» немесе «Менде біраз гана каржы болса, будан жаксырак турар едім...». т.б.
         
Бір байкаганым, тауелсіз еліміздін тунып жаткан шексіз байлыгынын ішінде шомылып журсе де – омірде жолы болмаган кандастарымыздын басым болігі нашар турамыз деген сенімді журектеріне уялатып алган, себебі олардын ойлаулары мен пайымдаулары да кедей, жутан, таяз. Осындай жокшылыкты гана ойлагандыктан олар жогары алемдерден – ойымен, калауымен, созімен оздеріне тек жокшылыкты гана тартады, оздері Жаратушыдан осыны гана тілейтіндерін білмейді, андамайды. Жаратушы осы ниет-калауларын кабылдап сураганын беруде.

Осы жокшылыктан кутылу жагдайлары кайсы? Мунын жауабын осы кунделікті тіршілігіміз отіп жаткан алемнен табамыз. Біз осы алемде омір суріп журміз, сондыктан, оларды баска алемде табуымыз мумкін бе? Нак шындык – осындагы байлык пен молшылык барімізге де артыгымен жетеді. Осыны бугінгі танда 1, 3 миллиард халкы бар Кытай елі далелдей білуде. Біз де гарыштын шексіздігінін бір болшегіміз, осыны нактылы тусінсек, жокшылыктан кутылудын мындаган жолдары мен адістері бар. Мен осы жокшылыктан кутылган адамдарды коптеп кездестіремін.  Олардын барлыгы да, сонын ішінде озім де осы шексіздіктін біз де бір болшегі екенімізді омір суруіміздін шарты етіп кабылдап алдык, осыны журегімізбен тусіндік.

Сурак: – Тагдыр деген не? Тагдырды калай озгертуге болады?
Жауап: – Біз тагдырымыздын соккысын турпайы денемізбен жане назік денелерімізбен де аламыз. Болашакта болатын окигалардын тукымы жане ауыратын ауруларымыз назік денелерімізде: ауруларымыз томенгі есте, ал болашактагы окигалар – жогаргы назік алемде бугып жатыр. Дененін, жердін, гарыштын кабыктары козге корінетін жане корінбейтін болып екіге болінеді. Адам оміріндегі барлык болатын окигалар алдын ала белгіленіп койылган, тек уакытын гана тосуда, сондыктан да карапайым адам оз еркімен муны озгерте алмайды. Кей кездерде болашакта болатын окигаларды тусімізде кореміз, біз озгерте алмаймыз, болатын нарсе кайтсе де іске асады. Казак осыны тагдыр немесе: «пешенене не жазса соны коресін», – дейді. Егер адам фани дуниенін шырмауынан шыга алмаса, Кудайга сенбесе карымта кайтару заны мултіксіз жумыс істейді, оган куманыныз болмасын, ал егер Кудайга сеніп, имандылык жолына тусіп ораза устаса, онда онын куналары кешіріліп женілдей бастайды. Осыган сайкес адамнын турмыс жагдайы да тузеліп, бакытты омір суре бастайды. Осы кезде Жаратушы адамнын тагдырына араласып карымтасын озгертіп жібереді. Осы ойды атам казак «Алланын жаккан отын адам урлеп сондіре алмас» деп кыскада нуска туйіндеген.

Біз озіміздін акымактыгымыздан коргаушыны жерден іздейміз. Кейбір кушті тулга омірімізде жарылкаушы болады деп ойлаймыз, онын да осы омірдегі уакытша пенде екенін умытып кетеміз. Омірде барі де озгеріске ушырауы мумкін: сізге камкоршы болып журген адамыныз кас жауынызга айналуы, жан досыныз душпанынызга, ерлі зайыптылар арасындагы бірін бірі алдау т.б. сезім тураксыз болгандыктан: суйіспеншіліктен ошпенділікке, достыктан кастыкка, сондай-ак омірдегі араласып журген жора-жолдастарыныз да тураксыз. Сондыктан да, адамды толык канагаттандыратын жане толык бакытка жеткізетін жалгыз турагы – Аллага деген махаббаты, суйіспеншілігі. Ол ушін біз рухани іліммен дами беруіміз кажет. Бул дегенініз – мангілік акикат, бакыт.
               
Алланын озі де рас, созі де рас,
Рас соз ешуакытта жалган болмас.
Коп кітап келді алладан, онын торті
Алланы танытуга соз айырмас.
 
Махаббатпен жараткан адамзатты,
Сен де суй ол алланы жаннан татті.
Адамзаттын барін суй бауырым деп,
Жане хак жолы осы деп аділетті.     Абай
 
Сурак: – Пандік алемде кандай білім аламыз? Онын кандай кемшіліктері бар? Алланы кай уакытта есімізге аламыз?
Жауап: – Озініз де жаксы білесіз – адам пандік алемде академиялык білім гана алады, онын озінін торт кемшілігі бар. Пенде аркашанда кателеседі, дуниенін тубін куады, біреуді алдауга бейім турады жане сезім мушелері жетілмеген. Біз картайганда Алланы есімізге аламыз да, киналганда Одан: «Не ушін азапка салдын», – деп сураймыз. Біз ойлаймыз, барлык тартып журген бейнетімізге баскалар кіналы, тіпті Жаратушыны да кіналаймыз, тек кана озімізді гана кіналамаймыз. Алемде барі де Жаратушынын еркімен істелінеді, курай басы да Кудайсыз кимылдамайды. Біздін калауымыз коп, біракта біздін ойлаганымыз орындала бермейді. Егер де осыган лайык болсак кана калауымыз орындалады. Мысалы, біз баламызды жаксы кореміз, біракта онын айтканынын барін орындай бермейміз, шамамыз жеткенін немесе ол осыган лайыкты деп санаганымызда гана калаганын тауып береміз. Барлык тірі жан иелері Алланын жараткан, сондыктан да Ол барін бірдей суйеді.

Сурак: – Танді калай багындыруга болады?

Жауап: – Есінізде болсын, тан оз ыктиярымен сізге багынбайды, танді багындыру ушін онын істегісі келетініне сананыз аркылы арекет етіп, танді ерік кушініздін комегімен ауыздыктап, айтканына коніп, айдаганына журетін етіп багындырып алыныз. Осы жерде озініздін кандай адам екенінізге, озініздін козініз анык жетеді – бос белбеу ынжыксыз ба, алде ерік, куш жігері мыкты, алган бетінен кайтпайтын кайсар да кайратты жансыз ба. Бул жан мен таннін айкасы. Таннін тілін алсан напсін билеп: ауруын, іштарлыгын, дуниеконыздыгын, коре алмаушылыгын, напсікумарлыгын, кызганшактыгын, жексурындыгын, надандыгын, жауыздыгын, комагайлыгын, корсекызарлыгын, суайттыгын, суганактыгын, жымкырмалыгын т.б. келенсіздіктер жинала, орши келе жарга жыгады. Сорлы, мусапір, бейшара, созылмалы наукастан жазылмайтын, ешкімге суйкімін жок пенде болып шыга келіп, екі дуниенін де кызыгын кормей, аягы ит оліммен оліп тынасын.
Сурак: – Адамнын  жаны кайда болады жане кай жерде орналаскан?
         
Жауап: – Адамда болжам бойынша  газиз жан болады. Газиз жан Алланын куатынын (энергиясынын) журекте орналаскан кішкентай бір болшегі. Сондыктан, «Кудай – журекте» (Орысша, «Бог – в сердце») деген соз бар.  Газиз жан адамнын іс-арекетіне араласпайды, тек бакылайды жане руксат беріп отырады. Абайдын айтуынша: «Алла тагала галамнын ішінде, галам Алла тагаланын ішінде». Алла тагала галамнын ішінде деген угым,   Онын галамнын арбір болшегінін ішінде екенін корсетеді. Ол алемнін барлык болшегінде, арбір атомнын ішінде, арбір жан иесінін журегінде. Ал «Галам Алла тагаланын ішінде» деген тужырым Онын гарыштык, алемдік бейнесін корсетеді, ягни букіл галам онын ішінде.
         
Парсылык улы сопылардын бірі Айн ал-Кудата ал-Хамадани (1048 – 1138) журекте Алланын орны барын былай деп ашык жазады:
         
«Алла сіздін турініз бен бейненізге, сіздін іс-арекетінізге карамайды, Ол сіздін журегінізге карайды. О, достым, журек барін коріп отыратын Алланын орны болып табылады».
         
Машхур Жусіптін енді атагы шыга бастаган кезі екен. Біреу Абайга келіп, мен Машхур Жусіппін депті. Сонда Абай: «Алла кайда, кубыла кайда? », – деп сурапты. Анау: «Алла аспанда, кубыла Мекеде», – деп жауап беріпті. «Жок сен Машхур Жусіп емессін», – деп алгі кісіні куып жіберіпті. Кундердін бір кунінде Абайга салем берем деп Машхур Жусіптін озі келіпті. Сонда Абай откендегі сурактарын кайта койыпты. Сонда Машхур Жусіп: «Алла адамнын журегінде, кубыла озін туып оскен жерін – отанында», – деп жауап беріпті. Сонда Абай разы болып: «Сен нак Машхур Жусіптін озі екенсін гой», – деп кушагына басыпты.
Сурак: – Жаратушы пендесіне каншалыкты ерік берген?
         
Жауап: – Алланын адам баласына ерік бергені соншалык – Ол оз тагдырынды озіне берген, жаман болуын да, жаксы болуын да оз колында. Алла айтады гой: «Сен маган бір табан жакындасан мен саган кырык табан жакындаймын».  Майітті шыгарар алдында молдалар сурайды: «Мына кісінін карызы бар ма? », – деп. Егер адам кешірмесе Алла да кешірмейді. Сондыктан да біз унемі Жаратушынын бакылауында болгандыктан да жаман кылык тугіл, жаман ой ойлаудан да аулак болуымыз керек. «Адамнан жасырсан да, Алладан жасыра алмайсын» деген казекеннін терен толгаулы, кен магыналы созінін туп торкіні, Алла ар пенденін журегінде екенінін тагы бір далелі.
Сурак: – Олгелі жаткан наукастын кей кезде аяк астынан тауір болып кетуінін себебі неде?
         
Жауап: – Кейбір кезде жугірумен, шыныгумен немесе біреудін акыл кенесімен ауруымыздан тез жазылып кетеміз, осынын барі озімнін жетістігім деп санаймыз, багалаймыз. Негізінде бул журегімізде орналаскан Газиз жан ол бізді іс-арекетке итерді, бізді рухани кітаптар окуга, немесе дурыс жолга тусуіміз ушін бір адамды жіберді, акыл-кенеспен комектеседі. Егер де сіз катты наукастанып жатканда, ауруыныздын шипасы Алладан келмесе дуниедегі ен білгір дарігер емдесе де комектеспейді. Сондыктан да біз Алланын еркімен тауір боламыз, ауруымыздан жазыламыз.  Біз Аллага сенгенде гана табиги омір суре аламыз.
         
Сурак: – Баска галамшарларда жан иелері бар ма?
         
Жауап: – Ар галамшардагы материалдык жагдайлар ар турлі, сондыктан ондагы тірі жандардын дамулары да турлі денгейде болатыны даусыз. Бунын озі казіргі кезде коп айтылып-жазылып журген Танылмаган Ушатын Объектілер (Неопознанные Летаюшие Объекты) туралы тусінік береді. Олар материалдык жагынан бізден жогары даму сатысында болгандыктан, коптеген касиеттерін корсете алады. Сонгы кездердегі жер бетіндегі жарамсыз озгерістер мен кубылыстарга байланысты олардын бізге деген ынталары осіп, тыныс-тіршілігімізді бакылау жасап журулері мумкін. Себебі, олар алемнін біртутастыгын бізден горі аныгырак сезінеді. Жер бетіндегі улкен озгерістердін букіл материалдык алемге асері болуы мумкін. Олай болса олардын оміріне де асері бар. Олардын біздін омірімізді бакылауга мажбур болуын тусіну киын емес. Олар материяны бізден горі жаксы баскарады, сондыктан олар оте жылдам ушакты менгерген, материяны бір турден екінші турге калауынша озгерте алады, козге корінбейтін куйге тусіп, жогалып кете баратын мумкіндіктері де бар. Оган коптеген коріністер, адамдарынын кездесулері далел бола алады.
         
– Созініз аузынызда. Рухсат болса оз басымнан откен, козім корген, естіген накты дайектерге негізделген  окигаларды айтып берсем калай карайсыз?
         
– Ап баракелді, онда жаксы болды гой, жанагы айткан такырыбымызга далелді дайек болып, менін болжауымды бекіте тусер еді. Ал тындайын.
 
8. Ушатын таленкелер. Асет Мукашбековтын коріп, естігендері
 
 – Менін туып оскен жерім бурынгы Семей обылысы, Уржар ауданы, Науалы ауылы. Біздін ауыл Кытаймен іргелес, Тарбагатай бауырынын шурайлы, шалкып жаткан суы, жасыл-желекті нуы, жемісі мол, жанга жайлы, кары калын болса да кысы жылы болады.   
Неге екенін білмеймін, мумкін біз Семей полигоны мен Кытай полигонынын ортасында турганнан ба, тап осы біздін онірде ушатын таленкені корушілер оте коп, ушып келіп Тарбагатай тауынын ішіне кіріп жок болып кетеді, озі кобінесе тан алдында корінеді, кей кездерде ел жатар кезде де ауылдын устінде ойкастап ушып журеді. Оз басым бірнеше кабат кордім, умытпасам 1989 жылдары 30 шакты комбайн «Балатобе» деген алкапта егін шауып жаткан. Ол кезде жумыс тунгі бірге дейін, мен кырманда кунделікті тускен астыктын маліметін кортындылап отырганмын. Бір уакытта кырманда жумыс істеп журген 40-50 айел шу ете тусті: «ушатын таленке, ушатын таленке! », –деп. Мен де шыдай алмай далага атып шыктым, карасам дал кырманнын тобесінде асылып тур екен, жап жарык шамын жагып 5 минуттай турып зу етіп комбайн жакка карай кетті, ешкандай дыбыс жок, ал жылдамдыгына коз ілеспейді. Сол таленке комбайндарга барыпты, ал тунде шауып журген 30 комбайыннын жарыгы кандай! Шамдарын жагып арлі берлі ойкастап жургендері бейне бір майдан даласын елестетеді, жумыс аягы болатын, комайнерлер комбайндарын реттеп катарга койып біткенше бакылап турыпты. Осыны сол куні алкапта болган 60-70 адам тугел корді. Бірер сагаттан сон алгі ушатын таленке кайта айналып кырманга келді. Сол кезде комбайндардын касында журген біздін бас инженер Овчинников Михаил рациямен: «Асет, таленке сендерге барды», – деп айтканда 100-150 метрдей биіктікте турган таленке шамын ошіре койды, бірак болар болмас корінетін жарыгын жагып узак турды. Сонда біздін рациямен сойлесіп жатканымызды олар  естіп турды.
         
Енді бірде мені таситын Асет деген жургізушім, екеуміз аттаспыз: «Ас-ага, мен кеше тан алдында, кезекшілікте жургенде ушатын таленкенін конган жерін кордім, жакындап баруга корыктым», – деді. Біздін шаруашылык  кунбагысты коп егетін, соны мамандар, кобінесе озім машинамен туні бойы айланып журіп кузететінбіз. «Олай болса конган жерін корсет», – дедім. Біздін ауылдан 10 км кашыктыкта Жидебай озенінін екі айырыгында меншік кой отыратын улкен алкап бар, сонда коныпты. Куз кезі, данді масак алкабын жинап алганбыз, енді калганы кунбагыс кана болатын. Аланкайга бара сала бір шетінен орт койдым. Себебі шобі тізеден асады, ешкандай із коре алмадым. Ертеніне сол жерге барып мукият тексеріп аралап шыктым, коргеніме тан калып жагамды устадым. Таленке конган жердін аумагы киіз уйдін аумагындай доп донгелек, ортасы куймеген, ал шеті  саусактын жуандыгындай  гана толык шенбер боп кап кара куйіп кетіпті.
         
Енді маркум болып кеткен Науалы ауылынын тургыны Мурсалимова Кымбат апайдан естігенімді айтып берейін. «Менін Аякоз манында бір совхозда жануясымен бірігіп шопан боп істейтін кудагиым бар. Олар Тарбагатай бауырынын бер жагына жайлауга шыгады екен. Жаз кезінде кудагиым 90-га келген шешесі екеуі гана уйде калады. Кундізгі 12 тапа тал тус. Бір уакытта кудагиымнын козіне шагылыскан айна саулесі туседі. «Мына айдалада маган айна тусіріп калжындап журген кай жугермек? », – деп жан-жагына карайды ешкім корінбейді, сонан сон аспанга караса тура киіз уйдін тобесінде жалт-жулт етіп 50-60 м биіктікте ушатын таленке асылып калыктап тур. Корыкканынан енбектей кашып екінші ас ішетін киіз уйіне кіріп кетеді, ал далада кун шуактап отырган шешесі бетін жаулыгымен жауып алып, уні шыкпай отыра береді. Киіз уйге кіріп сабасына тускеннен кейін уйдегі дурбіні алып, жабыктан сыгалап карайды. Караса улкендігі сумдык, аумагы футбол аланындай, доп-донгелек, біріне-бірін жауып койга таленкеге уксайды, каптаган терезелеріне перде тагып койган, сырткы кабыгы жалт-жулт еткен аппак шай кагазы (фольга) сиякты бірдемеден жасалган. Осы ушатын таленке турган орнында тапжылмай 2 сагат киіз уйдін тобесіне тоніп, калыктап турады.  Кудагыйым тірі жан корінер ме екен деп екі сагат бойы дурбімен кызыктап карап отырады, окінішке орай жан иесін коре алмапты. Тура тустен кейінгі сагат екіде ушып кетіпті».
         
Келесі ангімем 1987 жылдары болган, бір куні комбайнер болып журген Касабаев Ондірхан деген агамыз келіп: «Менін улым Саяуышты ушатын таленке куыпты», – деп айтып келді. Ол кезде окушы Саяуыш акесіне комекші болып журген. Танертен Саяуышты жумыс арасында шакырып алып: «ал бауырым, ана акен не айтып жур? », – деп сурадым. «Ой ага, кеше сагат тангы 4-те Семейдін автобусынан келетін шешемді карсы алайын деп, велосипедіме мініп Малак аялдамасына бардым. Бір уакытта аспаннан бір жарык корінді де, жайылып журген екі сиырдын устіне біраз калыктап турып, тура менін тобеме келді. Жарыгы кундізгі жарыкка уксайды, корыкканымнан ауылдын шетіндегі Мукаметказынын уйіне карай велосипедіме міне салып тура каштым, даласында турган комбайнге жете бергенде мурттай ушып тустім. Сонда да аягыма оралып журген велосипедімді суйрей-муйрей комбайннін астына кіріп кеттім».

Осы ушатын таленкені Саяуыштын бауыры Жаксылык та корген: «Кыс кезі болатын, кар калын. Тун кундізгідей жап жарык. Біздін уй ауылдын ен шетінде, бір шакырымдай жерде ескі жузімдік алкап бар. Тангы сагат 3 молшерінде кіші даретке шыгайын деп далага шыктым. Бір ынылдаган токтын даусы естіледі, бул не деп жан жагыма карасам тура жузімдік алкаптын ортасында кызыл жарыгы жалтылдап ушатын таленке конып отыр екен. Колемі недауір улкен, бір біріне жауып койган таленкеге уксайды. Даусы ерекше, ток журетін сым темірлерде естілетін ынылдаган дыбыстан алдекайда кушті, кыс кезінде дауыс жаксы шыгады гой. Сол дауыс алі кунге дейін кулагымнан кетпейді. Біраз карап турганнан кейін тонып уйге кіріп кеттім, ол кезде мектепке енді барып жургенмін».
         
Бул 1999 жылы кузде болган жагдай. Колхоз тарап аласапыран заман болып жатканда мен 140 жануямен жеке болініп 1000 га егістік алкап боліп алып «Кусак»  ондірістік кооперативін курганмын. Сол жылы 100 га алкапка агротехникалык талаптарга сай кунбагыс ектім, керемет бітік шыкты. Кунбагыс алкабы ауылдын іргесінде,   бірак ел урлап маза бермейді. Сонан кейін 16 жігітті кунбагыс алкабын кундіз-туні кузету  жане алма-кезек ауысып отыру ушін – уш кезекпен кузетке койдым. Кей кездерде «Байконырдан» ушкан жер серіктері біздін ауылдын тусынан Тарбагатай тауына карай колбей ушады, жай козге де анык корініп турады. Тунде кузетте болган жігіттер Аділов Азат т.б. айтып келді: «ага, ушкан жер серігімен бірге біраз уакыт бойы ушатын таленке де жанамалай катарласа ушып біраздан кейін бурылып алып баска жакка ушып кетті», – деп. Сол куні тунгі кузетшінін біреуі Оспанов Бекен кезектен уйыктап калып тангы 3-тен асканда уйкылы-ояу жумыска келе жатады. Кунбагыс алкабынын шетінде демалу, тамактарын ішу ушін киіз уй тігіп койганбыз. «Киіз уйге жете бергенімде кенеттен аяк астымдагы бір метрдей жер доп-донгелек, жап-жарык болып кетті, тусінбей калдым. Сонан кейін тобеме карасам дал тобемде 70-80 метрдей биіктікте ушатын таленке калыктап тур, ешкандай дыбыс жок. Жарыгы кадімгі жарыкка уксамайды. Жарыгы козіме урганнан кейін тур-тусін аныктап коре алмадым. Бір уакытта басымды біреу тукырткандай болып тобем шымырлап катты ауырып кетті. Миым солкылдап кеткендей болды. Жалма-жан киіз уйдін ішіне кіріп кетіп жатып калдым, басым ауырып жумыска шыга алган жокпын».
         
Біз жакта асіресе куз кезінде аспан шайдай ашык болып, тунде жулдыздар ап-анык, аспан алемінін молдірлігі мен туныктыгы, тым тырыс тыныштыгы кайталанбас корініс беріп турады.  Мен кунбагыс алкабын кузеткенде туні бойы жігіттермен бірге боламын. Трактордын улкен тіркемесіне жумсак кылып шоп салып аламыз да шалкамыздан жатып согыс дурбісімен аспан алемін бакылаймыз. Алматынын кошелеріндегі коліктер сиякты жосылып жаткан жер серіктері, бірак олардын ішінен ушатын таленкелерді колма кол  айырып алатын болдык, себебі олар да жер серіктеріне уксайды, біракта ушып келе жатып кенеттен токтап жулдызга уксап турады да ытып ала немесе жогары не томен кулдилап ала жонеледі.


Осы ангімелердін барі болган окигалар, бір ауылдын озінен жуздеген адамдар куа болып коздерімен корген. Мен осыны біреулерге айтсам сенбейді, мумкін емес деп. Оздері білсін. Енді осыдан кейін кайтіп баска галамшарда жан иелері жок деп айта аламыз?
 
 9. Такырыбы: Пандік алемді кабылдайтын сезім мушелері. Адамда канша дене бар? Назік денелер дегеніміз не? Ашыккан уакытта калай жазылып кетеміз? Карымта кайтару немесе букіл алемдік аділеттік занын калай тусінуге болады? Адамнын имансыз, иманды болуы неге байланысты?

 «Дене курлысынын уйлесімін біркалыпты устау дегеніміз – тагам мен сусынды талгау, дарет тартібін мукияттау, киім мен ауа тазалыгын сактау, дене мен рух бірлігін естен шыгармау, уйкы тартібін бузбау».        Ибн-Сина
 
Сурак: – Пандік алемді кандай сезім мушелері аркылы кабылдаймыз?
Жауап: – Пандік алемді бес сезу мушесімен кабылдаймыз. Булар: кулак – есту, коз – кору, мурын – иіскеу, ті – дам, тері – сезу жумыстарын аткарады.
               
Тан сезіп, кулак естіп, козбен кормек,
               
Мурын иіс, тіл дамнен хабар бермек.
               
Біреуінен мидагы ой хабар алып,
               
Жаксы, жаман ар істі сол тексермек.       Шакарім
 
Адам табигаттын тек уш жагдайын гана коре алады: катты, суйык, бу таріздес. Мысалы: муз, су жане бу. Осыган карап табигатта баска калыптар жок екен деп ойлап калуга болмайды.

Адам кобінесе физикадан жогары жагдайды жане тунде кормейді. Кулак ар турлі жиіліктегі толкындарды, тербелістерді назік денгейде – ал созді, артурлі дыбыстарды турпайы физикалык денгейде кабылдай алады. Соз де дыбыстар сиякты назік, ерке, жайма шуак, жылы, жагымды, сергек т.б. сапаларга ие. Олар біздін акылымызды мамыражай калыпка акеліп сабасына тусіреді.  Осыган карама-карсы сапасы бар создер мен дыбыстар: дорекі, шалт, мазактайтын, жаралайтын, шаншатын, кемсітетін, тукыртатын т.б. – мазасыздыкка, урейленуге, толкуга, тіпті адамды олтіріп жіберетін де создер болады. Казак: «соз суйектен, таяк еттен отеді», – дейтіні осыдан. Біздін санамызга байланысты – назік денелеріміз кулак аркылы жаксыны да, жаманды да акылды кобалжытпай кабылдай береді.

"Ашу душпан, акыл дос, акылына акыл кос".
Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)

 Біздін козіміз тулганы коріп кабылдауга байланысты біркалыпты немесе мазасызданып кабылдауы мумкін. Біздін сезімдеріміз тансык затты – устап, тістеп, сипап, ие болып немесе сатып алу калауын тудырады. Немесе керісінше: кызганышты, кумарлыкты, ызаны, коре алмаушылыкты тудырады. Акыл мазасызданып, саралау кабілетінен айрылып, адам акыл дын емес сезімнін жетегіне еріп кетеді. Кыскаша: «адамды жан емес тан билейді».
               
Ашу женсе, адамда акыл калмас,
Ой ойланып, орынды іс кыла алмас.
Болмай соган бойынды токтатып ал,
Ыза менен мастыктын тубі жалгас.     Шакарім
 
Тері аркылы коршаган ортадан хабардар боламыз: ауа райынын суыктыгы, жылылыгы, кургактыгы, ылгалдыгы т.б. Бізді сипаганда, еркелеткенде жадырап каламыз, егер піскілесе, кессе, урса – керісінше. Біздін акылымыз колма-кол карсы арекетке кошіп кан курамымыздын химиялык коспалары озгеріп кетеді.

Танауымыз аркылы жердін, гулдердін, осімдіктердін, тамактын т.б. иістерді сеземіз. Хош иістер акылымызды сабасына тусіріп, жаксы асер береді. Иіс мурындагы шырыш кабыгы аркылы беріліп жуйке жуйесі канымызга арекет етеді. Осы арекеттін натижесінде дене мамыражайлык калыпка еніп сауыгып кетуі мумкін. Неше турлі бояулардын, химиялык карулардын асерінен козден жас парлап, ішкі мушелерге жара тусуі де мумкін.
Тіл бізге осек согып, біреуді сыртынан гайбаттау ушін берілген жок. Тілдін кызметі дамді ажырату. Тілдін унемі ылгалды болуы – ол сусыз дам ажырата алмайды. Иістеніп, ескіріп кеткен тамак тілдін тазалыгын жояды. Таза емес тіл акылды алжастырады. Оз тіліне ие болмайтын адам – асказаны мен жыныс напсісіне де ие бола алмайды, себебі тіл, асказан жане напсі мушелері бір тузудін бойына орналаскан.
Осы  сезім мушелері сырттан келген хабарды тек танге гана беріп коймайды, сондай-ак осы хабарлар назік денелерге де асер етеді. Егер таяк жеп денеміз когеріп калса, осыган сайкес назік дене де когереді. Жиі айтамыз не естиміз: «кулагым кызарып, екі бетім дуылдап барады – мені біреу соз кылып жатыр», – деп. Бул создін назік денеге асер етуі. Бул – біз омір суретін коршаган орта.
Сурак: – Назік денелер дегеніміз не? Олардын бір бірімен айырмашылыктарын калай білеміз?
Жауап: – Адамда козге корінетін танінен баска козге корінбейтін назік алты денелері бар, озінін денесімен жетеу. Казактын «жан жеті кабат» деген угымы осыдан шыгады. Олар эфирлік дене немесе адамнын оміршендік назік денесі, ол денеде адамнын оміршендігі мен куаты орналаскан, екінші дене сезім мен асер денесі, ушінші акыл денесі бунда адамнын ойлауы мен пайымдауы орналаскан, тортінші дене ес денесі немесе оре,  (интеллект) , мунда адамнын есі мен кабілеті орналаскан, бесінші дене рух, алтыншы дене жан, жетінші дене – озінін тані.

Сурак: – Ашыккан уакытта адам тані калай жазылып кетеді? Ашыккан уакытта осы назік денелер кандай кызметтер аткарады?
Жауап: – Адам ашыккан уакытта осылардын алдынгы торт назік денелері гарыш аркылы тамактана бастайды. Танге сырттан корек келмегендіктен 2-3 тауліктен кейін буындардагы туз, кан тамырларынын ішіне арам ет болып осіп алган – холестерин, манка, шырыш, т.б. калдыктармен тамактануга мажбур болып, ішіндегі кокыстар мен улардан арылып, озін-озі тазалай бастайды. Адам озінін тандік ауруынан осылай жазылып кетеді. Осы кезде адамнын назік арналары ашылып,   эфирлік – оміршендік немесе куат денесі, сезім мен асер денесі, акыл – ойлау мен пайымдау денесі, ес пен оре – кабілет денелері жаннын рух денесін тамактандырып гарыштан, ауадан куат алып олар да тазаланып адамнын журегінін кірі аршылып, рухани ілімді озінен-озі тусініп, кабылдау мумкіншілігіне ие болады, осылай тазаланган арі тамактанган жаннын рух денесі немесе таза акылы жогаргы алеммен байланыска туседі. Сол уакытта адамга  омірдін купия, тылсым дуниесінін сыры тусінікті болып, адамга Алла Тагала да ашылады. Адам имандылык жолга тусіп, дурыс омір суре бастайды.

Сурак: – Карымта кайтару немесе букіл алемдік аділеттік занын калай тусінуге болады?
Есінізде болсын: – Жаратушынын жасаган карымта кайыру заны бойынша «не ексен – соны орасын», істеген кайырымдылык пен жаксылыгын да, жауыздык пен жамандыгын да тек кана осы омірде озіне кайта кайтып келеді. Бул – алемнін аділет заны. Ар пенде жаны болек болганнан кейін, озі де болек. Осы фани омірде жасаган жаксылыгы да, жамандыгы да тек озіне белгілі бір мерзімнен кейін кайтып оралады. Ашыгып ораза туткан уакытта – істеген куналарынын белгілі бір молшері жанып кетеді, ягни кешіріледі, калган куналарі коп болса о дуниеге бірге алып кетеді. Ал істеген жаксылыгы мен кайырымды істерін, туткан оразан озіне еселеп, жаксылык боп оралады, міне ораза тутып ашыгудын бір купиясы осында. Адам рухани да, материалдык та байып даулеті асып жаксы жолга туседі жане осы омірде шексіз бакытка, узак гумырга, даулетті турмыска колы жетіп, сынгырлаган денсаулык иесіне айналып, салауатты омір максатына жете алады. Тыныштык пен алансыздыкка колы жетеді, осы жаксылыгы онын жануясына жане балаларына да керемет асер етіп, олар да осы жолга еріксіз тусетін болады.

 Пайгамбарлар мен адамзаттын улы устаздары осы денгейге жету ушін далага кетіп калып 40 таулік ашыгуды устанган, сол кезде оларга алемнін тылсым дуниелері ашылып, жогаргы алеммен байланыска шыккан. Мухаммед пайгамбарымыздан сакабалары сурапты: «Сіз калай 40 кун аштыкка шыдайсыз?», – деп, сонда пайгамбарымыз: «Мені Алла асырайды», –  депті. Жаратушы осындай жолмен куналаріннен кутыла отырып танінді, жанынды, рухынды тазалау аркылы жаксылыкка жетуге жол ашып койган. Ерікті оз колынызга гана берген, тандау кукы озінізде. Осыны карымта заны дейді. Бул туралы Куранда былай дейді: «Кім имандылыкпен кандай болмасын кайрымдылык жасаса, ол онын озіне кайырымдылык болады».

"Бул дуниедегі жасаган зулымдыгы – о дуниеде озіне жасаган зулымдыгы".               Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с..)
 
Сурак: – Адамнын имансыз, иманды болуы неге байланысты?
Жауап: – Адамнын иманды немесе имансыз болуы, онын іс-арекетінін барысы, кобінесе «меніне» байланысты. Жан муктажы ушін арекет етсе, адам тазарады, ал тан муктаждары ушін арекет етсе, ол осы фани омірге байланып, ішкі дуниесі кірлене береді.
         
Неге адам кайтыс болганда алемнін барлык халкы діни сеніміне байланыссыз –  ушін, жетісін, тогыз кунін, кыркын, жылын береді. Себебі, алдында айтылган адамнын назік денелері баки алемге бір жылдын аралыгында біртіндеп-біртіндеп, кезекпен кетеді. Ол адамнын карымта кайтару занына сайкес осы дуниеде істеген кунасі мен кайырымдылык істеріне байланысты. Кунасі коп адамнын рухы жогары алемдерге тез арада кете коймайды, ал жаксы адамдікі тез кетеді. Мусылман дінінін шарты бойынша озіне озі кол салган адамга жаназа шыгарылмайды, Неге? Онын жаны мен назік денелері баки омірге бара алмай, галамшарды кезіп киналады, себебі ол Жаратушынын, табигаттын занына карсы шыгып, озінін пешенесіне жазылган фани омірдегі табиги жасын жасамай, озіне-озі кол жумсады. Осы жагдайдын толыктай болмаса да, салауатты омір сурмеудін натижесінде, табигат берген денсаулыкты багаламай, танін де, жанын да, рухын да ауык-ауык тазаламай, мезгілсіз ажалдын курбаны болган пенделерге де катысы бар. Оларга арактан, бангіден (наркотик) , артык тамактану мен семіздіктен, тазалык сактамай неше турлі жукпалы ауру жуктырган т.б. толып жаткан келенсіздіктерден  куйіп, жарылып т.б себептермен мезгілсіз ерте олгендер де жатады. Карымта занына сайкес жазыксыз кісі олтіргендер коп узамай оздері де ит оліммен оледі, не калган омірі азаппен, киналумен т.б. жайсыздыктармен отеді. Буган накактан кісі канын мойнына жуктегендер, кісі акысын жегендер, урылар т.б. жатады.
 
10. Такырыбы: Рухани білім алуымнын бастауы. Дін дегеніміз не? Діни жанкештілік (фанатизм) калай пайда болады?
 
"Орташа омір суріндер. Дін жолына катты беріліп кеткен адам да кейін окініште калады". Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)
 
Сурак: –  Асет Ризаулы, жалпы кыскаша айтканда дін дегеніміз не?
         
Жауап: Дін Жаратушыны танитын курал, оган апаратын жол. Сондыктан да Жаратушы жалгыз, оган баратын жолдар артурлі. Бір дінге сенетіндердін оздерінін ішінде де бірімен-бірі таласып, тіпті кырылысып жататындарынын басты себебі де осында жатыр, аркім оз жолын гана дурыс деп есептейді, баска дін агымындагыларга осыны далелдемекші болады.  Мысалы: озініз киіз уйді коз алдынызга елестетінізші, шанырак біреу-ак, ал каншама уык осы шаныракка гана барып кигізіледі.
       
Сурак: – Дін мен даналык ілімінін (философия) екеуінін арасында байланыс бар ма?
Жауап: – Дін ілімі оте терен даналык ілімі (философия) екенін тусінбейді, не окыткан кезде оны кабылдауга, игеруге орелері жетпейді. Дін мен даналык  ілімі (философия) бір бірінен ажырамайтын егіз угым, егер дін даналык ілімінен ажырап кетсе онда тек адамнын сезімін білдіріп, соны жанкештілікке (фанатизм) айналады, ал даналык ілімі діннен ажырап кетсе бос мылжынга айналып кетеді.
 
14. Арабы говорять: «мы въруем! » Скажи: вы не увъровали; а говорите: «мы приняли исламъ»; въра еще не вошла въ сердца ваши. Если будете повиноваться Богу и Его посланнику, то Онъ ни на одну долю не уменьшить дълъ вашихъ. Потому что Богъ прощающій, милосердъ.
Глава (49) внутреннія комнаты. 14 стихъ, стр. 979
КОРАНЪ. Переводъ съ арабского языка. Г.С. Саблукова. Третье изданіе.  Казань. Центральная Типографія. 1907г.
 
Арабтар айтады: «біз сенеміз! » Айт: сіздер сенген жоксыздар; тек айтыныздар: «біз исламды кабылдадык»; сенім алі сіздердін журектерінізге уялаган жок. Егер Алла Тагалага мен Онын елшісіне багынсаныздар, онда Ол сіздердін істерінізді бір шерікке де кемітпейді. Себебі Алла тым кешірімді, аса жарылкаушы.      
(Аударган Асет Мукашбеков)
      
Рухани білімдерінін таяздыгынан казір ел арасында думше молда кобейіп кетті, тіпті казіргі окып жаткан жастардын озі де. Шала-шарпы бірдемені окып келеді де, айтып отырган аятынын магнасын  озі жонді білмейді, тындаушыларга ат усті бірдемені шала-пула тусіндірген болады. Онымен коймай оз араларында баккундестік, бірін-бірі коре алмаушылык кен етек жайган. Осыны корген халык кайтіп мешітке барады? Кудайга шукір, казір кай ауылга бармасан да кошіліктін немесе калталы жеке азаматтардын каржысымен салынган мешіт уйлері бар.
 
«Тарбагатай тауынан агатын Каргыба, Нарын, Тебіскен озендерінін бойын кысы-жазы коныстанатын ауылдан узап ешкайда шыгып кормеген Кулакай деген бір адам жолы тусіп, Семейге келіпті. Ол озі кедей, бірак ділмар адам екен.
         
Кулакайды каламен таныстырып журген жігіттер оны мешітке алып барады. Олар мешітке таянганда биік мунара басына шыгып алган бір мазін азаншы бар даусымен айкай салып, азан айтып турады. Муны корген Кулакай азаншыга:
– Ей, акымак! Тусе алмайтынын бар, осынша биікке неге шыктын? Озін сакалын каукиып турса да, бала секілді ессіз неме екенсін! – депті.
Мешіттен шыгып келе жаткан екі адам алгіні естіп, Кулакайды шап беріп устап алады да:
– Кажыга жур деп! – деп суйрелейді.
– А, кажыда менін нем бар, онда алатын алты аласы, бес бересім жок.
– Жок барасын...
Олар Кулакайды кажыга суйреп алып барып, онын айткандарын кажыга баяндап береді. Кажынын алдына тізерлеп отыра кетеді де, Кулакай:
– Таксыр, айтуын айтып ем, бірак шынында да биікке шыгуын шыгып, тусе алмаган сон айкайлап, комек сурап тур екен деп ойладым, – дейді, сонда кажы:
– Алла тагаланын киелі уйінін жанында турып, бір кудайдын кулы гаділ кызметшісіне тілін тигізген адамга шаригат бойынша бес тенге айып салынады. Соны толе де журе бер, – дейді.
Буган Кулакай келісе кетеді. Койнына колын салады. Калага келгендегі бар акшасы он тенге екен, соны суырып алып, кажыга устата салады.
Колына тиген он тенгені коріп кажынын козі жайнап кетеді.
– Ал, менін жанымда саган кайтаратын бес тенге жок еді, муны кайттік? – дейді кажы, он тенгені тугелімен алгысы келіп.
– Кажы-еке, онда менін сізге сауалым бар еді.
– Е, сурай гой.
– Балагат соз Алла тагаланын осы уйінін сыртында айтылса да, ішінде айтылса да, шаригат занынын айыбы бірдей ме?
– Бек дурыс айтасын, алланын бек кунакар пендесі. Балагат кайда айтылса да, айып бес тенге, – деген кажынын созін естіп Кулакай оган:
– Шамасы, маган кайырып беретін бес тенге сізде жок кой деймін?
– Бек солай.
– Олай болса сізбен біз бітісе коялык.
– Е, солай еткенін бек дурыс, – дейді кажы, он тенгені тегіс беріп кетеді екен деп ойлап.
– Алаяк, сум кажы, – депті ол кажыга бір-екі адым жакындап, – карангы елдін канын сорып журген сен де барып турган ит, доныз екенсін. Сені де ит дедім. Екі айыбым ушін, колындагы он тенгені тугел ал. Алганын буйырмасын, аумин!
Сасып калган кажы да бетін сипайды. Ал Кулакай мешіттен шыгып журе беріпті.»
Мен озім осы ашыгуды откізгеннен біліп журмін, тазарган сайын рухани кітаптар тіпті тусінікті бола береді екен, осыларды кайта-кайта  окып рухани ілімімнін денгейін котере тусудемін. Осынын натижесінде Абай мен Шакарімнін адамзат алыптарынын алынгы катарында екендеріне олендерін, кара создерін окып, тусініп козім жетті.
               
Жас картаймак, жок тумак, туган олмек,
Тагдыр жок откен омір кайта келмек.
Баскан із, корген кызык артта калмак,
Бір Кудайдан басканын барі озгермек.   Абай

Сурак: – Асет Ризаулы, окырмандардын біреуі болмаса біреуі: «Діни оку окымаган, осы кітап барысындагы жазып отырган рухани білімді кайдан алган? » – деп сурауы мумкін.
Жауап: – Сурагыныз орынды. Жауап беріп байкайын. 1983-85 жылдары, ол кезде Маканшы ауданынын «Карабулак» совхозында партком хатшысы болып кызмет істейтінмін. Бір куні жолым тусіп Уржарга келдім, келсем бір дунгіршекте ескі орыс харпімен жазылган Г. С. Саблукованын, арабшадан аударган 1907 жылы Казанда басылып шыккан «КОРАНЪ» кітабы сатылып жатыр екен алдым. Там тумдап оки бастадым, бірінші бетін ашып оки бастаганнан-ак кітаптын создерінін кудіреттілігі мен магынасы бірден баурап алды.  Бас котермей туні бойы, тан атканша окитын болдым, бірте-бірте омірге, адамдарга деген козкарасым мулдем озгеріп кетті. Бурынгы калыптаскан маркстік-лениндік теориялардын барі быт-шыт болды. Осы кітап асерінен, сол заманда екінін бірінін колы жете алмайтын партком хатшылыгы кызыметінен де оз еркіммен босап, мамандыгым бойынша ауысып кеттім.

Науалыда жургенде Абайга ден коя бастадым, Шакарім шыканнан кейін тіптен терен тусіне бастадым. Сонымен, бірге дінге, руханиятка байланысты коптеген баска да кітаптарды окып, рухани денгейімді котеруге умтылдым. Оларды Куранмен салыстырып окитын болдым. Козім жеткені барлык касиетті кітаптардын магынасынын бір-бірінен онша алшактамауы, барінін айтатыны бірак нарсе Жаратушы біреу-ак, барі де имандылык жолга тусіп «мусылман»-дыкты кабылдау озіне гана кажет екенін айтады. «Шакірт дайын болган кезде, устаз озі келеді» деген канатты соз бар. Алматыда, казіргі рухани устазым, сонгы уакытта таныстык сыралгы достыкка уласкан, техника гылымынын кандитаты, теолог-философ галым, жазушы, «Абайтану» кітабынын авторы  Досым Омаровпен танысып, айкын емес жерлерін теренірек тусінуіме тигізген асері зор болды. Осы рухани ілімді терен тусініп игеруім ушін, 20 жылдан астам уакыт керек болды.
«Казак кулшылыгым кудайга лайык болса екен деп кам жемейді. Тек журт кылганды біз де кылып, жыгылып, турып журсек болганы дейді. Саудагер несиесін жия келгенде, «тапканым осы, біттім деп, алсан – ал, айтпесе саган бола жерден мал казам ба? » дейтугыны болушы еді гой. Кудай тагаланы дал сол саудагердей кыламын дейді. Тілін жаттыктырып, дінін тазартып, ойланып, уйреніп алек болмайды. «Білгенім осы, енді картайганда кайдан уйрене аламын» дейді. «Окымадын демес дагы болады, тілімнін келмегенін кайтушы еді» дейді. Онын тілі озге журттан болекше жаратылып па?". Абай (он алтыншы соз)

 «Мусылман» деген создін магынасы Кудайга таза беріліп, Куранда жазылган шарттарды толыктай орындау, бірен-саранымыз болмаса гана, калганымыз тек «мусылманды кабылдаушылар» ганамыз. Мусылман деген создін туп торкіні арабтардын Мусілім ягни Кудайга берілген адам деген созден шыккан. Ал капір деген создін магнасы арабтардын «кафара» ягни Жаратушынын бар екенін мойындамайтын дінсіз, сезімнін жетегімен хайуанша омір суретін деген магынадан шыккан. Алемдегі барлык дін агымдарында да «мусылман», «мусылманды кабылдаушы» жане «капір» деген угымдар бар. Біздін казак осы ушеуінін магынасын жете тусінбейді жане «мусылман» мен «мусылманды кабылдаушынын» айырмасы жер мен коктей екенін тіпті білмейді де.  Басым копшілігі «мусылманбыз» деп кеудесін кага береді, олар мусылмандыктын парызын орындадык деп, Курбан айт т.б. діни мейрамдарда садака бергенін айтады. Казіргі танда, асіресе ауылды жерлерде осыларды терен талдап, халыкка тусіндіріп айтатын дін окілдері оте сирек.
Озініз білесіз, казіргі жагдайда рухани кулдырау белен алып барады, осындай жагдайлар откен гасырда да орын алган, біздін казекен бірбеткейлік кайтпас кайсарлыгымен, шексіз шыдамдылыгымен, турактылыгымен «уакыт отсе де, казекен озгермейді» алі сол калпымыздамыз.
         
Мен озім осы ашыгуды откізгеннен біліп журмін, тазарган сайын рухани кітаптар тіпті тусінікті бола береді екен, осыларды кайта-кайта  окып рухани ілімімнін денгейін котере тусудемін. Осынын натижесінде Абай мен Шакарімнін адамзат алыптарынын алдынгы катарында екендеріне олендерін, кара создерін окып, тусініп козім жетті.
Осынын алдындагы узак ашыгуды бірнеше кайтара устаганым ушін алемнін аділеттілік карымта кайтару заны бойынша маган   Алланын сиы – ен бірінші рухани білімге жеттім, маган Алла ашылды, денсаулыгымды жаксарттым, турмысым курт тузелді, табигаттын, алемнін, шексіздіктін бір болшегі екенімді сезіндім. Осы ушін куніне бірнеше кабат Жаратушыга тауба айтамын, шексіз алгысымды журегіммен білдіремін. Біртіндеп-біртіндеп осы кітап бойынша ашыгуынызды бір тауліктен бастап кырык таулікке жеткізсеніз, осы жагдай оз басыныздан да отетін болады, сіз де шексіз бакыт пен материалдык байлыкка ие боласыз, себебі бул откен замандагы жер бетіне келген барлык пайгамбарлар устаган ораза.
 
11.  Озінді-озін шектеу дегеніміз не? Денсаулык сактаудагы негізгі шарт жане адамнын дене бітімі (конституциясы) дегеніміз не? Адам денесі кандай элементтерден куралады? Дене бітімінін  ерекшеліктерін жеке- жеке тусіндірсеніз? Дене бітімінде Ауа ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі.
 
Арбір кісі жаксылык ушін жаралган, сол жолды устаса бале жаладан аулак болады.       Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)

 Сурак: – Озінді шектеу дегеніміз не?
Жауап: – Адам озінін акыл-есін пайдаланып турлі жаттыгулар аркылы озін-озі шектеуді кабылдап, озін ерекше жагдайларга кою аркылы турлі касиеттерге ие болу мумкіндігі де жок емес. Озін ауыздыктауды копшілік адамдар кабылдамай, оны озіне жат санайды. Ал шын манінде озінді шектейтін тартіп кабылдамай ешкандай да улкен жетістіктерге жетуге болмайды. Озінді ауыздыктау адамга куш-куат беріп, шыдамдылык, кайратты шындап, карапайым адамнын колынан келмейтін жетістіктерге жеткізеді. Оган кейбір адамдардын шынынын устімен журу, оз бетімен  жерден котеріліп ушып кетуі, шегелердін устінде ешбір жаракатсыз жату, жоктан бар кылу, сол сиякты карапайым адамдарга тусініксіз болып келетін коптеген сикырлык арекететтер мен кубылыстарды жаткызуга болады. Тек біз осы кундері сол шексіз касиеттерден айырылып калып отырмыз.

Егер адам ауырмай дурыс омір сургісі келсе, бурынгы озінін тан кумарлыгынан туган тек кана ішіп-жеп, пайдаланып калу адетінен арылып, енді жан-жакты уйлесімді омір салтына кошуі керек. Осылай адамнын ой-орісін ауруды емдеуге емес, енді ауырмай омір суру багытына ауыстыру керек.

Бул айтылгандардын барлыгы тек кана адамнын физико-психологиялык тусын гана камтып, онын материалдык жагын гана корсетеді. Ал егер онын рухани жагына келетін болсак, бул жагы тіпті шексіз деуге болады. Адам баласы рухани жетілу жолына тусіп, озін рухани жетілдіре бастаганда тан каларлыктай озгерістерді байкайды. Рухани жетілудін жогары денгейіне жеткен ондай адамдар бул фани алемнін ыкпалынан толык шыгып кете алады да. Олар табигаттын жасайтын ыстык-суыгына, аштыкка, шолге оте тозімді келеді. Себебі, ондай адамдар оздерінін тандерін толык багындырып, ондагы журіп жаткан агымдарды баскара алады. Олар болмыста болып жаткан кубылыстардын барлык сырларын жете біліп, онын себеп-салдарын жаксы тусінеді.  Сондыктан, олардын психикасы да аркашан біркалыпты сабырлы. Омірдін жаксы-жаман, кайгы-касіреттері олардын конілін толкытып, сабырлы калыптарынан шыгара аламайды.

Ал рухани жагын алатын болсак, онын санасы жогары алемдер санасымен толык біріккен, букіл алеммен толык уйлесімділікте. Санасы жогары санамен біріккендіктен, ол алемдегі болып жаткан кубылыстарды сезіп, озін олардан аластамай, керісінше, сол кубылыстардын бір болігі екенін сезініп отырады. Валеология шыны болып табылатын толык дені сау адамдар, міне, осылар. Арине, булар рухани дамудын жогары денгейінде тургандар. Бундай денгейге аркім жете бермейді.

Бірак, салауатты омір суріп, алеммен уйлесімді омір кешіп журген адамдардын да тек кана оз камымен журген карапайым адамдардан коп айырмашылыгы болады. Олар оз касиеттерін толык білетін, озінін куш-куатына толык сенетін адамдар. Салауатты омір суретін адамдарга даулет, куш-куат, атак-данк тарізді пандік (материалдык) алемнін турлі кундылыктары озінен-озі куйылып, келіп жатады. Омір зандылыктарын бузбайтын болгандыктан, олар омірде коп кателікке де урынбайды. Жаны тазарган адамнын букіл болмысы озгергендіктен, бул фани алемнін былганыштары олардын оміріне коп асер ете алмайды. Сондыктан, олар омірдін турлі сергелдені мен шыргаланынан онай шыгады. Имандылык жолындагылардын рухани куштері мен тазалыгы сондай, егер біреулер жамандык ойлап, не болмаса карсы арекет жасап, оміріне богет болатын адамдар болса, ондайларды тагдыр жалп еткізіп ушырып тусіреді. Себебі, болмыспен уйлесімді омір суріп жургендер алемнін аділет зандылыгымен коргалып, жогары куштердін аясында жане солардын ыкпалымен омір суреді. Сонымен бірге, оларды Алла тагаланын Озі баскарып жане Озі коргап отырады. Ал Алла тагалага коргаган адамга кім  зияндык жасай алады?
         
Сурак: – Біздін денеміз неден куралады?
         
Жауап: – Біздін денеміз Жаратушынын барлык пандік (материалдык) алемді жаратканы сиякты 24 элементтен куралады. Онын бесеуі козге корінетін, сырткы кабыгымызды курайтын турпайы элементтер. Буны тамактын кабы дейді, себебі осы кабык ішкен тамак аркылы куралады. Адам олгеннен кейін осы кабык бастапкы  калпына айналып кайта бес болікке ыдырап кетеді. Бул кабык – топырактан, судан, оттан, ауадан жане эфирден турады.
         
Адам танінін озі уш дененін: корінетін физикалык, корінбейтін назік жане корінбейтін жогары денелердін жиынтыгы. Топырак – біздін денеміздін катты да ауыр болігі: бул біздін канка суйегіміз, булшык етіміз, сініріміз, шашымыз, тырнагымыз, тісіміз; Су – біздін денеміздін суйык болігі: бул канымыз, шырыш, ет арасындагы суйыктык, кан туйіршіктері лимфа жане микрофлорамыз. От – біздін денеміздін газ туріндегі болшектері: ол біздін асказанымызда, бауырымызда, етімізде болады. Адам денесінде оттын 13 (он уш) турі бар. Ауа – біздін денеміздегі айланып журетін  куат болігі.
         
Ауа суйектін, бастын, мушелердін бос куыстарын толтырып, окпеде, ішек-карын жуйесінде болады. Эфир – біздін денемізде: мурын мен кулак куыстарын толтырады. Эфир козгалганда кадімгі ауа. Біздін денемізді курайтын болшектер ар адамда ар турлі молшерде болады. Ізгілік аясына байланган адамдарда – женіл элементтер басым. Оларда ауа мен эфир кобірек те, топырак пен су азырак болады. Кумарлык байлауындагы адамдарда – от, су кобірек те, ауа, эфир, топырак азырак болады. Надандык шырмауына байланган адамдардын денесінін болігінде топырак пен су белен алады.
Сурак: – Денсаулык сактаудагы негізгі шарт жане адамнын дене бітімі (конституциясы) дегеніміз не?
Жауап: – Адам болмысы тіршілікте ішкі жане сырткы дуниемен уздіксіз алмасып жатады. Біздін денсаулык сактаудагы негізгі шартымыз: ішкі куатымыздын тепе-тендігін, тамак мазірін, адетімізді, ойлау жуйемізді озгерту аркылы сырткы дуниенін келенсіздіктеріне карсы туру. Адамнын бітімі (конституция) – онын табигаты. Табигаттагы жыл мерзімдерінін алмасуы (коктем, жаз, куз, кыс) , куннін кубылуы, жулдыздардын орналасуы, жердін сілкінуі, топан су каптауы, жел мен дауыл сиякты кубылыстар адамнын ішкі жан дуниесіне де асер етеді. Гарыш озінін козгалатын жане козгалмайтын тірі жан иелерімен біртутас.
Сурак: – Адам денесі кандай элементтерден куралады?
         
Жауап: – Негізгі элементтері: эфир, ауа, от, су, топырак адамнын уш бастауынын негізгі жане ерекшеліктері. Эфир мен ауа адамнын ауа денесін; су мен от денедегі от денесін; су, шырыш пен топырак су денесін тузейді. Арбір дене озіне тан кызметтерді гана аткарады, бірак олар бір-бірімен тыгыз байланыста жане бірін-бірі колпаштап отырады. Егер бір дене озінін калыпты жагдайынан ауыткыса баска денелермен келіспеушілік басталады. Турпайы денеде ауа, су, от – іштегі осы уш ерекшеліктермен тыгыз байланыскан. Ауа – барлык жуйке (нерв) жуйесімен, от – коргау (имунитет) жуйесімен (эндокринная) , су мен шырыш кан тамырлары жуйесімен, ал назік денелерде осы ерекшеліктер акылмен, оремен жане адамнын жалган «менімен» байланыскан. Біз осы ушеуінін кайсысы басым болуына байланысты, бір-бірімізден ерекшеленеміз. Туа салганнан-ак осы ушеуінін бірі басым болады. Сондыктан да аркайсымыздын дам сезу, жаксы коретін бояуымыз, кейбіреуіміздін суык сусынды, салкын ауа райын, енді біреуіміздін ыстык сусын мен ыстык ауа райын, біреуіміздін тонгактыгымыз, енді біреуіміздін ыстыктап журетініміз, енді бір адамдарды коркыныш пен урей, баска біреудін ызакорлыгы т.б.  басым болатыны себептері осы. Бул біздін табигатымыз, жаратылган бітіміміз.
      
Шакерiм кажылыкка барган жолы бiлiм iздеу максатымен Туркия мен Сауд Арабиясында болып, ондагы шыгыс пен батыс ойшылдарынын енбектерiмен танысканнан кейiнгi жазган казактын алгашкы философиялык енбегiнiн бiрi – "Уш анык" атты енбегiнде былай  деп  жазады /12/: "Ескi  заманнын  бiлiмдiлерi  ар  нарсенiн  тупкi негiзi неден жаралганын тексерiп,   тамам нарсенiн негiзi торт нарсе  деп  бiлген. Онысы – топырак,   су,   от,   ауа". Буларды  тiрi  жан озiнiн сезiмдерiмен корiп-бiле алады. Ислам теологтары буган бугiнгi гылымда "кенiстiк" (пространство) деп аталатын философиялык категорияны косады /8/. Ол "эфир" деп аталады.
   
Корiп-бiлуге болатын торт элемент –  топырак  (жер) ,  су, от,   ауа – химиялык  элементтер  жане олардын байланысынан пайда болгандар. Мысалы, топырак деген угымга барлык химиялык элементтер кiредi,   сондыктан топыракта су, от, ауа, эфир бар. Суда – от, ауа, эфир бар, ал отта – ауа, эфир бар, ал ауада тек кана эфир бар. Бул турпайы  элементтердiн  алгашкы тортеуiн физикалык гылымдар бiршама зерттеп,   маглумат бердi.
Сурак: – Адам денесінін неше бітімі жане ерекшеліктері болады?
Жауап: – Адам танінін 10 бітімі болады: Дене бітімінін жеке не жангызлікті ерекшеліктері: Ауа, От жане Су.  Косамжарланган ерекшеліктер: Ауа-От, Ауа-Су, От-Ауа, Су-Ауа, От-Су,   Су-От. Уш ерекшеліктері бар бітім: Ауа-От-Су, біракта осы уш ерекшелітер адамдарда оте сирек кездеседі.
Сурак: – Осы дене бітімінін  ерекшеліктерін жеке- жеке тусіндірсеніз?
         
Жауап: – Адамды жарату ушін табигатка осы уш ерекшеліктердін барі кажет. Бізге кимыл керек, осыны іске асыратын – ауа. Денемізде ауа барынан тыныс аламыз, кан тамырларымен канды журегізеді, тамакты тасымалдайды, жуйкенін асерін мига жеткізеді, ал мидын буйырыгымен ауа аркылы шыгару жуйеміз жумыс істейді. Денеміздегі От (от, шырыш) – тамак корытылу мен тамакты тасымалдау агымын реттеп, теріміздін кызыуын біркалыпта сактап, коргау жуйемізге жауап береді. Су (су, шырыш) – жасаушаларымызды косып, тінімізді, булшык етттерімізді, май, суйек пен сінірлерімізді біріктіреді. Су денеге куш пен турактылык беріп, буын-буынды майлау кызметін аткарады жане терімізді ылгалдандырып, онын жарасын жиырып жазып, аккан канды уйытып, тініміз бен булшык еттерімізді улгайтады.
         
Осы ерекшеліктердін аркайсынынын белгілі касиеттері бар, сонын натижесінде біз, бір-бірімізге уксамаймыз. Дене бітімі – «табигат», «алгашкы жаралыс», «жасалган» деген магынаны білдіреді. Адамнын негізгі бітімі омір бойы озгеріссіз калады. Туганнан бастап денемізді баскаратын (топырак, су, от жане эфир) элементтері туракты, біракта тамактануды, ойлау жуйемізді, коршаган ортаны озгерткен жагдайда – денсаулыгымыз, омір суру салтымыз, турмысымыз  жаксы жакка карай курт озгереді. Енді осы озіміздегі белен алатын ерекшеліктердін сапасын карайык.
         
Ауа ерекшелігі жане онын сапасы: суык, женіл, кургак, откір, козгалгыш, озгергіш, тез, айкын. Ауа ерекшелігі басым адам да осындай касиеттерге ие. Оздерініздін, балаларыныздын, туысарыныздын, жакындарыныздын, таныстарыныздын дене бітімдерін аныктау ушін томендегі сурактарга жауап беруініз керек. Денесінде ауа басым ерекшеліктері бар адамдардын бітімінін касиеттері мен сапасы сурактардын сонынан баяндалады. (Балдык корсеткіш 1-6 дейінгі сандармен ерекшеліктерге бейімділіктін арту дарежесін корсетеді. 6 саны сіздін сол ерекшеліктегі адам екенінізді корсетеді).
 
12. Дене бітімінде Ауа ерекшеліктері бар адамдарды аныктау сурагы:
 
Сурактар
орташа
бул мен
1. Дене бітімі: назік, аласа бойлы, суйекті, тарамыс келеді. Узын бойлылары да бар.
 
6
2. Салмагы: женіл, узын бойлылырынын дене бітімдері арбиган суйекті, арык.               
 
6
3. Терісі: кургак, турпайы, кабыршактанган суык, каралау мен таптары бар кара кошкыл.               
4
 
4. Шашы: кара буйра, тез сынатын кургак.   
3
 
5. Тістері: улкен, кисык, тістері дурыс айкаспайды.               
 
6
6. Коздері: олеусіреген кішкентай, кабагы мен касы білер білінбес, алшак каралау шунірек болады.               
5
 
7. Унататын дамі: татті, кышкыл, туздалган.   
 
6
8. Табеті: тураксыз               
 
6
9. Дареті: аз молшерде кургак болады.             
 
6
10. Акылы: мазасыз, тураксыз, кубылмалы.       
 
6
11. Уйкысы: ауык-ауык оянады, кус уйкы.         
4
 
12. Созі: тез жане асыгыс.               
 
6
13. Журісі: тез, асыгыс, шалт.               
 
6
14. Акша жагадайы: еш уакытта байымайды, алган карызын жылдам устап кояды.               
5
 
15. Колы суык, аяк-колы жиі тонып журеді.         
 
6
16. Коркыныш пен урейден заресі ушып журеді.               
 
6
17. Куншуакты, жылыны, суды жаксы кореді
 
6
18. Кан кысымым жиі котерілетіндіктен, мен тез шаршаймын.               
 
6
Жиыны:               
21
78
                Барлык Ауа        99               
Бул упайларды жинау корсеткішінін мысалы. «Орташа» деген болекте сіз нактылы жауабынызга дудамалсыз. Сонгы «6» деген санды койган болікте сіз койылган суракпен келісесіз, озініздін бітімінізде осындай ерекшеліктердін бар екенін макулдайсыз.

13. Дене бітімінде Ауа ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі
         
Дене бітімінде Ауа ерекшеліктері бар адамдар алсіз болып, иыктары мен жанбастары кушиып, аяк-колдары кішкентай, суйектері білініп турады. Егер узын бойлы болса арбиган суйекті, колы куректей, аягы улкен, тамырлары адырайып енкіштеніп журеді. Бул адамдар арыктыктан жиі запа шегеді. Біракта, адемі кимылды косамжарланган ерекшеліктері бар Ауа бітімді адамдар да бар. Олардын кеуде суйектері тегіс, кан тамырлары мен сінірлері корініп турады. Терілері суык, мені коп каралау болады. Терілері кобінесе кургак, колы кабыршыктанып, окшесі тілініп, ерні жарылып журеді. Толкынданган шаш оте сирек кездесіп, шашынын турі бозгылт немесе кара коныр, кабагы мен касы білер білінбес болады. Коздері жансыз, кішкентай, шунірек, не жакын, не бір-бірінен алыс орналасуы мумкін. Тырнактары турпайы жиі сынады. Бул адамдардын акылы мен куаты ауа сиякты  кубылмалы. Булар оте тынымсыз, бірак тез шаршайды.

Тураксыздык кушінде де, сезімінде де сезіліп, коніл куйлері куніне бірнеше кабат озгереді.  Оздерінін ісіне батыл, сенімді емес, сондыктан да орескел кателер жіберіп натижесі болжамсыз болуы мумкін. Кей кездерде сауысканнан да сак. Олардын мінездеріндегі негізгі ерекшеліктері – мазасыздык пен тынымсыздык.  Акылдын тынымсыздыгынан кан кысымдары котеріліп, коркыныш пен урейдін жетегіне жиі ереді. Олар ыстык, майлы суйык тамакты, таттіні, кышкылды, туз ащы болганын унатады жане тамак тандауда да тураксыз. Олардын коп жеуі де, мулдем жемей коюы да мумкін, суды аз ішеді, белгілі тамак ішетін уакыттары жок. Бул адамдар тонгак болгандыктан жылы киініп, ызгырыкты жактырмайды. Сырттагы суык, ішіндегі суыкка деген сезімін удетіп жібереді. Суык денесіндегі ауаны курсаулап тастагандыктан, тез шаршап, кимылышандыгынан айрылып калады. Салкын болганда аз сойлейді, унемі аландап журексініп, козгалысы баяулап, тынымсыздыгын жогалтады. Бул адамдар коп сойлегендіктен куатынын денгейі тез томендейді. Кіші дареттері толык шыкпай, улкен дареті кургак, аз молшерде гана, жиі-жиі іштері катып калады. Уйкылары мазасыз, кус уйкы, туні бойы тус кореді. Ойынын тынымсыздыгынан копке дейін донбекшіп уйыктай алмайды, тунде оянып кетсе тагы да уйыктауы киындайды. Тістері улкен, тістеуі дурыс емес, алдынгы откір екі азу тісі аксиып алдыга шыгып турады немесе  кішкентей. Коптеген аласа бойлы адамдардын дене бітімдері жаксы калыптаскан. Кей кездерде кисык аяк – талтак, омырткалары кисык болады. Олардын ішінде байлар сирек, акша коп турактамайды, калай болса солай шашып устайды, кор жинамайды, карызга белшесінен батып журеді, оздерінін акылдарынын тынымсыздыгынан коп омір сурмейді. Орташа гумырлары 65 жас. Булар шабытты, сак, тынымсыз, аркашанда бір жакка асыгып журеді, олардын байсалды журген калпын оте сирек коресіз. Олар акпаратты калай тез кабылдаса, солай жылдам умытады. Сана кушінін куаты томен, купияны сактай алмайды, білген нарсесін колма-кол жария етеді. Ерік куш жігерлері, озіне деген сенімділігі мен журектілігі аз жане шыдамсыз. Ауа ерекшеліктеріндегі адамнын бітімі тепе-тен калыпта болса, оте доссжар, комекке дайын турады, біракта дурыс омір суре білмегеннен, мазасыздык пен урей елесі акылын божытып жіберетіндіктен озіне-озі сеніміз болып, ангімені дау-дамайга айландырып, сіркесі су котермейді. Кылкынып, буынып сойлейді.
         
Ауа бітіміндегі адамдардын, ауа алмасуынын бузылуынан болатын негізгі аурулары – жуйке жуйесінін бузылуы, жуйке, буын, суйек, іш кату, секіріп туратын кан кысымы, хандроз, куйзелу т.б. аурулар. Денедегі ауа агымынын бузылуынан дене 83 ауруга шалдыгуы мумкін, себебі танде ауа басты орында, ауанын дурыс агым жасамауынан денедегі от пен судын да агымы бузылады. Денесінде Ауа ерекшелігі бар адам тепе-тендік калыптан шыккан уакытта, омірден орнын таба алмай, айналасындагыны тугелдей сынайды, мінейді, омірге наразы болгандыктан барін керісінше істейді.
         
Бітімінде Ауа ерекшелігі бар адам коршаган ортанын озгеруіне оте сезімтал, катты шуды, дыбысты жактырмайды. Тепе-тендік жагдайда конілді, созшен, киялы мол, тынымсыз. Бундай адамдар куні бойы, ауык-ауык 15-20 минуттан узіліс жасап дем алулары кажет. Оларга – ауыр жумыс, спорттын ауыр турлері: алыска жугіру, футбол, хоккей т.б. шугылдануга болмайды. Оларга узак уакыт ораза тутып аштык устауга болмайды, керісінше 1-2 кундік ораза кажет. Ен дурысы апта сайын 24-36 сагат ашыгу устау. Суык емес, жылы сумен куйынгандары жон. Сондай-ак катты асер ететін: коркынышты, ауыр фильмдерді коруге болмайды, онда жуйкесі жукарып уйкысысыздыкка ушырайды. Оларга кайырымды, мейірімді адамдармен араласу, жылы ауа райы, жылы ванна, ыстык тагам жаксы асер етеді. Суык кундері аяктарын тондырмай жылы шулык киіп, жатар алдында аягын жылы суга малып, окшесін, табанын маймен укалап, сылап-сипау кажет. Осынын барі жылылык сактау шаралары. Олар резенке етік, асіресе суык ауа райында киіуге болмайды; резенке аякты тондырып, куаттын барі аяк аркылы шыгып кетеді де, суык – кан журу мен ауа алмасуын баяулатып жібереді. Булар куніне уш уакыт тамактанып, ауанын сапасын озгертіп жіберетін коймалжын, откір, ащы дамдерді жане тамакты кургактай жемеулері керек. Осы адамдардын басты ережесі – кай жерде, кандай жагдайда болмасын озін озі зорламауы, кинамауы шарт.
 
14. Такырыбы: Дене бітімінде болатын ерекшеліктердін турлері, осылардын сапасы мен касиеттері         
 
"Дарі-дармек атаулысынын тандаулысы – жаксы демалыс пен напсіні тежеу".                Бенджамин Франклин
 
Сурак: – Адамнын дене бітімінде болатын ерекшеліктердін турлері кандай?
Жауап: – Бул сурагынызга кенінен токталып отейін.
 
15. Косамжарланган дене бітімдері
         
Табигатта дене бітімдерінде жалгыз жане уш ерекшеліктері бар адамдар сирек ушырасады, негізінен адамнын бітімі косамжарланган ерекшеліктерден куралады. Болашак адамнын дене бітімі, урыктанган кезде ата анасынын денесінде болатын ауа, от, судын ара катынас молшерімен аныкталады. Балалардын келбетінін де ата анасына уксауынын да себептері осыдан шыгады. Осы екі ерекшелік адам агзасына калай асер ететінін тусіну ушін, ауа райын бакылауымыз кажет. Жылдын белгілі бір ауыспалы кезенінде арбір ерекшелік жеке байкалады. Ол жылдын мезгіліне байланысты болады. Адамнын кос ерекшеліктері бір мезетте байкалмайды. Мысалы, жылдын торт мезгілі уш ерекшелікке байланысты, Ауа – суык кыс айлары, коктемнін басы, От – ыстык жаз айлары, коктемнін аягы мен куздін басы, Су – кар еріген, су тасыган коктем айлары. Жыл мезгілдерінін алмасуы да, бізідін дене бітіміміздегі ерекшеліктерді алмастырады. Мысалы, ыстык жаз айларында суык тамак ішуді калаймыз, ал майлы, ыстык тагамдарды ішкіміз келмейді, себебі ыстык жазгы уакытта, ішіміздегі отымыздын да кызыуы арта туседі. Дене бітімінде кос ерекшеліктері бар адамдар жыл мезгілінін озгерістерін есепке алып журулері кажет. Егер кыс болса дене бітімінде ауа ерекшелігі бар адам озін жылы устап, ыстык сусын, ыстык тамак ішіп, суык тамакка (балмуздак, суык салат т.б.) оздері де жоламайды.
 
16. Дене бітімдерінде Ауа-От ерекшеліктері бар адамдар

Бундай адамдардын дене бітімі онша назік емес, арык, кимылдары жылдам, созшен, копшіл, біракта салмактырак, есті, ангарымпаз келеді. Оларда артык мазасыздану, орынсыз куйгелектену деген болмайды. Денесіндегі отка байланысты ас кортулары жаксы, суыкты онша елемейді, себебі кан айналымы да жаксы жумыс істейді. Аяк, колдары онша тонбайды, кан кысымдары да туракты. Ерекшеліктері тепе-тендік калыпта болганда конілді, копшіл, карым катынаска жаксы, мазасыздану мен куйгелектікке онша-мунша бой бермейтін, сабырлы болады. Егерде, ерекшеліктердін тепе-тендігі бузылган жагдайда Ау мен От ерекшеліктерінін жаман жактары бірден білінеді, урей, коркыныш, мазасыздану, ызы мен ашу, коре алмаушылык белен алып кетеді. Бундай адамдар ен мазасыз болып, емдеуі оте курделі болады. Олар уйкысыздык, жуйке жуйесі, жуйке ауруларына, аркалары ауырып, ішке жара тусіп От пен Ауа ерекшеліктерінін ауруларына шалдыгады, біркалыпта болмай, жугенсіз кетеді.
 
17. Дене бітімдерінде От-Ауа ерекшеліктері бар адамдар

Бундай адамдардын дене бітімдері калыпты, орта бойлы, булшык еттері жаксы дамыган, кайратты жандар. Булар табанды, алган бетінен кайтпайтын, анау-мынауыннан уялмайтын, тауекелшіл, кандай істі болмасын жігерленіп істейді. Ауа ерекшелігінен горі, От ерекшелігі басым болады, жетекші орында От, сондыктан да оларда Оттын ерекшелігі анык білініп турады. Біракта, олар осы ерекшеліктерге тан – коркыныш, ашу сезімдерін бастарынан откеріп турады. Ауага тан ерекшелік – кумандану, іс-арекектке кіріскенде сенімсіздік белен алады да мазасызданып, озін коятын жер таба алмай, шалт кимылдар жасай бастайды. Булар, асіресе тепе-тендік бузылган жагдайда ерекше айкындала туседі. Баска дене бітімдегі адамдардын ерекшеліктермен салыстырганда, Ауанын катты козуынан, Оттын жарылуына бейім турады. Бундай адамдар коркыныш пен ызанын асерінен жанжалшыл болып, озінін дарменсіздігін сездірмеу ушін, баскаруга конбей кетеді.
 
18. Дене бітімдерінде От-Су ерекшеліктері бар адамдар

Бундай адамдар оте кушті, курыш денелі келеді. Булар табандылыгымен, каттылыгымен, мінезінін турактылыгымен, денсаулыгынын мыктылыгымен ерекшеленеді. Денелері тыгыз, булшык еттері жетілген енгезердей адам болуы мумкін. Буларда турактылык, байсалдылык, біркалыптылык барлык істеген істерінен байкалып турады. Су, Оттын бет алды лап етіп жануын тежеп, кимылына біркалыптылык пен байсалдылык, сабырлылык беріп отырады. Оларды байсалдылык калпынан тайдыру оте киын. Бул адамдардын денсаулыктары оте жаксы, Су куш пен шыдамдылык бергендіктен тамаша спортшы болады. Олар спортпен шугылданганда жаксы жетістіктерге жетеді, себебі От жалын берсе, Су турактылык пен шыдамдылык береді, осы касиеттерінін аркасында алдына койган максатына жетпей тынбайды. Дене бітімдерінде От пен Су ерекшеліктері бар адамдардын денесі курыштан куйылгандай адемі болады. Осы адамдар – От тамактын жаксы кортылуын, ал Су андай-мундайга бой бермейтіндіктен оте тамаша денсаулыкпен жабдыкталган. Бул адамдар да дене бітімінде От бар адамдар сиякты тамаксау, карындары ашса коршаган адамдарын жактырмайды, казекен мундай адамдарды: «акылы тамагында» – деп калжындайды.
 
19. Дене бітімдерінде Су-От ерекшеліктері бар адамдар

Бул адамдар дене бітімдерінде От-Су ерекшеліктері бар адамдармен салыстырганда анагурлым дау, семіз болады. Беттері толык, майлары коп, булшык еттері дамыган, узын немесе орта бойлы, донгеленіп келеді. Журістері баяу, балпандап журеді. Осы адамдардын денесінде Су басым болгандыктан, судык касиеттері дарыган. Бундай адамдар махаббатка, кешіруге бейім, оте шыдамды, камкоршы, мукият. Осы адамдар унемі оздерінін денелеріне жумыс беріп отыруы тиіс, сол кезде оздерін жаксы сезінеді, айтпесе тез семіріп толып жалкаулык басып, бей-жай куйге тусіп, еш нарсе істегілері келмей калады, ал буларды орнынан козгау дене бітімінде От-Су ерекшеліктері бар адамдарды козгаудан да киын. Бул адамдардын да ас корту мушелері де мултіксіз, керемет жумыс кылады, егер жалкаулыктын натижесінде Судын тепе-тендігін сактай алмай калмаса, аурудын не екенін білмей, дендері аркашанда сау болады. Олардын денесінде кушті омір куші бар, осы омір куші агзадагы уларды, калдыктарды уактылы шыгарып отыратындыктан денсаулыктары тамаша болады. Денеде улы заттар негурлым аз болса, омірлік куш-куат согурлым мол болады, сондыктан да осы адамдардын шыдамдылыгы, тозімділігі де артык, олар курес, ауыр атлетикамен шугылданса тамаша натижелерге жетіп, жаксы спортшы бола алады. Денесіндегі Судын мол молшеріне байланысты унемшіл, есепшіл, ал денедегі От байлыкка, шогырлап жинауга, данкка, атакка кумарлыгын арттырып, омір суру агымындагы жанталас куресте куат беріп отырады.
 
20. Дене бітімдерінде Ауа-Су ерекшеліктері бар адамдар

Бул адамдарды аныктау киынга согады, себебі Ауа мен Су бір-біріне карама-карсы жагдайда. Адетте бундай адамдар аласа бойлы, себебі денесінде Ауа басым, олар онша арык емес, суйектерінін жінішкелігіне карамай араларында толык, семіз адамдар да кездеседі, ал негізінен орташа, туракты салмакта болады. Егерде, олі жане су жинайтын тамактарды іше берсе озгеріп Судын касиетіне ие болуы мумкін. Онда олар семіріп, тамаксау, таттіге кумар болады. Булар салмакты, байсалды, бірак жайбасар, барін тексеріп олшеп-пішпей жауап бермейді, сауыскандай сак, іске кірісерде жанданып, куаттанып кетеді. Олар оте унемшіл, акшаны бет алды шашпайды. Ас кортуы біркалыпты емес, баяу. Егерде дене бітімдерінде тек Ауа ерекшеліктері бар адамдар мазасыз, тынымсыз болса, буларда керісінше – онша коп сойлемейді, байыпты, сырткы ортанын колайсыз жагдайларына беріле коймайды. Судын касиетінін аркасында денсаулыктары мыкты. Дене бітімінде Ауа-Су ерекшеліктері бар адамдарга ішкі мазасыздыктан да, коршаган орта кобірек асер етеді. Жануядагы не жумыстагы келенсіздік, агзадагы Ауаны кобейтіп жібергендіктен, ол озінін сабырлы калпын жогалтып, уйкысы кашады, табеті жогалады, урей билеп, озіне-озі сенімсіз, барінен куманданып, коркыныш билеп мазасызданады да, Судын турактылык касиетін тумшалап тастайды.
 
21. Дене бітімінде Су-Ауа ерекшеліктері бар адамдар

Булар дене бітімдерінда Ауа-Су ерекшеліктері бар адамдарга караганда тіпті жайбасар, улкендеу, денелері адемілеу жане омірлік куш-куат коры молырак келеді. Оздері аласа бойлы, донгелген, бет алпеттері толык болады. Суык ауа райында куйгелектеніп, мазасызданып, ал егер де істері жанына жакпаса, узак куйзеліске тусіп кетеді. Ерекшеліктері тепе-тендік калыпта болганда жайдарлы, кайырымды, ілтипатты, жаны ашыгыш, ал егерде денесіндегі ерекшеліктердін тепе-тендігі бузылса суйіспеншілікке деген бейімділігі майга айланып, семіре бастайды. Барлык толык адамдарга тан ерекшелік: оздерінін суйіспеншілігін, махаббатын біреумен болісе алмаганда, онда онын осы касиеті дененін ар жеріне май болып шогырланады. Бул адамдарда казіргі жагдайда Ауа немесе Су ерекшеліктерінін кайсысы басым екендігін білу киын емес, егер де Ауа ерекшелігі басым болса – мазасызданып, уялшактанып, нактылы шешімге келе алмай берекесі кетеді, ал егер де Су ерекшелігі басым болса онда олар конілденіп, озіне-озі сенімді болады.
         
Дене бітімдерінде Су-От-Ауа уш ерекшеліктері бар адамдар оте сирек кездеседі, буларда жогарыда айтылып откен касиеттер мен ерекшеліктердін ушеуі де бірдей молшерде болады, сондыктан да мундай уш ерекшеліктері бар адамдар, оздерінін ерекшеліктеріне орай, жылдын мезгіліне сайкес тамактанулары кажет.
 
22. Дене бітімінде От ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі.
 
Сурак: – Дене бітімінде от ерекшеліктері бар адамдарды калай аныктауга болады?
Жауап: – От ерекшелігі жане онын сапасы: ыстык, женіл, откір, тыгыз, майлы, жылдам, ылгалды, жаман исті.
 
Дене бітімінде От ерекшеліктері бар адамдарды аныктау сурагы:
Сурактар
орташа
Бул мен
1. Дене бітімі: адемі, орташа толыктыкта
 
 
2. Салмагы: орташа, калыпты
 
 
3.Терісі: кызгылтым, нокаты бар акшыл, кунге жонді куймейді, ыстык жазда аяк колы терлеп журеді.
 
 
4. Шашы: саргыш, акшыл, кара, тез агарады, каскабас, шашы майлы
 
 
5. Тістері: біркелкі, сирек, саргыш
 
 
6. Коздері: откір, онменіннен отеді
 
 
7. Унататын дамі: татті, ашты, коймалжын
 
 
8. Табеті: комагай
 
 
9. Дареті: улкені майлы, мол, іш кату болмайды
 
 
10. Акылы: ангарымпаз, откір
 
 
11. Уйкысы: терен, аз
 
 
12. Созі: анык, шешімді, жігерлі, шешендігі мен даукестігі керемет
 
 
13. Журісі; нык, серпінді, жігерлі
 
 
14. Акша жагдайы: кобінесе молшылыкта, озінін молшылыкта шомылганын унатады, кумарлык байлауында болады
 
 
15. Колы мен аягы унемі терлеп иістеніп журеді
 
 
16. Асказаны мен ішегінде куйдіру агымы жиі болып турады
 
 
17. Жиі ыза болып ашуланамын
 
 
18. Суык ауа райын унатамын

23. Дене бітімінде От ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі
         
Бул адамдар орта бойлы, сунгак, сулу денелі келеді. Олардын кеуде суйегі, Ауа бітіміндегі адамдардікіне караганда шыгынкы, кан тамырлары мен сінірлері орташа корініп турады. Оларда мен мен кызгылтым тустес нокаттар жиі кездеседі. Булшык еттерінін дамуы орташа. Бет-алпеті кызыл шырайлы,   ашык жаркын. Терісі жумсак, ыстык, алаканы ылгалды, Ауа бітіміндегі адамдармен салыстырганда ажім аз. Шашы жінішке, жібек таріздес кара, коныркай, сары не акшыл, ерте агару мен каскабастыкка жуык. Кобінесе майлы болгандыктан салбырап турады, араларында тік шаштылары да кездеседі. Коздері артурлі кара тунгиыктан акшыл-жасыл туске дейін, баска бітімдермен салыстырганда откір, караганда онменінен отіп кете жаздайды. Тырнактары жумсак, кызгылт не саргыш, танаулары тузу не біз танау, еріндері кішкентай, кызыл болады. Зат алмасу агымы каркынды жургендіктен табеті тамаша, ішегі жаксы жумыс кылады.. Мундай адамдар тамаксау, артык жеп койып суйыкты коп ішеді. Табигатында татті, ашты, коймалжын дамдерді унатады. Тістері біркелкі кішентай саргыш, кобінесе алдынгы тістері сирек. Іш кату, дарет журмей калмау болмайды, дареті мол, майлы, суйык. Олар мектепте жаксы окиды, ар істін уйымдастырушысы арі жетекшісі, акпараттарды тез кабылдайды, еске сактау кабілеті туракты, жаксы сойлеп елді уйыта алады. Олар шабыттын адамдары, ангарымпаз, жігерлі жане тауекелшіл. Катты уйыктаса да аз уйыктайды, таулігіне 3-4 сагат уйкы жеткілікті. Олардын кіші дареттері сары тустес, коп болінеді.  Ылгал денелерінен бу турінде коп буланады. Дене кызулары аздап жогары, журістері жігерлі, сенімді, нык. Акша табудын жолдарын біледі, кумарлык байлауында. Жаксы енбектенгеннен кейін бай болып молшылыкта омір суреді. Байлыкка, курметке, данкка умтылады, біракта жиі-жиі ыза болып ашуланады. Суйсе нак журегімен, жек корсе бар конілімен. Олар оздеріне сенімді, достарынын арасында ойын-тойда конілді, калжынбас, тапкыр, кен пейілді. Мундай адамдар кысты, салкын ауа райын унатып, шангы тебуді, спорттык ойындар мен кумар ойындарды жаксы кореді. Койган максатына табандылыкпен жетпей комайды, ыстык ауа райын жане шакырайган кун козін де жактырмайды.
         
Буларды кобінесе напсі билегендіктен шым-шытрман окигаларга ауес. От ерекшеліктерінін дене бітімдерінде теп-тендік калпы бузылган жагдайда сіркесі су котермейтін ызакор, создерін шаншып, тік сойлеп оздерінін душпандарына сын, мазак олендер арнауы мумкін, бет алды айкайлап суйкімін жогалтады. Денесінде От бітімі бар адамдар кара жумысты жактырмайды, аулак журуге тырысады. Булар озімшіл, баскару туткасын устаганды жаксы коріп, пандік (материалдык) гулденгенді багалай біледі. Оздерінін молшылыкта, байлыкта екенін мактаныш тутады, кеуделерін кереді. Оздеріне сын айтканды жактырмайды, канагаттанбау сезімі билесе шабуылга шыгады. Денесінде От бітімі бар адамдардын асер-сезімі: кумарлык пен тойымсыздыктын жане канагатсыздыктын натижесінен туындайды. Коре алмаушылык, ызы болу, ашулану, кызганыш сезімдері оттегі, буйректегі калыпты жагдайды бузып ол адамдардын зат алмасу агымдары бузылады. Асказан мен ішектегі жара, оттегі, куыктагы тас, кан кысымы мен кан-тамыр журек, тері, коз аурулары жане ащы кекірік агзадагы от агымынын бузылуынын корсеткіші. Тепе-тендік калыпта жанарлары куаныш пен кайырымдылыкка, ал тепе-тендік калып бузылса коздері канталап, олеусіреп кетеді. Салмактары секірмелі болмайды, біракта тез толып, жылдам ари алады. Бет алпеттері дурыс, оларда туа салысымен дарыган касиет – тартіпке жане куатын, акшасын, кушін біркелкі реттеп болуге бейімділігі.

Тамакты уакытында ішпесе, ішіндегі кушті от журек тусын куйдіріп, жарага, котекке (геморрой) ушыратуы мумкін, сондыктан да карны ашып турганда шырт етпе, ызакор болатын жондері де бар. Сондыктан дене бітімдерінде От бар адамдар, тамак мерзімін жіберіп алмай куніне 3 мезгіл тамак ішулері керек. Бул адамдардын терілері – ішектерінде ызакорлыктын салдарынан запыран коп шогырланатындыктан артурлі ауруларга бейім турады,   корганысы (имунитеттері) томен. Омірінін негізі жумыс болгандыктан, жумыска беріліп кетеді, осы кезде тепе-тендік калып бузылып уйкысыздыкка ушырайды. Осы адамдар калыпты жагдайда омір суремін десе, жумысты белгілі бір тартіппен, кестемен істеулері керек. Дене бітімінде От бар адамдарга ішімдік катты асер етеді, ол да «ашты». Ашты дам денесіндегі отты онан арман маздатып, аракты молшерсіз ішіп, мас куйінде жанжалды оздері бастайтын болады. Темекі шегу де денесіндегі отты жага туседі, себебі онын да дамі ашты. Дене бітімінде От бар адам узак ашыгуга болмайды, оган 2-3 кундік ашыгу жетіп жатыр. Ен дурысы аптасына 24-36 сагат ашыгу. Буларга алыска жугіруге, ауыр салмак салуларына болмайды, оларга женіл гимнастикалык жаттыгулар жетіп жатыр. Женіл жугіріс 5 минуттан артык емес, ен пайдалысы малту, ол мамыражай калыпка тусіреді. Оларга суык сумен куйыну пайдалы. Дене бітімінде От бар адамнын ас корту мушелері керемет, табеті тамаша, сондыктан да тамакты артык жеп коятындыктан запа шегеді. Осы адамдар тамактану алдында артык отты сондіру  жане молшерсіз тамак жеп коймаулары ушін бірнеше жутым су ішкендері дурыс.
 
"Он адамнын тогызы – озін озі олтірушілер". Бенджамин Франклин
 
Сурак: – Дене бітімдерінде су ерекшеліктері бар адамдардын баскалардан калай ажыратамыз?
Жауап: – Су ерекшеліктері жане онын сапасы: (шырыш, су) , суык, ылгалды, жумсак, суйык, кою, ауыр, акырын, майлы, ылай.
 
24. Дене бітімінде Су ерекшеліктері бар адамдарды аныктау сурагы:
Су
рактар
Орташа
Бул мен
1. Дене бітімі: улкен, енгезердей
 
 
2. Салмагы. Ауыр
 
 
3. Терісі: ак, коныркай, суык, ылгалды, мамык
 
 
4. Шашы: калын, адемі, толкынды, майлы
 
 
5. Тістері: біркелкі, адемі, онша улкен емес
 
 
6. Коздері: улкен, кара, кой коз, кок, жанарлы, кастары узын, кабактары жаксы білінеді
 
 
7. Унататын дамі: ащы, коймалжын
 
 
8. Табеті: біртіндеп ашылады
 
 
9. Дареті: мол, жумсак, іш кату мен дарет журмей калуга бейім емес
 
 
10. Уйкысы: катты, узак
 
 
11. Акылы: шоркак, баяу
 
 
12. Созі: жай
 
 
13. Журісі: еріншек, баяу
 
 
14. Акша жагдайы: оте унемшіл, жинайды, оте бай болулары мумкін
 
 
15. Ылгалды суык ауа райын жактырмаймын
 
 
16. Мен оте шыдамдымын, шаршауды сезбеймін
 
 
17. Біреуге карыз беруді каламаймын
 
 
Жиыны:
 
 
Барлыгы: Су

Осы сурактардын баріне жауап беріп болганнан кейін, баскалармен салыстырганда кай саныныз коп болса, онда сіздін бірінші бітімініздін ерекшелігі осы болганы. Егер бірінші жинаган саныныздан, екінші  жинаган саныныздын арасында коп алшактык жок болса, онда бул сіздін бітіміздін екінші ерекшелігі. Мысалы, сандарды санаганнан кейін, жинаган упайыныз ушеу болады. Ауа – 99, От – 82, Су – 18, онда бул жагдайда сіздін дене бітімініз Ауа-От болганы. Егер де Ауа упайы 99, От – 23, ал Су – 17 болса онда сіздін бітімініз жеке не жангызлікті болганы, ал егер жинаган упайыныздын ушеуі де тен болса онда сізді уш ерекшеліктердін барі де бар – дене бітімініз оте сирек кездесетін, уш ерекшелікті адам болганыныз.
 
25. Дене бітімінде Су ерекшеліктері бар адамнын мінездемесі
         
Дене бітімінде су ерекшеліктері бар адамнын денесі улкен, енгезердей,   батыр тулгалы адамдар. Кеуделері шыгынкы жалпак, екі иыгына екі кісі мінгендей, тіпті айелдердін оздері де кеуделері улкен, жамбастары жуан, салмактары ауыр болады. Денелерінде топырак пен су элементі коп болады, сондыктан тіпті тамак туралы ойлаганнын озінде-ак толуга бейім, денелерінде су жинай алады. Терілері жумсак, ылгалды, суык, копшілігінін тандері жундес келеді. Суйектері шыгып турмайды, тіндері, майлар  мен булшык еттері жаксы жетілген. Колдары суык, ылгалды. Тістері біркелкі, адемі, аппак. Шаштары узын, кара, калын, кайратты. Кабагы калын, касы узын, коздері улкен, анык. Еріндері толык, сезімтал, жумсак. Коздері кой козден кок козге дейін. Жаксы коретін дамдері: откір, ащы, коймалжын. Табіті туракты, бірак біртіндеп ашылады. Танертен уйыктаганды унатады, кешке жай жатады. Денедегі оты оянганнан кейін біртіндеп тутанатындыктан, тангы уакытта табеті онша емес. Дене бітімінде су ерекшеліктері бар адамдардын омірлік куші, шыдамдылыгы, кешірімпаздыгы, байсалдылыгы, салмактылыгы, ауруга жендірмейтіндігі жаксы дамыган. Олар оте сирек ауырады жане оте шыдамды. Тамакты біртіндеп кортандыктан, іш кату, дарет журмей калу деген болмайды, улкен дареттері коп молшерде жумсак болады. Акылдары шоркак, баяу. Мектепте балалар туске дейін оздерін колапайсыз сезінеді, мугалімді жонді тындамайды, жанып турмайды, мумкіндік болса калгып алганды унатады. Біракта тустен кейін денесіндегі от лапылдап жана бастаганда кимылы ширап, жандана туседі. Олардын еске сактау кабілеті керемет, біракта акпаратты кабылдауы ауыр, уккан нарселерін картайганда да умытпайды. Уйкылары катты, асіресе танга таман.

Тангы 6-дан 10-га дейін олар коршаган ортамен, табигатпен ундесіп кететіндіктен осы аралыкта уйкыдан ояту киын болады. Создері узік-узік баяу, суренсіз, байсалды. Журісі ауыр, байсалды, нык жане біркалыпты. Олар оздеріне сенімді, еш уакытта асыкпайды, усак-туйекке бола тыртындамайды.  Денесінде су бітімі бар адамнын басым болігінде турмысы жаксы, оздері даулетті болады, акшаны бекерге шашпайды, улкен дарежелі кызметтерде: касіпкер, саясаткер, акімшілікте, укімет курамында кызметтер істейді. Оздерінін жан дуниесімен, психологиясымен кешірімпаз, журегі суйіспеншілікке толы, біракта денесіндегі тепе-тендік бузылса тойымсыз, дуниеконыз, оте аямшак «Шыгайбайга» айналып шыга келеді. Сенімсіздік, сактык сезімі ушкырланып узак мерзім куйзеліс шегеді. Булар жанбырлы суык ауа райын жактырмайды, осы кундері жігері кум болып, зерігіп, шамшыл, мазасыз болып кетеді. Буларды біркалыптан шыгару оте киын, ал егер ашуланса тау копарады. Дене бітіміндегі су оз арнасынан асып кетсе, топан-су каптап, жолындагынын барін жайпап отеді. Олар ескі заттарды, кокыстарды шогырлап жинай беруге ауес, оздерінін акшаларын кандай пайдалы іске салу керектігін жаксы біледі жане асыгыс шешім кабылдамайды, беретін жауапты сагызша созып журіп алады. Дене бітімінде су ерекшеліктері бар адамда: таттіге, аштыга, туздалган дамдермен ауестенбеуі керек. Татті дам ауырлатып, денені суытып, бітеп тастайды, ал ащы дам мен туз шолдетіп суды денеге жинагандыктан бул адамдардын кобінесе кан кысымдары жогары, сусамыр (диабет) , бітеліп калу, кеудесіне шырыш шогырлануы, ісініп кетуі, ал айел адамдардын гинекологиялык ауруларга шалдыгуы мумкін. Осы адамдардын мушелерін су мен шырыш бакылагандыктан, бузылу ылгалды кабаттардан басталады. Бунын белгісі ылгалды суык ауа райында ерекше байкалады.

Ай толганда, коршаган ортада жане жан иелерінін барінде де ылгал молшері кобейгенде, дене бітімінде су ерекшеліктері бар адамдар адамдар денесіндегі артык ылгалдын запа шегеді. Олардын кан кысымы жогарлап, баспасы, кеудесінін сырылы (астма) козып, оздерін уйкы басып, куйзеліске ушырап, агзасына су жиналып калады. Осы кезенде, ен бастысы бул адамдарга унемі катты іс-кимылдарымен шугылданулары керек, ал егерде денелеріне тынымсыздык бермесе, онда олардын желкелеріне жалкаулык мініп алады да, омірге кызыгушылыгын жойып алады. Жалкаулык – ен басты жауы. Олар ушін алыска жугіру, ауыр атлетика, малту т.б. спорттын ауыр турлері ен жагымды нарсе. Егер денесіне тынымсыздык бермесе, онда агзасына су жинала береді. Козгалыс пен тынымсыздык ішіндегі отты маздатып тутікшелерді шырыштан тазалайды. Бундай адамдар денсаулыктарына зиян келтірмей узак ашыга берулеріне болады, біракта калган уакытта куніне екі кабаттан артык тамак жеулеріне болмайды, асіресе жатар алдында тамактанбаулары шарт.

Бірінші тамактанулары кундізгі 11-12-ден ерте болмауга, екінші тамактануы 5-6 сагат откен сон болганы жон. Дене бітімінде су  ерекшеліктері бар адамдардын басты кателігі тамак тандай алмауында, булар таза емес олі тамактарга ауес, ал бул тагамдар агзадагы коп суды одан сайын молайта туседі, егер де осындай тамактарды тамак мазірінен алып тастаса, бул адамдар аурудын не екенін де білмейді. Оларга етті, майды, жумыртканы шактап кана жеулері керек, осы тагамдар кан-тамыр т.б. тутікшелерді бітеп тастайды.
 
26. Такырыбы: Адамнын дене бітіміндегі уш ерекшелік туралы тусінік. Ауа, От, Су ерекшеліктері – олардын кандай жанама турлері бар?
               
"Саулык тілесен – коп жеме". Алішер Науаи
 
Сурак: – Адамнын дене бітімінде болатын уш ерекшелікті айта кетсен?
         
Жауап: Адам озінін ауруынан жазылу ушін, алдымен озінін денесіндегі  Ауа-От-Су – осы аталган уш ерекшеліктерді тусінуі шарт.
         
Адамнын дене бітіміндегі уш ерекшелік туралы тусінік

Пандік алемде бес элемент кайда болмасын бар (топырак, су, от, ауа, эфир) , осылардын аркасында, біз ар турлі жан иелері мен заттарды кореміз. Осы бес элементтердін негізінде, адам болмысынын уш ерекшелігі аныкталады. Осы уш ерекшелік – адам агзасындагы болатын барлык биологиялык, психологиялык, денедегі болатын озгерістерге, акыл-есімізге жауапты. Олар – табиги кажеттілікті, жеке-дара адамнын тамакка, дамге, температурага бейімделуіне де жауапты, сондай-ак жанадан пайда болуга (ассимиляция) , зат алмасуына (метаболизм) , ыдырауга (катаболизм) , калдыктарды шыгаруга, мінез-кулкымыздын калыптасуына да жауапты. Сонымен, Су-От-Ауа уш ерекшелігі – біздін мінез-кулыктык (психикалык) жане тандік негізіміз.  Барлык уш ерекшелік зат алмасу агымын баскарады. Ауа – ыдырауга (катаболизм, диссимиляция) , От – зат алмасуга (метаболизм, Су – жанадан жасауга (анаболизм, ассимиляция) жауапты.
         
Ауа ерекшелегінін тепе-тендігі бузылганда, зат алмасу агымы бузылып, ыдырау агымынын калдыктары кобейеді де агзадагы тінді буза бастайды. Жана жасаушалар пайда болып (анаболизм) ыдырау (катаболизм) басендегенде агза калпына келеді. Жас баланын денесінде 20 жаска дейін осу басым, сондыктан да алган жаракат, карі адамдармен салыстырганда жылдам жазылып кетеді. Оттын шектен шыгуында да зат алмасу агымы бузылады, ал Су тепе-тендіктен тайкып арнасынан аскан кезде жанадан жасаушалар пайда болады, тіннін молшерден тыс осуіне жагдай жасалады (ісік, суйек оседі, май жиналады, артык заттар т.б.). Бала жаста осу тан, ал Судын молаюы тіннін куралуы мен таннін осуіне жагдай жасайды.  Ересек адамда От куаты басым болгандыктан зат алмасу агымы жаксы журіп, омірінін шабытты шактарына сайкес келеді. Картайганда адамда ыдырау агымы журіп, суйектері бірте-бірте тозып, жиі сынып, кайта калпына келуі киындап, тані біртіндеп ыдырап, бузыла бастайды.

Біз ауамен дем алган кезімізде танау тесіктері аркылы букіл танімізге тарап, дем шыгарганымызда газ алмасу агымы журеді. Біз тыныс алган кезімізде, ауа канмен бірге окпеге барады, осы арада керемет гажайып болады. Оттегі улы заттар еріген, олім акелетін комір кышкыл газын акетеді. Біз тіршілік агымында уларды шыгарамыз. Оларды кан жинайды, кан комір кышкыл газын окпеге алып келгенде, ар жана жутылган оттегімен, кан комір кышкылы газынан жане онын курамындагы улардан тазаланады. Егер адам жеткілікті молшерде таза ауа алмаса немесе женіл демалганда кірген оттегінін молшері шыккан комір кышкылынын газынын молшеріне сайкес келмесе, онда біз агзамызды улар мен комір кышкыл газымен улануына мумкіншілік береміз. Бул талай аурулардын себебі болуы мумкін. Ауа біздін таніміздегі бес элементтердін ерекшеліктеріне таралады, арбір элементтін ерекшелігі таніміздін белгілі бір мушесіне жауапты.
Сурак: – Ерекшелік дегеніміздін озі не?
Жауап: – Ерекшелік: екі элементтін косындысынан пайда болган назік куат. Мысалы, ауа мен эфир біздін танімізге дене ауасын береді, немесе Ауа-ерекшелігін. Эфирдін элементтері кулакта, танауда, асказан-ішек жолдарында, ауызда, онеште, окпеде, суйектерде, бас куысында денеміздін барлык жерінде болып, булшык еттердін, суйектердін, ішектін, журек согысынын, кан тамырларынын кенейіп-кішірейуінін, калдыктардын шыгуынын т.б.  жалпы біздін іс-кимылымызды баскарады. Сондыктан да: «омір дегеніміз козгалыс» – деп тектен-текке айтпаймыз. Ауа козгалысынсыз ішкі мушелеріміз бен дене кимылымыздын жумысы токтап, осы фани оміріміздегі тіршілігімізге нукте коямыз. Сондыктан бiз алi толык зерттелiп болмаган эфир туралы бiраз тусiнiк беремiз.

Эфирдi  адам  озiнiн сезiмдерiмен бiле алмаса да турлi назiк куралдар аркылы кабылдай  алады. Эфир жан иелерiнiн сырткы жане iшкi болмысымен арекет жасайтын кенiстiк. Адамнын назiк болмысы сезiм, акыл-есiнен бастап турпайы болмысы физикалык танi осы эфир кенiстiгiнде арекет жасайды. Мысалы, гарыш кенiстiгiнде ушып журген гарышкерлермен байланыс эфир аркылы болады. Гарыштык кенiстiкте "бос орын" (вакуум) жок,   толган эфир.  Барлык радио, электро-магниттік байланыстар эфир аркылы болады. Кейде радиодан "Ауе толкынында – Казак радиосы" тарізді создерді естиміз. Бірак, "Эфирде – Казак радиосы" десе дурыс болады.

Эфирдiн сезiм тулгасы (объектiсi) – дыбыс (толкын). Бул арада "дыбыс" деген соз дыбыс толкындарын гана емес, электромагниттiк, ультра-дыбыстык толкындар турiн бiлдiредi. Барлык жан  иелерi эфирдін ішінде жане олардын денесінде де эфир бар.
Казiргi  гылым эфирлiк  дененi бiраз зерттеп,   натижесiн омірде колдана бастады. Адамнын эфирлiк денесiнiн мусiнi онын танiнiн мусiнi тарiздi, тек кана одан молшермен 2-10 мм шыгып турады. Экстрасенсорлык касиетi бар адамдар оны коре де алады. Эфирлiк дене адамнын сырткы гарыш алемімен байланысын камтамасыз етедi. Адамнын сырткы алеммен энергия алмасуы (асiресе кун энергиясымен) осы эфирлiк дене аркылы болады.  Ол карама-карсы екi полюсi бар электромагниттiк толкындардан куралады. Эфир сырттан энергия турлерiн тартып, турпайы (физикалык) денеге беру жане онын керексiз калдыктарын сыртка шыгару аркылы тазартып отыру жумысын аткарады.

Сурак: – «От ерекшелігі» дегеніміз не?
Жауап: – Су мен Оттын косындасы танімізге денелік от береді, осы куатты От ерекшелігі деп атаймыз. Денедегі от – жылу мен жарык жане куат козі. Біздін галамшарда жарык, жылу, от козі кун болса, біздін журегімізде – жарык, жылу, от жане куат козі болып есептеледі. От денемізде зат алмасу агымын реттеп жане коректік заттарды денеміздін жеті кабатына жеткізіп, канымызды вирустан, улардан, ауру акелетін бактериялардан тазалайды. Денеміздін терісінін кызуын біркалыпта устап, он беріп, козімізді нурландырып турады. Коздегі нур денсаулыгымыздын айнасы. Дененін кызуы, ас корту, ойлау, акылдын жагдайы барі – оттын кызметі. Барлык зат алмасу агымдары жане ферменттік жуйе оттын бакылауында болады.

От та біздін таніміздегі бес элементтердін ерекшеліктеріне таралады, арбір элементтін ерекшелігі таніміздін белгілі бір іс-кимылына жауапты.От козде, теріде, канда, каннын кызыл туйіршіктерінде, журекте, майда, тер шыгаратын бездерде болады.
Сурак: – «Су ерекшелігі» дегеніміз не?
Жауап: – Су мен топырактын косындысы танімізде дене суын курайды, осыны Су ерекшелігі дейміз (су, шырыш).
Денедегі су: кан, лимфа жане жасаушаларымыздагы барлык суйыктар. Олар сілекей, асказан солі, дененін шырыш кабаты, плазма мен протоплазма. Су – дене мушелерінін, журек-кан тамырларынын, тіндердін іс-арекеттері ушін оте манызды. Назік денгейде – назік денелердін омір сургіштік кабы. Су ерекшелігін «биологиялык су» деп те айтамыз, олар дененін элементтерін, тіндерді бекітіп, биологиялык мыктылыгына,   тамакты дененін жеті денесіне тасымалдауына жане агзанын корганыс кабілетіне жауапты. «Биологиялык су» сондай-ак, буындарды майлап, теріні ылгалдандырып, жаранын жазылуына, куат пен турактылыкка, есте сактау кабілетіне, журек пен окпені куатпен камтамасыз етуге, корганысты (имунитет) арттыруга жауап береді.
Топырак – біздін денеміздегі бесінші элемент. Жер бетіндегі тіршілік тірісі бар олісі бар осында, топырак – осылардын жане таніміздін курылымынын негізі; суйегіміз, тісіміз, сініріміз, булшык етіміз, тініміз (жай етіміз) , теріміз, тырнагымыз барі де – топырактан жаралган. Біздін денемізде топырак пен су элементі басым болгандыктан жер шарында туганбыз.

Біздін таніміз 24 элементтен турады. Бес турпайы: топырак, су, от, ауа, эфир элементтері біздін турпайы денемізді кураса, 19 элемент назік денемізді курайды. Осында біздін іс-арекетімізді баскаратын бес турпайы сезім мушелеріміз кіреді: акыл, оре, сезім, адамнын жалган «мені», кірленген сана.
Топырак – Танау, мурын – Иіс сезу – Шыгару мушелері
Су           – Тіл                – Дам сезу – Бала табатын муше
От          – Коз              – Кору       – Аяк
Эфир     – Кулак           – Есту        – Бас
Ауа      – Тері               – Жанасу    – Кол
Жер (топырак) иіс сезумен байланыскан, осынын турпайы мушесі мурын, осы муше аркылы топырактын, жердін, гулдін, тамактын исін сеземіз. Мурын шыгару мушелерімен де байланыскан. Мысалы, ішектін шыгаруы дурыс болмаса, іш катып дарет журмей калса, иіс сезуіміз нашарлайды.

Су даммен байланыскан, сусыз дам сезе алмаймыз. Біз кургак жемісті тілімізге салганда, ылгалданбаганша дамін сезбейміз.

От корумен байланыскан, коз бояудын турін аныктап, журуімізді баскарады, сондыктан да сокырлар біреудін комегінсіз журе, ал саныраулар сойлей алмайды.
 
Эфир естумен байланыскан, ортада дауысты кабылдап турады. Кулак есту мушесі ретінде, сойлеу мушесі аркылы іс-арекетті білдіреді.

Ауа жанасу сезімімен байланыскан. Бул дегеніміз тері, ал кол – іс-арекет мушесі.

Сурак: – Асет Ризаулы, адамнын дене бітіміндегі ерекшеліктерін жане олардын  жанама турлерін талдап  бере аласыз ба?
         

27. Ауа ерекшелігі

Ауа ерекшелігі – барлык іс-арекетімізді баскаратын денеміздегі ауа. Микроскоптын комегімен тіпті бір жасаушанын да козгалатынын кореміз. Жасауша бір жагынан омір суруі ушін озіне кажетті микроэлементтерді кабылдап тамактанып жатса, екінші жагынан ыдырау натижесінде пайда болган калдыктарды агзадан шыгарып жатады. Ауа тыныс алуымызды баскарады. Тыныс алу да, тамактын бір турі, – біздін агзамыздын кызметінін негізі. Тамак біздін танімізді коректендіріп, тінімізді, булшык етімізді, суйегіміздін осуіне дагдай жасаса, ауа осыларды іс-арекетке келтіреді, осынын аркасында козгаламыз, ягни – омір суреміз.

Ауа сондай-ак сезімдерімізді: коркыныш, урей, мазасыздану, куйгелектену, ауырганды білдіріп баскарады. Таніміздін кез келген жері ауырса, онда осы арада ауа алмасуы бузылып, ауа шогырланып турып калган. Жай гана терімізді шымшысак та ауырады, осы кезде ауанын келуін богеп тастадык, сондыктан да сынганда, жараланганда ауырады. Ауа денеміздін барлык мушелерінде бар, ауа агзамыздын белгілі бір мушелеріне шогырланады: ішек жолдарына, суйекке, жанбастын ойыгына, кулакка, теріге. Ауанын суык, кургак, кубылмалы, откір ерекшеліктерін білу аркылы онын кобею себебін аныктауга болады. Осы ауанын белгілі бір мушеге шогырлануы онын тепе-тендік калпын бузады, сондыктан да кайта тепе-тендік калпына келтіру ушін, онын карама-карсы ерекшеліктерін пайдалану кажет. Мысалы:

Ауанын сапасы
(нашарлататыны)
Карама-карсы сапасы
         (жаксартатыны)
 
Женіл
Ауыр
Суык
Ыстык
Кургак
Ылгалды
Откір
Жумсак
Кубылмалы
Туракты
Шалт
Баяу
 
         Сурак: –  Ауа ерекшеліктерін тепе-тендік калыптан шыгаратын кандай себептер?
•        дурыс тамактанбау
•        дурыс ойламау
•        коршаган ортанын нашарлыгы

Жауап: – Дурыс тамактанбау дегеніміз, дене бітімінде Ауа ерекшеліктері бар адамдар, осындай ерекшеліктері бар тагамдармен тамактануы. Мысалы, Осындай адамдар суык, кургак, женіл, откір тагамдарды жеуге тиіс емес. Тамак сіздін ойынызбан тікелей карым-катынаста, сондыктан да жогарыда аталган тагамдардын сапасы ауа ерекшеліктерімен сайкес, осы тагамдар сіздін ойынызды мазасыздыкка, ал сезімінізді коркынышка, урейге, куйгелектікке урындырады, себебі осынын барі Ауа ерекшелігінін сапасына тан. Есінізде болсын, біздін ойлау жуйеміз тамактануымызга тікелей тауелді!

Сурак: – Коршаган ортанын асері калай?
Жауап: – Коршаган орта да біздін денеміздегі Ауа ерекшелігіне асер етеді. Мысалы, суык ауа райында жылы киінбесек дірдектейміз, аягымыз тонады. Егер кымтанып журмесек сырттагы суык, ішіміздегі суыкты арттырып, ішкі отымызды сондіреді, сойтіп денеміздегі Ауа ерекшелігінін тепе-тендік калпын бузамыз. Таніміздегі артык ауа – іштін катуын, жел кеулеп іштін кебуін, жуйке жуйесінін бузылуын, козгалу мушелерінін ауруын, суйектердін жане буындардын каксауына урындырады. Ауа ерекшеліктерінін тепе-тендігінін бузылуы – адам агзасын 83 турлі ауруга шалдыктырады.

Сурак: – Дене бітіміміздегі Ауа ерекшеліктерінін озі неше жанама ерекшеліктерге жіктеледі?
Жауап: – Адамнын дене бітіміндегі Ауа ерекшелігінін озі бес жанама ерекшеліктерге жіктеледі. Олардын аркайсысы агзамыздын белгілі бір мушесінін іс-арекетіне жауап береді. Арбір жанама ерекшелік белгілі бір жерде орналасып, нактылы іс-арекет кылады. Оларды «дененін желі» немесе толкыны деп атайды. Олар акпаратты жуйкеге бергендіктен: булшык еттердін, кан тамырлары мен тутіктердін т.б. козгалатын мушелердін барі де, алынган буйырыкка сайкес – кимылга, арекетке кіріседі.
Сурак: – Ауа ерекшелігінін Сезім жанама турі дегеніміз не? Ол кайда орналаскан?
Жауап: – Адамнын дене бітіміндегі Ауа ерекшелігінін сезім жанама турі мида, баста, кеудеде орналаскан. Олар бес сезім мушесінін жумыстарын камтамасыз еткендіктен біз: естиміз, кореміз, тамактын дамін, топырактын исін сеземіз, озіміздін терімізге жанаскан затты да коріп-сеземіз. Жанама ерекшелік ойлау жуйемізге асер етеді. Басымыздын сынгырлап туруы да ауанын бір сапасы, осы кезде ойлау кабілетіміз жаксы ерекшеленіп, арта туседі. Егер де осы жанама ерекшелік тепе-тендікте болса, онда басымыз унемі жаксы жумыс істеп, коніліміз котерінкі, ойлауымыз анык, айкын, ойымыз молдір, таза болады. Ауанын жанама ерекшелігі тыныс алуымыздын жиілігіне, жутуымызга асер етіп, калган торт жанама ерекшеліктердін арасындагы бастысы болып саналады. Ауанын жанама ерекшелігінін тепе-тендігінін бузылуы: коркыныш, урей, алсіздік, уйкысыздык, дам, иіс сезбеуге, коздін коруінін нашарлауына акеп согады. Кулактагы шуыл, коздін жасаурауы, былшыктануы, танау мен бас куыстарында шырыштын шогырлануы да – осы сезім жанама турінін тепе-тендігінін бузылуынын салдары.
Сурак: – Ауа ерекшелігінін соз жанама турі турі дегеніміз не? Кай мушеде орналаскан?
Жауап: – Ауа ерекшелігінін соз жанама турі онеш пен окпеде орналаскан. Бул кулакпен байланыскан мидагы сойлеу орталыгы аркылы сойлеу агымынын жумысын кадагалайды. Мысалы, сабилердін созінін бузылуы – откен оміріндегі есту мушесінін бузылуынын салдары. Осы соз жанамасы еске сактау кабілеті мен ойдын жетілуіне асер етеді. Осынын тепе-тендігінін бузылуы жонді сойлей алмауга (тутыгу) , кургак жотелге (окпедегі ауа алмасынын бузылуы) , онештін кургауына, баспакка (тамактын ауруы) , жалпы алсіреуге жол береді.
Сурак: – Ауа ерекшелігінін ас корту жанама турі дегеніміз не? Кай мушелерде орналаскан?
         
Жауап: – Ауа ерекшелігінін ас корту жанама турі асказанда, ішекте, тосіміздін айрык суйегінде орналаскан. Ол журектін, асказаннын, тік ішектін, ток ішектін, асказан астындагы бездердін, сондай-ак ас корту мен ішектердін де жумыстарын камтамасыз етеді.  Осы ас корту жанамасынын тепе-тендігінін бузылуы ішкен тамакты баяу немесе оте жылдам кортып, асказан мен ішектердін ауруына, туйілуіне, желдін жиналуына, тамактын жонді сінбеуіне асерін тигізеді.
         
Сурак: – Ауа ерекшелігінін жыныс жанама турі дегеніміз не? Кай мушелерде орналаскан?
         
Жауап: – Ауа ерекшелігінін жыныс жанама турі тік ішек пен карыннын томен жагында орналаскан. Ол жыныс мушелерінін, етек кір агымынын жумыстарын ретке келтіріп отырады. Осы жыныс жанама турінін тепе-тендігінін бузылуы кіші дарет шыгаратын мушенін, іштін манынын, белдін ауруына, етек кір агымынын бузылуына, ішектін катуына, туйілуіне, газдын жиналуына акеп согады.
         
Сурак: – Ауа ерекшелігінін жуйке жанама турі дегеніміз не? Кай мушелерде орналаскан?
         
Жауап: – Ауа ерекшелігінін жуйке жанама турі озінін асерін букіл жуйке жуйесі мен кан айналу жуйесі аркылы береді. Біздін бес сезім мушелеріміз берген акпаратты жуйке жуйесі аркылы кабылдайды, кан тамырларынын біресе кеніп, біресе тарылуынын да себебі осыдан. Осы жуйке жанама турі кан кысымы мен терлеуімізге жауапты. Осынын тепе-тендігінін бузылуы кан кысымынын жогарлауына не томендеуіне, кан айналымынын бузылуына, тахикардияга, жуйкенін ауруына урындырады.
         
Сурак: – Тепе-тендік бузылганда калай реттеуге болады?
         
Жауап: – Тепе-тендіктін бузылу салдары, Ауа ерекшелігінін ток ішектін томенгі жагы мен тік ішектін ішіне шогырлануына себепкер болады. Осыдан кутылу жане ауа алмасуын реттеу ушін, танертен жане кешке денедегі куат коздерін укалап, ауанын денедегі тепе-тендігін сактауга болады. Осы ауанын, таніміздегі от пен судын да калыпты калпын сактауга септігі тиеді.
         
Куат козінін бірінші нуктесі кабактын екі арасына орналаскан, осыны екі саусагынызга май жагып алып, сагат журісі бойынша катты батырмай куніне екі кабат жылу пайда болганша баяу 1-2 минут укаланыз, егер де катты батырып, жулкып укаласаныз бас куысынызды кеулеп алган желініз улгая туседі.
         
Куат козінін екінші нуктесі тос суйектін айрыгынын арасындагы ойыкка орналаскан (солнечное сплетения). Осы нуктені екі не уш саусагынызбен сагат журісі бойынша 2-3 минут укаланыз. Укалауды тек жаткан калыпта гана жасаныз.
         
Куат козінін ушінші нуктесі карныныздын ортасында болады, осы аумакты укалаганда, ауанын тепе-тендік калпынын бузылуынын салдарынан болган коптеген келенсіздіктерден арыласыз.
 
27. От ерекшелігі
         
Сурак: – От ерекшелігі дегеніміз не?
         
Жауап: –  От ерекшелігі – денеміздегі от немесе жалын, запыран. Бул таніміздін зат алмасу агымынын барысында пайда болган жылу куаты. От – ас корту, сору, еріту, теріміздін жылуын біркалыпта устау, онімізді, коз жанарымызды, теріміздін турін жане назік денелерімізге коректі тасымалдау жумыстарына жауап береді. Осынын тепе-тендік калпы бузылган кезде: ашу, ыза, коре алмаушылык, кызгану, тойымсыздык сезімдеріне жол ашылады. Барлык кумарлыктар да оттын бакылауында болады. Ол сырттагы оттан нар алады, сондыктан да сырттагы от озгеренде, осыган сайкес таніміздін ішіндегі от та озгереді. Коздін кырагылыгы мен пайымдау да оттын кол астына карайды.
         
Сурак: – От ерекшелігі калай жіктеледі?
Жауап: – От та бес жанама ерекшеліктерге жіктеліп денеміздін ар жеріне орналасады. Ол асказанда, тері бездерінде, канда, майда, козде, терімізде, біракта негізгі мекені ішек (тонкой и 12-перстной). Оттын тепе-тендігінін бузылуы – терінін кабынуына, гастритке, іштегі жарага, шаншуга, коздін, шаштын ауруына, вирустын, удын пайда болуына, каннын ауруына, денеміздін кызуынын жогарлауына т.б. зардаптарга мурындык болады. Оттын ыстык, ылгалды, майлы, шалт, откір, анык, женіл, сасык, сапасын біле отырып, таніміздегі оттын улгаю себебін аныктай аламыз. Оттын осы касиеттері де денеде молая береді. Осыны тепе-тендік калыпка келтіру ушін, осыган карама-карсы сапа кажет. Мысалы:

Оттын сапасы
(нашарлататыны)
Карама-карсы сапасы
(жаксартатыны)
 
 
Ыстык
Суык
Ылгалды
Кургак
Майлы
Майсыз
Шалт
Баяу
Откір дам
Татті
Женіл
Ауыр
Сасык
Хош иісті
 
Сурак: – От ерекшеліктерін тепе-тендік калыптан шыгаратын себептер не?
•        дурыс тамактанбау
•        дурыс ойламау
•        коршаган ортанын нашарлыгы
•        Тазалык сактамау

Жауап: – Дурыс тамактанбау – Оттын сапасына тан тагамдарды ішіп-жеу. Мысалы, дене бітімінде От ерекшелігі бар адам оте ыстык тамакты, суйыкты коп ішуіне, майлы, откір дамді тагамды жеуіне, сасык иіспен дем алуына болмайды, себебі кеудесіндегі ыстыгы котеріліп кетеді. Женіл тамакпен гана тамактануына, 3, 5 сагат бурын пісірілген тагамды, турып калган тамактарды жеуіне болмайды. От ерекшеліктермен сайкес тамактарды ішкенде, денесіндегі от молшері улгайып, аузынан жаман иіс шыгып, терлегенде шыккан тері, кіші  жане улкен дареті сасып кетеді. Бундай тагам: ойын мазасыздыкка, ашу-ыза, коре алмаушылык, кызганыш, тойымсыздык, ашкоздік сезімдерін оятып, кумарлыгы козып, ойлау жуйесі жанжалдасуга бейім турады.
Сурак: – Дене бітімінде от ерекшеліктері бар адамга коршаган орта калай асер етеді?
    
Жауап: – Дене бітімінде От ерекшеліктері бар адамдар коршаган ортага да тауелді, ыстык жазда, шілдеде сырттагы оттын кызуы котерілсе, соган сайкес іштегі жалын да лапылдап жана бастайды, сондыктан да осындай адамдар ыстык ауа райында бойкуйез, салгырт, маубас болып, жаман сезімдері ашу-ыза т.б. белен алады. Ыстык, майлы, откір, женіл тамактардан денедегі от лап етіп жанып, денедегі ауаны жагып жіберетіндіктен ас кортылмайды, ал керісінше ылгалды тамак денедегі отты сондіреді. Оттын улгайып, тепе-тендігінін бузылуынын негізгі себебі, – Ауанын бузылуы. Денедегі от та, су да оз беттерімен козгалмайды, оларды козгалтатын ауа. Сондыктан да денедегі ауанын тепе-тендігі бузылганда, от пен судын да тепе-тендіктері бузылады.

Біздін танімізде оттын 13 турі бар. Ен бастысы ас корту оты асказанда болады, кесек асты усактап болшектерге боледі. Оттын бес турі бауырда (бауыр оты) болып, ішкен тамагымыздагы бізге жат элементтерді, озімізге тан элементтерге алмастырады. Оттын асерімен бауыр келген суды канга айналдырады. Оттын жеті турі назік денелерімізде болады, олар коректі бір денеден екінші денеге тасымалдайды.
 
28. Оттын бес жанама ерекшеліктері
             
Сурак: – Ас корту жанама турі дегеніміз не? Кай мушеде орналаскан?
             
Жауап: – Ас корту жанама турі – асказанда жане ток ішекте орналаскан. Бул жанама, коректік заттардан уларды ажыратуда жане ас корту агымында омірлік манызы бар жумыстар аткарады. Ас корту барысындагы жылу алмасуын реттеп, оны баяу не жылдам кылады.
    
Осынын тепе-тендігінін бузылуы асказан мен ішек жолдарын куйдіруге, кыжылдатуга, жара шыгуга, тамактын мезгілімен кортылмауына, ауамен, тамакпен, кышкыл кекірулерге, асказаннын кортпау азабына акеп тірейді.
   
Сурак: – Кан жанама турі дегеніміз не? Кай мушелерде орналаскан?
    
Жауап: – Кан жанама турі – кызыл кан туйіршіктерінде, бауырда жане кок бауырда шогырланган. Бул жанама кызыл кан туйіршектерінін куралуын баскарады жане ас корту жанама туріне тауелді, себебі тасымалдау агымы мен тамакты ондеу толыктай ас корту жанама турінін жагдайына байланысты. Кан жанама турі, каннын курамынын тепе-тендігін сактап отырады. Агзадагы улар, кан жанама турінін тепе-тендігін бузатын басты себеп. Егер кан курамында улар мен вирустар коп болса, онда осы кан жанамасынын алсірегені жане ауру акелетін микробтарга карсы тура алмайды, инфекциялык, сары ауру (гепатит) , кан, тері, инфекциялык аурулар да, осынын салдары.
    
Сурак: – Журек жанама турі дегеніміз не?   Кай мушеде орналаскан?
    
Жауап: – Журек жанама турі – журекте шогырланган. Ол журектін жумысы мен еске сактау кабілетіне жауапты. Шешімсіздік, кумандану, озіне сенімсіздік осы жанама тур алсірегенде пайда болады. Осынын тепе-тендігінін бузылуы журек аурулары мен журектін шаншуына себепкер.
    
Сурак: – Коз жанама турі дегеніміз не? Кай мушеде орналаскан?
    
Жауап: – Коз жанама турі – козде болады. Коздін жаркырауы, жаксы коруі, нурлануы тепе-тендікті білдіреді. Осы тепе-тендік бузылган жагдайда: ашу-ыза, кектену, коре алмау, жек кору сезімдері ушыгып кетеді.
    
Сурак: – Тері жанама турі дегеніміз не? Кай жерде орналаскан?
    
Жауап: – Тері жанама турі – терімізде орналаскан. Осынын аркасында температура айырмашылыгын, кургак пен ылгалды ажыратамыз. Осынын тепе-тендік жагдайы бузылган мезетте: тері ауруларына ушырап, тері рагы, артурлі борткендер мен котырлар каптап кетеді.
 
29. Такырыбы: Су ерекшеліктері, Су ерекшеліктерін тепе-тендік калыптан шыгаратын себептер. Судын жанама ерекшеліктері. Неге танертен ерте туруымыз керек?
 
"Ей Алланын пенделері, аурудан емделіндер, Алла тагала ешкандай ауруды адейі жаратпаган. Ал егер ауру келген болса, сол ауруга лайыкты емді жараткан. Тек бір кеселдін гана емі жок – ол карілік". Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)
               
Су ерекшеліктері

Су ерекшеліктері – «биологиялык су» немесе шырыш. Су – денемізді байланыстыратын элемент, тініміздін мыктылыгы денеміздегі судын жагдайына байланысты, жана жасаушалардын курылуы, алмасуы агзамыздагы су мен шырыш аркылы іске асады. Денемізде су мен шырыш болмаса бізідін суйектеріміз морт жане улбіреп турган болар еді. Суйегіміздін беріктігі денеміздегі судын куатына байланысты. Су канымызды унемі алмастырып, суйыктын денгейін біркалыпта устап турады да, теріміздін кеуіп кетуіне мумкіншілік бермейді.

Картаюымыздын себебі, денеміздегі судын сапасынын нашарлауынан. Су канымызда, лимфте, плазмада, протоплазмада, мушелеріміздін шырыш кабыктарында болып, буындарды майлайды, терімізді ылгалдандырады.Онын негізгі турагы кеуде суйегіміздін асты мен асказан. Ауыр, суык, баяу, ылгалды, кою, козгалмайтын, ылай – су мен шырыштын осы сапаларын біле отырып, денедегі су молшерінін кобею себебін аныктауга болады. Жогарыда аталып откен сапалар онын жагдайын , сапасын томендетеді. Осы кемшіліктерді тенестіру ушін баска карама-карсы сапалар бар.
         
 
Судын сапасы
(нашарлататын)
 
 
Карама-карсы сапа
(жаксартатын)
Суык
Ыстык
Ауыр
Женіл
Баяу
Тез
Ылгалды
Кургак
Кою
Суйык
Кір
Таза
Козгалмайтын
Козгалатын
Майлы
Майсыз
 
Су ерекшеліктерін тепе-тендік калыптан шыгаратын себептер:
•        су ерекшелігінін тепе-тендігін бузу
•        дурыс тамактанбау
•        дурыс ойламау
•        коршаган ортанын кері асері            

Су ерекшеліктерінін тепе-тендігі бузылган кезде, арнасынан асып кетеді. Дурыс тамактанбаганда су ерекшеліктеріне уксас ауыр тамактар, денедегі су ерекшелігінін жагдайын томендетеді. Мысалы, дене бітімінде Су ерекшелігі бар адам – ауыр, суык тагамды, балмуздакты, суык сусынды, суйыкты коп ішіп-жемеуі керек жане біркалыпты козгалмайтын омір салтын устанбауы, майлы тамактарды, тузды, ашты, шолдететін тамактарды жемеулері кажет, айтпесе агзасына су жиналып, толганнын устіне семіре туседі. Осылардын сезім асерлері тамакка тікелей тауелді. Су ерекшеліктерімен сайкес тагамдар онын – ашкоздігін, сарандыгын (аямшактыгын) , дуниеконыздыгын еселей тусіп, узак куйзеліске ушыратады.

Керісінше, су ерекшеліктеріне карама-кайшы – ыстык, женіл, жылы, кургак, суйык, майсыз тагамдар дененін женілдігін арттырып, ми жасаушаларынын жумысын жаксартып, уларды жойып, журегін куанышка, конілін кулкіге толтырады. Женіл тагам акылды байсалды калыпка тусіріп, уйкы, жалкаулык шакырмайды, керісінше денені кажырлы, ширак кылып, жумыскерлігін арттырады. Біздін коршаган ортамызда су кемерінен аскан мезетте, мысалы, ай толганда адамнын да су ерекшелігі улгаяды. Жанбырлы суык ауа райында дене бітімінде су ерекшеліктері бар адамдар кызыксыз, уйкы басып, барлык денесі ауыр тартып, басы казандай болып, денесіндегі су ерекшелігінін тепе-тендігі бузылады, кеудесі сырылдап, окпесі кабынып, тымау, жыныс аурулары жагалай бастайды. Осы кезде коре алмаушылык, унемшілдік, аямшактык пен ашкоздік т.б. жаман сезімдері бас котереді.
 
               
Судын бес жанама ерекшеліктері
    
Асказан жанама турі – асказан мен карында орналаскан, ол асказандагы ылгалдык пен ас кортуга жауап береді. Кей кезде асказанга шырыш коп жиналып калады, ал кейбір кезде откір тагамдарды жегенде ылгал жетіспей калуы мумкін, сондыктан асказаннын жагдайын бакылап отыру кажет. Шырыштын коп жиналуынын бірінші белгісі – табеттін жогалуы жане аш екенінді сезіну. Асказан кургап кетсе іш бурап ауырады. Артык су асказанда шогырланады. Асказан жанама турінін тепе-тендігі бузылса, тамак сінбей, онын боліну мен сініру агымы бузылады.
    
Куш жанама турі – кеудеде, окпеде, белде болады. Бул жанама кеудеге, окпеге, белге куш беріп, калыпты жагдайда булшык еттерді дамытып, журекті коргайды. Дене бітімінде су ерекшеліктері бар адмадардын кеудесі шалкак, аркасы мен иыгы жалпак болады. Осы ерекшеліктін тепе-тендік калпы бузылган жагдайда шырыш кеудеге, окпеге, колкага, окпенін куыстарын бекітіп тастап, арканын, іштін томен жагына,   жиналып, арканын томен жагын ауыртып, кіші дарет жолын кабындырады, жыныс мушелерін кызметін бузады. Ентігеді, кеудедегі сырыл козады, журегіне кан шапшиды, осы жагдайда су ерекшелегі бар адамдар калыпты куаты мен сактыгынан айырылады. Буларга темекі шегу де зиян, онда тыныс жолдары ауырып, булшык еттері болбырап, колкасы бітеліп калады.
    
Тіл жанама турі – тілде орналасады. Ол дам сезу мен аныктау жумысын аткарады. Егер де жиі жане коп жей берсе дам сезу жогалып кетеді. Куні бойы тамакты шайнандап жей беретін тамаксау адамдар тіл жанамасынын тепе-тендігін бузады, бунын бузылуы дам сезбеумен байланысты. Сіз байкадыныз ба, таттіні не болмаса булдіргенді оте коп молшерде жегенде, тіл сезбегеннен  кейін гана барып тойганынды сезесін.
         
Жулын жанама турі – мурын тесігінде, баста жане жулын суйыгында орын тепкен. Осы жанама мурынды, ауызды, козді сактап, жулын суйыгынын тепе-тендігін сактайды. Суык тиіп ауырганда танауымыздан су агып, танертен козіміз былшыктанып, аузымыз кеуіп, немесе керісінше аузымызга сілекей толуы осыган байланысты. Осынын тепе-тендігінін бузылуынан бас куысынын кабынып, басымызды ауыртады, бар денемізді алсіретеді, басымыз шойын куйгандай ауырлайды, кенсірікке манка жинайды, иіс сезуіміз жогалады, орталык жуйке жуйемізді ауруга шалдыктырады.
         
Буын жанама турі – тутікшелерде жайгаскан. Осы жанаманын аркасында денеміздегі ар буын майланады.  Азайып кетсе, мысалы, буындардагы ауа азайып, ылгалы азаяды, тіземіздін, буындарымыздын сыкырлауына, артриттін белгісі білінеді, ал кемерінен асып кетсе буындарымыз ісініп, ылгалы кобейіп кетеді. Буын жанама турінін тепе-тендігінін бузылуы буындарды артурлі ауруларга душар кылады.
         
Дурыс тамактану, калыптаскан адетімізді озгерту аркылы кандай болмасын ерекшеліктерді тепе-тендік калыпка келтіруге мумкіншілік бар. Дене бітімінде Су ерекшеліктері бар адамдардын омір бойы калыптаскан адеттерінен кутылуы киын, біракта ескі калыптаскан адеттерін табигатпен ундестіріп озгерте алса, уш ерекшеліктердін тепе-тендік калпынын бузылуы оте сирек кездеседі.
 
30. Неге танертен ерте туруымыз керек?
 
Таулік 4 сагаттан алты кезенге болінеді. Бул – жылдын торт мезгілі сиякты. Жылдын мезгілінін алмасуына байланысты, біздегі басым ерекшеліктеріміз де озгеріп турады. Мысалы, жазда От ерекшелігі, кузде Ауа ерекшелігі басым болады. Сондай-ак, біздін денемізде – ерекшеліктеріміз таулігіне алты кабат озгеріп турады.
 
"Ерте турган адамнын несібесі артады, ал тангы уйкы – ризыгынды кемітеді".        Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)   
 
Мысалы, тунгі сагат 2-ден тангы сагат 6-га дейін Ауа арекет кылады. Ауа женіл, анык, таза сондыктан тангы 6-да, немесе кун шыгардан бір жарым сагат бурын туру оте пайдалы. Осы кезде ауа кеністігі озін кун куатымен каныктырады, кун шыгардан жарты сагат бурын, кун озінін ерекше  жайлы шуагын тогеді. Барлык дін агымдарында, гылми тургыдан да ерте туруга кенес беретіні осыдан. Ауа танімізден – улардын шыгуына, ішегіміздін босауына жауапты, сондыктан да Ауа ерекшелігінін кезенінде турсаныз, ол жаксы жумыс аткарып денедегі уларды, калдыктарды уактылы шыгарып тастайды. Ерте турган адам куні бойы сергек журеді. Тангы сагат 8-ден кейін туратын адамдар оздерін нашар сезініп, куні бойы шаршап журеді, бундай уйкы агзага женілдік акелмейді.
         
Тангы сагат 6-дан кундізгі 10-га дейін Су арекет кылады. Су ауыр болгандыктан осы аралыкта турган адамдарды унемі уйкы басып журеді. Осы кезенде тамак ішпеуге тырысыныз, себебі дененізде Судын молшері кобейгендіктен, ауа козгалысы баяу болып, дененіз ауырлап, іштегі отыныз маздап жана алмай быксып турады, сондыктан да осы аралыкта ішкен тамагыныз толык кортылмайды да канынызды былгайды. Тангы 10-нан кундізгі 2-ге дейін От арекет кылады, сондыктан да тамакты кундізгі 11-12 аралыгында ішініз, ал келесі тамакты 5-6 сагат откізіп барып, кун уясына отырганша кабылданыз.
         
Кундізгі 2-ден кешкі 6-га дейін Ауа арекет кылады. Осы аралык женіл, шабыт тудыратын кезен, адам жумыс істеуіне, спортпен, уй шаруаларымен шугылдануга таптырмайтын кезен, осы кезде дененіз женілдеп, кандай іске болмасын кулшынып турасыз.
         
Кешкі 6-дан тунгі 10-га дейін кайтадан Су арекет кылады. Осы кезенде куні бойы тыным таппаган адам шаршаганын сезеді, уйкысы келеді, сондыктан да тунгі 10-нан кешіктірмей уйкыга жатуыныз керек, егер де озін-озі зорлап тунгі 10-нан кейін жатса, бул аралык кайтадан Оттын арекет кылатын кезені (тунгі 10-мен 2 аралыгы) , сагат тунгі 11-ден кейін адамнын уйкысы ашылып кетеді, кайтадан куат куйылганын сезеді.
         
Тунгі 10-мен, тунгі 2 аралыгы уйыктауга ен жайлы уакыт, осы кезенде ішкен тамактарыныз ішегінізде кортылып, адам татті уйкынын кушагында болады.
         
Кей кездерде дене бітімінде От ерекшеліктері бар адам тун ортасында турып алып тамак ішуі мумкін, себебі осы кезде От сырттан да, іштен де арекет кылып жатады, сондыктан осы кылыктарына карап бундай адамдарды согіп, жазгыруга болмайды. Тунгі 2-ден кейін уйкы устіртін, тус кореді, мундай уйкы адамнын басы мен денесіне демалыс, мамыражайлык калып бермейді. Таулігіне 6-сагаттан артык уйыктаманыз, узак уйкы маубастык пен жалкаулыкка жетелейді. Жылдын торт мезгілін, тауліктін алты алмасуларын, ішетін тамагынызга сайкестендіріп, бурынгы адеттерінізді осыган сайкес озгертсеніз, дуркін-дуркін ашыгып, агзанызды тазалап отырсаныз, ажал жеткенше денініз сау, ширак та шырайлы калпынызды сактай аласыз. Жаратушы оз тагдырынызды оз колынызга берген, жалындаган жастыкка толы гумыр да, мезгілсіз картайып, аурудын зардабын тарту да, арам олу де, адал Жаратушынын озінізге берген гумырын салауатты, сынгырлаган денсаулыкпен, бакытты откізу де оз колынызда екенін жадыныздан шыгарманыз, осыган жету ушін осы окып отырган, алдындагы жазылган «Жасару купиясы» атты кітапті унемі окып, тусініп, озініздін рухани білімінізді дамыта берсеніз болганы!
         
31. Такырыбы: Жуматай Абылханнын ангімелері. Корінбейтін алем дегеніміз не? Корінетін алем куатты кайдан алады? Козге корінбейтін жан иелері. Жуматайдын айтуы бойынша акесі Нуртаза аксакалдын ангімелері: Килыбас нагашымнын сайтандарды сабауы. Баксы болып кете жаздауым. Кашпировскидін аягымды кесіп алып емдеуі.
 
Абылхан Жуматай  елуді енсерген шымыр денелі, аса кайратты, кара торы, мейірбан онді, сунгак бойлы, терен ойлы, ар созін салмактап сойлейтін, асыл тектілігі – айткан уадесіне курыштай беріктілігінен, алган бетінен кайтпайтын кайсарлыгынан, жанынын жомарттыгынан, мінезінін кендігі мен санасынын жогарлылыгынан, журегінін тазалыгы мен имандылыгынын ерекшелігінен айшыкталып туратын жігіт агасы.

Кім журер тіршілікке коніл бермей,
Баки коймас фанидін мінін кормей.
Міні кайда екенін біле алмассын,
Терен ойдын телміріп сонына ермей.   Абай
 
Сурак: – Корінбейтін алем деген не?
         
Жауап: – Адамдарды козге корінбейтін омір барын сендіру киын. Себебі біздін сезу, кору, есту, дам мен иіс сезу мушелеріміз тек пандік (материалдык) алеммен гана байланыска тусе алады.
         
Озіміз кунделікті араласып журетін, козге корінбейтін тіршілікке толы баска алем бар деген идеянын озі шындыкка жанаспайтын ертегі сиякты. Казіргі гылымнын жетістігі микроскоп, телескоппен коре алмайтын, колымен устай алмайтын нарселерді жок деп ойлайды. Біздін алдымызда кайтыс болган адамнын суйегі жатыр делік, ол олген – оны козге корінбейтін бірдеме тастап кетті, ол осынын аркасында омір сурді, журді, суйді, сойледі, ойлады т.б. сіз онын жанына тамак пен дуниенін тур-турін койып: «Барі сенікі бауырым, іш-же, шалкы» – десен де жаткан орнынан тапжылмайды. Осыдан кейін козге корінбейтін алем барын калай жокка шыгарып, сенбессін?
               
Басында жокты бар кылган
Жоктыкты жойып кор кылган.
Есепсіз дене жаратып,
Еріксіз жиып нар кылган
Жан емей енді немене?   Шакарім
 
         
Сурак: – Корінетін алем куатты кайдан алады?
         
Жауап: – Корінетін алем, корінбейтін алемнен куат пен колдау алып турмаса тукке де турмас еді. Корінетін алемнін негізін корінбейтін алемнен іздеуіміз керек. Кун, аспан, жер біз ушін бар болса оны козіміз аркылы кабылдаймыз, ал осынын бастауы озіміздегі корінбейтінде. Корінетін алем – тек кана корінбейтін алемнін капшыгы гана. Ал корінетін алем куатты сол корінбейтін алемнен алады. Егер бул болмаса коршаган ортанын нактылыгын тусіне алмас едік. Данышпан Абай бул туралы:
 
Озгені акыл ойга кондырады,
 Біле алмай бір таніріні болдырады.
 Талып уйыктап, козінді ашысымен,
 Талпынып тагы да ойлап зор кылады.
 
 Конілге шек, шубалі ой алмаймын,
Сонда да оны ойламай коя алмаймын.
Акылдын жетпегені арман емес,
Кумарсыз кур мулгуге тоя алмаймын.
 
Адамдар ойланбаганнан кейін корінбейтін алемді жокка шыгарады. Олар оздерінін ойын, сезімдерін коре ала ма? Арине жок. Онда калай, сезімдерін, ойларынын бар нарсе екеніне шек келтірмейді. Гашык болгандар бір-бірін суйетіндіктеріне куман келтіре ала ма? Олар оздерінін гашыктыгын коре алмайды, сезе алмайды, біракта гашыгы ушін отка да, суга да тусуге дайын. Жанды, арды корген кім бар? Кей кезде: «Жаныммен, ар уятыммен мен ол адамды кіналаймын» – деп, бірдемеге бола біреудін тагдырын, озі кормеген нактылы екенін білетін бейнесізге суйеніп шешіп жатады. Осыны калай кабылдауга болады?
         
Сурак: – Адам корінбейтін алемді мойындай ма?
Жауап: – Мойындагысы келмесе де, корінбейтін, сезілмейтін нарселерге адам баласы сенеді, себебі, оны журек аркылы сезеді. Олар ойлайды, сезеді, суйеді, куйінеді, жоктан озгеге жылайды, онысымен коймай кейбіреулер корінбейтін алемге сенгілері келмейді, жокка шыгаруга тырысады. Неткен карама-кайшылык десенізші! Озінін басындагы толкудын асерінен каншама кылмыстар жасап жатады. Кызганшак куйеуі : «айелім козіме шоп салды» – деп кінасыз жанды олтіріп тастайды, сондай-ак енді біреу: « басекелесім маган ор казып жатыр» – деп ойлап, жазыксыз тагы бір жанды олтіреді. Адамдар оздерінін ойы мен сезімдерінін дурыс екеніне куман келтірмейді, акикат осы деген нык сенімде болады. Оларга сіз озініздін кейбір козкарасынызды айта бастасаныз: «Мен коремін, байкаймын, зерттеймін.... білетіндерден сураймын» – деп шубаланга салып ала жонеледі, біракта озінін ойлаганы: тексеруге, зерттеуге жатпайтын нак шындык болып кала береді. Кейбір жагынан оныкі де дурыс – егер ол куаныштан шаттанып айгайласа, кайгыдан еніреп жыласа, осы сезімін калай отірік дей алады? Ішкі шындыкка дау жок. Біракта, корінбейтін алем мулдем корінбейді емес: ол корінеді, сеземіз, ол жан иелері мен жаркылга, токка, бояуга, иіске, тулгага толы болады. Осыларды рухани жогары жетілген адамдар коре алады. Корінбейтін алемде де арбір электрон есептелген, орнына койылган – онда да акикат зандылык бар.
Сурак: – Адамнын бес сезім мушелері калай дамыган?
         
Жауап: – Адамда бес сезім мушесі жетілмеген. Кейбір хайуандар біз коре, сезе, ести, ійіскей алмайтын назік дыбыстарды, толкындарды, жарыктарды кореді, сезеді. Сондай-ак ауа-райын, жер сілкінісін, апатты т.б. жайттарды алдын ала біледі.
         
Сурак: – Козге корінбейтін жан иелері туралы не айтар ен?
         
Жауап: – Касиетті Куран кітабымызда да, баска да рухани кітаптарда козге корінбейтін періште, жын-шайтан, ібіліс т.б. жайлы айтылган. Казіргі заманда медицинанын шамшырактары козге корінбейтін жан иелерінін адамды жаксылыкка не жамандыкка итермелейді деген тусініктін озінен азар-безер болады. Материалдык гылымнын пайымдауынша барлык іс-арекет химиялык элементтердін агымынын натижесінде іске асады. Бірак осы элементтер кайдан пайда болды? Бунын жауабын рухани ілім беретін кітаптардан гана табамыз. Енді осынын далелі ретінде акем Нуртаза Абылханулынан естіген кейбір болган окигаларды жане озімнін коргендерімнін біреуін гана айта кетейін:
 
32. Килыбас нагашымнын сайтандарды сабауы. Нуртаза Абылхан аксакалдын ангімесі

Откен гасырларда баксылык казактын улкен бір онері болган. Бул табигатпен ундесіп жаткан турмыс-салтта казак сахарасына керек адам болган. Откен гасырдын 30-шы жылдары уркінді болып каймагы бузылмаган Кытай жеріндегі казак ауылдарында турдык. Жас кезімде ауылга бір баксы келді десе, адейі іздеп баратынмын, себебі кыршанкылау болатынмын. Сонда не бір зіркілдеп ойнап жаткан баксылар дел-сал болып токтап калатын. Ауылга бір баксы келді. Наукасты карап жаткан кезде мен де барып турдым. Алгі баксы арі алысып, бері алысып ойнай алмай койды. Сойтіп турган кезде біреу келіп мені: «Ай, Нуртаза!» – деп шакырып акетті. Мен шыгып кеттім. Біраздан кейін кайта келсем алгі баксым ойнап жатыр екен. Мені коріп коя койды. Маган айтты: «Жана сіз шыгып кеткеннен кейін менін жындарым келіп барін айтты, сіз келгеннен кейін болды. Сізде касиет бар екен». Бізге баксы сойлей алмайды, жыны біз турган жерде ойнай алмайды», – деп. Неге? – деп сураймын.

– Біздін улкен нагашымыз Килыбас деген кісі. Біздін Абылхан атамыз 17 жасында, Мамбет ішіндегі Каракурсак елінін Килыбас деген кісінін кызына уйленеді. Ол кезде Килыбас атамыз батыр болыпты. Ол заманда батыр адам жылкы кузетіп, барымтага барады. Жортуылга кобінесе жалгыз аттанады екен.

Бір куні тунде – елсіз, жапан далада жалгыз келе жатса, алыстан бір ауылдын оты корінеді. «Аке-ау, мына жерде ел жок еді гой, бул кімнін ауылы болды? !» – деп таныркап келе жатса, алгі от жакыннан жылтылдайды. «Мынау жакын жерде екен гой, не де болса коре кетейін», – деп бурылып жакындап барса, уш келте шашты, тырбык бойлы кішкентай кыздар екен. Ушеуі жылкынын уш тезегін жагып, «Килыбас келді – кісі келді, Килыбас келді – кісі келді», – деп сыкылыктап куліп отты айналып, олендерін айтып жур екен. «Е, мыналар екен гой! », – деп оскырынган атын караганнын тубіне мыктап байлап, олармен кол устасып, солардын ауеніне кіріп – олендерін айтып, отты тортінші боп айналады. Мундай жерде озін корыксан мерт кылады, осы жерде нагашы атамыз озін-озі устап соларга косылып кетеді. Сайтандар да анау-мынау адамга коріне бермейді, Килыбас атамызда да касиет бар болган. Бір уакытта ынгайы келгенде ушеуінін де шаштарынан шап беріп устап, колына орап-матап алыпты.

Дырау камшысын жулып алып: «Ма саган Килыбас, ма саган Килыбас! Ма саган кісі келді!», – деп ушеуін де урып ала жонеліпті. Урып жатыр, урып жатыр. Болмаган кубылыс калмады – жылан да болып ыскырды, буркіт те болып шанкылдады, не бір коркынышты айуанаттын кейпіне келіп кубылды-ай дерсін! Бір уакытта ушеуі урген уш тулып болып турып алыпты. Камшынын откені кайссы, отпегені кайссы білінбейді, торсылдатып ура беріпті. Абдан шаршап сілесі каткан кезде ушеуінін сертін алып босатыпты: «Урпагымнын урпагына жолаймысын?», – деп. «Урім бутагына жоламаймыз», деп аналар зар кагып, ушеуі уш жакка кашыпты. «Сонда бір нарсені – солардын тенгесін алуды умытыппын», – дейді. Сайтаннын тілінін астында тенге болады екен, сол тенгеге ие болган адамга коріпкелдік касиет бітеді екен. Олармен емін-еркін араласып билігін де жургізе алады-мыс.  Килыбас атам осыны окініш кылып омірден отіпті дейді.
 
33.  Баксы болып кете жаздауым. Нуртаза Абылхан аксакалдын ангімесі
         
Бала кезім, ауылда улкен той болып, уйге конак коп келді. Уйде жатар орын болмай апам: «сен корші уйге барып жат», – деп жіберді. Ол уйде бір келіншек туратын. Бал-бул балалык шагым, куйеуі бар жогын білмеймін. Кейде осы келіншек аузынан сілекейі агып озімен-озі журетін. Сонда улкендер айтатын: «Ай, мына жас баланын кор болып жургені-ай!» – деп.

Ойымда ештене жок, ымырт жабыла алгі уйге барып жатып уйыктап каппын. Бір уакытта денем бір ысып, бір суып оянып кеттім. Бір мезетте аппак буркіт келіп шанырактан тусті, карангы болса да барін коріп жатырмын. Бір канаты керегенін бір ушында, екінші канаты екінші ушында, алты канат уйді бірак алып кетті. Буркіт «акпуштап» шанкылдай бастады. Сол кезде тосекте жаткан келіншек те зарлады. «Айналайын ак буркіт айтканына коніп ем, дегенінді істеп ен, мені кинамашы! » – деп не бір зарлы ауенге салды. Денем бір ысыйды, бір суыйды. Не уйыктаган емес, не ояу емес. Козгалайын десем козгала алмаймын, не іштене айта алмаймын. Тек кана коріп жатырмын.

Алгі буркіт кетті... Бір уакытта ысылдаган ак жылан келді. Бір жак кереге шанырактан тускен кезде жанагы келіншек бебеулеп зарлады. Ай не бір зарды айтты-ау! Ол да кетті... Енді бір мезетте аппак сауле келді. Алгі келіншегім енді «ак сауле, ак жарык! » – деп зарга басты. Бір уакытта ол да кетті... Денем бір ысып, бір суып ундей алмай мен жатырмын. Бір уакытта жанагы келіншек турып шам жакты. Шырак жагып алып шырактын жарыгымен: бет-аузын, кол-басын денесін укалап, есінеп біраз отырды да, тосегіне барып жатты. Мен де уйыктап калыппын. Тан атты, турдык. Карасам келіншек жур екен. Біраздан кейін келіншекке айттым: «Ай келіншек, сенін уш жынын бар екен ушеуін де кордім, тунде келді гой». Келіншек: «Кой арі, ол корінбеуші еді гой! » – деді. Жок, алдымен ак буркіт келді, оган былай деп айттын. Ысылдаган ак жылан келді, оган былай деп айттын. Ак сауле келді, оган былай деп айттын. «Е, онда корген екенсін» – деді. Сойтсем бул келіншек тазалык сактамай, озін-озі устай алмай журген касиеті бар адам екен. Осындай касиеті бар адамдар тазалык сактамаса ауырып калады.
 
Ер жетіп 14-15 жаста бозбалалыкка жеткен шагым. Ауылга неше турлі баксылар келеді. Алгі баксылар кеткеннен кейін озім сиякты балаларды жиып алып мен де баксы болып ойнаймын. Колыма бір таякты алып аламын да, кобыздын ауеніне саламын. Сойтіп журіп карагайды жагып койып, устінен ары-бері аттап отіп, біртіндеп абден белгілі бір ауенге келген кезде – карагайдын аппак шогын, озімнен-озім уыстап устап алып колымды жуатын дарежеге жеттім. Курдастарым, кыз-келіншектер шілдеханада, тойларда баксы болып ойна деп, баксы жокта мені баксы кылып алатын болды. Енді жынды кез, зіркілдеп турып ойнап беремін. Озімді-озім баксы сиякты сезінетін куйге жеттім.

Бір куні мынадай жагдай болды. Уйде уйыктап жатыр едім, кундізгі сиякты жап-жарык болып кетті. Оянып кеттім... Уйге 15...20-дай кызылды-жасылды киінген айелдер кіріп келді. Ылги сыкылыктаган жас айелдер. Тосекте жаткан мені корсетті. «Мынау ма, мынау ма? », – деп жан жагымнан келемеждеп коршай бастады. «Осы ма, осы ма? », – деп бір-біріне корсетіп жатты. Озімнін ояу екенімді жане нак коріп жатканымды біліп жатырмын.

Козгалайын десем аяк-колым, тілім макта секілді, создерін естіп барін угып жатырмын. Бірак унім шыкпайды, жаткан орнымнан козгала алмаймын. Козім бакырайып карап жатырмын. Бір уакытта арт жагынан саркідірлеу келген картан айел келді.
 Отіп барып: «Осы бала ма? », – деп айтты.
– Осы бала, осы бала – деп жанындагылар сыкылыктады.
– Ай, тым жас бала екен. Коятын шыгар, тимендер! – деп алгілерді какпакайлап уйден шыгарып алып кетті. Олар кете салысымен-ак денемнен суык тер бурк ете тусті. Дел-сал болып жатырмын. Онім бе, тусім бе? Сол куйі талкысып кайтадан уйыктап кетіппін.
Екі-уш куннен кейін Ажібай баксы келді.
–       Ай, осы уш-торт кун бурын, саган тун ішінде кісілер келді ме?
–       Келді.
–       Не деді?
Болган окиганын барін айтып бердім. Жастары сыкылыктап мені айландырмакшы болды, ар жагынан бір саркідірлеу картандау айел келіп барін алып кетті дедім.
–       А, балам бул жын кім нак ауеніне келтіріп, накышына салса сонын артынан еріп журе береді. Бул аркімде бар касиет. Дамытып ары карай алып кетсен жаксы боп шыгасын. Сен озін баксы болгын келе ме? Маган ер, мен сені коп-корім улкен баксы кылып жіберейін. Ол ушін мынауыннын барін тастап, менімен журесін. Жын деген солай болады.
–       Ойбай, ешкандай баксы болмаймын, озімнін жумысым бар.
–       А, олай болса сен мынауынды кой. Мен жокта, мен болып ойнайды екенсін гой? Баксы болгын келмесе бунынды кой, мерт боп кетесін. Немесе бір жерін кем болып калады. Жын деген нарсе ойнайтын нарсе емес. Кауіпті де, киындыгы бар катерлі жол.
–       Ойбай койдым, будан кейін ойнамаймын. Жынын да озінмен кетсін, баксылыгын да озінмен кетсін!

Содан кейін баксы болып ойнаганды койдым деп отырушы еді жарыктык деп, Жуматай ангімесін аяктай бере, Ас-ага осы акем айткан ангімелерге біреу сеніп, біреу сенбес сондыктан оз басымнан нактылы откен тылсым окиганын біреуін гана айтып берейін:

34. Кашпировскидін аягымды кесіп алып емдеуі

ШКО, Уржар ауданы, Науалы ауылынын тургыны, Нуртаза аксакалдын улы, казір "Науалы" жугері зауытынын жане "Аділет" ШК директоры Жуматай Абылханнын ангімесі. Бул 1993 жылы болган окига. Мен озіміздін Науалы ауылында МТМ менгерушісі болып орналастым. Асет ага, озініз колхозда бас агронм болатынсыз. Колхоздын жагдайы белгілі, ол да куні бойы тыным таппайтын журісі мен жугірісі коп мазасыз жумыс. Ол кезде озініз осында бас агроном болатынсыз.

Сол жылы жазда бір ауру жабысты, тізем каксайды. Ол кезде 32 жастамын. Танертен жумыска кетем, ал тустен кейіннен бастап сол аягым тізеден зыркырып каксайды, жургізбейді. Кешке таман шойнандап журе алмай каламын. Жумыстан келе салысымен тосекте аягымды котеріп 1-1, 5 сагат козгалмай жатамын.
         
Жаз айы аякталып, жайма-шуак тамыз айынын басы болатын. Менін бір адетім, озім уйыктайтын болмемнін терезесін ашып тастайтынмын. Бір куні уйыктап жатыр едім, ол кезде улымыз Аділет уш жаста, Дина екеуміздін ортамызга жатады. Мен адеттегідей терезе жакта жатканмын. Туннін бір уагы, терезе ашык турган. Бір кісілер кубірлеп терезенін сыртына кеп калды. Кейде кошеде откен кісілердін даусы естіліп туратын. Корада малды коп устаймыз, карамасан кагып кетеді. Жастыктын да желігі шыгар, ит уріп сезікті сыкыр естілсе терезеден каргып тусіп, мал жакты шолып кайтатынмын. Уры-кары барма дегендей. Агаракім ешкім жок болса, терезеден кайта секіріп тусіп уйкымды жалгастыра беретінмін.
         
Туннін бір уагында, озім кунде секіріп журген терезеден бері карай уш кісі: алдымен біріншісі дунк етіп, сонан кейін екіншісі, сонынан ушіншісі дунк-дунк етіп уйдін ішіне секіріп-секіріп тусті. Козгалайын десем козгала алмаймын. Карангы, сулбаларын коріп жатырмын. Алгі уш кісі тосектін аяк жагына келді. Сол кезде уй карангы болса да барінін турлерін кордім. Ортада узын бойлы Кашпировский, кара водалазка киген, шашын донгелектеп кескен. Сол кездерде Кашпировскиді теледидардан жиі корсететін. Жанында узын бойлы жінішке кара сур екі жігіт. Турлері тажік, озбектерге келеді. Біреуі ай-шай жок корпені ашып сол аягымды котеріп алды да, тізеден сал томен 3 см жерден – бірдемемен тыз еткізіп жіліншігімді кесіп боліп тастады. Сол аягым жеп-женіл болып калды. Айналам туманданып кетті, создерін естіп жатырмын. Озара кубірлесіп жатыр, создері орысша. Сонан кейін Кашпировский орысша: «Костный мозг положите на место», – деді. Келіншегім мен улым пыр-пыр уйыктап жатыр. Бір мезетте аягымды кайта котеріп, кесілген жіліншігімді орнына койгандай болды. Корпемді кайтадан жапты да жанымнан отті. Терезеден ушеуі ары карай кайта секіріп кетті. Сол кезде маган кимыл бітті. Жан-жагыма карадым, Динаны оятайын ба, оятпайын ба деп ойланып: «Кой шошып кетер» – деп оятпадым. Біраз жатканнан кейін колма-кол уйыктап кетіппін. Нак болган окига екенін білемін, танертен келіншегіме айттым.
–       Тунде келген кісілерді кордін бе?
–       Кайдагыны айтады екенсін, ешкімді де корген жокпын.
Сонан кейін жумыска кетіп калдым, жырлайтын уакыт жок. Тусте келдім. Акем, келіншегім ушеуміз тамак ішіп отырганда тундегі коргендерімді тапіштеп айтып бердім. Акеме айттым:
–       Теледидердан озін коріп журетін Кашпировский екі комекшісімен тунде келіп аягымды кесіп алып, емдеп кетті.
–       Е, келсе келген шыгар. Онда аягынды емдеп кеткен гой. Жаксы болган екен! Менін акемді ешнарсемен танкалдыру мумкін емес-ті болатын.
Содан бері тіфа-тіфа аягым ауырганды койды. Одан бері 14 жылга аяк басты аягымнын каксауы сап тиылды. Казір ор кояндай орги басамын! Осы айтып отырганым нак болган окига. Буган озім онша тан калмаганым, осындай тылсым окигалар акемнін де, аталарымнын да бастарынан жиі откен. Жас кунімнен осы окигаларды естіп оскенімдіктен де болар.
 
35 . Спорттын пайдасы

"Ауру-сыркаудан сау дене дурыс рухтын жемісі болып табылады".      Б.Шоу
 
Сурак: – Кимылдамасак не болады?
Жауап: – Кимылдамау – тат басу, ал таттану дегеніміз куш куатыннын кемуі. Баскаша айтканда, кимыл омір, кимылдамау – олім. Егер біз булшык еттерімізді пайдаланбасак, онда біз осыдан айырыламыз. Булшык еттерімізді кушті жане жас калпында сактагымыз келсе, біз оларды унемі пайдалануымыз керек.
         
Сурак: – Тынымсыздыкты калай тусінесін?
Жауап: – Тынымсыздык омірдін жане котерінкі коніл куйді сактаудын заны. Ар мушенін куші мен жетілуі, калай пайдаланганынызга байланысты. Біз денемізді жаттыктырган кезімізде, оны кушті кылып жанартып омір сургіштігін арттырамыз. Біз булшык еттерімізді пайдаланбай ерінгенімізде, кулдырап барып олеміз. Кунделікті жаттыгу, біздін кан айналысымызды тездетеді, ал еріншектердін каны еркін айнала алмайды, сондыктан онда денсаулыкты сактауга кажетті озгерістер журе алмайды. Узбей дене шыныктыру жасамаган адамнын омір сургіштігі алсіз. Керісінше тынымсыз козгалыс, теріміздегі 96 миллион тесіктер аркылы денеміздегі тері бездерінін еркін жумыс жасауын камтамасыз етеді. Тері агзамыздагы калдыктарды ен коп шыгаратын муше. Егер терінізге майлы бояу жагып койса, адам омір суре алмайды.
         
Дене жаттыгулары термен бірге агзадан улы заттарды шыгарады. Тері табиги тазалагыш. Егер біз кунделікті жаттыгудан бас тартсак, онда терінін тесіктері аткаратын жумыстар, баска мушелерге ауыр салмак болып ауады. Шапшан жасалатын дене жаттыгулары кан кысымы мен журек согысын да реттейді, антикогулянт болады, ягни кан тамырларын тромбоз деп аталатын бекітілуден сактайды, тромбоз жиі-жиі журектін кысылуына урындырады.
          
 Арбір тірі жан иесі, мейлі адам не хайуан оздерінін булшык еттерінін кимылы аркылы агзасын калдыктардан тазалайды.
         
Егер де сіздін булшык еттерініз кимылсыз болса, натижесі келенсіздікке алып келеді. Булшык еттер босап, куші мен серіппелілігінен айрылып кокыска толу каупі тонеді. Сізде шыгарылуга тиіс кокыс шогырлана береді, озін озі улануга ушырайсыз. Кимылдын жоктыгы – аурулардын ен кен тараган себептерінін бірі.
          
Ашыгу мен табиги мазір – узак гумыр, денсаулык пен жастык ымдастыктын тамаша одактасы. Денеге кимылдап салмак салу, тамакты молырак ішуге сеп болады, себебі осы тамак жаттыгу жасаганда ысырап еткен куатыныздын орнын толтырады.

"Дені сау адам – табигаттын ен кымбат жемісі".    Т.Карлейль
 
Сурак: – Жаяу серуендеудін пайдасы бар ма?
Жауап: – Арине, барлык дене жаттыгулары пайдалы, біракта жаяу серуендеу – баріне ортак. Ол сізді жалыктырмау керек. Аягынызды нык, аршындап баспаныз, ен дурысы еркін бос журініз. Кеуденізді шалкак, басынызды жогары, енкіштенбей табиги калыпта адымданыз.
         
Оз алдынызга жаксы желаяк болмасам да, кажымайтын журдек болам деген максат койыныз, жылдын кай мезгілі болмасын, кунделікті жаяу серуендеуді адетке айландырыныз. Егерде сізді коршаган орта кызыктырмаса, оз жан дуниенізге караныз. Сіз серуендеген уакытта кунделікті куйбеннен азатсыз, егер каласаныз сіз акынжандылык пен философияга жакынсыз. Аркім озі біледі, бірак мен ушін жаяу серуендеу де жаксы жаттыгу. Бірак натижесі біреу – булшык еттердін жаксы жумысы, каннын жылдам айналуы, осыларга косымша жарасымдылык пен бакытты екенінді сезіну.

"Таннін сулулыгына ен жаксы шипалы дарі сергек арі жайдарман коніл куй".             Х.Бостерм

Сурак: – Адамдардын аягы неге ісіп кетеді?
Жауап: – Жаттыгумен шугылданбаган адамдардын аяктарын ісік жиі басып кетеді, себебі кан айналымынын нашарлыгынан жасаушылар калдыктарды уактылы шыгара алмайды. Жаттыгудан бас тарткандарга акталу жок. Адам тандік жетілген бе, жок па дене жаттыгуы баріне бірдей адет болып калыптасуы керек. Бул аурудын, мезгілсіз картаюдын алдын алады жане агзанын шыдамдылыгы мен карсыласуын арттырады.
Сурак: – Дене жаттыгуларынын кандай пайдасы бар?
Жауап: – Дене жаттыгулары байсалды калыпты жане тунык акылды сактауга жардемдеседі. Таза ауадагы кунделікті 8 шакырымга серуендеу барлык келенсіздіктерді басады. Жаттыгу еркінді шындап, котерінкі коніл куй акеледі. Ашыгу багдарламасы мен дене жаттыгуларынын комегімен озінізді керемет жаксы сезінетін боласыз.
Арине, ен жаксы жаттыгулар букіл дененін булшык еттерін дамытатын. Арканыздын, белініздін, кеуденіздін, ішініздін еттерін мыкты да серіппелі болатындай дамытыныз. Осы аркылы окпеніздін, бауырыныздын, журегініздін, асказаныныздын жане буйрегініздін негурлым жаксы жумыс істеуіне комектесесіз.
         
Кеуде суйегінізді кенейте, окпеніздін еркін козгалуына мумкіншілік жасайсыз. Серіппелі диафрагма журек насосынын жумысын тіптен жандандырады. Іш еттері катайганда асказаннын жумысы жаксарады. Бултылдаган булшык еттер уакыт тезіне тотеп бере алатын куат жинап, ішкі мушелердін саулыгын арттырады.
         
Сурак: – Агзадан улар кай уакытта коп шыгады?
Жауап: – Негурлым коп ашыксаныз, согурлым улы заттар мол молшерде агзадан шыгарылады. Сіздін агзаныз туракты турде тазаланган сайын, булшык еттерініз куат жинай береді, ашыгып болганнан кейін еріншектіктін орнына тынымсыздыкка деген зор кулшыныс пайда болады. Егер ашыгу барысында жаттыгумен шугылдангыныз келмесе шугылданбай-ак койыныз. Ашыгу сізге демалыс береді, кимылдагыныз келмесе, онда дем алыныз. Сіздін агзаныз букіл куатын, омірлік кушін ішкі тазалауга шыгындап жатыр. 7-10 тауліктік ашыгуда серуендегініз келсе, серуенденіз, бірак озінізді кинап зорламаныз.
 «Омір ушін тамак кандай кажет болса, денсаулык ушін енбек те соншалык керек, ал дырдумен кун кешу тубінде адамга ауру болып жабысады... Енбек омірдін шырагына май куяды, ал киял оны тутандырады».  Дж. Беллерс    
Сурак: – Булшык еттер неліктен босайды?
Жауап: – Сіздін булшык еттерініз мыкты болганда, омыртканызды куш тусірмей, киналмай-ак устап турады. Жердін тартылысымен куресуден булшык еттерініз босады. Мумкін, мезгілсіз картаюыныз немесе артык салмагыныз, дененізді не еркін, не бос калыпта устай алмауынызга кіналі шыгар.
Сурак: – Омыртка неге ауырады?
Жауап: – Арканызды тіктеймін, шалкаямын деп талпынган кезде, омыртканыз аурды ма? Егер осылай болса, тездеп колга алу керек. Ен алдымен босаган булшык еттерді катайту керек.
         
Айнага озінізге караныз! Енкіш тарткан жоксыз ба? Жотаныз букірейіп бара ма? Арканыздын ауратын себебін тусіндініз бе? Егер арканыз булшык еттін босаганынан, омыртканын кисыктыгынан ауырса, тіпті аскынып кетсе де кынк етпеніз, жагдайды жондеп алуга болады. Арканын ауруы – екі аякпен журу артыкшылыгына ие болганга немкурайлы караганыныз ушін берілген жаза. Тузу туру мен журу адам ушін табиги калып.
         
Адамнын омырткасындагы табиги иін, жердін тартылыс занына карсы туратын кабілетке ие, булшык етке арканы тузу устауга мумкіндік береді. Осы булшык еттер кушті болганша арка тузу болады. Булшык еттер алсіреген кезде, омыртка майысып, ауру пайда болады.
         
Егер сіз дурыс тамактансаныз, оз агзанызга камкорлыкпен карасаныз, сымбатты болу маселе емес. Агза ен кажетті керектісінен айырылганда, омыртка кисая бастайды. Егер теріс адеттерге адеттеніп алсаныз, онда тузету шараларына, арнайы жаттыгулар жасауга жане омыртканы бакылауга унемі бакылауга кірісу керек.
 
"Тузу журсен, тунілген жанын да енсесін котерер, сары уайымды ойына алмасан, санамен де саргаймассын".  В.В.Вересаев

Сурак: Калай дурыс отыру, журу керек?
Жауап: – Сіз отырган кезде басыныз котерінкі, кеуденіз шалкак, карныныз тартулы, омыртканыз тузу болуы керек. Колынызды бугініз немесе тізенін устіне койыныз. Журген кезде, адымынызды кеуденін ортасымен шамаланыз. Бул адымынызды алшак, серіппелі кылады. Біркалыпты серіппелі кадам озіндік куат тудырып отырады. Адеттерді не калыптастырамыз, не жогалтамыз, омыртканы тік устап адеттену, сымбатты да кайратты денені калыптастырады.
         
Сурак: – Отырганда калай отыру керек?
Жауап: – Отырган кезде, аякты бірінін устіне бірін еш уакытта койманыз. Тізенін астында, булшык еттерге кан апаратын екі улкен кан тамырлары бар. Сіз аягынызды айкастырып койган кезінізде, кан айналымын колма кол бузасыз. Кан мен корек айналысынын жетіспеуі, каннын уюына акеп согады. Аягын айкастырып отыруга адеттенген жас адамдардын аягына каранызшы. Сіз тамырлар мен тамыршыктарынын калай бузылганын коресіз. Аяктын булшык еттері коректі толык алмаганда, аяк алсіз, кан айналымы нашар болады.

"Сырын мен білетін бірден – бір сулулык – денсаулык".        Г. Гейне       

Белгілі журек емдеу дарігерінен  сураганда: «Кай уакытта журек жиі кысады? ». Ол жауап берді: «Адам аягын айкастырып дем алып отырганда», – деп. Ен дурысы аягынды жерге койып отыру.
       
 Сурак: – Омыртканын кисыктыгын тузеуге бола ма?
Жауап: – Омыртканын кандай болмасын кисаюы, кеуденін ауруына жане иыктын салдырап шаршауына акеледі. Мойнын, белін аурады. Ен бір карапайым да пайдалы адет – тузу туру, тузу отыру, тузу журу жане аякты айкастырып отырмау. Осыган ешкандайда куат шыгындап кажеті жок, біракта адам турганда, жургенде, тузу отырганда, омыртка озінен озі тузеледі жане омірлік манызы бар барлык мушелер калпына келіп, кызметін мінсіз аткара береді.
         
Сонымен, сіз омыртканыздын тузулігін кадагалап, кунделікті адетке айландыруга тиіссіз.
               
36. Такырыбы: Тамак ішу кезіндегі сактайтын ережелер. Откен гасырларда біздін ажелеріміз, кыз-келіншектер неге куміс сакиналар мен куміс білезіктер таккан?
 
«Кулкы жаман адам озін озі азаптайды. Кімнін уайымы кобейсе, сонын денсаулыгы нашарлайды. Кім де кім адамдар мен айтыса беретін болса онын абройы кетеді».         Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)

Ашыгу – тазаланудын адісі.  Тамак жеген кезімізде, агзамыз пайдалы заттарды кабылдап, зиянды жане ботен заттардан арылгысы келеді. Біракта, агза осыларды унемі ажырата алмайды, не оны лыка толтырып тастадык немесе ішіп жеген тамагымыз оте лас. Бул жагдайда калдыктар: улар, манка мен шырыш, тастар агзада, асіресе ішекте, бас куыстарында т.б. жерлерде шогырланып жинала береді.

Сурак: – Тамак ішкенде кандай ережелерді басшылыкка алуымыз керек?
Жауап: – Озінде талай рет байкаган шыгарсын, адамдар тамакты дурыс жей алмайды. Озініз тамак ішкен адамдарды бакыланызшы. Олар тамакты тек ойланбай шайнап жута береді. Тамак ішу барысында басында неше турлі аласапыран ойлар жуйткіп журеді, ал журегі кым-кигаш сезімдерге толы болып, онымен коймай тамак ішіп отырганда  айтысып, дауласып жатады. Осылай олар озінін агзасынын жумысын бузады: бір де бір агым: ас корту, уларды шыгару жане сол болетін бездердін жумысы дурыс журмейді.
         
Мындаган адамдар ауруларынын себептері, тамакты дурыс ішпегендіктен болатынын білмейді. Жануяларга каранызшы, тамак ішпегенше аркім оз ісімен озі ауре. Ал дастархан басына жиналып тамак іше бастаганда ангіме орбіп, кей кездерде бір-бірімен жанжалдасып та жатады. Осындай шулы отырыстан кейін денен ауырлап маужырап уйкын келеді, барып демалуын кажет, ал кімге жумыска бару керек, ол кулыксыз кетеді. Ал дурыс тамактанган адам озін женіл, тамаша сезінеді.
Сондыктан да – тамак ішу кезіндегі сактайтын ережелер томенгідей:

1.Карныныз ашып турмаса еш уакытта тамак ішпеніз. Бул ережені сактамасаныз, ішкен тамагын кортылмайды, ал кортылмаган тамак агзанызды улайды.

2.Шаршаганда, ашуланганда, коркканынызда, жактырмаган кездерінізде тамак ішуші болманыз. Катты сезім асеріне беріліп кеткен кезде, асказан мен ішек тамакты дурыс кабылдай алмай ішкен тамагыныз уланып кетеді.

3. Тамак ішердін алдында дарет алыныз: аузынызды шайып, беті колынызды, аягынызды окшеге дейін жуыныз, мумкіндік болса душка тусіп шомылып алыныз.

4.Тамакты шыгыска карап отырып ішініз, егер солтустікке немесе батыска карап тамактансаныз дененіздегі куатыныздын денгейі томендеп  кетеді.

5.Тамак суйіспеншілікпен дайындалуы керек. Тамакты пісіретін адамнын коніл куйі мамыражай, котерінкі куйде болып, ыкыласымен дайындалган кезде гана тамак женіл кортылады. Байкайсыз ба, жас бала немесе сабилер дайындаган тагам шала піссе де оте дамді болатынын, себебі ол шын ыкыласымен, пейілімен ата-анасын не келген конакты разы кылсам деген ниетте болады, осыган журегімен куанады, шаттанады. Егер де тамак нашар конілмен, ыклассыз, уайымда, ашуланганда, кайгыда, урейленгеде т.б. жагдайларда пісірілсе сізге ешкандай да пайда бермейді. Тамак дайындаган адамнын коніл куйі тамакка беріліп тамактын дамі мен сапасы болмай уга айланып кетеді.

6.Тамакты ішкенде танауыннын он жактагы тесігі жумыс істеп туруы керек. Егер тамак ішкенде танауыныздын он жак тесігі бітеліп турса, сол жак тесігін жауып он жакпен тыныс алыныз. Танауыныздын сол жагы гана істесе тамак жонді жанбайды да тамак дурыс кортылмайды. Он жак жумыс істеу ушін сол жак кырынызбен жата турыныз.

7.Тамак ішер алдында Аллага алгыс айтыныз, Бисмиллахир-рахмаанир-рахиим (Бастаймын мен улык Алланын есімімен, Ол улык Алланын есімі, Рахман! Ягни бул дуниеде жаратылган букіл жаратылыска рахым кылады. Ар-рахиим – о дуниеде озіне мойын усынып такуа болган момын пенделеріне арнайы рахым кылады) деп ниет кылыныз, себебі тамактану касиетті агым, Жаратушынын бергеніне таубашілік кылганынызда тамак жаксы сінеді, тамак ішуге озінді ойша дайындайсын. Дурыс тамактану ушін озіннін ниетінді дурыстап алып дастарханга отырыныз. Тыныштыктын болганы колайлы. Ауызга алдымен салган асты саналы турде озі жутылып кеткенше асыкпай узак шайнаныз. Ас жеудін басталуынын зор манызы бар. 

8. Бастапкы жуткан корегініз ішкі мушелердін барін іске косатындыктан, тамакты ішпестен бурын жайлы жагдай Тамакты канша іше аласыз сонша молшерде гана ыдысынызга салыныз да тауысып женіз, калдык калдырманыз. Калган тамагынызды бір ыдыстан екінші ыдыска баска біреуге салып берменіз, себебі сіз озініздін карымтанызды озініздін от басы мушелерінізге бересіз, егер озініз баска біреуден калган тамакты жесеніз онда онын карымтасын аласыз. (Калдык тамактарынызды уй хайуандарына берініз.) Бірак бурыныракта казактар жаксы адамнын саркыты деп, ол кісіден калган тамакты ырым кылып жеген. Тамакты мумкін болса темір ыдыспен ішініз, ойткені ол таза жане екінші біреудін карымтасы беріледі.

Жануянын арбір мушесінін оздерінін ыдыстары болуга тиіс, тек ауырган кезде гана емес. Тамак ішіп болганнан кейін дастарханга бата берініз, елінізге, халкынызга, отбасынызга, коршаган ортанызга жаксы тілек тіленіз, тілегініздін кабыл болуын Жаратушыдан отінініз.

9.Тамак ішпестен бурын уйініздегі мейманды, не жолаушыны тамактандырыныз, бул ата-бабамыздан келе жаткан жаксы дастур. «Жолаушы уйден кырык кадам шыканнан кейін мусапір», – деген тусінік кошпенді халыктын барінде де болган, асіресе біздін казак халкы меймондостыктын улгісін алі кунге дейін корсетіп келеді.

10.Тамак жаксы кортылу ушін шай ішініз немесе бар болса коконіс салатын женіз. Бул асказанды алдын ала тамак ішуге дайындайды.

11.Тамак ішкенде сойлеменіз. Бос ангіме куатынызды шашыратып, ауа алмасуын тежейді.Тамакты жаксылап асыкпай шайнау керектігін айтып оттім, бул таніміз ушін кажет. Ал тамактану барысында терен тыныс алу астын жануын камтамасыз етеді. Ас корту, тыныс алу, ойлау барыстары – ар турлі температура мен жиіліктегі жану агымы. Тамак жеу барысында ара-тура токтап терен тыныс алыныз, сонда эфирді жаксы сініресіз. Эфир – оміршендігінізді, еске сактау кабілетін жане сезімталдыгыныз бен оренізді (интеллект) арттырады.

12.Тіс сізге сандікке берілген жок.Тамакты абдан шайнап, асыкпай ішу керек. Бул астын кортылуына да жаксы жане екінші себебі: ауызга тамак бірінші барган мезетте ол да асказаннын жумысын аткарады. Ол тамактын куатын озіне сініріп алып, калган коймалжын болігін асказанга айдайды. Ауызда оте жетілген куралдар бар: олар тілдін устінде жане астында орналаскан бездер. Осы бездер астын козге корінбейтін касиеттерін аулайды. Сіз, бірінші асаган тамагыныз асказанга тусіп, кортылып улгермей-ак алініз кіріп, сергіп каласыз. Не себепті? Аузыныздын аркасында агза куатты, эфирлік элементтерді сініре алды. Мысалы: жемістер – суйыктан, газдан жане эфирлік заттардан турады. Адамдар катты мен суйык заттар жайлы барін де біледі, ал назік – ауадагылар назардан тыс калады. Жемістін шырайын, тур тусін бояйтын, хош исін шыгаратын – эфир, онын тіршілігі калай  асер ететініне коніл болінбейді. Эфирдін манызы оте зор, осынын болшектерімен адам озінін назік денелерін тамактандырады.

13. Тамак сіздін бес сезім мушелерінізді: козінізді куантып, хош исі буркырап, сезімдерінізді кытыктап, журегінізді куантып, конілінізді жубатып асер етуі керек.

14. Еш уакытта исі шыгып бузылып кеткен тамакты жеуші болманыз. Тоназыткышта турмаса 3, 5 сагаттан астам турып калган тамакты да ішпеніз, ал бул біздін казакта керісінше. Еттін сорпасын жылытып ертеніне іше береміз. Есінізде болсын, сорпа микробтардын осіп орбуіне ен колайлы орта!

15. Тамактан кейін аузынызды шайыныз, реті келсе тісінізді тазаланыз.

16.Тамак ішкеннен кейін бірден уйыктауга жатпаныз. Тамактанганнан кейін 1-1,5 сагаттан кейін гана уйыктауга жатыныз.

17. Жатар алдында айран т.б. суттен дайындалган кышкыл тамак пен кышкыл жеміс жеменіз.

18. Кун шыкпай жане тунде тамак жеменіз. Окінішке орай бізде барі керісінше. Біздін казактын асказаны баска халыктан ерекше, тунгі 11-12-де кай халык ынкия тойып ет жеп, сонынан сорпа ішеді. Онымен коймай ашты шаймен ары карай тыкпалайды, осылай тамактанатын халык алемде екеу болса біреуі бізбіз, жалгыз болса тагы бізбіз! Білмеймін, осылай тамактану багымыз ба, алде сорымыз ба? Не мактанарынды, не сактанарынды білмейсін. «Алла артынын кайырын бере кор», –  дейміз де.

19. Турегеп турып жане тамактану аралыгында женіл болса да тамактанбаныз.

20. Тамак ішердін жане ішіп болганнан кейін бірден су ішпеніз. Егер де арыктагыныз келсе суды тамак ішердін алдында ішініз, ал салмагынызды бір калыпты денгейде устаймын десеніз тамакпен араластырып, толгыныз келсе тамактан кейін ішініз. Біракта бул адіспен онша ауестене берменіз, себебі асказаныныздын жумысын алсіретеді.

21. Егер де улкен даретке отыргыныз келсе, тамактанганнан кейін 3 сагаттан кейін отырыныз.

22. Ішегінді улкен даретпен босатып алмай тамак ішуші болманыз. Ерте сагат тангы 6-да турсаныз ішек оз калпына  келеді. Танертен ерте кайнаган ыстык суга бал мен лимон косып ішсеніз улкен даретініз тез келеді. Бул адісті іш катып калганда да колдануга болады. Улкен даретке отырганнан кейін дарет алып жуыныныз, мумкін болса душка туссеніз нур устіне нур болар еді.

Баягыда казактар Ескендір Зулкарнайын, батыс халкы Александр Македонский деп айтатын атакты патшанын аскері кум ішінде калып катардагы сарбаздар іш ауруынан кырыла бастапты, ал офицерлер курамасы дін аман. «Бул не керемет, себебі неде? », – деп тексере келсе, катардагы сарбаздын су куятын кутысы жай темірден, ал офицер курамасынікі кумістен жасалыпты. Озін білесін, куміс  кандай болмасын микроб пен вирусты кырып жібереді емес пе? Сол сиякты озіміздін откен, алдынгы гасырларда омір сурген ажелеріміз, жас келіншектердін барінін саусактары куміс сакина мен білезіктерге толып турган. Бул бірінші асемдік болса, ен бастысы тазалык жане жукпалы аурулардан сактаган.

Баягы казак даласында емханалар, дарігерлер жок болса да, осындай алдын алу шараларымен аурулардын алдын алып отырган. Келіншектер ыдыс-аяк жуганда ыдыстын барін, асатын, пісіретін тагамдарын куміс сакинанын комегімен залалсыздандырып отырган емес пе, бул деген керемет кой! Окінішке орай, халкымыздын осындай салт-дастурінін касиетті жактары казір комескіленіп кетті гой.
 
 37. Найманнын тажалы

"Канагат – табигаттын одактасы жане денсаулыктын сакшысы".  Абуль Фаради
 
Абылхан Жуматай елуді енсеріп тастаган шымыр денелі, аса кайратты, кара торы, мейірбан онді, сунгак бойлы, терен ойлы, ар созін салмактап сойлейтін, асыл тектілігі – айткан уадесіне курыштай беріктілігінен, алган бетінен кайтпайтын кайсарлыгынан, жанынын жомарттыгынан, мінезінін кендігі мен санасынын жогарлылыгынан, журегінін тазалыгы мен имандылыгынын ерекшелігінен айшыкталып туратын жігіт агасы.

Ол созін былай бастады: «Мен акемнін оз аузынан естіген ангімелерімнін біреуін айтып берейін: «1952 жылы Кытайдагы Дорбіжін каласында 5...6 саудагер бірігіп семіз кой сойгызып, май жеп жарысатынбыз. Майды шайнамай жутуды уйрендік. Сол кезде озімнін ун тартатын екі меншік диірменім болды, ал Ертістін бойында Керейлер жалпы астык екпейтін халык, апталап жатып менен ун сатып алады. Сол жылы жумыстарым да болып, онын устіне: »Нуке келіп конак болып кайтыныз», – дегеннен кейін Ертістін бойымен Алтайга карай кулдап журіп кеттім. Кыс кезі, кун енкейіп калган, шынылтыр аяз, ымырт жабыла Исатолла деген бір Керей бар еді, алгінін уйіне келдім. Мені коріп: «Ой, Нукен кеп капты гой! » – деп барі жік-жаппар болды. Мені аттан тусіріп алып уйге кіргізді. Сол кезде Керейде коп нан болмайды,   тары жейді. Ол кезде казак келген бетте жон сураспайды, уйдін иесі малдарын жондеп далада жур.Уйге келіп торде отырганымда, айелі улкен агаш шары аякпен толтырып быктырып, буктіріп тары алып келді. Аш келген адам алгіні согып алдым. Бір уакытта уйдін иесі мен айелі кубірлесіп жур, олардын тошаласы уймен катар болады. Тошала деген ет сактайтын жер.
 
Айеліне ет салып жаткан кезде: «агарган жагынан», – деп айтты. «А, агарганы не салады екен, жанагы тарыны бекер-ак жеппін» – деп ойладым. Етін салды, ангімелестік, уакыт отті. Олар негізінде екі-уш уйден гана отырады, біраздан кейін коршісі келді, салем берді. Барі мені таниды, мен олардын копшілігін танымаймын. Айелі ет тусіріп, улкен астаумен бірак акелді, оларда жайма салу деген болмайды. Карасам, айелі де бір мын болгыр адам екен, агарган жагы дегенді оте дурыс тусініпті, ылги аппак май, анда- санда гана бір каракесек ет, букіл бір куйрыкты ушасымен бірге салган сиякты.

«Аке-ау, калай болар екен» – деп бір ойладым да, уй иесі, коршісі ушеуміз уш жактап турадык. Колга бір кара ілінбейді, улкен кырма табакка турап жатырмыз, турап жатырмыз айтеуір бір уакытта турап біттік. «Ал енді жендер», – десем, алгілер «Нуке сіз женіз», – деп табакты маган карай итеріп кояды. «А, Найман шал аруагынан айналайын, мені колдай кор! Керейлердін алдында уятка калдыра корме», – деп озімді-озім бекітіп алдым.

Егер Каракерей, Байыс, Тума деп жатса тук емес кой, булар Найман деп сойлейді гой. «Кеудесіне нан піскен жаман Найман, табагымыздын шетін оя алмай кетті», – деп айтады. Ол кезде Найман мен Керей арасында іштей бір тартыс бар, Керей негізі тау халкы, тары гана егеді. Олай болса деп, ет тусер туспестен кірісіп кеттім. Бурынгы уйренген адіске салып майды жута бердім, жутып жатырмын, жутып жатырмын, бір майдын да дамін таткан жокпын. Кенірдегіме кеп калган уакытта козгалактап коямын, табактын жартысынан аса табакты оздеріне карай итердім, каракесек ет жеген жокпын. 

Уй иесі мен коршісі мен тоймай табакка кол салатын турлері жок, суйек мужіп оздерімен, оздері отыр. Алгілерге ызам да келіп отыр, не болса да тагы да козгалактап койып кайта кірістім. Табак бітуге аз калганда, май онеміше турып калды. Алгілерді ангімеге айландырган боп, табактагы майды тугел бітірдім. Карасам екі шенгел каракесек ет калыпты, не болса да деп бір шенгелін аузыма тастап жібердім.

Каракесекті шайнап жеу керек, журегім локсынкырап алгілерге сездірмей уш кылкынып барып арен жуттым. Калган бір шенгел ет, енді мен ушін уайым болды. Енді не істеймін деп отырганда ойыма бірдеме сак ете тусті: «мына Найман аш келген бе деп, мына кудагилар согер, мынаны кудагилар жесін», – деп табакты ары карай итере салдым. Айелі де ана жактан карап отыр екен, келді де табакты іліп ала жонелді.

Керейлер айелдерінен болек отырады екен. Сонымен суйек мужіп отырган уй иесі мен коршісі аш калды, оздерінен оздері корсін дедім. Шай, сорпа келді, бір тегене курт акелді езіп, осы куртты ішіп алдым.

 Бір уакытта жатар алдында денем озінен озі кызып дуылдай бастады. Кешке жакын Ертісті бойлап келе жатканда су алатын ойыктарын коргенмін, атты караган болып жанагы ойыкка барып, бетіндегі каймак музды кагып тастап басымды салдым. Кантардын аязындагы музды суды басым мулде сезбейді, басымды екі уш кабат малып алдым. Басымды шуберек белбеумен суртіп, кургатып тук болмагандай болып уйге келіп жатып калдым. Багана «агарган жагы» дегенде арты калай болар екен деп, танертен ерте кетемін, акша аударуым керек деп кулагына куя бергенмін. Маган не болса да ерте кету керек. Агарганнын арт жагы киын болатынын озім сезгенмін, айтпесе бір-екі кун жатайын деп келгенмін. Содан жаттым, не уйыктап, не койганымды білмеймін, донбекшідім. Танга жакын козім ілінгендей болды. Тан алан еленде турып едім, айелі де сак екен, мен ойтіп-буйтіп далага шыгып жуынганымша бір шаугім шайін кайнатып койыпты. Бір шаугім шайді аузымнын куйер-куйгеніне карамай ішіп алып атка кондым.

 Атка енді міне берейін деген кезде кешегі коршісі сап ете тусті. «Ойбай Нуке, кететін боп калдын ба? Сізді бір-екі, уш кун жатады деп ойлап едік», «мен жатайын-ак деп едім, жаткызбасын жаткызбай бара жатыр», – дедім, бірак ол оны тусінген жок. «Сіз ерте кетеді дегеннен кейін бір куырдак куыртып койып едік», – деді. Аттап отуге болмайды, еріксіз узенгіден аягымды алып уйіне кірдім. Уйіне кіріп едім, сиырдын ашты куырдагы екен, екі-уш карбытып жеп жіберіп, екі-уш кесе шайін ішіп алып атка кондым.  Кун шыкпай шыгып кеттім, енкейсем болды май жетіп келеді, алі онешімде тур, шалкайынкырап койып журемін.

Кантардын аязы, денем озінен озі кызып аязды елейтін емеспін. Калын улкен ішігім бар еді, оны боктеріп алдым. Жука ішігімді гана киіп, тымактын кулагын котеріп байлап алып жолмен келе жатырмын. Керейлер жарты не бір шакырым жерде жол бойлай екі-уш уйден отырады. Жол Ертісті бойлап журеді. Корген адамдар бір-біріне айкайлайды: »Карандар ананы, Иса келе жатыр, Иса келе жатыр! », – Онысы Иса пайгамбар дегені, Иса аязда женіл киіммен журе береді деп естігендері бар шыгар. Енді біреулері, есі дурыс емес деп кулсе, копшілігі мына аязда калай жур деп, ан-тан калады. Мен оз кайгыммен озіммен-озіммін. Алтай жерінін Ертіс бойында кантардагы аязы 45...50 градустен кем болмайды. Куні бойы журіп, тус ауган кезде онешіме жетіп келетінін койды. Кун енкейген кезде озіме-озім келінкіредім.

Кумык деген сыралгы, озіммен курдас досым бар еді, алгінін уйіне карай тарттым, не де болса сонын уйіне согайын, олсем осында олейін деп.  Аттан тенселіп тустім, Кумык мені коре сап: «Ой, Нуке кеп калдыныз ба? », – деп алгі жерде жік-жаппар болды. Атты байлап, айеліне: »Тамак сал», – дей бергенде колынан шап бердім. «Мен озім жол сокты ма, тамактан ушындым ба, тамак деген созді айтпандар», – деп, ет деген созді естісем журегім айныйды. «Мен тукте ішпеймін», – деп сулк барып жаттым. Олар: »киын болды-ау конактын аурып келгені», «енді осылай болып тур, катты ауырып турмын, тамак туралы соз айтпандар, кара шай ішем де жатамын». Содан тура алмай екі кун жаттым.

Екінші куні кун енкейе Кумык аттан тусіп жатып кулді: »Ой Нуке, сіздін ауруыныздын хабары келді, Исатолла хат жазып жіберіпті. Ертісті бойлап Найманнын тажалы кетіп бара жатыр, сактансын, уятка калмасын! ». Исатолла біраз котерінкіреп жазыпты, бір еркек койды тугел жеп кетті деп. Кумык досым куледі: «Биыл согымымыз арык еді, енді уят болды не істейміз? ». «Ой согымын да бар болсын, озін де бар бол, ундеме», – дедім. Сол уйде 4...5 кун жаттым, 3-ші, 4-ші куні гана кішкене-кішкене бір жапырак, екі жапырак каракесек жеуге шамам келді. Абдан тыныгып болганнан кейін гана осы уйден козгалдым. Содан бері май жеуден калдым...
 
38. Такырыбы: Асет Мукашбековтын 12 жылдык ашыгу тажірибесінен туйіндегендері
          
 
«Адам танінде карыннан жаман ыдыс жок. Бірнеше рет асаган тамак адамга жеткілікті. Егер кажет болса, карыннын уштен бірін тамакка, тагы уштен бірін суга, калган уштен бірін тыныс алуга калдырсын».                Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)
 
Сурак: – Озініз де ашыгып ораза тутып жургенінізге он екі жылдан асты, оз тажірибенізбен окырмандармен болісе кетсеніз?

Жауап: –   Ертедегі грек философтары оздерінін шакірттеріне тамакты тарта ішетін мазірді бірінші орынга коюды уйретті. Эпикур, Сократ, Платон т.б. философтар оздерінін шакірттерінін тамак мазірін бірінші орынга койды, осы тамакка деген катан талап, булардын тагам курамына кандай маныз болгенін корсетеді. Осы алыптардын даналык сую ілімі (философиясы) , нешеме гасырлар отсе де, алі кунге манызын жогалткан жок. Лас денеден – лас ойлар жане керісінше таза, аурусыз денеден молдір ойлар туындайды. Дене калай улардан тазаланады, адамга лаззат акелетін ой орістін денгейі де жогарлай береді. Адамнын жаны акесінін уркы аркылы анасынын жатырына туседі. Осы кезде  жан панмен (материя) косылады. Адам баласына омір олшеніп берілген. Адам баласы озінін кыска гумырында оте магналы гумыр кешуі мумкін.

Жай адам тек кана дурыс тамактанбаудан, ауамен судын ластануынан, химиялык калдыктар мен туздан гана уланбайды, косымша ішкен дарілерінен де уланады. Сондыктан агзаны узак ашыгу аркылы тазалау теория жузінде жаксы, ал іс жузінде жок. Мен оз тажірибемде кыска мерзімдік ашыгуда тамаша натижелерге жетсем де, узак ашыгудын да оте сатті болатынын далелдедім. Аптасына 24-36 сагат ашыгу да агзаны тазалайтынына козім жетті. Осы кезде тангы астан бас тарту жаксы комектеседі. (жана узіп алынган жемістерді жеуге болады). Узак омір сургісі жане оміршендігін арттыргысы келген адам, бірнеше ай табиги тамактарды колдана, озін 3-4 тауліктік ашыгуга дайындай алады. Торт ай бойы, апта сайын 24-36 сагаттан узбей ашыкса, адам 7 тауліктік аштык устауына болады. Осы аралыкта улы заттардын копшілігі агзадан шыгарып тасталынады. Алты ай тазаланганнан кейін, 7 тауліктік ашыгу карапайым іске айналады. Алгашкы 7 кундік ашыгу гажайып натиже береді, оз озінізге тан каласыз. Тагы бірнеше айдан кейін, агзаныз 10 тауліктік ашыгуга дайын, бул кезде сіздін ар жасаушаныз толык тазаланатын болады.

Сурак: – Біздін казак «тангы ас танірден» деп жатады, енді осынын магынасын айта кетінізші. Сонда танертен тамак ішпеуіміз керек пе?

Жауап: – Адам ояна салысымен, бірден тамак ішеді. Асказаннын калауына сана багынады, асказан билеуші болады. Шартты рефлекс бойынша асказан аркашан да тангы тамакты кутеді. Мен ушін тангы тамактын кажеті жок, не болар болмас кана, себебі агзам туні бойы демалды, куат жумсаган жок. Адам неге узак демалыстан кейін асказанын тангы аспен толтырып алуы тиіс? Сондыктан тагы кайталаймын: «Сіз тамагынызды тынымсыз дене кимылын жасап барып ішуініз керек. Тангы астын кажеті жок деуімнін себебі, тангы асты жегенде, туні бойы жиналган куат бекер расуа болады. Танертен сіздін танініздін, акылыныздын, рухыныздын куаты оте жогары денгейде болуы керек. Тек осылар гана, сіздін шабыттык жане тандік жумыстар аткаруынызды іске асырады.

Менін акикат сенімім бойынша, бір де бір адамнын баска адамды емдеуге кукысы жок, себебі бул табигаттын ісі.

Ашыгу мен табиги тамактарды, табиги адеттерді колданудын аркасында, арбір адам озінін омірін сау, салауатты кыла алады. Тазалану – агзанын озі гана орындай алатын ішкі биологиялык міндет, ашыгу аркылы осы жумыстарды жандандыра тусесіз. Табигат унемі сізді негурлым сау, оміршен болуга итермелейді, сондыктан озін-озі тазалау кезінде болатын келенсіздікте не істеу керектігін озі біледі. Табигаттын жетегіне журініз, сізді еш уакытта орта жолга тастамайды. Ашыгу – аса керемет комекші. Бастапкыда ашыгу бір сумдык боп корінуі мумкін, себебі агза ушін мундай тазалану озі адеттенбеген аласапыран жайт. Біракта бастапкы асермен бага беруге болмайды.  Керісінше ауырып журген адамдардын тазалануы кажет, аурудын себебі артык кокыс пен калдыктардын, улардын кенеттен канга араласып кетуінен. Адамдардын басым болігі ашыгу алсіретіп, жудетіп жібереді деп ойлайды.  Бастапкыда дурыс шыгар, ал бірнеше таулік ашыканнан кейін онініз нурланып, коз жанарыныз жалтылдап, кимылыныз да, дененіз де женілдеп кулпырып шыга келесіз.
Сурак: – Кун саулесінін асері калай?
         
Жауап: – Арбір шоптін, жузімнін, бутанын, гулдін, жемістердін, коконістердін жапырактары оздерінін омірлерін кун саулесінен, онын шуагынан алады. Егер кун саулесінін сикырлы шуагы нурын токпесе, біздін жер мангілік карангылык тумшалаган, тіршілік жок суык болар еді. Кун бізге тек кана жарык бермейді, кун куаты адам куатына айналады. Кун шуагынын комегімен адам озінін омірін узартып, денсаулыгын шындай алады. Кун саулесіне шомылмаган адамдар куп ку болады. Біздін теріміз аздап кунге куюі тиіс. Кун шуагына жиі шыкпайтындыктан коптеген аурулармен аурамыз. Кун саулесі – бактерияларды куртатын алапат курал. Тері кунге негурлым куйген сайын, бактерияларды жоятын куат согурлым шогырлана береді.
      
Біз коконіс пен жемістерді жеген кезімізде, осімдіктердін канын сініреміз, себебі осімдіктер тамак туріндегі хлорофиллмен кун саулесіне каныккан. Хлорофилл – осімдікте шогырланган кун шуагынын бір болігі жане біздін агзамыз ушін ен пайдалы, кунарлы азык. Жасыл осімдіктер кун шуагын шогырландыратын купияга ие, осыны тірі жан иелеріне жане адамзатка береді. Сіз оз дененізді кунге куйдіріп, тамагыныздын 60 пайызы кокеніс пен жемістерден куралса, албетте, керемет денсаулыктын иегерісіз. Біракта агза осы тірі дарілерді біртіндеп кабылдауы керек, кун саулесіне ашыгып калган дене бірден мол молшерде кабылдай алмауы мумкін. Кун шуагына шомылуды біртіндеп бастаныз, кунге кыздырынатын жаксы мезгіл танертен ертемен. Бастапкыда 5-10 минуттан бастаныз. Арине, тус ауа да кун саулесін кабылдауга болады. Біракта ен пайдалысы танертен ертемен кунге кыздырыну. Сагат 11-12 арасында кун саулесінін кызган шагы, курамында кун радиациясынын молшері коп болуы мумкін.
    
Шикі коконіс пен жемістерге де біртіндеп кошу кажет. Пісірілген тамакка уйренген адам, бірден шикі коконіс пен жемістерге кошсе келенсіз асер болуы мумкін. Сондыктан калыпты мазірінізге, кун мазірін біртіндеп косканыныз дурыс болады. Іштен жане сырттан артык молшерде алган кун куаты жаман асер етеді, кайткенде де біртіндеп бастаныз.
      
Осы жылдарда, денем туракты турде кун саулесін алып туруын узбей мукият кадагалап отырдым. Булар менін денсаулыгымды  сактап калды. Сондыктан мен кунге табынамын. Осы себепті еліміздегі кун шуагы мол, Алматы каласынын жанында Мерей ауылында турамын.
       
 Мен сіздін ашыгу мерзімінізді 10 таулікпен шектегім келмейді. Арасы 3 айдан, 6 он тауліктік ашыгу откізбей, 10 тауліктен артык ашыгуга кенес бермеймін. Осындай корыныз болса, 15 таулік ашыгуынызга болады. Осылай ашыгу аркылы, сіз агзанызды тамаша тазалай аласыз. Сіз, не болатынын білесіз. Егер осыдан кейін 21-30 таулік ашыккыныз келсе, калай откізу керек екенін білесіз.
      
Маган келетін болсак, апта сайынгы 24-36 сагат жане жылына 4 кабат 7-10 тауліктік ашыгу мен ушін жеткілікті. Мен аптасына 12 рет кана тамактанам, кей кезде онан да аз, егер курсагым катты ашпаса тамак ішпеймін. Тагы ескертейін, ашыгу ілім. Сондыктан да, гажайып кутемін деп озінізді узак ашыгуга аса кысаманыз. Тажрибелі маманнын кенесіне кулак асыныз. Маман кыска мерзім ашыкканын да пайдалы екенін макулдайды. Сізді апта сайынгы 24-36 сагаттык жане ар токсандагы 7-10 тауліктік ашыгуыныз, сізді узак мерзімге ашыгуынызды дайындайды.
Сурак: – Озініздін ашыгу теориянызды кыскаша айта кетсеніз?
       
Жауап: – Менін ашыгу туралы теориям томенде корсетілгендей. Алдымен адамнын табигатымен санасу керек, біздін аркайсымызда журексуну коп. Егер ашыгу мерзімі аз  болса, адамдардын копшілігі ашыгуды устанатынына мен сенімдімін. Копшілігі 24-36 сагаттык  ашыгуды ыкыласымен устайды, озін жаксы сезіне бастаганына козі жеткеннен кейін, 3 тауліктік ашыгуды жузеге асырады, себебі озіне сенімі артады. Келесі кадамы 7-10 таулік ашыгу. Менін коптеген шакірттерім, 10 тауліктік ашыгуды талай кайталап, 15 ал кейбіреулері 21 таулік ойдагыдай ашыгып жур. Олар 24 сагаттык ашыгудан бастап, біртіндеп узак мерзім ашыгуда. Негурлым мол тажірибе жинасан, ашыгуга деген сенімініз беки туседі. Егер бурын ашыгып кормесеніз 24-36 сагаттык ашыгудан бастаныз. Сонда ашыгудын гажайып асерін озініз коресіз. Сіз кыска мерзімде де ашыгып, агзанызды толык тазалай аласыз. Есінізде болсын, негурлым жиі ашыккан сайын агзаныз тазарганнын устіне тазарып, он натижесі шогырлана береді, ашыгу арасында салауатты омір салтын устаныныз.
         
Сурак: – Ашыгу сізге калай асер етеді?
         
Жауап: – Мен достарыммен, шакіртеріммен бірге ашыгу аркылы алатын зор жаксылыкты мойындап, сеземін. Мен апта сайын 24-36 сагат узбей ашыгамын. Сондай-ак, жыл бойы 4 кабат. Узак жылдар бойы осы кестені сактаймын, озімді аса жогары денгейде устаймын, мен бейне бір жан біткен динамо – машина сияктымын. Менін кунім, кейбір адамдардын жылынан тыгыз. Менде жумыс пен ізденіске деген олшеусіз куат бар. Мен ешкашан да шаршамаймын, маужырамаймын. Мен аркез рухани жане денелік тынымсызбын. Маган Казакстанды жане алыс, жакын шет елдерді аралап коптеген лекциялар окуыма, жазу жазуыма т.б. міндеттерді орындауыма тура келеді. Осынын баріне уакытым де, кушім де жетеді.
         
Сурак: – Бос уакытынызды калай откізесіз?
         
Жауап: – Барлык бос уакытымды озіммен курдас сиякты араласып сойлесетін, тані де, жаны да жас балалар мен немерелерім мен шакірттерім жане достарыммен тау ішінде откіземін. Ерте картайган адамдардан ауаша журемін, себебі маган жаман асер етеді. Олар оздерін узак уакыт бойы, картайып біткен адамбыз деп иландырып алып, натижесінде осыдан картайып кеткен адамдар. Осылардын копшілігі, осыдан 30 жыл бурын рухани оліп калган адамдар, жерлеуімізге шыгын шыгармайык деп, жер бетінде текке жур. Мен спортты,  малтуды, жугіруді, тауга шыгуды унатамын.  Сіздін дененіз ашыгумен тазаланганнан кейін, озінізді аркашанда керемет сезінесіз, табиги калыпта омір суретін боласыз. Табигат адамды бакытты болу ушін жаратты, оны мамыражай етіп, коркыныштан, келенсіздіктен, езілуден азат еткен.
Сурак: – Озініздін ашыгу багдарламаныздын кестесі калай?
Жауап: – Мен озімнін ашыгу багдарламама сенемін. Осынын пайдалы асерін, мен, менін жан уям, достарым жане шакірттерім корді. Менін багдарламама апта сайынгы жане жылына узак мерзімге устайтын 4 кабат ашыгу кіреді. Ар жылдын басында, озімнін ашыгуыма ынгайлы 7-10 кун ашыгатын кундерімді белгілеп аламын. Неге 7-10 кун деп айтамын? Менін 7 таулік ашыгуымнын себебі, осы уакыт озімнін агзамнын толык тазаруына жеткілікті екенін сеземін.
      
Мен ашыгумен шугылданып жургеніме сонша болды, онын маган тиігізетін асеріне оте сезімталмын. Кай мезетте ашыгуды токтату керектігін, ішкі сезім даусы озі айтады. Адетте ашыгуды кантардын басынан бастаймын. Кей кезде 7-8 не 9-10 таулік устаймын. Келесі ашыгуымды ерте коктемге белгілеймін. Менін коктемгі ашыгуым 30-40 кун, себебі кыстан шыккан «оз уйімді толыктай тазалап алуым керек». Мен капырык болмелерде жиі лекциялар окуга мажбурмін. Окінішке орай, копшілігі салкынга уйренбегендіктен отырган орындарын желдетуден кашкактайды. Сондыктан маган казіргі заманнын балалары уйренген, капырык залдарда болуыма тура келеді.
         
Сурак: – Ашыгу адам агзасын калай шындайды?
         
Жауап: – Ашыгудын адам агзасын тазалайтыны соншалык, барлык жуйенін жумыс жасауы кушейіп, агзанын жылу реттеу жуйесі керемет болады. Мысалы, мен кантар айында жайма-шуак Алматы каласынан, Астана каласына – куннін суыктыгы минус 25-35 градус аязда барамын. Узбей ашыгудын жане дурыс тамактануымнын аркасында менін агзам, шынылтыр аязга тез бейімделеді. Мен осы жердін тургындарымен салыстырганда, ауа райынын колайсыздыгына шыдамдымын.
      
Ауа райына бейімделушілік, ашыгу кезінде агзадан уларды шыгарып, омірлік кушті калпына келтірген кезде болатын гажайыптардын біреуі гана. Озім айткандай, ауа райы суык калаларга келгенімде, олардын болмелері мен залдары ыстык, желдетілмеген. Ондагы ауа адамдардын дем алу натижесінде комір кышкыл газымен каныктырылган, міне осыган байланысты коктемгі ашыгудын мен ушін манызы зор. 10 тауліктін ішінде, мен оз агзамды кыс бойы жиналган улы, зиянды заттар калдыктарынан тазалаймын.
      
Ушінші ашыгу уакыты жаз айлары шілде мен тамызда отеді. Бул ашыгу женіл отеді, себебі жазда атыздан тікелей жана узіп алынган жемістер мен кокеністерді калауымша жей аламын. Осы ашыгудан, баска ашыгулармен салыстырганда лазатті коп аламын. Осы мезетте де бурынгыдай тынымсызбын, рухани жігерлімін.
    
Менін кузгі ашыгуым казан айынын аягы, караша айынын басына келеді. Ашыгудын пайдалы асері жинактала беретінін айтканмын. Коз алдынызга елестетінізші, жалпы жиыны 75 таулік тамак ішпей, ас корту жуйеме кандай физиологиялык демалыс беретінімді. Бауырым, отім, гормондык жуйем толык демалады. Инсулин болетін бездерім дем алып, асказанымнын тамакты жаксы кортатын солі мол молшерде болінеді. Аузымдагы сілекей кобейеді. Аузынызда татті дам болып, демалысыныз тазара туседі. Коп ашыккан сайын, сізден жаман истін шыгуы азаяды.
         
Сурак: – Ашыгудын асерін кай муше аркылы байкауга болады?
Жауап: – Сіздін тілініз сикырлы айна. Сіздін тілініз аркылы, агзаныз бен жасаушаларынызда канша молшерде улы заттардын шогырланганын білуге болады. Тіл асказан мен букіл шыгару жуйесінін айнасы. Сіздін агзанызда онешінізден тік ішегінізге дейін созылган он метірлік арна бар. Осы арада ылгал мен жылу жиналады. Біз жеген тамактын барлыгы осы арна аркылы отеді. Осы аралыкты оту ушін, артурлі тамакка артурлі уакыт керек. Осы куні коптеген адамдар рафинадталган, ауыр, кышкылдандыратын тамак ішеді. Олар мол молшерде ак унды, рафинадталган кантты, каныктырылган майды жейді. Ішектен тез оту ушін, осы оркенниетті деген тагамдарда калыпты ылгалдык, тутілгіштік, тыгыздык болмайды. Мен есептеймін, коптеген ауруды коздырушы себепкер болып калушы бар, ол тік ішектін бекітілуі (запор). Осыны артурлі себептермен тусіндіреді, менін козкарасымша, ішкен тамак пен шыккан дарет арасында тепе-тендік болмаса, тік ішек бекітіледі. Бул коптеген аурулардын бастамасы.
Сурак: – Казіргі кезде калай тамактанамыз? Осынын асері бар ма?
Жауап: – Казіргі кезде, адамдар кай уакытта болмасын канша ішсем де, не жесем де зияны жок деп есептеуге адеттенген. Бізді, куатты болу ушін деп танертен тоя ішуге, іле шала екінші тангы тамак, тускі ас, тустен кейін кофе, кешке лыка тою, сонан сон теледидар коріп, тура уйыктардын алдында тамак ішуге уйретті. Осыган майлы балмуздак араластырылган туздалган жангакты косыныз. Бул дегенініз, тамак корту агымы таулігіне 6 кабаттан астам журеді.
Сурак: – Даретке отырудын кандай ерекшеліктері, каупі бар?
Жауап: – Егер танертен куніне бір кабат кана улкен даретке отырса, шыгару жуйесіне кауіп жок деп есептейді. Оздері тыкпаштап жеген тамак калдыктарынан арылу ушін бул жеткіліксіз. Натижесінде, тамак калдыктары ішекте калады да ферменттік, бактериялык озгерістерге ушырап шіріп, ауыр ауруларга тап кылады. Дені сау, ішегі калыпты жумыс жасайтын адамнын улкен дареті тамак ішкеннен кейін 2 сагаттын аралыгында келу керек.

Адам  агзасы оте сенімді, мыкты, ол тамакпен келген артык зиянды заттардан кутыла алады. Біракта адамдарды дурыс тамактанбайсын, куніне бір кабат улкен даретке отыру жеткіліксіз, тік ішегініз бекітілген, осынын арты жамандыкка апарады деп сендіру киын. Осыларды алдын ала ескертетін бір белгі бар, ол ішегімізде канша улы заттардын божып жатканын тура айтатын – тілін.
         
Егер 2-3 таулік таза сумен ашыксаныз «сикырлы айна»: тілін – агзанызга кандай катер тоніп турганын айтып береді. Тілді жаман иіс болетін, ак коймалжын улы зат басып алады. Актандакты сыпырып алып тастаныз, бірнеше сагаттан кейін кайта пайда болады. Бул агзаныздагы улы заттардын, калдыктардын, манканын букіл агзанын клеткаларына шогырланып жиналган тура корсеткіші, осылар ашыккан кезде асказаннын, ішектін т.б. мушелердін ішкі бетінен болініп шыгады.
         
Калыпты кезде саумын деп журген адам, озінін ішінде улы заттардын мол молшерде екенін білгенде сенгісі келмейді. Менін пікірімше, коптеген аурулардын себебі, ас журетін ішектін бекітілуінде, тіпті дем алатын мушенін кан тамырлары аурса да. Зиянды калдыктар ішекпен сорылып алынып, агзанын барлык жуйесін улайды.
         
Сурак: – Адам озінін уланганын білуіне бола ма?
Жауап: –Табигат агзада мол молшерде улы заттардын барын, ашыккан кезде тілдін бетін актандак коймалжынмен жауып корсетеді. Омірлік манызы бар буйрек, бауыр бездерінін курлысы соргышты еске тусіреді. Тесіктері толып турган соргышты коз алдынызга елестетінізші. Мен оз омірімде ашыгудын талай жайын бакыладым. Казіргі калыпты тамакты жеп, адамдардын каншама улы заттарды агзасына шогырландырып жатканын білемін. Адамга суык тиді делік. Ол токталып ойлануы керек, неге танауы мен тамагы аркылы коп манка мен суйык болініп жатыр. Ал адамнын агзасы окпедегі, буйректегі, оттегі жиналган улардан тазалануга мажбур, озіндік киыншылыктан осылай кутылуда.

Егер озініз жайлы кенірек білгініз келсе, мукият тілінізді тексеруден бастаныз. Тіл – дененін ар мушесінін ауру не сау екенін корсететін муше. «Сикырлы айна» сізді гажап денсаулыкка жетелейтін жулдызыныз. Негурлым дурыс ашыгып, дурыс тамактансаныз согурлым тілініз тазара береді. Таза тіл – сіздін аурмайтын, шаршамайтын, картаймайтын омірге бет бургандыгыныздын белгісі.
Сурак: – Ашыккысы келетін адамга кандай кенес берер едініз?
         
Жауап: – «Менін ашыккым келеді, себебі гажап озгерістер болатынына сенемін, біракта алгашкы уш кунде адамды кинайтын азабына шыдай алмагандыктан ашыга алмаймын». Осыны ашыгудын кереметі жайында елге айтканымда талай рет естідім. Бундай адамдарга берер кенесім: «Тістеніп алыныз да кулініз». «Мен ашыгып корейін деп едім, алсіреп озімді нашар сезінгенім соншалык, кайта тамак ішіп койдым». Осындай пікірлерді жиі естимін. Мен осы кітапта, алдынгы 1-ші «Жасару купиясы» кітабында да ашыгу женіл отеді деп бір де, бір рет айткан жокпын.

Тамак біздін оміріміздін манызды болігіне айналганы соншалык, егер адамга тамак бермей койып ашыктырса, тандік жане жуйкелік ауыртпашылыкка ушырайды. Ашыгудын кен оріс алмауынын басты себебі осында. Адамдар адеттерінін кулы.
Адам каріліктен олмейді, неге десеніз карілікке тан ауру болмайды. Коптеген аурулар жас, карі деп тандап жатпайды. Осы аурулардын басым болігі агзада улы заттардын молшерден тыс шогырланып жиналуынан болады. Ашыгумен жане табиги тамактанумен оз агзанызды таза устаныз. Сіздін тілініз бен кіші даретініз ішкі тазалыгыныздын жолын корсетеді. Ашыгу барысында тілініз бен кіші даретінізді мукият кадагалап отырыныз.
 
«Жеу ушін омір сурмеу керек, омір суру ушін жеу керек. Тамак коп болган сайын, ауру да кобейеді».  Бенджамин Франклин 
 
Сурак: – Тамакты жонсіз ішіп-жей берсе не болады?
         
Жауап: –Тамак адамзат ушін алгыс та, каргыс та болуы мумкін. Артык жеген тамак адам агзасына коптеген зиян келтіреді. Бір куні ас корту жуйесінін артык жумыс істеуден бас тартатын куні туады. Бунын салдары оте катерлі болуы мумкін. Ас корту жуйесінін ауруы – казіргі заман адамынын касіреті. Ішектін бекітілуі осы аурулардын тізімін бастайды. Адам ішегінін ішінде жиналган улы калдыктарды тазалауга тырысып, тонналаган унтак дарілер т.б. сатып алуда. Оркениетті осы заманнын адамы, карнын кабактай кылып толтырып алгандыктан, ас кортылмайды жане уактылы шыгарылмайды. Бул ескі автоколіктін жылдамдыгын арттырам деумен тен. Ішектін бітелуі коптеген аурулардын басты себепкері екені дау тудырмасы анык. Осыган бір далел, кішкене тажірибе жасап корініз. Тускі тамакка жейтінінізді тугел дайынданыз, бірак жеменіз, ыдыска салып 38 градус жылылыктагы суга салып койыныз (ішектін ішіндегі жылулыкка сайкес). Жылудын туракты болуын кадагаланыз. Енді 8 сагат откеннен кейін не болатынын байканыз. Бірінші байкайтыныныз ауыр, жаман иіс. Сонан кейін тамак божып, газ боле бастайды. Газ кысымы адамга талай келенсіздік акеледі. Диафрагманны кысып, журектін кысылуын т.б. жайсыздыктар жасайды. Агзада осы божып жаткан быламыктан улар узбей болініп, басты жане баска мушелерді ауртады. Жай бактерологиянын аныктаганындай, бактериянын кобеюіне тік ішекте кортылмай калган тамактан жаксы орта жок. Сойтіп, біз оз агзамызда , озімізге касірет акелетін, сан жетпес жауды осіріп орбітіп отырмыз.
 
Егер суык тиіп жиі ауырсаныз, осы аурудын коздыргыштарын осіретін, тіршілік ететін ортасына айланган – ішектін бітелуі. Зиянды тамактарды коп жегенде пайда болатын улардан дененіздегі ен манызды муше – бауыр зардап шегеді. Бауырдын агза ушін маныздылыгын, аркім білуге тиіс. Бауыр коптеген кызметтер аткаратын химиялык лаборатория. Ол тек от солін гана болмейді, сондай-ак агзанын негізгі тазалагышы. Бауыр мен ішек, ас корту агымындагы аріптестер. Егер аріптесінін біреуі палеге ушыраса, екіншісі комекке келеді. Осы жиі кайталанса, агза талкандалады. Бауыр мен ішек жолдарынын кызметі бузылса, адам ауыр халге ушырайды. Міне неліктен, ішек бітелгенде бауыр аурып, баска мушелердін де сау болмайтыны сондыктан.

Сурак: – Тазалану ушін тамактан бас тартканда, ішпегенде не болады?
Жауап: – Агзанызды тазалау ушін ашыгуга кіргенінізде, тамактан бас тарту колайсыз болатыны айтпаса да тусінікті. Сіз ашыккан кезде, агзанын омірлік куші шогырланган зиянды калдыктарды аластатып, зат алмасу агымына косады, сонынан залалсыздандырады. Осы улы заттар шыккан кезде, сіз озініздін женілдеп, бурынгыдан жаксарып калганынызды сезесіз. Ашыгу барысында жагдай кунделікті озгеріп турады. Агза озінен коп молшерде уларды куып жаткан уакытта озінізді жайсыз сезінесіз. 3 тауліктік ашыгуга караганда, 7 таулік ашыгудан кейін озінізді тіпті жаксы сезінетінінізді біліп алыныз. Себебі, канша бейнет акелген улардан арылдыныз. 10 тауліктік ашыгудын сонгы кундері озінізді бастапкыдан жаксы сезінесіз. Агза тазарган сайын соншалыкты омірлік куш косылады. Сондыктан да, ашыгудын басында агзанын тазалану барысында болатын барлык жайсыздыктарды тістеніп алып, куліп карсы алыныз, осыган шыданыз. Калай тазаланасыз, солай озінізді куштірек сезінетінінізді білесіз.
Ашыгудын максаты – букіл агзаны сауыктыру жане кайта куру мен кайтадан жаналау. Жаналау ішкі биологиялык кызмет. Ашыгу агзага физиологиялык демалыс береді жане сауыгу агымынын журуіне себепкер болады. Ашыгу терен біліммен камтамасыз етілгенде немесе дурыс бакылауга алынганда – ауруды білмейтін денсаулыкка жетелейтін ен кауіпсіз жол.
    
Ашыгу барысында, агзанын букіл омірлік куші тазалану мен сауыктырылуга жумсалады. Біз, ашыгу іліміне букіл омірін арнагандар жане коптеген ашыгуларды басымыздан откізгендер, толык ашыгу кезенінде агзанын гажайып жасайтынын білеміз. Ол агзанын ішкі мушелерінін жумыс істеуіне ерекше кабілет береді.

Откен уакыттын пайгамбарлары рухани емделу ушін ашыгуга жугінген. Олар ашыгудын акылды ушкырлап, ойлау кабілетін арттыратынын білген. Ашыгу біз дурыс колданбайтын ас корту мушелерінін жане буйректін жумыстарын жетілдіреді. Буйрек ашыгу барысында біртіндеп озгере беріп, жумыстарын жаксартады. Букіл сезім мушелері калпына келіп, кызмет істеу кабілеттері жогары денгейге жетіле туседі. Осыдан баска денсаулыкты тузейтін бір де бір адіс, агзага осындай коп жаксы озгерістер акелмейді. Ашыгудан кейін кан айналымы жаксарып, омірлік куш кобейеді, ас жаксы кортылады, шыдамдылык пен куш арта туседі. Ашыгудан кейін ерік жігерініздін осетіні сонша, сананыз танінізді толык багындырып, бакылауга алады.
    
 Осы кітаптын негізгі ойы, сізді негурлым табиги омір суруге шакыру. Тамактануда, демалганда, уйыктаганда жане омірдін карапайым адеттерінде табигатка негурлым жакын болуга тырысыныз. Табигаттын калауы бойынша омір суре бастаныз, сіз шексіздіктін бір болшегісіз. Тагдырынызды табигаттын колына тапсырыныз, оган сенініз. Егер сіз кала тургыны болсаныз, каланын сыртына немесе теніз жагасына барып нактылы демалыныз, мамыражай калыпка тусіп, озінізді тартіпке келтірініз.
    
Мен сізге мына ережелерді басшылыкка алуынызды нускаймын. Бірінші – бакытты болу, денініздін сау болуы тікелей озінізге гана байланысты. Егер оз агзанызга куат жинайтын уактылы демалыс бермесеніз, сіздін агзаныз сау болмайды. Екінші – сіз оз агзанызга камкорлыкпен мукият карап отыруыныз керек. Ушіншіден – жасымыз улгайган сайын, табигатка жакындаганнын устіне жакындай тусуіміз керек. Коздыратын іс арекеттердін орнына, тыныштык пен бейбітшілікке умтылуымыз керек. Карапайым да таза омір суре сіз саби сиякты сау боласыз. Ашыгу – ішкі рухани тазалыкка апаратын жол.

Сурак: – Кандай мерзімге ашыгуга болады?
Жауап: – Кандай мерзімдегі ашыгу жаксы натиже беретіні жайлы мамандардын оз араларында ар турлі козкарастар бар. Англияда ен жаксы 30 таулік аштык устау деп есептейді. Сондыктан агылшындардын емханаларында 30 кундік ашыгу колданылады. Агылшын дарігерлерінін комегімен, ашыгушы адам тосекте гана жатады, туруга бірнеше минут кана руксат етіледі. Германияда ашыгу 21 таулік. Франция 14 тауліктік ашыгуды колдайды. Америкада 30 тауліктік ашыгуды жактайды. Ен куанышты жагдай осы ашыгу орталыгы озіміздін Шымкент каласында да бар екен, сонгы кезде білдім. Осы ашыгып ораза тутумен емдеу орталыгын Онтустік Казакстан оніріне белгілі азамат Шалкар Абішулы Кыстаубайтегі деген азамат 1992 жылы оз каражатына ашыпты.
 
39. Такырыбы: Жалпы ашыгу дегеніміз не? Бул адістін ерекшелігі неде? Кандай пайдасы бар? Біздін танімізге, жанымызга, рухымызга беретін асері бар ма? Поль Брэгг деген кім? Онын ілімінін ерекшелігі неде?
 
Ашыгу – тазаланудын адісі.  Тамак жеген кезімізде, агзамыз пайдалы заттарды кабылдап, зиянды жане ботен заттардан арылгысы келеді. Біракта, агза осыларды унемі ажырата алмайды, не оны лыка толтырып тастадык немесе ішіп жеген тамагымыз оте лас. Бул жагдайда калдыктар: улар, манка мен шырыш, тастар агзада, асіресе ішекте, бас куыстарында т.б. жерлерде шогырланып жинала береді.

Тіпті таза тагамдардын да калдыктары калып отырады, сондыктан да агза тазалау жумыстарын жургізуі ушін, ара-тура ашыгып турган пайдалы. Ашыгу – табигаттын бізді уйрететін адісі. Жануарларга каранызшы: олар ауырган уакытта ашыгуга кіріседі; бір жерге тыгылып алып тазаланып, озіне шипа болатын шоптерді тауып, емделіп жазылып жатады.

Сіз уйініз бен жихаздарынызды шан басып кетсе, тазалау керек екенін білесіз. Біракта оз агзанызды жок дегенде аптасына бір кабат тазалап отыру кажет екендігін жане жумыс жасап жаткан миллиондаган жасаушыларыныздын (клетка) да дем алгысы келетінін тусіне алмайсыз. Егер де озінізді озініз тазалагыныз келмесе, онда дене мушелерініз сіз ушін осы жумыстарды аткаруга мажбур. Осы тазалану барысында адамнын кызуы котеріліп, танауынан су, козінен жас агып, тушкіріп-мушкіріп, терісі бортіп берекесі кетеді.

Ашыгу денсаулыкка жетелейтін салауатты омір сурудін адеті, егер жагдайы келсе кімнін де болмасын аптасына 24 сагат ашыкканы  дурыс болар еді. Осы мезетте рухани істермен гана шугылданыныз: Озінізді шабыттандыратын жаксы кітап окып, жанга жайлы ауен тындап, сезімініз бен ойынызды тазаланыз.

Ашыгудын маселелері озін коз алдына елестетуге, коніліне келтіруге заукын жок откен кезендерде жатыр. Откен кезендердегі настык, ластык адамга бейнет шеккізеді. Арбір кунан, арбір кателігін шогырланып жинала береді. Барлык бакытсыздык, шарасыздык осы жойылмаган настыктын салдарынан болады. Ашыккан уакытта адам осы зиянды калдыктардан кутылады, нур куйылып озін бакытты, женіл сезіне бастайды. Сондыктан да ораза букіл діндерде орын алган.
         
Ашыгу – озінді бірденеден тежеу емес, керісінше тамактану. Сен оз танінді тамактан тежеген мезетте баска денелерін тамактанып, жумыс істей бастайды. Ашыгу – тек тамактан бас тарту емес, кейбір сезімдерден, озінді мазалап богет жасап журген ойлардан да бас тарту. Унемі жеу, ішу, шогырлауга кумартудын орнына бас тарту мен азат болуды да уйрену кажет. Топтастырып, жинау – кері кетуінді удетеді. Арбір жаман ойын, сезімін жане калауын, кыстагы агаштын бутагына жабыскан кырау сиякты. Кырау еру ушін коктемгі куннін шуагы кажет, сол мезетте біз озімізбен озіміз боламыз. Біз озімізде шогырланып калган керексізден кутылган кезде, Жаратушынын кудіретті лебі, озіміз аркылы отіп, рухани арекетімізге жан бітіргенін сеземіз.

Кім де кім озінін басына, журегіне керексіз нарселерді топтастырып алса, озінін рухани дамуына жол таба алмай калады. Сен озіннін танін, басын, журегін, окпен, асказанын т.б. мушелерін озара уйлесімді кызмет аткарулары ушін енбектенуін кажет. Ашыгудын нак шындыгы осында жатыр.
Біздін бір дарігер жолдасымыз айтады: «Унемі ораза тутып, ашыгуды калт жібермейтін  адамдардын улкен дареттерінде жагымсыз иіс болмайды. Егер озініздін улкен даретініз бен жіпсігенде шыгатын терініздін иісі сасып кетсе, онда сіздін танініздін не жуйкеніздін ауыратынынын белгісі. Мумкін сіз карсы болып, бугінгі жеген жаман тамактын салдары деп айтарсыз. Жок, олай емес. Тагы бакылау жургізіп корініз: егер озініз бірнеше кун аралыгында мазасыз, куйгелек, кызганшак т.б. болсаныз исін озгеріп кетеді. Осынын барі дененнен иіс аркылы болініп шыгады».

Бірнеше таулік бойы ашыгу пайдалы, бірак осы кезенге сайкес колайлы жагдайын болу керек.  Ашыгуды демалыс кундері не айларында устаныз. Ашыккан кезінізде ауа тамакты алмастырады, сондыктан да ашыгуды таза ауасы бар жерде откізуге тырысыныз, саяжайынызга жалгыз кетіп калсаныз тіптен жаксы, ал ауылды жерлерде туратын агайындарда осы мумкіншіліктердін барі де бар.
Копшілігі байкайды, ашыгу барысында аркасы, басы ауырып, журек согысы жиілеп кетеді. Біз табигаттын арнаулы сыбырлаган даусын ести алмаганымыздан:  «Мен енді ешкашанда ашыкпаймын! ». Бул дурыс емес. Осы белгілер болашакта дал осы мушелеріннін ауруга шалдыгатынын айтып турган табигаттын ескертпесі. Егер озініздін осал жерінізді білгініз келсе бірнеше таулік ашыгып корініз; егер де белгілі бір мушен ауыра бастаса, онда осы жерден кесел шыгуы мумкін, сондыктан да алдын ала алу шараларын карастыра берініз.

Егер дурыс ашыксаныз, онда кауіпті емес, сізге пайдасынан баска зияны жок. Осынын далелі: бастапкы екі таулікте оте ауыр болып, сонан сон келенсіздіктер мен карын ашу сезімі жогалып кетуінде. Егер осы ашыгудын салдарынан болса ауруыныз орши тусер еді, жок, керісінше сіз тыныштык пен алансыздык куйге енесіз. Алі кунге дейін ара-тура ашыканнан бір де бір пенде олген жок, керісінше миллиондаган адамдар комагайлыктан оліп жатыр.

Бастапкыда ашыгу бір сумдык боп корінуі мумкін, себебі агза ушін мундай тазалану озі адеттенбеген аласапыран жайт. Біракта бастапкы асермен бага беруге болмайды.  Керісінше ауырып журген адамдардын тазалануы кажет, аурудын себебі артык кокыс пен калдыктардын, улардын кенеттен канга араласып кетуінен. Адамдардын басым болігі ашыгу алсіретіп, жудетіп жібереді деп ойлайды.  Бастапкыда дурыс шыгар, ал бірнеше таулік ашыканнан кейін онініз нурланып, коз жанарыныз жалтылдап, кимылыныз да, дененіз де женілдеп кулпырып шыга келесіз.

Ашыгам деушілер барін баскаша тусіну керек. Колайсыздык сезілсе, осы мазасыздык жогалганша жасканбай оразаны ары карай жалгастыра бергені жон. Егер сіз ашыгуды жарты жолда токтатсаныз, ыстыгы котерілген наукастын, ыстыгын тусіру ушін дарі ішкенімен бірдей.

Озінен озі тусінікті, олар бірден озі жаксы сезініп кетеді, бірак олардын тусінбейтіні, келешекте озін белгілі бір катерлі, созылмалы ауруга дайындап жаткандыгы.

Озініздін агзанызга еркіндік берініз, агза лыка кокыска толып турганда, озі барлык калдык пен кокыстарды шыгарып тастауга не ерітіп жіберуге тырысады. Денеміздін кызуы котерілетіні осыдан. Осы, агзанын тазаланып жатканынын далелі, буган шыдау керек. Агзанын жумысына комектесу ушін ыстык кайнаган су ішуінізге болады. Бірінен кейін бірін, жеделдете бірнеше кесе ыстык су тартып жіберсеніз кызуыныз тез туседі: кан айналымы жаксарып, тамырлары кеніп калдыктар мен кокыстарды табиги шыгару жолдары мен тері тесіктері аркылы шыгара бастайды.

Ашыккан кезенде ыстык су ішу оте пайдалы. Кайнаганнан кейін тундырып барып ішініз. Суык сумен майлы ыдысты жуган кезде толык тазаланбайды, таза жуу ушін ыстык су кажет. Агзада да осылай болады, ыстык су, суык су шая алмайтын талай кокыстарды ерітіп оларды буйрек, тесіктер т.б. аркылы шыгарып тастаганда, сіз озініздін тазаланып жасарганынызды сезесіз. Ыстык суды ораза бойы узбей ішуінізге болады. Ыстык су тутіктердін барін тазалайтындыктан кан тамырларынын катуы мен буын ауруларына таптырмайтын дауа.

Уйренбегендіктен бастапкыда ыстык суды ішу біртурлі жагымсыз, біракта біртіндеп рахаттана бастап сонынан лаззат аласыз. Ыстык су табиги зиянсыз дарі, бірак арзан жане карапайым болгандыктан ешкім де саликалы турде кабылдамайды. Баягыда біреу ыстык судын комегімен дарігерлер дарімен жаза алмаган ауруын жазып алган. Кудер узген дарігер осы ауруды коруге келгенде, ол озінін калай жазылганын айтады, сол кезде дарігер былай дейді: »Мен ыстык судын шипалык талай касиетін білемін, біракта мен ыстык суды сата алмаймын гой!».

Тагы бір айтайын дегеніміз, коп кундік ашыгуды калай аяктау жонінде, егер де бірден бурынгы тамактангандай тойып алсан оліп кетуін мумкін. Осындай жагдай алгашкы 10 кун ашыкканымда оз басымнан откен. Білмегендіктін салдарынан тамакка  бірден тойып алып, ішегім туйіліп оліп кала жаздаганмын.

Сондыктан да бірінші куні женіл жеміс, коконістерден дайындалган салат пен суйык коже, келесі куні салат пен осы кожеге аздап кептірілген нан косып ішініз, ушінші куні аз молшерде калыпты тамакка коше беруінізге болады. Осы жайында томеніректе кенінен токтала кетерміз. Осы нускауларды мултіксіз сактасаныз гана кауіп катер болмайды.

Осындай ашыгудан кейін сезімініз ушкырланып, акыл ойыныз нурланып, озінізге тылсым дуние ашылып, жасарып, бурынгы нас басып, калдык толы танініздегі кокыстардын кулі де калмай жанып кеткенін сезесіз.

Арине адам баласы тіршілікте Кудайдын берген омірін жасайды. Пешенесіне жазган тірлігінде тагдырын кореді. Адам баласынын барлык сенімі солай болган сон, оган дауа жок.

Сурак: – Поль Брэгг деген кім? Онын ілімінін ерекшелігі неде?
Жауап: Шетел адебиеттерінде «табигаттанушы», «табигатпен ундесуші» деген соз тіркестері жиі колданыла бастады. Табиги тагамдармен тамактанатындарды осылай деп атайды. Олар осылай оздерінін казіргі корапталган, консервленген, жансыздандырылган, курамында коміртегі оте коп ет, май жане татті тагамдар онімдеріне наразылыктарын білдіреді.
         
Булай тамактануга алгашкы карсы шыккандардын бірі Поль Брэгг. Брэгтін ен атакты кітабы «Ашыгу кереметі» батыста коптеген миллиондаган даналармен басылып, копшіліктін суйіп окитын окулык кітабы болып, колдан колга тимей таралды.
         
Кітаптарынын, лекцияларынын, басылымдарынын ен тамаша жарнамасы Брэгтін озі, жеке тажрибесі жане омір суру кагидасы болды. Ол 90 жасында кушті, шапшан, иілгіш, шыдамды, кыскаша айтканда кылшылдаган бозбала сиякты болатын.
         
Поль Брэгг кунделікті 3...5 шакырымга жугірді, тауга шыкты, коп малтыды, теннис ойнады, биледі, жаяу узак журіп, гантель, гирь котерді, серфингпен (тактайдын устіне турып алып толкында сырганау) шугылданды. Жумыс куні 12 сагатка созылды, бірак шаршауды, ауруды білмеді, аркашанда сергек, тын, омірге куштар жане адамдарга комектесуге дайын туратын.
         
Поль Брэгг 1976 жылы 95 жасында Флорида жагалауында суда сырганап жургенде алапат толкын басып кетіп, кайгылы казага ушырады. Оны 5 баласы, 12 немересі, 14 шобересі жане мындаган ізбасарлары жоктады. Паталоганатомдар тексергенде онын журегі, кан тамырлары жане баска іш курлыс мушелері оте жаксы, керемет жас баланыкіндей болган. Брэгг бір созінде «менін танім жас молшерін білмейді» – деп айткан.
         
Поль Брэгг денсаулыкты тузеу негізіне дурыс тамактану жуйесін басшылыкка алган, етті мулдем жемеген, балыкты оте сирек пайдаланган. Озінін жуйесінде ашыгу багдарламасына коп коніл болді. Шогырланып калган улардан, калдыктардан, манкадан, туздан агзаны тазалау ушін: аптасына бір таулік, 3 айда бір кабат апталык ашыгу багдарламасын устауды усынды, ашыгу кезенінде тек таза буланган су гана (дистилированный) ішу керек деп уйретті.
         
Біздін замандастарымыз нагыз аштык дегенді, агзанын нак тамакты сініру кабілетін умытып кетті. Казіргі адамдар, тамак ішкісі келмесе де, куніне бірнеше рет тамактануды адет еткен, созылмалы гастритінін салдарынан болатын кобалжуды «аштык» деп кабылдайды. Осы адетті озгертудін тукте киындыгы жок, тек санан танінді баскарса болганы.
         
Брэгг танертен мулдем тамак ішпеген, адам озінін тамагын денелік куш куат жумсап барып ішуі керек, казакша айтсак: «Тангы ас Танірден» – деп есептеген. Оган куніне екі мезгіл тамак ішу жеткілікті болган.
         
Адам баласына гажайыпты армандау тан касиет! Тамактын, дене шыныктырудын, ашыгудын нактылы мумкіншіліктерін білмей, олар гажайыпты оздері тусінбейтін айдаладан іздейді.
         
Поль Брэгг: «Табигаттын улы зандарымен омір сурудін еш киындыгы жок. Аурудан азап шегіп, мезгілсіз картайгандар, тез жазылу мен жасарудын жолын армандайды. Есінізде болсын: денсаулыкты енбектенсен гана табасын! Оны сатып алуга болмайды, ешкімде оны сізге сатпайды. Мен табигат зандылыктарын зерттеймін, бузбаймын, натижесінде денім сау жане оте куаттымын. Табиги тамактану, ашыгу аркылы озінді-озін тазалау жолдары, дене шыныктыру – картаймайтын, солмайтын, ар кунінізге шаттык силайтын омірге алып келеді».
         
«Адам ата мен Хауа ана заманынан бері ен манызды маселе – адам гумырын узарту. Бір де бір адам баласы олім тырнагынан кашып кутылган емес, біракта белгілі тамактану жане тазалык ережесін сактап оз омір жасынды узартуга болады. Аркайссын осыны: ен алдымен озін ушін, туган туыс пен достарын ушін жане озіннін елін ушін жасауга міндеттісін. Ар адамнын озінін денсаулыгын, озінін танін жетілдірудін денсаулыктары жаксы калыпта табиги жасын жасаудын когам ушін зор манызы бар. Ар адам 120 жыл не одан коп омір суруге міндетті жане осыган толык кукысы барына мен сенемін. Денсаулыкты сатып алу мумкін емес, оны озіннін тікелей енбегін аркылы гана табасын. Тек кана озіннін табанды енбегін гана шексіз денсаулык пен куатты узак жасаушылардын катарына алып келеді. Мен оз денсаулыгымды оз енбегіммен гана таптым. Менде ауру, шаршау деген болмайды жане денем болбыр емес, жылдын 365 кунінде саумын. Осы натижеге сіз де жетесіз! »
         
Озінін сауыктыру жуйесінде, Брэгг дурыс тамактануга зор ман берген. Онын козкарасынын негізі мынада болган: кунделікті колданатын тамактын 60 пайызы шикі кокеністер мен жемістерден куралган. Калган болігіне тандау мумкіншілігі кен аукымда, біракта ондірісте химиялык  адіспен онделген тамактардан ауаша болу кажет. Тамак негурлым табиги турде болганы жон, тузы мен рафинадталган канты, жасанды коспалары негурлым аз молшерде болганы дурыс. Брэгг біржакты болмаган, егер адам ет жеуге уйренсе жей берсін, бірак аптасына 3-4 кабаттан артык емес. (кейбіреулер сиякты куніне 3-4 кабат емес). Ол шужык (колбаса) , консерві, куырылган жане майлы етті пайдаланбауды усынган. Жумыртканы аптасына 2-3 рет кана жеуді жон деген. Ересек адамдардын сут, кілегей, ірімшік, сары май, малдын майларын коп колданбауды жактаган. «Аурулардын 99 пайызы дурыс тамактанбаудан зардап шегеді. Адамдар оздерінін денелерінін каншалыкты ласталганын тусінбейді, дурыс тамактанбагандыктан агзасы улы заттар мен манкага лыка толы екенін сезбейді» – деп жазады Брэгг. Тагы айтады: «Ашыгу белгілі бір аурудын емі емес, ашыкканда агза озінін омірлік куатын тазалауга жане сауыктыруга жумсайды. Ашыгудын аркасында агза озін озі емдеп жазады».
         
Ауру адам ылгида жазылмаймын деп ішінен кайталай берсе, ол ешуакытта жазылмайды, онын ойлаганы дал келіп, озінін зардабын корге бірге ала кетеді.
         
ТАН АКЫМАК. Осыны еш уакытта есінізден шыгармауынызды сураймын. Сондыктан осыны тагы да кайталаймын. Бізді нак баскаратын санамыз. Міне, сондыктан да, сіз ылги жаксы ойларды гана ойлауыныз керек. Танді аркашанда жан баскаруы тиіс.
         
Тан мынадай жалган философиямен баскарады: «Іш, же, коніл котер, ертенгі кунді ойлама». Бул – адасу. Сіз ертен олмейсіз, біракта осы багдарламамен журіп 10...20 жылдан кейін кундіз-туні аурудын азабын тартатын, мезгілсіз картайган адамга айналасыз.
         
Есінізде болсын, сіз жаман адеттер ушін жазаланасыз. Бул зандылык. Ауру, азап, таннін зардап шегуі сіздін кандай адам екенінізді корсететін корсеткіш. Сіз оз дененізге карсы кылмыс жасадыныз, себебі сананын жане табигаттын зандары баскару мумкіндігін пайдаланбадыныз.
         
Ауру – сіздін агзаныздын улы заттар мен манкага толы екенін корсететін табигаттын адісі. Олілерде ауру болмайды. Сіз ашыгу аркылы дененізде жиналган тагам калдыктары мен уларды шыгаруга табигатка комектесесіз. Бул арбір хайуанга белгілі. Ашыгу – хайуандардын емделуінін жагыз гана жолы. Бул таза хайуандарга тан болмыс. Біз, адамдар оркениет дамудын натижесінде, ауырган кезде ашыгу болмысынан айырылып калганбыз. Катты ауырган кезінізде тамакка табетін тартпайтынын байкаган шыгарсыз. Сіз, одан тіпті жиркенесіз. Ал білмейтін жанашыр туыстарыныз бен достарыныз: «кушін кобейеді іш, же! » – деп зорлайды. Осы кезенде тамактын керегі жок екенін сананыз хабарлап жатты. Байсалды калыпта агзаны тазалауга куатты жумсау ушін, табигат осы кезде сіздін ашыгуынызды калады. Табигат ананын сыбырлаган даусын естіп, тусіну киын. Ашыккан уакытта сіздін сезімдерініз оте ушкырланады. Ашыгу сананызды ушкырлайды, табигаттын назік даусына багдарлайды.
            
Егер коркыныш пен урейді женіп шыксаныз, ашыгуды аптасына 24 сагаттык ашыгудан бастау керек, онда келесі аптада 36 сагаттык ашыгуга кірісініз (екі кун бір тун) , содан кейін осыны келесі аптада тагы кайталаныз. Осынын барі агзаны 48 сагаттык жане 3 тауліктік ашыгуга дайындау. Муны саналы да сауатты турде откізсеніз, ашыгу оте женіл отеді. Саналы адам ашыгудын пайдасын, денсаулыгынын жаксара бастаганын бірден сезеді. Табигат жаратылысынын бірде-бір тіршілік иесі адам сиякты комагайланып тамактану зандылыгын бузбайды. Сіз 24 не 36 сагат немесе уш...он кун ашыккан уакытынызда, агзанызда денсаулык куші жумыс істей бастайды, осы куштер сіздін агзанызды жаналайды. Бул куат аркашан да сізбенен. Сіз таза сумен толык ашыккан уакытынызда, шайнауга, жутуга, кортуга, сініруге, шыгаруга жумсалган омірлік кушініз, енді сіздін агзанызды тазалауга кіріседі. Міне сондыктан ашыгу – терен ішкі тазалау, омір кушін калпына келтіретін физиологиялык  демалыс.
         
Тіпті бір кун ашыкканнын озінде де, агзаныздын тазаланганын білуінізді калаймын. Картаймайтын, аурмайтын, шаршамайтын дене курып жатырмын деген ойдын озі, ашыгу кезенінде жігерінізге жігер косып, рухани куатынызды еселей туседі. Озінді озін мусіркеу тарізді, керітартпа ойларды басыннан ку!
Осы создерді кайталай отырып, сіз оз агзаныздын ар жасаушасын баскарасыз. Баскару сана аркылы журеді. Міне сондыктан да, жеке ашыгу багдарламанызды достарынызбен, таныс-туыстарынызбен талкыга салмауынызды сураймын! Ашыгу аркімнін жеке ісі. Агзаныздан улар шыккан кезде аздап киналасыз. Бірак сіз кайталап айтыныз: «Бул кайтсе де кетеді» – деп. Алган бетінізден кайтпаныз, бірбеткейлік танытып, тазаланып болганнан кейін агзанызда болатын гажап озгерістер жайлы ойланыз. Осыган куаныныз.

Омірдін улы шындыгын уагыздау алдында Муса, Дауіт, Иса, Мухаммед пайгамбарлар, сондай-ак Будда мен Гандилер де 40 куннен ашыккан. Мысырда улы Александрияда, алемнін мадениет орталыгы болган кезде, шеберлікке уйрену ушін шакірттер 40 таулік ашыгуга тиіс болган.Улы Пифагор озінін философиялык ілімін уйренетін шакірттерінен, 40 кундік аштык устануын талап еткен. Онын пайымдауынша 40 кун аштыктан кейін гана шакірттерінін ой-орісі молдірленіп, санасы нурланып, омірдін терен купиялы ілімін менгеруге кабілеттері сонда гана жетеді деп есептеген.
 
 40. Такырыбы: Асет Ризаулынын о дуниеден кайтуы. Дарігердін  ашыгумен емдел деп кенес беруі. 24-36 сагаттык жане уш, жеті, он тауліктік ашыгулардан калай шыгу

 Денсаулыктын он кагидасы
Сен оз дененді омірдін керемет кубылысы ретінде курметтеуін керек.
Сен коздыргыш ішімдіктерден, барлык табиги емес, олі тамактан бас тартуын керек.
Сен оз дененді онделмеген, тек табиги, тірі тагаммен коректендіруін керек.
Сен озіннін денсаулыгына калткысыз кызметінді гумыр бойы арнауын керек.
Сен дурыс іс арекетін, нагыз демалысын аркылы оз дененнін саулыгын сактап арттыруын керек.
Сен оз жасаушаларынды (клеткаларынды) , булшык етінді, канынды таза ауамен, кун шуагымен тазалауын керек.
Сен озіннін танін мен санан озін жаман сезіне бастаганда, кандай болмасын тамактан бас тартуын керек.
Сен оз ойынды, созінді, мінезінді аркашан байсалды да, аскак калыпта устауын керек.
Сен табигат зандылыктары туралы білімінді туракты турде толтырып отыруын керек.
Осыны омірінін магнасына айландырып, оз істеген енбегіне куануын керек.
Сен табигат занына багынуын керек. Денсаулык сенін кукын, осыны пайдалана біл!          Поль Брэгг
 
Менін негізгі мамандыгым агроном. Ол кезде мен бейберекет омір сурудін натижесінен катты аурып жургенмін, себебі тамакты кез келген уакытта талгамай калай болса солай ішу, арак пен темекіні мактан коріп бастап уйреніп алып, сонынан калай маскунемге жане темекі мен ашты шай бангішеге (наркоман) калай айланып кеткенімізді білмей де калдык. Осы адет Кенес укіметінін тарбиесімен оскен, кызмет істеген мамандардын баріне тан ерекшелік болды десем кателеспеймін, себебі ауыр жумыстан кажыганда демалысымыздын сикы осы болды, баскадай демалуга болатынын білмедік, 10 шакты жылдар бойы занды демалысымызды да ала алмайтынбыз, ерте коктемнен кар тускенше таулігіне 16...18 сагаттан жумыс істеп, балаларымыздын турін апталап кормейтінбіз.

Осындай бейнет пен тозактын салдарынан, асіресе ауылды жерде туратын 50 жастан аскан азаматтардын, казіргі кезде тугелдей дерлігі ар турлі созылмалы аурулармен ауырады, ал негізгі болігі мезгілсіз ажалдын курбаны болуда. Енді озіме келсек осындай надандыктын, рухани карангылыктын салдарынан салмагым 110 кг болып, керек десеніз енкейе алмай оз аяк киімімді азер киетінмін. Жургенде ырс-ырс етіп, туздын коп шогырлануынан табаным бастырмайтын. Осылай гумыр кешудін натижесінде 45 жас шамасында журегім кысып, буйрегім істемей, кан кысымым 70-ке дейін курт томендеп, асказаным токтап калып, усак тутікшелері (капиллярлары) жарылып кетті, аузымнан кара кан токтамай, жансактарда (реанимация)   олі мен тірінін арасында 12 таулік жаттым, жансактардан шыкканнан кейін ауруханада тагы бір ай жаттым, сол кезде маган куні туні ине койып (система) гемодез т.б. витаминдермен коректендірді, ал асказанымнын устіне муз койды, муздын ызгарын мулдем сезбедім.

Менін бірге туган суйікті бауырым провизор Камбар Ризаулы Мукашбеков озінін канынын жартысын куйып, провизор келінім Уміт, медбике Нургул жане аудандык жансактар (рениамиация) болімінін менгерушісі Даулет Копжасарулы Абаков ажал шенгелінен арен дегенде алып шыкты. Ауруханада козгала алмай жаткан 50 кунде, тосегімнін касына отырушы медбике Абылханова Нургулді арнайы тагайындады.  Алі кунге дейін осы ак халатты абзал жандарды ризашылык сезіммен ауык-ауык есіме алып коямын.

"Кімде-кім бір момын мусылманды осы дуниедегі киыншылыгынан куткарса, Алла оны акиреттегі киыншылыгынан куткарады. Кімде – кім бір момын мусылманнын айыбын жапса, Алла онын екі дуниедегі айыбын жабады. Пенде біреуге жардемдесу ушін арекет кылса, Алла оган жардемдеседі".  Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)

Осыны окып отырган окырман кауымнын ауруларын тугел жинактаса, сол аурулардын тугелі дерлік менін бір басымда болды десем шындыктын ауылынан онша алыс кете коймаймын. Келесі жылы да журегім катты кысып жансактарда бір апта емделдім, содан аурухана біртіндеп екінші уйіме айнала бастады.

Поль Брэгтін «Здоровье и долголетие» атты кітабы менін колыма 2000 жылы кантар айында тиді. Осы т.б ашыгу туралы кітаптарды мукият, ыждагаттылыкпен окып, бірте-бірте санама толыктай сініріп алдым.  Сонан сон ойланып, ішкен дарілерім асер етпейтін болган сон: «караптан карап арам олгенше, карманып олейін» – деп кітаптагы «ауру – кылмыс,   кылмыскер болмайык» деген уранды басшылыкка алып 3 кундік ашыгуга бірден тауекел еттім, натижесінде 3 тауліктен кейін аягымнын бастырмай аурып жургені бірден жогалып кетті.

Сонан кейін екі кабат 7...10 кундік ашыгуды откізіп, денем женілдеп, денсаулыгымнын курт жаксара бастаганына козім жетті. 2000 жылы Наурыз айында 21 таулік ашыктым, сондагы агзамнын тазаланганын ауызбен айтып жеткізу мумкін емес! 2001 жылы ораза айында 27 кун ашыктым, 2002 жылы ораза айында 38 таулік, ал 2003 жылынын ораза айында 40 таулікке жеткіздім. Осы ашыгу барысында кыста кардын суын, калган уакытта туманын не кудыктын суынан баска аузыма нар татпадым. Аралык кезендерде анда-санда тауліктеп ашыгып журдім, бірак кітаптагы шарттарды толык сактадым деп айта алмаймын, себебі денсаулыгын жаксара бастаганда, баягы «таз» калпына тусіп пендешілік женіп кетеді екен. 2004 жылы да 40 тауліктік ашыгуга, ораза аякталарда ягни 9 Карашада кірісіп кеттім де Желтоксаннын 19 да 41 тауліктік ашыгуды ойдагыдай аяктадым. Біракта, 2005 жылы ашыгуды белгілі бір себептермен устай алмай ауру мен настык кайта мендеп алды.

50 кундік ашыгуымда ыстык кайнаган суга таза бал жане лимон  косып іштім. Сонгы 15 кунінде тек кайнаган ыстык су гана іштім. Себебі балдан адамнын журегі кайтып калады екен, агза озі кажеттісін гана кабылдайды. Ыстык суга таза бал мен лимон салып, ерітіп ашыгуды озімнін ашыгу іліміне коскан комакты улесім деп білемін.

Ескерту: Естерінізде болсын! Егерде сусамыр (кант диабетімен) ауыратын болсаныз ішетін суынызга бал коспаныз, канытыныз кобейіп кетеді! Тек кана таза ыстык су гана ішініз!

– Асет Ризаулы, озінді казір калай сезінесін? Окырмандарга осы туралы кыскаша айта кеткенін дурыс болар?

– Денсаулыгымды калпына келтіру ушін жергілікті дарігерлер Абдікарім Абдуманапулы мен Харниса Арупкызы Имяровтардын бакылауымен   2006 жылы 24 Наурызда 50 кундік ашыгуга кайта кірісіп кеттім. Мамырдын 13 куні осы 50 кундік ашыгуымды ойдагыдай аяктап шыктым, осы кезендегі ашыгу барысы мен окигалар желісі 2006 жылы 4000 данамен екі кайтара баспадан басылып шыккан «Жасару купиясы», «Аштыкты устау денсаулыктын кепілі» т.б.  кітаптарымда кенінен баяндалды.

Казір коніл куйім оте жаксы, шаршауды білмеймін. Ашыгудан кейін куннен кунге таніме де, жаныма да керемет буырканган куат куйылып жатканын сеземін. Озімнін жасарып, жас кезімдегідей кайратты, сымбатты жане 10...15 жылга бірден жасарып кеткеніме жанымдагы жубайым, балаларым, жаксы араласып журген достарым да таныркайды. Танім гана тазаланып кана коймай, жаным мен рухым да тазаланганы соншалык, бурынгы омірдін курделі шешілмейтіндей корінетін шыргаландары озінен озі карапайым шешіліп, турмысым да тузеліп, нак бакытты болудын не екенін тандік, жандык, рухани тургыдан да тусіне бастадым.  Осы денгей жануям, балаларым мен немерелеріме де жаксы асерін тигізуде. Осыган ашыгу багдарламасын устасаныз озініз де жететін боласыз, ал осы жолмен журудін тук те киындыгы жок. Ол ушін «жан» мен «тан» екеуі екі нарсе екенін жаксы ажырата біліп,   адамды «тан» емес «жан» билеу керектігін тусініп, напсінізді тисаныз болды.

Сурак: – Асет Ризаулы, казір біздін ултымыз устап журген оразада кемшіліктер бар ма?

Жауап: – Казіргі уакытта біздін казак оразаны, рухани карангылыктын, надандыктын салдарынан: дангазалыкка, басекеге айналдырып жіберген сиякты. Кешке ауыз аштырамыз деген сылтаумен бірін-бірі конакка шакырып, кол-косір дастархан жайылып, неше турлі ауыр жане олі тагамдар желінеді. Біздін казекен «ет десе бет бар ма? » – деп, алдына келген тамакты молшерсіз сога береді, натижесінде казекеннін басым копшілігі ораза айында, жай айларда жемейтін тамагын жеп, бейне ашаршылыктан келгендей болады. Осылай кунделікті кешкілік ынкия тамак жеудін, ол тамак толык кортылмай жатып, тагы да тангы сагат 4-те турып тамак ішуде не магына бар, несі ораза, ауыз бекіткенінін магынасы неде? Онымен коймай: «Ауызды уакытылы ашпаса обал болады» деген оздерінін комагайлыгы мен мешкейлігін актайтын кагида шыгарып алганына не дерсіз? !
Адам баласы оразаны тамак ішіп-жеуді шектеп, аз-аздап кана ішіп денсаулыгын жаксартумен коса, жаны мен рухын тазалау ниетінде устауга тиіс кой. Жок, біздін кейбір казакендерде барі керісінше, оразадан алатын пайдасынан, шегетін зияны коп сиякты. Біз осы оразанын адамнын рухына, жанына, денсаулыгына пайдалы асерлерін оразанын гылми тургыдан теориясын  осынын алдында басылып шыккан –  «Жасару купиясы» кітабында  толык ашып, айтып кеткенбіз.

Сурак: – Асет Ризаулы, окырмандарымызга 24-36 сагаттык жане уш, жеті, он тауліктік ашыгулардан калай шыгу керек екенін кайта-кайталап айтып отсек артыкшылыгы болмас деп ойлаймын. Кейбір жагдайлар алдындагы кітапта баяндалса да, алдынгы кітабынызды копшілік окырмандарымыздын окымауы мумкін гой?
Жауап: – Олай болса ашыгудан калай шыгу керектігін тагы кайталап токталайын. Ашыгып болганнан кейін томендегі шарттарды мукият сактаныз.

Есінізде болсын: бірден бурынгыдай ашкарактанып ынкия тойып алсан оліп кетуін мумкін!

Тамакка кайта адеттену ушін, агзага бір-екі таулік уакыт керек. Егер ішегініз осы аралыкта арекет жасамаса мазасызданбаныз.  Кобінесе алгашкы тамак ішкенінізден кейін, бірінші улкен даретке отырасыз, бул аркімнін жеке ісі, сондыктан да баріне бірдей ортак калып коя алмаймыз. Сіз табигатка карсы келіп, ішегініздін жумыс жасауына кысас келтірменіз. Табигат ішекті озінін санитарлык жане залалсыздандыру жуйесімен камтамасыз еткен, осы жуйе керекті уакытында озінін табиги міндетін аткарады. Сіз тамак ішкенде, ішек озінін жумысын аткара береді. Егер сіз осында айтылган тамак ішу ережесін басшылыкка алсаныз, онда уакытылы жане сау шыгару жуйесін калыптастырасыз.

Сіздін 24 сагаттык ашыгуыныз, тускі астан – келесі тускі немесе кешкі тамактан, ертенгі кешкі тамакка дейінгі аралыкта болу керек. Осы кезенде жеміс, шырын т.б. тагамдарды аузынызга салмайсыз, дамін де татпайсыз, тек таза су гана ішуге болады. 24 сагаттык ашыгуда бір-ак нарсеге руксат. Егер каласаныз таза суга табиги бал немесе лимон косуга болады. Бул коспалар улар мен манканы еріткіш. Сонда судын дамі кіріп, буйректегі сузгілерден женіл отеді. Ашыгуда буйрек ен манызды жумыс аткарады. Міне сондыктан да, ашыгудын кай турінде болмасын кайнатылган ыстык суды коп ішу керек. 24 сагат ашыканнан кейін, кіші даретінізді шыны кутыга куйып, салкын жерге бірнеше апта сактап койыныз. Сіз оз козінізбен шыккан уларды, шырышты, манканы, киыршыктарды коресіз.

Осы 24...36 сагаттык ашыгуды казір коптеген адамдар устайды, асіресе бір орнында тапжылмай кызмет істейтіндер жане узак ашыгуга шыдай алмайтындар, олар апта сайын белгілі бір кунді белгілеп алып сол куні 24 не 36 сагаттык ашыгуды киналмай-ак ойдагыдай откізеді, тіпті калыптасып алгандары сонша, оздерінін аш екендерін де умытып кетеді. Ашыгудын осы кыска турін кім болмаса да устай алады.

Жеті кундік ашыгу кезенінде сіздін асказаныныз бен барлык ішек жолдары жиырылады, ал ашыгу мерзімі аякталган кезде былай істеуініз керек. Ашыгудын 7-ші куні, молшермен кешкі 5-те, 4-5 помидордын кабыгын аршып тураныз да, кайнап жаткан суга салып жіберіп, бірден шыгарып алыныз. Табетініз келген кезде суытып барып женіз. 8-ші куні танертен усакталып туралган сабіз бен капустага апельсиннін жартысын сыгып, шырынын косып женіз. Осыдан кейін кішкене табакшамен буктырылган коконіс, жеміс жеуге болады. Осы тамакпен кептірілген кара наннын 2 тілімін женіз. Осыларды танертен жеу кажет. Куні бойы суды канша ішем десеніз еркініз. Тускі тамакка майдаланып усатылган сабіз, апельсиннін шырыны косылган туралган капуста. Салаттан кейін екі жеміс кожесін – сабізден, капустадан, аскабактан немесе кок буршактан дайындалган, осыган екі тілім кара нан косып жеуге болады. Мундай тамакта май болмайды.
Тогызыншы куні танертен, кандай болмасын жанадан узіліп алынган жеміс алма т.б. жеуге болады. Осыган 2 кішкене касык борткен бидайды 1 кішкене касык балга араластырып косыныз. Кундіз усакталган сабіз, капустадан жасалган салат, бір жеміс кожесі, бір тілім нан. Кешке салаттан, памидор т.б. кокеністерден пісірілген коже ішініз. Оныншы куннен бастап, озініз уйренген калыпты тамагынызга коше беруінізге болады, бірак молшерден тым асырып жіберменіз. Жеті мен онкундік ашыгудын арасында айырмашылык азгантай гана. 10-шы куннін кешкі 5 молшерінде памидор жеп, жогарыда айтылган ережені басшылыкка алыныз. Озін жейтіндей гана женіз, артык жеменіз. Есінізде болсын, сіз тамаксыз 7-10 кун омір сурдініз, осы уакытта табетініз жогалды. Сіз тамак іше бастаганда куат бірден куйылмайды, ол ушін уакыт керек жане агзаныз уды тазалаудан, тамакка каныгу багдарламасына кошу ушін де белгілі мерзім кажет.

Бірінші салатты жеуді ережеме айландырдым. Себебі, біз агзамызды тек табиги тамакка гана бейімдеуіміз керек. Копшілік адамдар тамактануды коже ішу мен нан жеуден бастайды, менін пікірімше, булай тамактану мулдем кате, себебі шикі коконістер тамак алдында ас корту солінін болінуіне комектеседі. Шикі кокеністін курамында табиги сол мол, бул ас кортуга ен кажет зат. Сондыктан да, мен тамакты коконіс салаттарынан бастауларынызды талап етемін, осылай бірнеше жыл адеттенсеніз, сіздін агзаныз тамак алдында баска нарсені кабылдамайды. Осынын натижесінде, сіздін тагамыздын курамында, коконіс молшері 60 пайызга жетеді.

Шикі коконістер мен жемістерде омірлік куш мол, бул табигаттын кун куатын шогырландырып, бізге дайындаган тірі тамагы. Міне, сондыктан, тамак курамынын мінсіз мазірінін 60 пайызы шикі коконістер мен жеміс-жидектерден, 20 пайызы белоктан куралуы керек деп есептеймін. Бул белок ет, балык, жумыртка, табиги ірімшік-сыр немесе осімдіктен жангак, дан турінде болады. Сыра ашыткысы жане борттірілген бидай да белок азыгынын маныздысы. Сонгы 20 пайызынын озі ушке жіктеледі. Бірінші болігі табиги крахмал-наннан, куріштен, буршактардан алынады. Екінші болігі табиги кант-балдан, шырындар мен кептірілген жемістерден алынады. Ушінші болігі табиги каныкпаган майлар – кунбагыс, соя т.б. осімдік майлары.Табиги крахмал, кант жане майлар – булар жогары молшерде шогырланган тамак, сондыктан осыларды аздап, молшермен гана колданыныз.
Ашыккан кезенде ыстык су ішу оте пайдалы. Кайнаганнан кейін тундырып барып ішініз. Суык сумен майлы ыдысты жуган кезде толык тазаланбайды, таза жуу ушін ыстык су кажет.

Агзада да осылай болады, ыстык су, суык су шая алмайтын талай кокыстарды ерітіп оларды буйрек, тесіктер т.б. аркылы шыгарып тастаганда, сіз озініздін тазаланып жасарганынызды сезесіз. Ыстык суды ашыгу кезінде узбей ішуінізге болады. Ыстык су тутіктердін барін тазалайтындыктан кан тамырларынын катуы мен буын ауруларына таптырмайтын дауа.Уйренбегендіктен бастапкыда ыстык суды ішу біртурлі жагымсыз, біракта біртіндеп рахаттана бастап сонынан лаззат аласыз. Ыстык су табиги зиянсыз дарі, бірак арзан жане карапайым болгандыктан ешкім де саликалы турде кабылдамайды. Баягыда біреу ыстык судын комегімен дарігерлер дарімен жаза алмаган ауруын жазып алган. Кудер узген дарігер осы ауруды коруге келгенде, ол озінін калай жазылганын айтады, сол кезде дарігер былай дейді: »Мен ыстык судын шипалык талай касиетін білемін, біракта мен ыстык суды сата алмаймын гой!».

Енді ашыгудан калай шыгу керектігіне токталайык. Ашыгып болганнан кейін томендегі шарттарды мукият сактаныз. Есінізде болсын: бірден бурынгыдай ашкарактанып ынкия тойып алсан оліп кетуін мумкін!

Тамакка кайта адеттену ушін, агзага бір-екі таулік уакыт керек. Егер ішегініз осы аралыкта арекет жасамаса мазасызданбаныз.  Кобінесе алгашкы тамак ішкенінізден кейін, бірінші улкен даретке отырасыз, бул аркімнін жеке ісі, сондыктан да баріне бірдей ортак калып коя алмаймыз. Сіз табигатка карсы келіп, ішегініздін жумыс жасауына кысас келтірменіз. Табигат ішекті озінін санитарлык жане залалсыздандыру жуйесімен камтамасыз еткен, осы жуйе керекті уакытында озінін табиги міндетін аткарады. Сіз тамак ішкенде, ішек озінін жумысын аткара береді. Егер сіз осында айтылган тамак ішу ережесін басшылыкка алсаныз, онда уакытылы жане сау шыгару жуйесін калыптастырасыз.

Сіздін 24 сагаттык ашыгуыныз, тускі астан – келесі тускі немесе кешкі тамактан, ертенгі кешкі тамакка дейінгі аралыкта болу керек. Осы кезенде жеміс, шырын т.б. тагамдарды аузынызга салмайсыз, дамін де татпайсыз, тек таза су гана ішуге болады. 24 сагаттык ашыгуда бір-ак нарсеге руксат. Егер каласаныз таза суга табиги бал немесе лимон косуга болады. Бул коспалар улар мен шырыштардын еріткіші. Сонда судын дамі кіріп, буйректегі сузгілерден женіл отеді. Ашыгуда буйрек ен манызды жумыс аткарады. Міне сондыктан да, ашыгудын кай турінде болмасын кайнатылган ыстык суды коп ішу керек. 24 сагат ашыканнан кейін, кіші даретінізді шыны кутыга куйып, салкын жерге бірнеше апта сактап койыныз. Сіз оз козінізбен шыккан уларды, шырышты, манканы, киыршыктарды коресіз.

Алдындагы 50 тауліктік ашыгудан шыккан сон, 4-5 таулік бойы жеміс шырындарын ішіп  немесе таза жеміс мазірін (диета) колданып журдім. Неізгі колданатыным кызанак (памидор) , осыны угіткіткіштен откізіп кабыгын алып тастаймын да, 2-3 кг кызанак шырынына 5-6 бас у сарымсак (чеснок) , 2-3 татті бурышка аздап кана туз косып ішіп журдім, себебі ішімдегі калган улардан осылай кутылатын сияктымын. Осы шырынды іше бастаганнан сон-ак тілім керемет тазаланып, озіме бір ерекше куаттын куйылып жатканын сездім. У сармысактын касиеті ішіндегі вирус пен микробтарды тугелдей жойып жібереді жане ішінді откізіп тазалайды. Шолдей бастасам аздап бал, лимон коскан ыстык су ішемін. Осы адіс те озіме жургізіп жаткан тажірибемнін бір белесі. Салмагым мен кан кысымымда озгеріс жок, жумысты ерекше бір шабытпен істеудемін, коніл куйім котерінкі.
 
 41. Такырыбы: Казіргі адамдар неге аурушан? Гиппократ кандай емдеу адістерін колданган? 104-ке келген Санкайбай атанын ангімесі.
 Жаксынын уйі туссе, куйі туседі,
               
Жаманнын уйі туссе, иі туседі.
               
Жаксынын басына іс туссе, бойлай береді,
               
Жаманнын басына іс туссе ойлай береді.
Казактын макал-мателдері.
 
Сурак: – Казіргі адамдардын аурушан болуы неліктен деп ойлайсын?
Жауап: – Казіргі медицинада химиянын, хирургиянын дамуы, саулелерді т.б. колдануы – керемет жетістіктер! Біракта неліктен адамдар дені сау болудын орнына  ауруынын устіне аурулар жамауда жане жанадан аурулар турлері пайда болуда? Озінен-озі занды сурак туындауы мумкін – озін оте тамаша сезінетін адамдар бар ма екен? Арине, сіздін айтуыныз мумкін: «осы аурулар унемі болган, бірак олар жайлы білмеген, аныктамаган сондыктан да емдемеген». Кейбір жерлері шындык, бірак толыктай емес. Копшілік сиякты балені – ауанын, судын, коршаган ортанын ластануына жане дурыс тамактанбауга толыктай жабуга болмайды.  Коконістердін, жемістердін химиялык тынайткыштар мен дарілер колдану аркылы осірілетіні, зауыттардын, автоколіктердін коршаган ортаны бузып ауаны, суды лайлайтыны, осылардын салдарынан осімдік майы мен сары майдын, наннын т.б.азык-туліктердін уланатыны барі шындык. Біракта бунын барі шыргаландардын заттык (материалдык) корінісі; аурулардын негізгі себептері – ойлау жуйенізде, сезімінізде, осыган орай кылган іс-арекетінізде! Бул жонінде ешуакытта, ешбір жерде айтылмайды. Кейбір ойлар адамды аздырып – улап та жіберетінін копшілік білмейді.

Осындай кемшіліктердін орнын дарі-дармектермен алмастыруга тырысамыз. Тек сонгы 20-30 жылда гана психосоматикалык медицина (жан мен таннін озара байланысын зерттейді) адамнын мінез-кулкы, санасы, пайымдауы адамнын денсаулыгына тікелей асер ететінін уга бастады. Олар адамнын назік денелерінін бар екенін амалсыз мойындап, осыган араласуга тырысуда. Біракта осы назік денелер аркашанда болган гой! Назік денелердін бар екенін біле тура неге дарігерлер ауруларды фанилік (материя), тандік тургыдан гана карайды? Осыдан 40-50 жыл бурын агза калыпты жагдайда жумыс жасауга кажеттті куатты гана зерттеп протеид, липид, глюкогендер мен адам жута алатын минералды туздар молшері жайында айтылган.

Онан кейін витаминдер ашылды. Витаминдердін аз молшерде гана кабылдаганнын озінде – протеид, глюкоген т.б. караганда асерінін керемет екені айтылды. Казіргі жаналык эндокорин бездерінін жемісі – гармондар – барінен де манызды. Канша айтсаныз да, осылар агзада журетін агымдарга толыктай жауапты емес: олар тек оз міндеттерін гана орындайды. Булардын озі купиясы алі ашылмаган – козге корінбейтін назік агымдарга тауелді.

Бул козге корінбей баскаратын назік алем немесе материяны баскаратын – жан мен рух. Біракта казіргі замандастарымыздын басым болігі осы козкараспен келіспейді. Олардын болжауынша назік алем материяга – танге тауелді, ал акыл-ой, оттін бауырдан шыгатыны сиякты мида пайда болады!

Адам агзасынын ауруларга карсы тура алатын касиеттері бар. Далел: кей кездерде дарігерлер кудер узген наукастар жазылып кетіп жатады. Калай? Озінін ерік куші мен ойлау жуйесін озгертудін натижесінде. Кейбір осімдіктердін тамыры ауада асылып турып ак ауадан корек ала алады. Егер осімдік осылай омірлік кушті ауадан ала алса, адамга неге алмаска? Химиктер айтады: «Бунын барі химиялык агымдар...» Жарайді келісейік, біракта химия да рухка багынады гой! Рух шипалык касиеті бар элементтерді жасап шыгарды. Рухтын осы мумкіншіліктерін казіргі медицина тусінбейді, тусінгісі келмейді – міне олардын каталыктары мен адасушылыктары осы арады бугып жатыр.

Сурак: – Гиппократ кандай емдеу адістерін колданган?
Жауап: – Гиппократ – ертедегі грек дарігері – Египет пен Индиянын дарігерлік ілімдерін зерттеген, окыган. Ол – аркашанда адам агзасына озін-озі коргауга, сактандыруга мумкіншілік беруі керек деп уйретті. Табигат – озін коргап сактандыра алады. Агзадан болініп шыккан химиялык элементтердін ауруды ауыздыктауга шамасы жетеді. Егер агзанын корганыс кабілеті артса, онда жаудын беті тайсактап ауру жоламайтын болады. Табиги тамак, кун шуагы, дарілік шоптердін тунбалары, демалыс, моншада ыстык су мен суык суды алмастыра отырып кан айналымын жаксарту, тазалану, ораза тутып ашыгу т.б. табиги адістермен Гиппократ адам агзасынын омір сургіштік куатын арттырган. Казіргі уакытта жоктан озге дарі-дармектерді талгамай іше беріп адам озінін агзасынын корганыштык кабілетін аяусыз жоюда. Есінізде болсын! Сырттан келетін дарі-дармек ішкі куатынызды жане оміршендігінізді еш уакытта арттырмайды.
Тамактануда, демалганда, уйыктаганда жане омірдін карапайым адеттерінде табигатка негурлым жакын болуга тырысыныз. Табигаттын калауы бойынша омір суре бастаныз, сіз шексіздіктін бір болшегісіз. Тагдырынызды табигаттын колына тапсырыныз, оган сенініз. Егер сіз кала тургыны болсаныз, каланын сыртына немесе теніз жагасына барып нактылы демалыныз, мамыражай калыпка тусіп, озінізді тартіпке келтірініз.

Аздап сыркаттанса болды адамдар дарі-дармектерге умтылады. Неге табиги адістерді колданбаска? Мысалы, сіз катты жаурап калшылдап келсеніз, шешінініз де кургак сулгімен, не болмаса жылкынын кылынан жасалган колкаппен он-бойынызды тез-тездедіп ыскылай бастаныз, сонан кейін кургак киініп, ыстык су ішіп жылы оранып жата калыныз. Сіз терлеп колма-кол сауыгып кетесіз. Ауырганынызды кутпеніз. Кез келген нарсені ауызга салып кылгытып жута берменіз. Дарі-дармектерді колданбауга тырысыныз.

Омыртканызга, онын тузулігіне басты назар аударыныз. Коптеген аурулар омыртканын кисаюынан, жулыннын кысылып не жаншылып калуынан... болады. Жуйке жуйесі мушелерді коректендіретіндіктен алдымен жуйкені емдеу кажет. Казіргі дарігерлер адамнын танін гана окиды. Олар акыл, ой, сезім, саналарды есепке алмайды. Нактылы ем – бул біздін омір суру салтымыз; калганынын барі де 2-ші, 3-ші, 4-ші орындарга сыргиды.

Біздін аргы аталарымыз  он агайынды болган. Аргы бабаларымыз: Каракерей, Байыс, одан Тума, одан Акша, одан Карабас, одан Кожакелді, одан Кокі, одан Кылкабай, ал Кылкабайулы Боскынбай атамыздан  он агайынды ул: Нысанбай, Жолбарыс, Аблан, Кабылан, Есім, Омір, Естемес, Отаршы, Малшы, Касен екен. Солардын тортеуінін урпактары бармыз. Сол урпактарынын біреуі сіздін атаныз Нысанбай мен менін атам Жолбарысулы Мукашбектін бауыры, Есімулы Санкайбай атаны 100 жасында Науалыдагы Есім атамыздан тарайтын Макыш аганын  менімен жасты улы – Солтансейіттін жаназасында кездестірдім.

Санкайбай ата 104 жасында Аякозде улкен баласынын колында біраз гана сыркаттанып жатып коз жумды. Санкайбай атамыздын оні шырайлы, бойы екі метрден астам, какпак жауырынды, батыр тулгалы, денесі тіп-тік, журісі серіппелі, аскери адамдардікі сиякты аршынды екен. Аузындагы тісі тугелдей бутін, кимылы жас жігіттердікі сиякты ширак, коз жанары откір, кулагы сак. Турі жетпіске енді гана толган адам сиякты. Мен барып танысып озімнін Жолбарысулы Мукашбектін немересі екенімді айттым, осы ашыгу ілімін енді бастап журген кезім. «А, мен сенін атанды, озімнін агам Мукашбекті жаксы білемін, 1937 жылы нахактан усталып, «халык жауы» деген айып тагылып атылып кетті-ау, есіл ер! Онын бар жазыгы молла болып Кудайга сенгендігі мен аукатты жеке шаруа жер иесі жане козі мен кокірегі ашык болгандыгында гана болды гой. Кайта жаксы, агайымнын козі Ризадан сендер осіп жетіліпсіндер, буганда шукір» – деп мені бір желпінтіп алды. Сонан кейін озінен карі бір шалды акеп менімен таныстырды  «Асет, танысып кой Курман деген аган болады, менін 78 жастагы екінші балам» дегенде, жас шалдын озінен 10-15 жас улкен шалды улым деуі маган біртурлі ерсілеу кулкілі сякты, кулейін десем екі шалдан уят, кулмейін десем бурын сонды мундайды естіп кормеген басым, кулкі кысып акетіп барады. Кыстыгып, кымкырылып кулкімді азер дегенде тежедім.

Ол кісінін тагы бір ерекшелігі аузына келген созді, ойды маймонкелемей тура айтады екен. Осы жаназада ауылдын аксакалдарынын ішінде «аяктыга жол, ауыздыга соз», торден орын бермейтін дегендей балапан шалдардын ішінде шоктыктары биік, жастары 80-нін о жак, бу жагындагы Данабек, Есетай, Нуртаза, Толеген т.б. ауылдын кадірменді кариялары  отырган. Санкайбай ата: «Ай балалар, немене бос сойлеп отырсындар», – деп санкылдаган даусымен бір тисіп отті. Ана шалдар жасын силагандікі ме, барі де таяктарымен жер шукылап, молданын алдындагы шакіртке уксап, томен карап букпынтайлап ундемей отыра берді.  Озінен карі, таякка суйеніп орнынан азер турып-отыратын, аяк колдары селкілдеп берекесі кетіп журген олмелі аксакалдарды оздерінен жап-жас адамнын «бала» деп айтканына енді кулмеске шарам калмады. Былайырак шыгып озіме-озім келгеннен кейін: «Ата, сіз осы денсаулыкка калай жеттініз, осынын купиясы неде? », деген сурак койдым.

Менін екі жудырыгым бір уысына сиып кететіндей, еті кашпаган куректей алаканынын салалы саусактарымен сакалын сипап турып: «Біз аукатты турдык, 1932 жылы канпеске басталганда уркінді болып, бас саугалап Кытайга отіп кеттік. Ол жерде байларда малайлыкта болдым. Егін сугардым, шоп шаптым, бидай ордым. Осы жакка келгенде де, алі кунге дейін кара жумыстан кол узіп корген жокпын, малга шопті озім дайындаймын, тыным таппайтын мазасыз адаммын. Бос отыра алмаймын. Омірімде арак, темекі дегенді аузыма алып корген пенде емеспін.
 
Уйірілген сары алтындай сары кымыз,
Ауруга – ем, сауга куат, дарі кымыз.
Елімнін ен суйікті асы болдын,
Шыгаршы тагы нен, бар кані, кымыз!    Жамбыл Жабаев
 
Бие байлап кымыз сауамын, айына екі кабат саумал ішіп ішімді тазалаймын. Біракта омірімді серілікпен откіздім, кездескен колбен етектіні кур жіберіп корген емеспін. Атан жузге келсе де алі каукары бар», – деп біркелкі жаркырап турган аппак курек тістерін корсетіп, кулана жымиып койды.

Есімулы Санкайбай атанын туган апайы Захария аже 107-ті жаска келген. Захария ажеміз  107 жаска келгенше инені озі сабактап, тауык-кустарын озі багып кагып, уй шаруасын жайгап тыным таппайтын адам болатын. Фани омірден баки алемге ауырмай-сыркамай бір-ак кунде аттанды.  100-ге таяп калган согыс жане енбек ардагері – Данабек Байсалханов аксакал Захария аженін туган баласы. Маркум Данабек аксакалдын бір ерекшелігі еш уакытта тоя тамак жемейді, кешке тамак ішпейді,   уакытынын барін олен, кисса шыгаруга арнайды.

Сурак: – Осы ангімелерден кандай туйін шыгарар едініз?
Жауап: – «Кушті сактау ушін жеу керек» – деген козкарас калыптасып калган. Осынын санага сініп калганы сонша, біз куніне 3 кабат тамактануымыз кажет екеніне оте сенімдіміз. Біз табеті жаксы, ашкарак адамдарды денсаулыгы мыкты адамдар деп есептейміз. Біз сауыгу ушін тамакты коп жеуін колдаймыз.
    
Асет бауырым, менін тамакты талгап аз-аздан шукып кана жейтінімді жане осылай тамактанудын аркасында озімнін туган анам Камаш апам да бір гасыр омір сургенін озін жаксы білесін. Озім омір бойы ар турлі тагамдарды узак оз бетімше зерттеуімнін натижесінде, бул жай адет емес екені туралы козкарас калыптастырдым. Аштыкты басу ушін, дене асказанын не болса сонымен толтырып алады. Біракта тамактын бір турімен мыкты, сау, кушті жас жасаушалар жасауга болады, ал екінші турімен алсіз, ауру, агзанын жумысын калыпты камтамасыз ете алмайтын жасаушаларды куруга болады. Біз «жаксы» тамактанатын адамдарды жиі кореміз, біракта олардын жагдайлары жаксынын ауылынан алыс. Ас корту жуйесіне тамак молынан барып жатса да, терісінін турі нашар, булшык еттері болбыраган, куаты томен.

Адам озінін тамагын онделмеген калпы тікелей табигаттан алып турган заман болган. Ол уакыттарда адамнын, озінін денсаулыгына кажетті тамагын табиги турде іріктей алатын мумкіншілігі болган. Не жеу керек екенін ішкі даусы айтып турды. Осы дауысты болмыс немесе баска деп атауга да болады, біракта адамнын коне дауірінде осы керемет комектескен.

Жогаргы керемет, шурайлы тілмен баяндалган Нуртаза аксакалдын ангімесінен байкайтынымыз – откен гасыр ортасындагы каймагы бузылмаган казактардын салт дастурі, мінез-кулыктары жане тамактану мазірі. Біздін халык табигатынан мыкты болса да узак жасамаган. Казір тіпті де, себебі тамактану дурыс емес. Ангімеде айтылгандай Нуртаза аксакал намыс ушін коп жеп койып артык тамактан уланып 4...5 таулік тура алмай калган. Тек табигат берген ерен денсаулыктын аркасына гана аман калган. Осындай денсаулыктары мыкты аксакалдарымыз тамакты тартына ішсе соз жок 100 ...120 жыл омір сурер еді.

Ане озін жогарыда айтып откен Нуртаза аксакалдын досы, жузге келген Данабек аксакал кешке мулдем тамак ішпейді екен, тамакты еш уакытта тоя жемейді, ал онын шешесі 107-ге келген Захария ажеміз де сол сиякты тамак мазірін устанумен катар 107-ге келгенше тыным таппаган, ал Захария аженін туган бауыры 104-ке келген Санкайбай атамыз саумал мен айына екі кабат ішін тазалап отыруымен катар, ол кісіге де тынымсыздык тан касиет болган.

Осыдан шыгатын кортынды адам баласы егер де дурыс тамактанып, агзасына кем дегенде 36 сагат ашыгу аркылы дем алыс беріп, омір бойы тынымсыздыкпен дене кимылын токтатпаса узак гумыр суруіне толык мумкіншілігі бар. Адамнын денсаулыгы мен тагдыры оз колында екенінін бултартапас далелі емес пе, будан артык кандай далел керек!
 
42. Такырыбы: Осы омірдегі жогары максаттын мані неде? Дурыс ой, дурыс соз, дурыс іс-арекет дегеніміз не? Копшілік адамдардын казіргі коріп журген куаныш-кайгыларынын туп казыгы кайда? Ой – денсаулык пен молшылыктын саулетшісі дегенді калай тусінеміз?

 Басындагы акыл, калтандагы акшага тен". Халык даналыгы
 
Сурак: – Дурыс ой, дурыс соз, дурыс іс-арекет дегеніміз не?
Жауап: – Бул баска маселе. Булардын дурыс болуы ушін ауелі ниетінді тузе. Барлыгы дурыс ниеттен басталады. Аркашанда жаксы ойда болу керек, ягни тек кана жаксылык туралы ойлауга тырыс. Жаксы ой жаксылыкты тартады. Кайгылы, жаман ойлар адамды омірдін тунегіне батыра береді. Тек кана омірдін жаксы жагына коніл боліп, жаман жагын ескермеуге тырысу керек. Сол кезде адам озінін калай озгеріп кеткенін байкамай да калады. Осылай салауатты омірмен бакытты омірге жетуге болады.
Сурак: – Копшілік адамдардын казіргі коріп журген куаныш-кайгыларынын туп казыгы кайда?
Жауап: Адамдардын куаныш-кайгыларынын туп казыгы барлыгы да онын откен омірінін салдары. Ал онын келешектегі коретін куаныш-кайгылары бугінгі кундердегі омірінін салдары болып табылады. Сондыктан, не ексен – соны орасын. Келесі омірін дурыс болсын десен – онын камын казір ойла. Ал егер келешегінді ойламай,   казір ішіп-жеп калайын десен – ертен сонын зардабын коресін. Кайсысын калайсын? Ерік озінде. Ешкім де басканын еркін шектемеуі керек. Бірак соган байланысты аркім озінін карымын алады. Карапайым омірде ол карымнын молшері аділет зандылыгы бойынша озінін тиесілі молшерінен коп те емес,   аз да емес, канша тиесілі болса – сонша. Барлыгы аділетті.

Букіл алемде аділеттілік кепілі болып табылады жане сонын аркасында болмыстын уйлесімділігі сакталады. Сондыктан карымта зандылыгын аділеттілік, сонымен бірге салауаттылык кепілі деуге болады. Бірак кейбіреулер бул зандылыкты мойындагысы келмейді. Мойындамаса – мойындамай-ак койсын. Бул олардын оз еркі. Бірак одан болмыс зандылыгы жогалып кетпейді, кушін де жоймайды.

Сурак:  – Соз басында «жетістікке жетуімнін бірінші себепкері Алла болса, екінші себебі озімнін талпынысым, ойлау жуйемді тубегейлі озгерте біліуімнін аркасы» – деп не себепті айттыныз?

Жауап: – "Ой – денсаулык пен молшылыктын саулетшісі" деген кагида бар. Ягни, туп негізінде денсаулык, сонымен бірге букіл омірін ойлаган ойына байланысты. Ойын жаксы болса – денін сау, омірін де жаксы, ал ойын жаман болса – аурудан арыла алмайтын, кайгы-касіреттін тунгиыгында омірін отеді.    Ал енді осы адам баласы катты асерге кумар. Фани алемде катты асер кобінесе куналі істер береді. Бір рет катты асер алган сон, оны тагы да алгымыз келіп турады. Асер негурлым улкен болса, ол солгурлым тартымды. Асіресе, тиым салынган асерлер тартымды келеді. Касиетті кітаптардагы Адам Ата мен Хауа Ананын тиым салынган жаксы мен жаманды айыратын агаштын жемісіне куштар болуы да осынын бір корінісі.

Аныз бойынша олар сол тиым салынган жемістін дамін татты, ал букіл адамзат сонын карымтасын, ягни фани алемнін куаныш-кайгысын коріп отыр. Біз алі де болса тиым салынган жемісті жегіміз келеді, кушті сезімдерді керек кыламыз. Осылай омірдін кызыгын, лаззатын аламыз. Адам баласы жер бетіндегі ен жогары дамыган жан иесі болгандыктан, ол букіл болмыс омірінін натижесі. Эволюция жолындагы сана-сезімнін жетілу сатысында адамнан томен турган баска жан иелерінде болмыстын бул улы максатына жету мумкіндігі жок. Осынын озі салауатты омір адам тіршілігін букіл болмыспен уйлесімділікке акелетіндіктен, онын негізгі максаты адамнын дені сау, бакытты болуы ушін гана емес, одан да жогары екенін корсетеді.
 
43. Такырыбы : Бір гасыр омір сурген Данабек Байсалханов аксакалдын тарихи естелік – шежіре олені

Акша карда коп журсен,
Козін бір кун карыгар,
Агайыннан шет журсен,
Конілін бір кун тарыгар.

Казак макал–мателдері
 
Науалы ауылында Данабек Байсалханов аксакал, Нуртаза Абылхановтардын ортак касиеттері – олен, шежіре мен баталар жазады. Екеуі де – гулама шешен, созге жуйрік, кокіректері ашык, корген-туйгендері мол, откен гасырдагы казак шешендерінін асыл сыныктары іспетті. Данабек, Нуртаза  аксакалдар  аргы гасырдын барлык килы замандарын басынан откізген, узак тарих кешкен кеменгер кісілер. Карадан хан болган дегендей,   Данабек, Нуртаза аксакалдар аргы аталары артыкша туган жандар болган. Сондай асыл насілдін сонгы коздері, осы аксакалдарды бейнелеп айтсак, ана тілдін академигі, ангіменін – Ауезові деуге де болады.
 
Науалы тарихын жасаган аталар, ажелер, аналар мен азаматтардын  сінірген енбектерін еске алу максатында Данабек Байсалханов атамыздын ар замандагы мандай алды азаматтарга арнаган шумак олендері:
 
Жаналык ескіліктін бетін ашпак,
Картайдым жас омірді артка тастап.
70 жыл Науалыда омір сурдім,
Кешегі 31-ші жылдан бастап!
 
Опасыз алдауменен отеді омір,
Амал не, алдауменен калдым гапыл.
Не турлі жаксы адамдар болып еді,
Ойыма солар бугін келіп отыр!
 
Не турлі адам болды иман жузді,
Жаз кылып жадыраткан коныр кузді.
Жаксынын катарына косамын деп,
Осірді тарбиелеп солар бізді!
 
Беремін кызыл тілге ерік кана,
Болмаганнан сон жаяу журіп колік кана?
Коп еді тарбиеші аксакалдар,
Айтайын кейбіреуін теріп кана!
 
Жаксынын отіп жатты айт пен тойы,
Халыктын нашар болды халы жайы.
Акылмен адіс курып ел баскарган,
Сондагы мыналар еді акылгойі!
 
Ар турлі алмагайып заман кордім,
Кобіне улгі болган біздін елдін.
Діни жол - касиетті ірі тулга,
Гулама Каттабайдай адам кордім!
 
Кажынын ел ішінде зор багасы,
Гулама болып еді ел агасы.
Арі кажы, арі молда, арі акын,
Біздін елде силаушы еді карі жасы!
 
Ит омір журіп жатты оз бетінде,
Алланын сонын барі кудіретінде.
Аділбай дейтін кари болып еді,
Согыстын кан тогілген мезетінде!
 
Білуші ем сол кісіні бала жастан,
Осыны айта берсен барі дастан.
Олгенге иман, тіріге коніл айтып,
Осы жерде мусылманнын жолын ашкан!
 
Жігітбек бір аксакал дейтін кісі,
Киянат соз сойлемес жылы тусі.
Отірік айткан созді жактырмайтын,
Даретсіз жер баспайтын осы кісі!
 
Сагади дейтін кісі шала казак,
Курбылары шаласын деп кылган мазак.
Енбегі осылардын умытылмас,
Ел ушін талай-талай корген азап!
 
Бесінші осылардын кыржы Иса,
Муны да айта кетсем созге сиса.
Осынын кылган ісін айта берсе,
Талай том болар еді, талай киса!
 
Жанжігіт ішіндегі молда еді,
Ескі соз тарихшы болган еді.
Ескінін умытылып калган созін,
Талайлар содан угып алган еді!
 
 Акайлар отыратын калжын бастап,
Бірін-бірі урушы еді – тура бассап.
Осындай батагойдін арасынан,
Жындылар кутылам деп кайда кашпак!
 
Сарсенбай бір аксакал улкен адам,
Улгі алган осылардан талай надан.
Осылар тезге салып тузететін,
Бір адам теріс жолга басса кадам!
 
О, шіркін Борыкбайдын Кожабегі,
Тумада Кожакелді аргы тегі.
Сельпода бастык болып кызмет еткен,
Жылкынын бір кундегі кара когі!
 
Тегінде кісі жетпес Шукібайга,
Сиганды айтып корсем акыл ойга.
Шукеннін кулкісінен гул жайнаушы еді,
Дам тартып бара калсан айт пен тойга!
 
Мухаммет, Нысанбайдан – Рахмет,
Оларды айтпай кетсем кудайга шет.
Карібжан, Серікбай мен Кабдолданын,
Жардем бер урпагына я, Кудірет!
 
Мырзамнын аксакал Лукпаны,
Талайга комек кылган ашып жаны.
Осындай алты-жеті болды аксакал,
Уйыткысы агайыннын майталманы!
 
2-ші буын:
Талайлар ескілікте дуылдады,
Козден жас конілден кір жуылмады.
Силасып сіз-біз десіп журетугын,
Айтайын адамдарды 2-ші буындагы!
 
Бейсембай, Сартжакып, Кабытайлар,
Умытпайтын азаматтар кой адам ойлар.
Бар еді-ау копшілікке жаксылары,
Тисе екен бір Алладан жаксы жайлар!
 
Жунісбек, Абылхайыр, Мухаметжан,
Біледі айтпасак та бірталай жан.
Осылардан бір ауыз соз укпаганга,
Амал не осы кунде кайнайды кан!
 
Дуние-ай, Айтбай, Шакен, Оразалы,
Алдадын талай жанды дуние пани.
Омаргалы, Бірсакалмен, Бутабайлар,
Бір кунде болып еді елдін сані!
 
Сагаттын Кабдолдасы кайран санлак,
Кыз-келіншек устаушы еді топтан тандап.
Согыста осылар да каза тапты,
Бір Алла косканнан сон Танірім арнап!
 
Жунісхан Тума ішінде Кисык заты,
Бар еді халык ішінде инабаты.
Кажыкан жас жігіттін ардагері,
Деуші еді Барлыкбайдан аргы заты!
 
Кабылахат, Капсамет агайынды,
Еске алып айта кетсек откен кунді.
Тумада Жаментіктен жан аскан жок,
Отірік мактай алам баска кімді!
 
Садыгы Рахметолланын дейтін кісі,
Жан еді-ау, тілі майда жылы тусі.
Неше жыл ауданда кызмет етіп
Халыктын кадірлісі болган кісі!
 
Малгаждар сельсовет боп турган еді,
Сабырлы сойлер созге сырдан еді.
Халыкка жаны ашитын жас азамат,
Жаксылык талайларга кылган еді!
 
Баласы Тауебелдін Тайіп еді,
Мінезі Еділ менен Жайык еді.
Согыстан бул кісі де келмей калды,
Кыскартып омірін Алла койып еді!
 
3-ші буын:
 Пандасін не косса да Алла бастар,
Жаркырар сары алтындай тау да, тастар.
Алтыннын сыныгы гой жаркылдаган,
Дуние-ай! болып еді-ау, талай жастар!
 
Шакер мен Смайлхан  достар еді,
Азілін бірін-бірі костар еді.
Аубакір, Кабдолдамен бул тортеуі,
Біркелкі катар оскен жастар еді!
 
Бокенші, Жумаділ, Койшыбайлар,
Дос еді жас кунінен Кудай дескен.
Жастарга жас кунінен акыл айтып,
Жол-жоба корсететін ерте кештен!
 
Тобытай, о дарига Кабдырахым,
Каталасып болар ма екен созім закым.
Ойлаган халык камын азаматтар,
Булардан болар дейсін кімдер жакын!
 
Габбастын жігіті еді Мамырбегі,
Тумада калмак деуші еді аргы тегі.
Азамат сегіз кырлы сексен турлі,
Жылкынын анык осы каракогі!
 
Тажіман баласы еді Жатакбайдын,
Бір келкі адам еді акыл-ойдын.
Кайгырып еш нарсені ойламаушы ед,
Кылыга еске туссе осындайдын!
 
Мажендер баласы еді Атаманнын,
Пандага бергені коп Жасаганнын.
Палуанга тусуші еді кайран сабаз,
Ішінде жасканбайтын мын мен саннын!
 
Тікенбай, Жакула мен екеуі жас,
Халыккка жас та болса боп еді бас.
Дуние бізден бурын отіп кетті,
Журетін ойнап куліп талай курдас!
 
Ілиясы Науырзбайдын – Мусаменен,
Турады коз алдымда барлык денен.
Артына умытылмас соз калдырган,
Осыларды олді деуге калай сенем!
 
Каралык Байкенже мен Божанды алып,
Істеген істеріне назар салып.
Ерінбей енбек еткен азаматтар гой,
Білесін айтпасам да барлык халык!
 
Акаш, Шумбе, Ракым, Калихан, Ризалар,
Осылар катар оскен тен курбылар.
Булар да шал боп міне калды бугін,
Ойласан осындайда сагын сынар!
 
Задасы Кусайыннын – Кенжебаймен,
Бірге оскен замандасым озіме тен.
Абсаламнын Анарбегі бул тортеуміз,
Арактан кутылуга таппадык ем!
 
Осылардын умытыппыз шіркін барін,
Ойласан еске тусер бірлі-жарым.
Ертерек ойламаган арман менен,
Болып жур – сыртым шок, ішім жалын!
 
Ешкімді ескілікті кормейді жек,
Арткыга улгі болар тарих кеп.
Солардын талайымен жолдас болган,
Шыгарган муны жазып мен Данабек!
 
Аналар, апалар, ажелер:
 Жігіттер кулкі кымбат азіл арзан,
Отті гой будан бурын бірталай жан.
Ерінбей киындыкта енбек еткен,
Айталык бірнешеуін аналардын!
 
Аналар отіп еді Жумаш, Заре,
Жумыскер болды аркім келе-келе.
Колхоздын жумысы мен магазінге,
Ерінбей енбек етті кушін боле!
 
Бейнет коп кездесетін жастык шакка,
Ерінбей ерік берсін тіл мен жакка.
Зарелер ауданменен сан айтыскан,
Магазін осы арага орнатпакка!
 
Кушті жок ойлап турсан Кудіреттен,
Арылмасан адамгершілік касиеттен.
Алжан мен Канипа апаларым,
Сол кунде сауыншы боп енбек еткен!
 
Умытпай еске ап журсін бала-шага,
Жаксынын сары алтындай басы бага.
Осы колхоз курылганнан енбек еткен,
Карасак Ашімова Батияга!
 
Ескіге коп ауады акыл-ойым,
Апалар – ел анасы, жылы койын.
Жакында жасатыпты деп естідім
Озінін нак 100 жаска келген тойын!
 
Унілсек ескі омірге козін талар,
Турі жок бір жагынан ойдан калар.
Ерінбей енбек еткен Елеуханмен,
Аміржаннын байбішесі Нургайшалар!
 
2-ші буын аналар:
 Шешесі Айдарханнын ак Батиман,
Бір Кудай берген екен бак Батиман.
Согыстын уакытында уш жануянын,
Бастыгы боп асырапты  нак Батиман!
 
 Отті гой киыншылык талай тустар,
Ойласан кездеседі сан жумыстар.
Колхозда тесік окпе болып ості,
Нуршікен, Жанкай менен Кулбагыштар!
 
Ерінбей енбек талай орде,
Шыгарган апиынды кара жерге.
Колхоздын ескілікті жумысшысы,
Тамаша, Тукан менен Куріштерде!
 
Сагадат, Нукен менен Калымхандар,
Онер іздеп, жан емес еді жумыс тандар.
Трактор айдап, кой кыркып, сиыр сауып,
Егін орып, шоп те шапкан міне осылар!
 
44. Науалы ауылынын тургыны Байкенже Жукенов аксакалдын Улы Отан согысында жургенде туган жерін  сагынып агайын-туыстарына, артта калган еліне жазган хаты

Сарыарка жарасады олен кылсан,
Азырак ойга тусіп коніл бурсан.
Барінен, жер сагынган киын екен,
Журегім елжірейді ойга салсам.
 
Сарыарка – суын балык, кырын киік,
Бакытты, сан-салтанатты алдын жиып.
Сайрандап кен даласын казак елін,
Кун корген «кара шекпен» тугел сиып.
 
Ар жагы атын шыккан Тарбагатай,
Кетпейді, жауса кары жаздын алты-ай!
Бауырын сынысыган бак пен жузім,
Сайраган, куйкылжыткан кус жагалай.
 
Биігіне жете алмайды ушкан куста,
Жараскан «Кішкене тау» окпе туска.
Жайлауда жайылган мал саласында,
Жайылар – аягынан алты ай кыста.
 
Алатау – онтустікте «Токта-барлык»,
Бактыга, Еміл орлеп келсен каргып.
Ырысы кен даланын міне осындай,
Колма-кол байытады жокты бар кып.
 
Атыгай, Маканшыдан отсен бері,
Аяндап одан арі журсен кері.
Шалкыган сар даласы санге біткен,
Болмайды асар белен, ылди орі.
 
Баракбай озім туган мекен жерім,
Майсадай кулпырады кербез керім.
Тумасын корген адам тан калады,
Не себеп? Калай шыккан? ! – екен деген.
 
Жайтобе, Балатобе тобе біткен,
Кортобе кен жайдактау оте біткен.
Булардан дарежемді асырам деп,
Корпебай оз алдына отау тіккен!
 
Байкенже Жукенов, Божан Акылжанов аксакалдармен озім  инстутты бітіріп келген 1975 жылы бірге кызмет істеуге тура келді. Осы аксакалдар ол жылдары зейнеткерлікке шыккан, батыр тулгалы, аса келбетті, денсаулыктары керемет мыкты, суйектері асыл, тула бойы тунып турган шежіре карттар еді. Байкенже мен Божан аксакал омір бойы колхоздарда бастык болып кызмет аткарган, оз заманынын алдынгы катардагы тулгалары болган. Менін омірдегі жумысты бастаган кезімде алгашкы устазым бригадир болып кызмет аткаратын Божан аксакал мен акем Риза Мукашбекулы болды. Мен бригада агрономымын, ал Байкенже аксакал егін кузетінін бастыгы. Озіме темірказык жулдызы сиякты багдарлама берген – адалдыкты, енбеккорлыкты, жумысты жан-таніммен суюді осы аксакалдардан жане акем Риза Мукашбекулынан уйрендім, бойыма осы адамдардын  жаксы касиеттерін дарытканы ушін Жаратушыга унемі тауба, шукіршілік деп журемін.       Осы ардагерлер: оз отанынын, елінін, ауылынын, ен бастысы ултынын нак патриоттары еді.
 
Бала кунімнен ангімеге, шежіреге кумар болгандыктан колым босай салган сатте осы аксакалдардын ангімелерін, естеліктерін тындауды керемет унатушы едім. Ол кезде жабык болган такырыптардын бірі «халык жаулары». Мен де «халык жауынын» немересі болгандыктан, сол кезенде самгайтын талай жерге самгаткызбады, канатынды білдіртпей киып отыратын. Озінмен салыстырганда таланты да, біліме де, санасы да коп томен жагымпаздардын – колдарынан келмейтін кызметтін туткасын устап отырганын коргенде іштей кынжылатынмын. Кынжылганда оларды коре алмай емес, керісінше жумысты былжыратып жібергендіктеріне ішім ашитын.  Кенес окіметі осы саясатты канша білдірмеймін десе де, ар жактагы коламсы, сасык ійсті бар болмысыммен сезетінмін. Акыры талантты емес, басшыларга берілгендікті гана багалаган укімет – тонкеріссіз, согыссыз-ак, осындай тексіз, кабілетсіз, дарынсыз ел баскарушылардын «іскерлігінін» натижесінен ішінен іріп-шіріп ыдырап тынды.

 Сол кезде осы аксакалдардан талай естеліктер естігенмін. Кейін осы Байкенжа аксакалдын, акем Ризанын т.б. коне коз кариялардын айткан ангімелерін растайтын кужаттарды да таптым. Сол кезде Жукенов Байкенже аксакал екеуміз молшері былай деп ангіме дукен куратынбыз:
 – Байкенже ата, оз ауылымыздан шыккан бурынгы мен казіргі батырларды айта кетсеніз, келер урпак біле журсін. Осы ерлердін кейбіреулерінін аттарын  айткызбай, Кенес укіметінін жауы санауда емес пе?
 – Казак тарихындагы улы тулгалардын кобі батырлар. Ертедегі Ер таргын, Кобыланды, Кабанбай, Шынкожа, Бухар, Карасай, Богенбай, Ер Еспембет, бертінгі Бауыржан Момышулы, Кытай жеріндегі Керей Оспан батыр,   1930...32 жылдары Кенес укіметіне карсы шыккан озіміздін жерлестеріміз Досаканов Жылкайдар, Дуйсенов Сыдык, агайынды «бандалар» Бакбай, Ракымбай, Улы Отан согысынын атакты барлаушысы –  курдасым, Совет Одагынын Батыры атагына усынылганда белгілі бір себеппен штаб бастыгы бір еврей бергізбей койган Божан Акылжанов, 1960-шы жылдары казактан тунгыш рет «Щука» сунгуір кемесінін командирі болган 2-ші рангалы капитан, бауырымыз Науалы балалар уйінін тулегі Сабыр Ахмадиев сиякты халкымыздын кол бастаган кахарман улдары каншама!
 
 – Байкенже ата, озініз халкымыздын басына тускен наубат пен киыншылыктардын барін козінізбен коріп, конілінізге туйдініз. Сондагы болган окигаларды казіргі урпак окілдері білмейді деуге де болады. Енді 1937...38 жылдары «халык жауы» болып жазыксыз усталган ерлер туралы айтпас па екенсіз?
         
 – Асет балам, мына сурагын оте дурыс екен. Онда мен озім осы ауылда гана болган окигаларды айтып кетейін. Ар нарсенін озінін уакыты келеді, Осы білгендерім келер урпакка аманат етіп, уакыты келгенде жазуды озіне тапсырдым, – деп айтып еді жарыктык. Енді тарихи кейбір тарихи деректерді айта кетейін:
 
45. Олі разы болмай, тірі байымайды. Науалыдан шыккан халык жаулары
 
«Ерлік онегелері тарихты нурландыра туседі... булар адамды алга жетелейтін жарыгы мен шамшырактардын бірі».    В.Гюго
 
Жылкайдар Досаканов
Саусагы сабидін білегіндей, алып тулгалы, жау журек адам еді. 1917–1919 жылдарда атаман Анненковтын аскерінде болады.
         
Одан Кытайдагы Шауешек манына паналайды. Караунгір–Каракабак деген жерде Ажібала атты бай солан бар–тын. Онын бір інісі Абдыранын суына таласкан канша казакты когала койдай сабап, агашка танып, айелдерін корлаган. Озбырлыкка каны кайнап, абден кектенген казактар Жылкайдарга осыны куртып бер, сені озіміз куткарамыз деп тілек етеді. Комейді тузету кезегі келгенде жаннан ыкпайтын соланды аттан аударып алып, тапа–тал тусте су байлайтын курак камыстын ортасына орап, комейге колденен койып, айырыкты богейді. Кайтадан Советке кашып келеді. Мунда кызылдардан корганып, Найзакарага бекініп, алдырмай койган агайынды Бакбай, Ракымбай бастаткан «банда» тобына косылып, бір–аз уакыт бірге болады. Бірде ерекше тапсырмамен Уржарга келген Жылкайдар колга туседі. Кызылдар оган сый беріп, алга жолбасшы етіп, Найзакараны алады. Аз тыныстап, Кенес окіметінін кызметін аткарушы адам ретінде журіп жатады.
         
Сол туста аскан куші, тулгасымен аты шыккан «полтара Иван» дейтін, екі центнерлік бошкені озі тиеп–тусіретін, журт бетіне карауга жасканатын орыс бар еді. Жылкайдарды сонымен курестірмек болады. Курес білмейтін, кара кушке сенген Иван жыгылып калам ба деген кауіппен, «кол алысайык» деген шарт усынады. Алдынгы кезек орыска тиіп кысканда, кулімсірегендей кейіпте тозіп, турып алган. Жылкайдар кысканда Иван канша шыдайын дегенмен, езуі ыржыйып, козінен парлаган жас шыгып кеткен.
         
Жылкайдарды акыры кызылдар атып олтірді. Аруагына аумин!
– Байкенже  ата, осы «халык жаулары» туралы деректерді ауызша  озім  жинап журмін. Озіміздін ауылдан шыккан жазыксыз курбандардын аты-жондерін, істеген кызметтерін айта кетсеніз, уакыты келгенде осы жазыксыз шайіт болган курбандар акталатын шыгар деп ойлаймын.
– Асет, мынауын бір игілікті іс екен. Шейіт болган азаматтарымыздын аруактары бір аунап калатын болды. Осы азаматтардын акталган кужаттарын кайтсен де тауып ак кагаз бетіне тусірерсін, байкаймын осы шаруа сенін колыннан гана келетін сиякты – деп аскан коріпкелдікпен осдын 30 жыл бурын касиетіннен айналайын Байкенже аксакал болжап кетіп еді. Кадірменді окырман, мен енді сол кезде Байкенже аксакал «купиялап» айтып, кеткен озі тугел танитын, копшілігімен бірге кызмет істеген, жазыксыз атылып, шейіт болып кеткен бір ауылдын боздактарынын томенгі тізімін берейін: На основании ст.21  Закона Республики Казахстан «О реаблитаций жертв массовых политических репрессий» от 14 апреля 1993 года. Законом РК от 22 июля 1997 года «О внесении изменений в Закон РК «О реаблитаций жертв массовых политических репрессий».
 
1.     Досаканов Джилкайдар род. В 1889 г. В ауле Клыш Науалинского аулсовета. Казах. Проживал там же. Землепашец. Осужден тр. ПП ОГПУ 19.10.1932 г. По ст. 58–8, 59–3 УК РСФСР к высшей мере наказания. Реабилитирован заключением Прокуратуры РК 26.08.1992г.
2.     Дюсенов Сыдык род. В 1897 г. В ауле Клыш Науалинского аулсовета. Казах. Проживал в г. Чугучаке китая. Хлебороб. Осужден тр. ПП ОГПУ 19.10.1932 г. По ст. 58–8, 59–3 УК РСФСР к высшей мере наказания. Реабилитирован заключением Прокуратуры РК 26.08.1992 г.
Книга скорби – Азалы кітап: Расстрельные списки. – Выпуск2: Алматы, Алматинская (включая Талдыкорганскую) и Жамбылская области, – Алматы: Казакстан, 1998. – 496 с. Издательство «Казакстан» страница-100
3.     Атчабаров Мухамеджан, 1893 г.р. проживал в Алма–Атинской обл. Урджарском районе с. Тегизчалдык, работал заведующим фермой в колхозе Тегизчалдык. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
4.     Баткалов Аубакир, 1895 г.р. проживал в Алма–Атинской обл., с. Урджар, работал председателем колхоза Елтай. Приговор  приведен в исполнение (сведений нет).
5.     Гимадиев Капсемет, 1893 г.р., проживал в Алма–Атинской обл., Урджарском районе с. Науалы, работал счетоводом.  Приговор приведенив исполнение (сведений нет).
6.     Диникенов Кажихан, 1905 г.р., проживал в Алма–Атинской обл., Урджарском районе с. Науалы, работал директором школы. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
7.     Дошанов Нурмухамбет, 1888 г.р., проживал Алма–Атинской обл., Урджарском районе с. Науалы, работал бригадиром в колхозе им. Исаева. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
8.     Жолбарисов Мукашбек, 1889 г.р., проживал в Алма–Атинской области, Урджарском районе с. Ельтай, работал колхозником в колхозе Жана–Турмыс, мулла.  Осужден тройкой УЕКВД Алма–Атинской области по ст. 58 и 58–2 УК РСФСР к высшей мере наказания. 20.02.1938г. Приговор приведен в исполнение. Реабилитирован на основании ст.1 Указа ПВС ССР от 16.01.89 г., заключением прокурора Семипалатинской обл. От 25. 04. 1989 г.
9. Искаков Фазыл, 1897 г.р. проживал в Семипалатинской обл., г. Семипалатинск, работал председателем колхоза Жана Турмыс. Приговор приведен в исполнение. (сведений нет).
10.  Калышев Карим, 1901 г.р., проживал в Алма–Атинской обл. Урджарском районе           с. Урджар, работал председателем колхоза Тегиз жылдык. Приговор  приведен в исполнение.
11. Кулжабаев Бутабай, 1898 г.р., проживал в Алма–Атинской обл., с. Жана–Турмыс, работал зав. Отделом связи. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
12. Матчанов Кадыр Жолдасович, 1901 г.р., проживал в Алма–Атинской обл., Урджарском районе с. Урджар, работал председателем райисполкома. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
13. Озатов Курмангали, 1893 г.р., проживал в Алма–Атинской обл. Урджарском районе с. Тегизчалдык, работал заведующим фермой. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
14. Орумбеков Сман, 1903 г.р., проживал в Алма–Атинской обл. Урджарском районе с. Науалы, работал завучем детдома. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
15. Раимбеков Оразгали, 1900 г.р. проживал в Алма–Атинской обл. Урджарском районе с. Акжар, работал колхозником в колхозе Ынталы Кедей. Приговор приведен в исполнение 29.12.1937 г.
16. Рахматуллин Садык, 1898 г.р., проживал в Алма–Атинской обл. Урджарском районе с. Науалы, работал счетоводом в колхозе Ынталы Кедей. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
17. Сагжанов Макен, 1898 г.р., проживал в Алма–Атинской обл., Урджарском районе с. Науалы, работал бригадиром в колхозе им. Исаева. Приговор приведен в исполнение. (сведений нет).
18. Стамбеков Садык, 1903 г.р., проживал в Алма–Атинской обл., Урджарском районе с. Акжар, работал охранником в колхозе Ынталы Кедей. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
19. Ускомбаев Санат, 1897 г.р., проживал в Алма–Атинской обл., Маканчинском районе с. Каргалы, работал заместителем директором совхоза Тасбулак. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
20. Ыдырышев Джексембай, 1909 г.р., проживал Алма–Атинской обл., Урджарском районе с. Урджар, работал председателем колхоза Тегиз жылдык.
21. Темирбеков Нургалий, 1894 г.р. проживал в Алма-Атинской обл, в Урджарском районе с. Урджар, работал инспектором в Сельхозбанке. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
22. Тагасов Нурмухамед, 1903 г.р. проживал в Алма-Атинской обл, в Урджарском районе с. Ельтай, работал колхозником в колхозе  Ельтай. Приговор приведен в исполнение (сведений нет).
Книга скорби (расстрельные списки) Восточно-Казахстанская область 2001 год. Акимат ВКО, 2001. Департамент КНБ РК по ВКО. 2001. ПК «Семей-Печать». 2001
 
46. Агайынды «халык жаулары» Касымкан мен Кажыкан Дінікеновтардын немересі Талгат Кажыкановтын естелігі
 
Менін оз атам Кажыкан 1905 жылы, ал агасы Касымхан 1900 жылы туган. Ол кісілер сол заманда коздері ашык, окыган оте сауатты адамдар болыпты. Касымхан мен Кажыканнын акелері Дінікен бабамыз діни білімі терен гулама адам болган сиякты. Осы бабамыз улкен баласы Касымханды дін окуын окытса, онын бауыры Кажыканды агартушылык (академиялык) білімге окытыпты.
         
1929 жылы менін атам Кажыкан Дінікенулы агартушы ретінде осы ауылдын тол тумасы Нуртаза Омарбаев екеуі бірлесіп Науалыда – ашаршылыктын салдарынан жетім калган балаларды жиып алып балалар уйін: мектеп-интернат ашады, сонын тунгыш директоры болады, ал Сман Орынбеков деген азамат завучы болады. Кейіннен 1937 жылы осы ушеуін де «халык жауы» ретінде устап алып Кажыкан Дінікенов пен Сман Орынбековты 1938 жылы атады, ал Нуртаза Омарбаевты 25 жылга соттайды. Нуртаза аксакал осыдан Сталин олгеннен кейін акталып, оз ауылында есепші болып оле-олгенше кызмет аткарды. Казір осы уш азаматтын да урпактары бармыз.
         
Сурак: – Талгат бауырым, озін  туралы кыскаша баяндай кетсен?
         
Жауап: – Менін Кажыкан атам 1929 жылы Тума ішіндегі Жаментіктін урпагы Салима ажеме уйленеді. Осы ажемнін туган агасы Капсемет Гимадиевті де 1937 жылы «халык жауы» деп устап 1938 жылы аткан, бул кісі осы Науалыда есепші болып кызмет аткарган. Калган агайындары Кытайга отіп кетіп «кызыл кыргыннан» аман калган. Осы кісілерді гулама окымысты Каттабай кажы 1955 жылы туган еліне кайта алып келеді.  Кажыкан атам мен Салима ажемнен менін акем Пироз туады. Кажыкан атам дарынды домбырашы, куйші адам болган екен.  Акем Пироз да Кажыкан атам сиякты керемет сазгер адам болганын Ас-ага озініз де жаксы білесіз. Ол кісінін ойнамайтын музыкалык аспабы болмайтын, асіресе баянды куйкылжытканда сай-суйегінді сыркырататын. Осы акемнен торт туяк, уш шырак бармыз. Улкеніміз Абдіхан, онан кейін мен – Талгат, менен кейін Кайрат пен Бауыржан.
         
1934 жылы атам Кажыкан Дінікенулы оз алды Науалыды мектеп ашады да осы мектептін де тунгыш директоры болады. Осы мектептін курлысын баскарып салган Оразгали Райымбеков деген азамат. Осы кісі де 1937 жылы «халык жауы» болып усталып, 1938 жылы атылады. Осы кісінін туган бауыры Жумаділ Райымбеков агамыз да кейіннен осы мектептін, Уржардагы мектеп-интернаттын директоры болып, аудандык оку болімін де узак жылдар бойы баскарды. Науалы жане Уржар оніріне согыстан кейінгі жылдары оку агарту ісіне ушан теніз енбек сініріп, осы саланы баскарган Жумаділ Райымбеков пен Койшыбай Толеубеков агаларымыз болган. Екеуі де согыстан офицер атагымен оралган казактын санаулы зиялы азаматтары еді.
         
Касымхан атам мен Кажыкан атамдар Алматынын турмесінін ішінде тергеуге апара жатканда бетпе-бет кезігіп калады, сол кезде Кажыкан атам: «Барі бітті, болды, болды! » – деп айтып улгеріпті. Сол кезде менін Касымхан атамды 25 жылга соттапты. Касымхан атамнын бір ерекшелігі оте кайсар, оз айтканынан кайтпайтын бірбеткей, батыр, журекті адам-тын. Жендеттер канша кинаса да шыдап, жала жапкан кагазга (кужатка) кол коймай касарысып турып алыпты. Дінкесі курыган тергеушілердін амалдары курып, сол кездегі ен женіл жаза 25 жылга кесіпті. Сондагы бар жапкан айыптары: «Кудайга сенесін, молдасын».
 Бірак согыс басталган жылдары Рокосовский курган айып (штрафной) батальонында болып, «кінасін» озінін канымен актап, 1946 жылы Жапонияны женіп еліне бірак кайтып келіпті.

Касымхан атамыз жас кунінен соткарлау, киянкылау, ер мінезді адам болган деп айтып кеттім гой. Турмеде жатканда тергеушілер барлык саусактарын сындыргандыктан кисык-кисык болатын. Осы Касымхан атамнын Аякозде туратын Саттар деген жангыз баласы бар.  Енді осы Саттар агамнан естіген атамнын кейбір ангімелерін айта кетейін. Касымхан атам согыстан келгеннен кейін Аякоз бен Бакытыдагы – шекарага кіре тарткандарга жетекшілік еткен. Кіре деген жук арткан керуен, ягни керуен басы болган. Ол кісі ештенкеден кайтпак тугіл, ештенкеден жиіркенбеген адам екен. Бір куні колхоздын бастыгы: «Мойыны курттап кеткен огіздін мойынындагы іріннен бір кесе ішіп алсан, огізді саган беремін» – деп бас айтады. Касымхан атам бір кесе ірінді жиіркенбей кагып салады да, огізді жетелеп журе береді. Енді бірде біреу: «жана туган кушікті тірідей жута аласын ба? » – деп сурайды, Кажыкан атам: «жутамын» – дейді. Бірак алгі кісі баске даті шыдай алмай тайсактап кетіпті.

Келесі «сары ауыз» Касен агамыздын озі куа болган ангімесін айта кетейін. Ол кезде Касен агамыздын бала кезі екен. Согыстан кейінгі жылдары Касымхан атам Бактыда арак ішіп,   карта ойнап жунттай боп утылып Карагашка (бурынгы Науалы ауылынын халкы мекендеген жер)   келсе елдін барі зар жылап отыр екен. Сурастыра келсе сол жылдары кошіп келген шешендердін жігіттері табында жайып журген сиырларынын ішінен ен семіз-семіздерін тартып алып кетіпті. Ауылда согыстан кейін бас котеретін де азамат жок. Жесір катын, жас бала мен карі-куртандар гана. Осыны ести салысымен Касымхан атам жонін айтпастан, жайдак атка міне салып кетіп калыпты. Ертеніне тан ата жалгыз озі – акиретке киінеген (жагасы мен жені кыркылган ак койлек дамбал, мусылмандар олімге бас байлаганда осылай киінеді. Олім жазасына кеске адамды да осылай киіндіреді) он шакты шешен жігіттерін сиырлармен бірге уйіріп айдап келіпті. Сойтсе, Касымхан атам шешендердін улкен молдасына барып шаригат айтысып женіп кетіпті. Сонда шешеннін молдасы: «Сіздікі дурыс, согыста каза тапкан жесір катын мен жетім балалардын кун корісін тартып алган адамдарды олім жазасына кессен де оз еркінде. Біздін де жетісіп отырганымыз шамалы, берген айып-пулымыз осылар» – деп тартып алган шешендерді сиырдын ішіне косып беріпті. Ауылга апарып тагдырын копшілік шешсін деп. Біракта, Касымхан атам осылырды колынын кышуы канганша сабап-сабап: «енді кайтіп тиіспейміз, ауылыннын манынан да журмейміз» – деген уаделерін алып босатып коя беріпті. Осы ангімені Казбекев Касен деген агамыздан да талай естідім. Жарыктык кездескен сайын: «ай батырдын тукымы! » – деп азілдеп отырушы еді. Касымхан атам бертінге дейін Аякоздін Сергиопелінде имам болды.
 
47. Такырыбы: Ел баскару ушін басшы адамда кандай касиеттер, ерекшеліктер болу кажет? Улттык Рухани карангылыктан кутылар жол бар ма? Біздін идеологиямызга, дастурімізге тірек бола алатын ілім бар ма? Халыктын мун-муктажын шешкен уакытта кандай басты багдарламаны басшылыкка аласыз?

 «Егер аркім оз пигылымен арамдык ойдан тазаратын болса, букіл ел уры-карыдан, зиянды адеттен пак болар еді». Шынгыс хан

Сурак: – Ел баскару ушін басшы адамда кандай касиеттер, ерекшеліктер болу кажет?
         
Жауап: – Басшылык туралы талай окулыкта мен кітаптар да жазылган, алі де жазылып жатыр. Осынын жауабын мен Абай атамыздан тапкан сияктымын:
               
 Кайтсе женіл болады журт билемек?
 Журты суйген нарсені ол да суймек.
 Ішін берік боп, напсіге тыюлысып,
 Пансымай, жайдаксымай, ірі журмек.
 
               
Сасканынды корсетпе ешкімге бір,
Суйтсе де ірісімен кенесіп жур.
Кейбірін хауіптендір, мінін тауып,
Кейбірін жылы созбен конілдендір.
 
               
Корінбе ел козіне асте коркак,
Жанды жан демейтугын жан шыгып бак,
Анда-санда кутырган жаман емес,
Онынды жиі кылмай жане бол сак.
 
               
Кісімсі кайда журсен олжага ток,
Шокыма халык козінше каргаша бок.
Журт – жас бала, ешнарсесін тартып алма,
Білдіртпей ептеп алсан залалы жок.
 
               
Жат елге жадагайда сойле шаргез,
Тар жерде тайпалудан танба ар кез.
Жатты жау деп елінді урпитіп ап,
Жауга жабдык деп жиып, пайда кыл тез.
 
Улы Абай атамыз омірдін бар сурактарына жауап беріп кеткен гой, тек кана угынар журек, тындар кулак болса болганы.
Сурак: – Рухани карангылыктан кутылар жол бар ма?   Казір жане келешекте біздін улттык идеологиямызга, дастурімізге тірек болатын ілім бар ма?
Жауап: – Озініз жаксы білесіз казіргі кездегі улттык дастурдін кулдырау шагында аркімге де бакытты омір жолынан адастырмайтын туракты нысана керек. Біз ол нысананы Абай ілімінен таба аламыз. Бул туралы президентіміз Н.А Назарбаевтын улы акыннын 1995 жылы болып откен 150 жылдык мерейтойында сойлеген созінде айткан мына салихалы ойы кімге болса да багыт бергендей болады:
"...Абай алемі бізді жеті тунде адастырмас темірказык іспетті. Соган карап тірлігіміздін дурыс-бурысын сараптай аламыз. Ойткені, жанды жегідей жеп журген коп сауалдын жауабын Абай алдекашан айтып кеткен. Абайды окып отырып-ак, коштін басын баягыда-ак жонге салып алуга болатын еді. Сорлатканда біреудін уакыты жетпейді, біреудін угымы жетпейді, біреудін атымен заукы жок.
...Казіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, куніне бір уніліп коймай болмайды. Сонда жан кинап журген кай куманнін де баріне жауап таба аласын." Бул создер арбір адамнын дурыс жетілуіне кепіл болатын, когам омірінде басшылыкка алатын багдарламалык ойлар тарізді.
Ар елдін оз улы адамдары болады. Оларды кезінде дурыс танып, олардын калдырган мураларын халыктын игілігіне колдана білген елдер заманнын кандай шыргаланынан да еркін шыгып  отырады. Мысалга бір гана елді, коршіміз Кытайды алайык. Конфуций мурасын кытай халкы озінін рухани омірінін куре тамырына айналдыра білген. Улы ойшыл осыдан екі жарым мын жылдай бурын омір сурсе де кытай халкы онын жазгандарын алі кунге дейін оздерінін кунделікті омірлерінін кодексі ретінде пайдаланады. Елдін барлык саяси-алеуметтік озгерістерінде де улы Конфуцийдін ілімі ешбір мукалмайды, кайта сол саяси омірдін іргетасына айналып, жанаша кубылып отырады. Онын натижесін осы кунгі Кытай елінін каркындап оркендеу екпінінен де коріп отырмыз. Кытай халкына улы Конфуций жол корсететін шамшырагы болса, ал бізге – улы Абай бабамыз сондай шамшырак болуга лайык.

Такырыбы: Озініздін омірге деген козкарасыныз? Табыска жету дегенімізді калай тусіндірер едініз? Озінді тану, бакылау дегенімізді калай тусінесіз? Адам неге азып-тозып кулдырайды, себебі неде? Озін рухани дамыткысы келетін адам не істеуі кажет?
 
«Ей, пенде ойланып іс істе. Істеген ісін уят келтірмейтін болсын. Сонда жаксылык істеген боласын, жамандыкка жол койылмасын».   
Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)         
 
Сурак: – Озініздін омірге деген козкарасынызды, философиялык ойларынызбен кыска да нуска туйіндеп отсеніз?
         
Жауап: – Тасыр адам рухани бiлiмдi дурыс кабылдай алмай, тез умытады. Ол есi жогары жетiлмегендiктен, рухани бiлiмдi есiнде узак сактап тура алмай, умытып кетедi. Сондыктан оган алган бiлiмдi талаппен унемi кайталау аркылы жадына терендетiп сiнiру керек. Сонда конiлiнiн козi ашылып, сергидi. "Пысыктау – бiлiм анасы" деген соз тегiн айтылмаган. Кайталау кандай да болмасын бiлiм алудын негiзгi адiсiнiн бiрi. Егер алган білімді бiр таулiктiн iшiнде кайталамаса онын сексен пайызы умытылады екен. Сондыктан есте узак калдыру ушiн таулiктiн iшiнде бiр кайталап, сонан кейiн уш рет жетi кун откен сайын тагы да еске тусiру керек. Бастаган ісінді тастама. Натижесіне сен.
1.     Женіліске бір кадам калганда, женіс келеді.
2.     Жоктын артында – Бар тыгылып жатады.
3.     Оз кателігінді талда. Жетістікке жетуді ойла.
4.     Табыс тесіктен де келеді.
5.     Каласан – болады.
6.     Табыска талпынган гана жетеді.
7.     Табыс жугірген сайын, жакындай туседі.
8.     Баскаларга сенім мен табандылыкты уялат.
9.      Ойын іске асканда, арманын орындалады.
10.    Озін жаланаяк болсанда, арманын аскак болсын.
11.    Откеннін барін ортеп ошір де, жоспар жаса.
12.   Адамдардын козін жеткізем деп тыраштанба, накты болганын, калай болатынын далелде.
13.   Жанынды салсан да озіндікін ал. Не женіс, не олім.
14.   Арбір сатсіздік, осындай саттілікке жетелейді.
15.  Жокшылык – сатсіздіктен кейін озгеріп шыгады.
16.  Озін-озі женілдім демейінше, ешкімде женілмейді.
17.  Мареге бірінші жеткен, басын жалганмен бастаган.
18.  Калауын каркынды болса – табигат озі комектеседі.
19.  Калауын сатсіздігінді женіске айналдырады.
20.  Санага озіміз мойындайтыннан баска богет жок.
21. Оз бакытсыздыгыннын жаратушысы болма.
22.  Сенімі жок ой – олі киял.
23.  Байлыктын бастауы, сатсіздіктін емі – Сенім.
 "Омірдін максаты танып-білу емес, іс арекет". Т.Г. Гексли
Сурак: – Табыска жету дегенімізді калай тусіндірер едініз?
         
Жауап: – Мен ушін табыска жету – алдына койган максатка карай уздіксіз жылжи беру. Табыс – алеуметтік, рухани, психологиялык, молшылык, ореннін дамуларын уздіксіз арттыра отырып жалпы когамнын дамуына озіндік улесінді косу.
         
Табыс – сонгы аялдама емес, каркынды турдегі козгалыс. Біз табыс ушін туганбыз.
         
Сурак: – Табыска жетудін озініз колданып журген ережелерін окырмандарымызга айта кетсеніз?
         
Жауап: – Озім омірден туйген кейбір ережелерім бар, олар томендегідей:
1.     Егер біз ойымызды багындыра алсак, онда оз тагдырымыздын багытын, беталысын озіміз калаган жакка багыттай адамыз. Бір созбен айтканда болашакта кандай алемде омір суретінімізді, озіміздін турмыс жагдайымызды озгертуімізге асер ете аламыз, калауымызша жасай аламыз.
2.     Біз оміріміздін 4/3 болігін баскаларга уксауга тырысып жогалтамыз.
3.     Булынгыр болашактагы белгісіздіктін алдындагы коркыныш – адамдардын белгілі шешім кабылдауын кешіктіріп богет жасайды.
4.     Омірде жетістікке, табыска жету адамнын тыныс алуы сиякты туа біткен касиет.
5.     Табыс, жетістік дегеніміз – озін алдына койган максаттарыннын туракты турде орындалуы жане осы осы багытта токтап калмай алдыга жылжи беруін.

Сурак: – Унемі зердене токып алатын адамнын кандай ерекшеліктері бар?
Жауап: – Томендегі шарттарды есіне сактап ал:

1.     Казіргі омір суріп жаткан пенделердін ен бастысы – озінсін. Озіннін шексіз мумкіншілігіне сен, бул сенін улы жетістіктеріне бастаган бірінші кадамын.
2.     Саган кандай кабілет дарыса да, ен алдымен озіне унайтын шешім кабылда да, осыны іс жузіне асыр.
3.     Жумыстын озін айналысканы натижесін береді, оны ары дамытпасан туралайды, кері кетеді. Озіннін туа біткен кабілетінді корсете, жетілдіре, пайдалана біл.
4.     Озіндегі бар кілтпен керекті есікті аша білсен, кім болмасын омірде табыска жетеді.
5.     Надандык когертпейді, білімнін зияны жок. Тауекелге бар, сонда озіннін ойлау кабілетіннін денгейін молшерлейсін.
 
Сурак: – Озінді тану, бакылау дегенімізді калай тусінесіз?
         
Жауап: – Озінді силаудын негізінде, оз-озінді бакылау жатыр, озінді тану – озінді бакылаудан басталады. Адамды істеген ісінен білесін. Коптеген адамдардын табыска жетпеуінін себебі, озі туралы оте томен пікірде, кабілетім жок деп есептейді. Бул алган тарбиенін натижесі, себебі саби, бала кунінен ананы істеме, мынаны істеме деп озін силауды умыттырып жіберген. Ол озін-озі багалай алмайды. Біздін когамда жалпы мораль озін-озі силаган, суйген адамды жазгырады, сондыктан да сіз туралы баска адамдардын теріс пікірін озініз жокка шыгарган уакытта табыс келеді.
         
Озінді озіне елестету уш курамдас боліктен турады: бірінші озінді калай коргін келетінінен немесе озініздін арманыныз, екіншіден казіргі саттегі нактылы калпыныз, ушіншіден озінді-озін силаудан немесе озін туралы озіне берген жогаргы баган. Сіздін озінізді калай коргініз келетін арманыныз сізді женіске, табыска акелуі мумкін. Біз омір суретін орта белгілі ретпен курылган емес. Біз оз тагдырымызды озіміз озгерте аламыз. Біз омірде кай багытпен журсек те оз еркіміз.
         
Сурак: – Адам неге азып-тозып кулдырайды, себебі неде?
Жауап: – Адамнын кулдырауы журегінін былгануынан басталады. Журегі таза емес адам озінін табиги міндеттерін дурыс орындамайды. Сойтіп жалкаулыкка урынады. Бул оны енжар, салгырттыкка итермелейді. Арі карай жарамсыз кылыктар пайда бола бастайды. Сойтіп ол алдау-арбау, отіріктен тірек табуга умтылады. Бул оны имандылыктан ада кылады. Арі карай онын кулдырауы улгайып, акыры оны ажалга акеледі. Осылай бейберекет омір надан, арі кыска, бейнеті коп болады.
Адамнын жетiлу жолындагы жететiн денгейi онын санасынын ояну дарежесiне байланысты. Адамнын сана-сезімі негурлым ояу болса – онын рухани денгейi солгурлым жогары болады. Ол ушiн рухани бiлiм алып рухани жолга тусу аркылы кокiректi тазарту керек. Сонда журектiн козi ашылып, жан оянады.
Рухани бiлiмi суалып имандылыгынан айырылган томенгi  сатыдагы адамдар салауатты омірдiн когамдагы кабылданган моральдык-этикалык, адамгершiлiк, кейде тiптi озiнiн денсаулыгына комегi бар карапайым кагидаларын да бiле бермейдi. Осынын барлыгы бурынгы атеистiк Кенес Одагы курамына енген мемлекеттерде, онын iшiнде бiздiн республиканын бугiнгi жагдайында жаксы корiнедi. Ауелден калыптаскан улттык дастурлер мен адет-гурыптар умытылып, олар халыктын турмысын реттейтін бурынгы калпынан калып барады. Бурынгы заманда адамнын омірі бірбеткей тыныш, біркалыпты болды. Онын себебі улттык салт-дастурлер мен букіл халыкка ортак менталитет аркімге бірбеткей ой-оріс пен омір салтын берді. Кандай омірдін киын сокпактары болса да улттык салт-сана мен калыптаскан адет-гурыптар аркімге маселені ушыктармай дурыс шешуге мумкіндік беріп отырды.  Себебі, улттык салт-дастур мен халык менталитеті заман агымы мен табигат ерекшеліктерін, халыктын тіршілік коріністеріне байланысты калыптасады. Халык дастурі табигат зандылыгына уйлесімді болып келеді. Табигаттан алынган тажірибе халык санасында корланып, корытылып жалпы елдін мінез-кулкы, адеті болып кетеді. Сойтіп халык даналыгына айналады.  Казактын коптеген улттык салт-дастурлерін елдін беделге боленген би, хандарымен бекітіп, мемлекеттін зандарына да айналдырды.
         
Сурак: – Озін рухани дамыткысы келетін адам не істеуі кажет?
Жауап: – Кім де кім рухани жолмен озін дамыткысы келсе алдымен корінбейтін алемге сезімталдыгын жетілдіру кажет. Бул тек дайындыктын басы гана. Осынын бір жолы ашыгу. Сіз узак не жиі-жиі мерзімге ашыгуды уйренсеніз денедегі жамылгы сиякты назік арналарыныз тазарып табигаттын тылсым сырларын тусінесіз. Тек кана денсаулыгыныз гана емес, турмысыныз да курт жаксара бастайды, себебі тек танініз гана емес, жаныныз да тазарады, Жаратушыга жакындай тусіп, корінбейтін алемді сезе бастайсыз. Жаратушынын бар екенін, озінізді колдап жургенін бар болмысынызбен сезесіз. Озінізге малім емес кабілет пен касиеттерініз ашылады. «Мумкін біреу ойлар, мынау не айтып отыр? », – деп. Осы жагдай тап мына Асет бауырым, сенін оз басыннан отіп жатканнан кейін гана айтып отырмын, себебі озін осы 7 жылдык узбей ашыгуыннын натижесінде кітап жаза бастадын, бул да бір табигаттын тылсым жумбагы емей немене? 2000 жылдары ауылда журіп – арак ішіп, бей-берекет омір суру мен надандыктын натижесінде оліп кала жаздаган коп пенденін біреуі болатынсын. (Бул жайында озін жазган «Ашыгу купиясы» атты 1-ші кітабында толыктай жазгансын).
 
48. Такырыбы: Біз кімбіз? ! Гарышта біздін алатын орнымыз кандай? Гарыштык алемді калай суреттеуге болады? Рухани ілімді игеру ушін не істеу керек?   Омірде жетістікке, табыска кол жеткізу ушін не істеу керек? Жанаша ойлау дегеніміз не? Табыска жетуге богет жасайтын кате пайымдауды калай тусінеміз?
 
Сурак: – Біз кімбіз? !
Жауап: – Есінізде болсын – сіз адамзат алемінін денесінде бір жасауша (клетка) ганасыз. Осы жасаушага баска жасаушалармен арекет ету ушін ішкі уйлесімділік (гармония) кажет. Егер сіз осыган кол жеткізсеніз, онда сіздін куатыныз бен омірлік кушініз – омірініздегі турмыс-жагдайынызды озгертуге гажайыптар жасауга карай багытталады. Озініздін де, коршаган ортанын да Жаратушынын бір гажабы екеніне ынта-жігерініз бен акыл-ойынызды топтастырыныз, осынын тонірегіне жиынтыктаныз. Кім бола алмаганыныз бен жетіспеушілік туралы ойды басыныздан мулдем куыныз. Сіз жетілгенсіз, шарыктау шегіне жеттініз. Сіз енді осы калыпта болмайсыз, сіз болмыстын барысыз! Осыны омірдегі тажірибенізге суйене отырып ойланыныз. Егер осыган дейінгі жинактаган тажірибенізге, казіргі денсаулыгынызга, кызметінізге, жакын адамдармен карым-катынасынызга – омірге казір куанбасаныз, онда алда турган тагы да болатын жана озгерістерге де куана алмайтын боласыз. Біздін омірге куана білуіміздін бастауы, сырткы асерге емес, озіміздін омірді калай кабылдауымызга байланысты. Бакыт пен канагаттанушылыкты бізге ешкім де сырттан бере алмайды. Оміріміздін сапасы озіміздін тандауымызга байланысты, ал тандау біздін оз еркімізде. Гарыштагы алатын орнымыз біздін ойлауымызга сайкес болады. Сіздін канагаттануыныз ушін кобірек нарсе берсе де, сіз барібір канагаттана алмайсыз.
       
Сізде онсыз да барі бар. Сізде копшілігіміз армандап журген – рухани ілімге, бакка, бакытка, табыска, канагаттануга керекті нарселердін барі де бар. Бізде тамак, ауа, су ен бастысы ішкі куат, ен бакытты, білімді адамга айналатын ойлау мен осыны іс жузіне асыру кабілеті бар.
Біздін осы калпымыздын озі бір гажайып, осыны багалап, ардактап, даріптей білуіміз керек. Біз кездескендердін баріне де суйіспеншілік пигылын танытуымыз кажет. Сіздін алем – сансыз байлык пен шексіздік, осыны калай ойласан, солай калауыныз болады. Тіпті карангы капас пен камауда да ой еркіндігін сактай аламыз. Бізден буны ешкім де, ешуакытта да тартып ала алмайды! Осыны тусінсек, букіл оміріміздін болмысын рухани ілімге, молшылыкка, байлыкка жане шексіз бакытка толтыра аламыз.
         
Шындыгында да, сізде барі де бар. Омірге керекті молшылык пен байлык дал казір сізде бар. Тек кана осыган озініздін акыл-есінізді, ынта-калауынызды, куат-кушінізді, максат-мудденізді багыттап, осыны іске асыру ушін жане рухани ілім алу ушін жумыс жасасаныз  болганы.
Сіз омірінізде коршаган ортаны, уйінізді, жумысынызды, бет алпетінізді, киген киімінізді тартіпте, укыптылыкта устауга умтыласыз – арине бул оте тамаша, біракта сіздін ойлауынызды, сезімінізді оз еркімен жібергенсіз. Себебі осылардын нактылы корінбейтін алемде бар екеніне сенбейсіз, сізге енді жетіспей жаткан жагы осыларды тартіпке салып, озара уйлесімділігіне кол жеткізу.
         
Сурак: – Осы гарышта біздін алатын орнымыз кандай?
Жауап:– Сіз бен біз жане баска адамдар да осы шексіз гарыштагы Жаратушы жараткан пендесінін біреуі ганамыз. Бар болганы осы. Сіз – жеке адамсыз жане адамзатсыз. Сіз, баска адамдар сиякты акикатсыз жане кайталанбайтын адамзат когамынын кундылыгысыз. Осы толык жетілгеннін бага жетпес байлыгы мен молшылыгысыз. Адам баласындай баска жетілген тіршілік иелері бар ма? Сізден артык кундылык бар ма?
Сурак: – Гарыштык алемді калай суреттеуге болады?
Жауап: – Гарыштык алем мангілік улгаятын, тек біз ойымыз аркылы гана богет жасайтын, кедергісі жок куйылып жаткан олен-жыр сиякты корініс. Адам озінін акыл-есі аркылы гана еркіндікке шек койып алган. Су кемеріне жеткенде, жер одан калкып шыгады. Ауа мен су межемен болінбеген, олар бір-бірімен катар агып керемет уйлесімділік жасайды.
Сурак: – Рухани ілімді игеру ушін не істеу керек?
Жауап: – Ол ушін кунделікті озініздін сананызды, ойлау жуйенізді калай пайдаланып жургенінізге талдау жасап, тексеріп отыруга уакыт болініз. Озінізге жетіспейтін нарселерді ойлауга каншалыкты акыл-есініз бен сананыздын куатын шогырлайтынынызды аныктаныз. Кобірек камту мен ісініздін журмей жатканын айтып шагымдануга канша уакытыныз кететінін есептеніз. Оз арыныздын алдында адал болыныз. Осылай істегенде – уакытыныздын басым болігі осындай ойларга болінетініне козініз жететін болады. Олай болса, осы ойлау жуйенізді озгертуге куш салыныз. Оз ойыныздын агымын калай болгыныз келетініне алмастырыныз, біртіндеп бул адетке айналып кетеді. Сіздін казіргі ойлау жуйеніз, ойларыныздын басым болігі озінізге керексіз-келенсіз нарселерді коректендіріп жатканын тусініп алыныз. Осыны нактылы тусінгенде гана, ойыныздын агымын озінізге керекті арнага бура аласыз.
Бізге рухани ілімді, бакытты болуды, молшылык пен байлыкты іздеп кажеті жок. Біз онсыз да осынын ішінде шомылып журміз. Балык мухиттын ішінде канша жузсе де, барібір мухиттан шыга алмайды. Біз де солаймыз.
         
Озініздін арбір кунінізді калай откізетінінізді шешініз. Рухани ілімді игерсеніз, бакыт пен молшылык – сіздікі, тек кана аламын деген калауын болса болганы. Рухани ілім – сіздін адамгершілігініздін болінбес бір болшегі. Бул тек тандаулы пенделерге гана берілген нарсе емес. Осы турган калпынызда-ак рухани алем іліміне сунгіп кетуінізге болады. Тап казір не ойлап турсыз, осы ойыныз улгая береді. Токсан ауыз создін тобыктай туйіні: Оз ойыныз, акыл-есініз, калау-ниетінізбен рухани ілімінізді жетілдіруге, молшылык пен бакытты омірге апаратын іс-арекетке, осы кітаптагы білімді негізге, басшылыкка алып, ойлау жуйеніз аркылы колма-кол кірісе берініз.
         
Сурак: – Омірде жетістікке, табыска кол жеткізу ушін не істеу керек?
Жауап: – Омірде кандай болмасын жетістікке, табыска кол жеткізгініз келсе: «мен осыган лайыкпын», – деп озінізді иландырып алыныз. Бул дурыс сезім. Рухани ілімнін, бакыттын, молшылыктын келуі, озінізге-озініз калай карауынызга байланысты. Егер де табыска кол жеткізгініз келсе – озінізді осыган лайыкпын деп есептеп, Жаратушыга сеніп, адамдардын кемшіліктерін кешіре білсен – молшылык пен табыс сіздін сиыныз болады. Рухани ілім, бакыт пен молшылык та кус сиякты, балапандарын басып шыгару ушін уясын озіне жайлы жерге салады.  Казекеннін бакытты куска тенейтінінін мані мен магынасы осында жатыр. Білімді, даулетті, абыройлы адамдарды: «Басына бак кусы конган», – деп аскактататыны да содан. Ал бак кусынын басына кону конбауы озінін санасы мен ойлау жуйесінде бугып жатканын копшілік білмейді, сезбейді. Озінде бар бак кусын озі тусінбейтін айдаладан іздейді. Сондыктан да баскага еліктемей, озінмен-озін болуын керек.

Ал казіргі замандагы Еуропа мадениеті араласып, халыктын салт-дастурлері умытылып, когамдык сана-сезімде бейберекеттік араласа бастаганда ел салауатты омір салтынан айырылып, омірде коптеген келенсіз коріністер пайда бола бастады. Бул оларды салауатты омірден бурып, коптеген киындыктар тудырды, аурулардын кобейiп, адам гумырынын кыскаруына акелiп согып отыр. Сондыктан, улттык дастурлерді кайта жандандырып, калпына келтірудін манызы оте зор. Бул копшіліктін санасын котеріп, адамнын жогары сатыларга котерілуіне мумкіндік береді. Салауатты омір терен рухани білімге негізделген тіршілік жуйесі. Оган жету ушін ауелі білім алу керек.

Сурак: – Жанаша ойлау дегеніміз не?
Жауап: – Біз кобінесе озімізге канагаттанбаймыз, біракта озімізді омірге разы адам етіп корсетуге тырысамыз. Сіз коршаган ортага байланбауыныз, тауелді болмауыныз керек (жануя, орта т.б.) , осы ортада сіз есейесіз, уйленесіз, зейнеткерлікке белгілі жолмен шыгасыз. Бундай жагдайда сіз олген кезде кулыптаска мынадай жазу жазу керек: «Жиырма жасында олді, жетпісінде жерленді».

«Адамдардын кобі омірінін бірінші жартысын – екінші жартысын бакытсыз етуге жумсайды».       Ж. Лабрюйер

Сондыктан да сіз озінізді омірде табыска жетуге багыттауыныз керек, есінізде болсын: богет жасайтын жагдайларды да адамдар жасаган, бул колдан жасаган кателіктер. Егер сіз озінізді туракты турде жетілдіріп отырсаныз, бул богеттерді жоясыз. Болашакты елестетіп, сананызды дурыс тамактандырып жаттыктыруыныз керек. Табыс белгілі ойлау кабілетініз болганда – саттіліке, зандылыкка, адет багытынызга айналады.
 Сурак: – Табыска жетуге богет жасайтын кате пайымдауды калай тусінеміз?
         
Жауап: – Сізге когамнын тигізетін ар турлі асерін ескерсек, онда неліктен сіздін табиги кабілетініздін, ішкі мумкіншілігініздін жабылуы белгілі болады. Сондыктан да іс-арекет жоспарын курмас бурын, ен бастысы болашакта кездесетін богеттерді жане оны жою жолдарын аныктап алуын кажет. Буган: коркыныш, мазасыздык, уайым, беті кайту, босандык, ынжыктык, оз-озіне разы болу жане бурынгы кемшіліктерін мен кателіктерін жатады.
         
Біздін казекене тан нарсе – пенде бала кунінде барін істегісі, комектескісі келеді, бірак улкендер: «бул сенін колыннан келмейді, бар ойна» – деп баланы урысып куып жібереді, ал осы бала есейгенде ынжыктау, журексінгіш болады. Булар да омірде оздерін жолы болмайтындардын санатына косып, болашагынан туніледі. Оларга бул сырткы жагдайлардын асері болып корінеді, ал бул олардын санасына бала кезінде сініп алган уайым, журексіну, ынжыктыгынын натижесі. Ол озін-озі осыган бейімдеп, жоспарлап койган.
 
49. Такырыбы: Уайым дегенді калай озгертуге болады? Арамдыкпен, кулыкпен омір сургісі келетіндердін арты неге согады? Коркыныш пен мазасыздыктан калай кутылуга болады? Істі кейінге калдыру мен токмейілсудін асері? Откен кателіктер мен кемшіліктерді калай кабылдау керек? Табыстын негізгі себебі неде?
 
Сурак: – Уайым дегенді калай озгертуге болады? Арамдыкпен, кулыкпен омір сургісі келетіндердін арты неге согады?
         
Жауап: – Біз озімізді сезім аркылы озгерткенде гана жаксы жактарга карай туракты турде озгерте аламыз. Біздін бай-бакуатты жогары дарежеге жетіскіміз келеді, бірак осыны іске асыру ушін озімізбен жумыс жургізбейміз, озімізді жаксылыкка, алдыга жетелемейміз. Коптеген адамдардан естуге болады: «Менде анау болса, мынау болса, мен ойымды іске асырып даулетті болар едім» – деп. Бул жерде реті дурыс корсетілмеген. Біз жетістікке, табыска кол жеткізуіміз ушін, ен алдымен мінезімізге коптеген баска касиеттер егізуіміз керек. Оз ойлаганымыздай адам болган кезде гана, натижесінде ойлаган ісіміз жузеге асады.
    
Табигаттагы озгерiстер  натижесiнде  бiр  себептiн салдарынан екiншi себеп пайда болып,   онын салдары  келесi  себептi  тудырып, бiрiмен-бiрi жалгаса бередi. Адам баласы осы аділет зандылыгы сиякты  табигаттын озгермейтiн зандылыктарын,   байланыстарын бiлiп,   дурыс арекет еткенде гана оны оз муддесiне лайыкты пайдалануына болады. Табигатка куш, зорлык журмейдi. Адал енбек, иманды омір болмай, тек оз курсагынын камымен, урлык, кулык жасап,   арамдыкты гана ойлайтын адамдар ол дуниеде де, бул дуниеде де жаксылык коре алмак  емес.  Себебi  не  ексен,   соны  орасын.  Алем омірiнiн улкен тiрегiнiн бiрi болып  табылатын адiлеттiлiк зандылыгы осыган негiзделедi. Адiлеттiлiкке негiзделген себеп-салдар зандылыгын Абай былай бiлдiредi:
 
Жамандар кыла алмай жур адал енбек,
Урлык, кулык кылдым  деп кагар колбек.
Арамдыктан жамандык кормей калмас,
Мын кун сынбас, бiр кунi сынар шолмек.
 
Шолмектiн мын  кун  сынбау себебi – алi уакытынын келмеуi.  Уакыты келгенде ол мiндеттi турде сынады. Бул кездейсок емес, барiнiн де себебi бар.  Онын себебi – откен омірдегi арамдык.  Арамдыктан жамандык мiндеттi турде туындайды.
Адамнын сана-сезімі омір суретiн ортага, оз кабілеттеріне, улттын, мемлекеттiн саяси-алеуметтiк жагдайына тiкелей байланысты. Бул отбасылык, рулык, улттык, мемлекеттiк, арi кетсе букiл адамзаттык  тагдырлар тудырады. Бiр созбен айтканда адамзат тагдыры мен онын омір суру жагдайлары адамдардын iс-арекетiнен туындайды.
    
Сонымен, салауатты дурыс омір суру ушін дурыс іс-арекет жасай білу керек. Егер болмыс зандылыгынан шыгып напсікумарлыкка урынсан, соган байланысты корлык омір коресін. Ал имандылык жолымен журсен озінді де, коршаган ортанды да жогары максатка багыттайсын. Кайсысын тандасан да ерік озінде. Тек кана болмыстын бузылмайтын аділет зандылыгын ардайім есте устау керек. Сонда гана арбір адам оз омірін озі жасай алады.
 
"Неден корыксан соны істе, сонда сен оз коркынышынды жоясын". Марк Твен
         
Сурак: – Коркыныш пен мазасыздыктан калай кутылуга болады?
Жауап: – Омірде кандай максатка умтылганынызды аныктап алып, конілінізді, калауыныз бен ынтанызды осы жолга багыттау кажет. Не істеу керек екендігін білмейтін адамдар омірде немкурайлы болады, бул орынсыз мазасыздануга ол коркынышка акеледі. Казіргі оміріміздін копшілігі болашакта не болатынына мазасызданумен отеді, ал калган уакытта откен кателіктерімізге кіналы сияктымыз. Сондыктан да накты омірімізде де озіміздін мумкіншілігімізді іске асыруга уакыт табылмайды. Сезiмдер материалды болгандыктан, олар рухани лаззатты кабылдай алмайды. Жан рухани кумарын кандыра алмай ашыгып, букiл адам болмысы сергелденге тусiп, жан иесiн туйыкка тiрейдi.  Осынын салдарынан жан омірден тунiлiп, барiнен жалыгады. Бул туралы Абай жиырмасынша созiнде былай деп жазады:
   
"Тагдырдын жарлыгын бiлесiздер – озгерiлмейдi. Пендеде бiр iс бар  жалыгу  деген. Ол – тагдырда адаммен бiрге жаратылган нарсе, оны адам озi тапкан емес. Оган егер бiр iлiксе, адам баласы кутылмагы киын.  Кайраттанып,   сiлкiп тастап кетсен де,   акырында тагы келiп женедi. Акылы тугел, ойлы адамнын баласы байкаса, осы адам баласынын жалыкпайтугын нарсесi бар ма? Тамактан да, ойыннан да, кулкiден де, мактаннан да, кербездiктен де, тойдан да, топтан да, катыннан да конiл аз ба, коп пе, жалыгады. Онын ушiн барiнiн гайыбын коредi, баянсызын бiледi, конiлi бурынгыдан да суи бастайды. Дуние бiркалыпты турмайды, адамнын куаты, гумыры  бiр калыпты турмайды. Арбiр макулыкка Кудай тагала бiркалыпты турмакты берген жок".
    
Ойшылдын осы создерiнен коп  нарсенi  угуга  болады. Бул фани омір жалган, тураксыз. Жан канагат ала алмагандыктан адам барiнен де жалыгады. Бiрак жалыгу деген акылы тугел, ойлы адамнын баласына гана лайык. Акылсыз адамдар жалыгуды бiлмей, фани кызыгын алган устiне ала бергiсi келедi. Себебi олардын журегi алi уйкыда, жандары тазармагандыктан, омірдiн жогары денгейiн біліп, сезiнбейдi.
 
"Ерлік коркыныштын жоктыгы емес, оз коркынышынды багындыра білу".   
Радьярд Киплинг

Сурак: – Істі кейінге калдыру мен токмейілсудін асері?
         
Жауап: – Бул біздін даму жолындагы богетіміз. Озімізді-озіміз ар уятымыздын алдында алдап акталуымыз. Еріншек адам еш уакытта бакытты болмайды, істейтін істі істеп тастаныз. Токмейілсу де істі ертенге калдырудын бір турі, біракта озініз оны сезбейсіз. Омірдін женіл жолын іздейсіз.
 "Істі істеп тастасан, колына билік тиеді".    Эмарсон
 Сурак: – Откен кателіктер мен кемшіліктерді калай кабылдау керек?
         
Жауап: – Ешнарсе істемейтіндер гана кателеспейді, натижесінде бір кадам да алга жылжымай озінен озып кеткендерге кызганышпен карайды, озгандар – тауекелге баргандар. Откен кемшіліктер мен кателіктерді тажірибе жинаудын мумкіншілігі деп кабылдау керек. Сіздін кушті не алсіз болуыныз – озініздін іштей дайындыгынызга, коніл куйінізге, елестеткен ой орісінізге байланысты.
Себепсіз ештене де жок, себепсіз ештене де болмак емес. Тек кана болган істін себебін бірден тусіну оте киын. Оны кейбір аса жетілген адамдар гана коріп-білуі мумкін. Осыны тусінбейтін копшілік адамдар кунделікті омірдін кызыгына тусіп, онын келешек асерін ойламагандыктан, оздеріне зиян келтіретін арекеттерге урынып, коп куналар жасап алады. Ол куналар баска куналарды тудырып, букіл когамга асер етіп, адам баласы тагдырдын шыргаланынан шыга алмай, омірдін тунгиыгына кулдырап бата береді. Бул – когам оміріндегі бейберекеттіктін негізгі себебі. Аділет зандылыгына сенген адам озін-озі кадагалап, дурыс арекет жасауга умтылады. Бундай адамдар уяты бар адамдар. Оларды уят баскарып, арбір істерін уят кадагалап отырады. Ал оган сенбеген адам напсісінін ыркымен болмыстын кандай зандылыктарын болса да буза береді. Бундай адамдардан куралган когамда тартіптін болуы мумкін емес. Себебі, адамнын озінін ішкі дуниесі, уяты кадагаламаганнан кейін оны сырткы кушпен кадагалап дурыс жолда устау асте киын. Олардын жандары кірленіп ауруга шалдыккан. Жан ауруын материалдык адіспен жазу мумкін емес. Оны жазу ушін аділет зандылыгы тарізді тек кана рухани адістер керек. Жандары ауруга шалдыккан адамдардын кобеюі салдарынан когамдагы кылмысты істер, кызмет бабын оз пайдасына шешушілік, бюрократия, оз міндетін дурыс орындамаушылык тарізді келенсіз коріністер молая береді. Олармен карсы куресте полицияны кобейтіп, сот, прократура тарізді когам омірін кадагалайтын органдарды орбіткеннін пайдасы шамалы. Себебі, олардын оздерінін жандары ауру. Адам озін-озі кадагалайтын ішкі куатынан айырылган кезде оны сырттан кадагалап жонге келтірудін мумкін емес екенін откен атеистік тоталитарлык жуйенін омірі жаксы корсетті. Ол кезде дарігерлер, тартіп сактау органдары мен турмелердін кобейгенімен, ауру адамдардын, кылмысты істердін саны одан азайган жок еді гой!
         
Сурак: –  Табыстын негізгі себебі неде?
         
Жауап: – Омірге калай карайсын, омір саган солай карайды. «Не ексен, соны орасын». Біздін іс-арекетіміз, ой орісіміздін натижесі, ал біздін іс-арекетіміз баска адамдардын сезіміне, коніл куйіне, іс-арекетіне асер етеді. Калыпка тусу дегеніміз, белгілі жуйеде ойлауга адеттену. Буны уйренуге, жинактап жуйеге тусіруге болады. Будан шыгатын кортынды: біз озіміздін коніл куйіміз бен ойлау жуйемізді бакылауга алып, оз омірімізді озіміз баскара аламыз!
    
Даулетке жету денгейiндегi адамда терен рухани бiлiм жок. Ол тек кана омір зандылыгын бузбайтын, адал енбек етiп,   аділ омір суретiн адам. Бундай адам туралы Абай озiнiн жиырма бесiншi кара созiнде былай дейдi:
    
"Балаларды окыткан  да  жаксы,   бiрак кулшылык кыларлык кана, туркi (тiлiн) танырлык кана таза окыса болады.  Онын ушiн бул  жер дарулхарап (кауiптi) ,  мунда ауелi мал табу керек, онан сон араб, парсы керек. Карны аш кiсiнiн конiлiнде акыл, бойында ар, гылымга кумарлык кайдан турсын? Асап-iшуге малдын тапшылыгы да, агайыннын араздыгы да – артурлi  палеге, урлык, зорлык, кулык, сумдык секiлдi нарселерге уйiрлендiруге себеп болатугын нарсе. Мал тапса, карын тояды. Онан сон, бiлiм тугiл онер керек екен. Соны уйренейiн не балама уйретейiн деп ойына жаксы туседi".
    
Мiне, Абайдын бул данышпандык созiнде соз болып отырган адамнын болмысы берiлген. Бул адамнын арi карай жетiлуiнде манызды орын алатын кезен. Абайдын айтуынша, оку-бiлiм, онер уйрену тарiздi озiн жетiлдiру тек карын тойганнан сон болмак. Ауелi материалдык даулетке жету барлык жан иелерiнiн максаты. Ягни, адамнын рухани жетiлуi ушiн ауелi омір суруге колайлы жагдай болсын. Уйленiп уй болып, бала-шагалы болганнан кейiн оларга таршылык корсетпей, турмыс-тiршiлiгiне кажеттi  тагаммен, киiм-кешекпен камтамасыз ету керек. Ол ушiн адам когам омірiне араласып, турлі уйымдар-когамдастыктарга кіріп, енбек етiп, каражат,   мал табады.  Мiне осы тарiздi омірлiк кажеттіліктерге колы жеткеннен кейiн гана адам озiн арi карай  жетiлдiруге  конiл  боле алады. Сойтіп бакыт сезіміне болене алады.
    
Осы денгейдегi карапайым адамдарга Абай кобiнесе енбек етудi, мал  табудын  жолын  уйренудi  усынган. "Акыл  даулетке бiтпейдi, акылга даулет бiтедi, – дептi Абай Даулетиярга.  – Акылды орнымен жумсап, бакыт, даулет табу – арбiр адамнын жiгер, талап, кайраттылыгына, енбек, онерiне байланысты". Стамбек дегенге ол: "Кедейлiктен енбек кылсан кутыласын, жалгыздыктан коппен пiкiрiндi коссан кутыласын", – деген. "Енбек етсен ерінбей – тояды карнын тіленбей." – деген мателге айналган, улагатты созі де осы катардан. Бул денгейге жете алмай жургендерді "Талай соз будан бурын коп айтканмын" оленінде : "Не гылым жок, немесе енбек те жок, Ен болмаса кеттін гой мал бага алмай." – деп мусіркей сойлейді. Сондыктан кайтсен де мал тап, енбек ет. Бірак келесі денгейге котерілу ушін имандылыкты осіру керек екенін умытпа. Сондыктан малды кулык, сумдыксыз озіннін адал енбегінмен табу керек. Айтпесе ондай енбектін пайдасынан корі зияны коп болып кетеді дегендей, акын былай деп жазады:

Тауекелсіз, талапсыз мал табылмас,
Енбек кылмас еріншек адам болмас.
Есек к...н жусан да мал тауып кел,
Колга жукпас, еш адам кеміте алмас.
 
Кулык, сумдык, урлыкпен мал жиылмас,
Сум напсін уйір болса, тез тиылмас.
Зиян шекпей калмайсын ондай істен,
Мал кетер, мазан кетер, ар буйырмас.

Ойшылдын осы гибратты создері асіресе бугінгі жана бой котеріп, байып келе жаткан бизнесмен, коммерсант жастар ушін оте манызды. Себебі кейбір жас бизнесмендер арасында колына жинаган аздаган каражатын напсінін сонына салып, оздерінін енбегін, елдін байлыгын боска расуа кылып, шашып жургендер бар. Оларга улы ойшыл "Сум напсін уйір болса, тез тиылмас." – деп ескерту жасагандай болады. Одан да тапкан байлыгынды халык ушін пайдаланып, оз болмысынды тузетуге жумсап, арі карай жетілуге умтыл дегендей болады.
Сонымен бірге, максат жалгыз "курсак камын ойлау" болса, даулетке жеткен адам сонымен канагаттанып, арi карай талпынбаса омірдiн негiзгi максатын есiнен шыгарып алуы мумкiн. Негiзгi максатынан айрылган адам конiлiн омірдiн шыргаландарына аударып, одан шыга алмай шырмалып калады. Сондыктан ойшыл бул денгейдегi адамдар колы жеткен азын-аулак мал-даулетпен токырап калмай, жетiле тусуге, кокiрек козiн ашып, келесi денгейге котерiлуге жол сiлтейдi. Ол озінiн ушiншi кара созiнде:
   
"Казактын бiрiнiн-бiрiне каскунем  болмагынын, бiрiнiн тiлеуiн бiрi тiлеспейтугынынын, рас созі аз болатугынынын, кызметке таласкыш болатугынынын, оздерiнiн жалкау  болатугынынын себебi не? " – деп адам мiнезiнiн коленке жактарын тiзе келiп сонын себебiн озi арi карай былай деп тусiндiредi:
   
"Мунын барi  торт  аякты  малды  кобейтемiннен  баска  ойынын жоктыгынан, озге егiн, сауда, онер, гылым – солар секiлдi нарселерге салынса, булай болмас едi".
   
Мiне, данышпан томенгi денгейдегi бейбактарга "енбек ет, мал тап" десе,   оган  жеткендерге "оны енді таста, онан да жогары максат бар, соган умтыл" дегендей олардын алдына баска мiндеттi колденен тартады.  Уйткенi муктаждыктан кутылып, белгiлi молшерде мал-дуние жинаган  адам  оз алдына биiгiрек максат коюга,   бурынгы шенберден кенiрек ойлауга мумкiндiк алады. Имандылыгы арi карай дамыганда тамагы тойып, "артурлi палеге, урлык, зорлык, кулык, сумдык секiлдi нарселерге" бармайды. Бул онын назiк болмысын, акыл-ес, ой-орісiн тазартады. Егер адамнын имандылыгы оспесе, ол сол денгейде тусалып калады, тiптi томен кулдырауы да мумкiн. Буларга Абай "Тамагы токтык, жумысы жоктык аздырар адам баласын" деп ескертедi.
   
Сойтiп ізденгіш адам омірден  канагат  алып, лаззаттангысы келедi. Онын санасы енді тан денгейінен котеріліп акыл-ес денгейіне жетеді. Мундай адам бiлiмге, онерге, турлi ойын-сауык, кызыктарга конiл боле бастайды. Бул –онын келесi денгейге, сезiм канагаты денгейiне котерiлуiнін, озінін сана-сезімін арі карай дамытуынын кепілі.
 
50. Такырыбы: Имандылык дегеніміз не, оган кандай адамдар, калай келеді? Имандылыктын реттегіш тартіптері кандай? Акыл-есті билеп алган жокшылыктан калай кутылуга болады? Неліктен озініздін ойынызды не нарсеге шогырландырсаныз, сол улгая береді? Сіз жетілгеннін барісіз деп не себепті айтамыз? Молшылыкка калыптасу деген не?
 
Сурак: – Имандылык дегеніміз не, оган кандай адамдар, калай келеді? Имандылыктын реттегіш тартіптері кандай?
    
Жауап: – Жетілу жолындагы адам Кудайдын Озіне сенiп, Онын сансыз коп куаттарына  сенiп, не болмаса олардын карiнен коркады. Имандылык кімге болса да адамгершiлiгін жоймай, дурыс омір суруіне мумкіндік береді. Санасы жогары адамдардын омірі оздерінін ішкі дуниесімен баскарылып, олар уят сезімін аякка баспайды. Ал санасы томен болып уят сезімдері оздерін баскара алмайтындарга дурыс омір суру ушін баска тартіптер керек. Оларга жасаган кателіктері ушін соган сайкес жазаларын беріп, табигаттын аділет заны барын сездіріп, бойларына сініру керек. Жазадан корку оларды оздерінін адамгершiлiк касиеттерiн сактап, табиги мiндеттерiн орындауга мажбур етедi. "Гылым-білімді ауел бастан бала озі ізденіп таппайды. Басында зорлыкпенен яки алдауменен уйір кылу керек, уйрене келе озі іздегендей болганша. Кашан бір бала гылым, білімді махаббатпенен коксерлік болса, сонда гана онын аты адам болады". – деп жазады Абай отыз сегізінші созінде. Діннін де "Жаксылыгын ушін – жумак, жамандыгын ушін – тозак" деген кагидасы осы принципке негізделген болса керек.

Реттегіш тартіптерге имандылык кана емес, баска да жуйелер жатады. Халыктын улттык адет-гурыптары, салт-дастурлері, тіпті бір кездегі "Коммунизм курылысшысынын моральдык кодексі" де реттегіш тартіп бола алды. Мысалы, Кенес дауiрiнде укiмет орнаткан темiрдей катты тартiптiн аркасында урлык-карлык, жумыска шыкпай калу сиякты когамга зиянды арекеттер катты жазаланып отыргандыктан, аркiм озiнiн мiндетiн дурыс орындауга умтылды. Сонын натижесiнде алгашкы тартiптiн алi босансымай турган шагында Кенес елі жаксы жетiлiп, тiптi алдынгы катарлы капиталистiк елдермен узенгі кагыстырды емес пе?!

Манада айткан халыктын улттык мадениеті мен салт-дастурлері де адамнын адамгершілігін жогалтпауына улкен ыкпал болып табылады. Халыктын улттык дастурін бузу когамга карсы арекет деген соз. Сондыктан олар катты жазалануы керек. Бурын бейберекет, калай болса солай омір сурiп журген адамга озін дурыс жолга салу ушін онеге керек. Сондыктан ол рухани жетілген, имандылыгы жогары кiсi іздеп, немесе озіне жаксы когам іздеуі керек. Бул онын дурыс жолга тусуін женілдетеді. Сонда ол тузелейiн деп тузелмейдi, жаксы адамды ренжiтуден, коршаган ортанын тартiбiн бузудан корыккандыктан, не болмаса оны сыйлагандыктан тузеледi. Сондыктан пенде адам болуы ушiн не Кудайдан, не болмаса Онын куаттарынан, кала берді бузуга болмайтын аділет зандылыгынан коркуы керек. Адам санасынын томенгi денгейінде баска козгаушы куш жок. Муны бугiнгi заман озгерiстерiнен корiп отырмыз. Демократия орнап, жазалау каупi томендегеннен кейiн урлык-карлык, зинакорлык, пара алушылык, кызмет бабын пайдаланушылык, сыбайластык, коррупция, жумыстан кашушылык тарiздi когамга зиянды аділетсіздіктердін бетке шыгуы – осынын корiнiстерi. Булар – Абайдын "Жумысы жоктык, тамагы токтык – аздырар адам баласын"– деген данышпандык созінін далелі.

Имандылыкка халкымыздын гасырлар бойы жинаган адет-гурып, салт-сана болып калыптаскан тажірибелеріне коса улттык психология, адептік нормалары, халыктын турлі наным-танымдары жататыны белгілі. Булар да турлі реттегіш тартіптерді курайды. Оларга, айталык, улкен кісінін жолын кесіп отпе, анана катты сойлеме, нанды аякка баспа, акты токпе, гулді жулма, кокті баспа, малды баска урма, карлыгаштын уясын бузба, "жок" деп  айтпа, адамга карап тукірме, кешке карай коніл сурама, бейуакытта жылама, уйде ыскырма, пышакты шалкасынан койма, біреуге кару кеземе, тандайынды какпа, борігінді теріс каратып киме, мойнына белбеу салма, отпен ойнама, екі езуінді керме, пышактын жузін жалама, адамды саусакпен санама, кустын уясын бузба, тісінді шукыма, кулді шашпа, суга дарет сындырма, шелектегі суга аузынды батырма, шашты аяк астына тастама, кудыкка тукірме, киімнін жагасын баспа тарізді тартіптер жатады. Мухтар Шахановтын пайымдауына караганда казакта мундай создер 240-тан асады. Булардын кейбіреулерінін тупкі мані бірден тусінікті бола бермеуі де мумкін. Себебі бул зандылыктар адамнын психологиясымен, дуниенін корінбейтін назік сырларымен байланысты корсетеді. Кокірек козі ашык адамдар булардын барлыгын тусіндіріп бере алады. Ал карапайым адамдарга олардын кейбіреулерін тусінбесе де мултіксіз орындагандары абзал. Сонда ол табигаттын коптеген кесапаттарынан аулак болады.

   
Жетiлуге богет болатын тартiптер: арак-шарап, нашакорлык тагы баскадай адамнын жуйкесiн коздыратын нарселердi колдану; зинакорлык; харам тамак iшу; карта сиякты кумарлыкты коздыратын  ойындар. Булардын адамнын сырткы жане iшкi жан дуниелерiн кiрлетiп,   тоздырганнан,   адамды аздырганнан  баска  пайдасы жок.
         
Сурак: – Молшылык пен байлык дегеніміз не?
Жауап: Бізді омір бойы жумыс істеуге уйретті, біракта ешкімде, ешкашанда жаксы турмыс жагдайы мен акша табудын жолдары мен адістеріне уйреткен жок. Жаратушы бізді деніміз сау, бакытты жане молшылыкта гумыр суру ушін жараткан – бул жерге шыр етіп тускендегі ар пенденін туа салгандагы кукы мен еркі!
Сен ен алдымен мындаган кедергілерді жене отырып, акша табу мен молшылыкта туруды уйрен, сонан кейін осы бар байлыгыннан бас тарт. Оз мандай терінмен тапкан байлыктан бас тарта білу – рухани куш пен тазалыктын шыны! Сен байлыгын мен дуниен болганда гана баскаларга камкорлык жасай аласын, ал тугін жок кедей болып «мен кудай жолындамын, рухани тазамын», – деп, не озіне, не елге пайдан тимей, кур кеуде какканыннын кімге кажеті бар? ! Кедейлік пен жокшылык – куна!
Демек, молшылык пен байлыктын да  гарыштагы баска заттар сиякты шекарасы жок. Бул біздін шектеліп калган санамызга берген гарыштын жауабы. Біз омір суру кагидасын жокшылыкка негіздемей, керісінше гулдену мен молшылыкты омір суруіміздін шарты етіп кабылдауымыз кажет.
         
Егер біздін акыл-есіміз, ореміз белгілі бір шенбер мен кагидадан аумагынан шыга алмаса, жокшылыктын барына гана сенсек, біз букіл гумырымызды осылай гана багалаймыз. Егер біз жокшылыкта омір сурсек, букіл куатымызды, калауымызды осыган гана багыштап, омірімізді жокшылыкпен откіземіз. Адамдардын басым болігі жокшылыкты гана ойлагандыктан «Менін мунан артыкка мумкіншілігім жок», «Менін балаларымда киетін киім де жок, мен калай гана молшылыкка сенемін» немесе «Менде біраз гана каржы болса, будан жаксырак турар едім...». т.б.
         
Омірде жолы болмаган адамдар нашар турамыз деген сенімді журектеріне уялатып алган, себебі олардын ойлаулары мен пайымдаулары да кедей, жутан, таяз. Осындай жокшылыкты гана ойлагандыктан олар жогары алемдерден – ойымен, калауымен, созімен оздеріне тек жокшылыкты гана тартады, оздері Жаратушыдан осыны гана тілейтіндерін білмейді, андамайды. Жаратушы осы ниет-калауларын кабылдап сураганын беруде.
         
Осы жокшылыктан кутылу жагдайлары кайсы? Мунын жауабын осы кунделікті тіршілігіміз отіп жаткан алемнен табамыз. Біз осы алемде омір суріп журміз, сондыктан, оларды баска алемде табуымыз мумкін бе? Нак шындык – осындагы байлык пен молшылык барімізге де артыгымен жетеді. Біз де гарыштын шексіздігінін бір болшегіміз, осыны нактылы тусінсек, жокшылыктан кутылудын мындаган жолдары мен адістері бар. Мен осы жокшылыктан кутылган адамдарды коптеп кездестіремін.  Олардын барлыгы да, сонын ішінде озім де осы шексіздіктін біз де бір болшегі екенімізді омір суруіміздін шарты етіп кабылдап алдык, осыны журегімізбен тусіндік. Бірак осы жокшылык билеп алган акыл-есімізді, ойымызды, калауымызды калай курт озгертуге болады?
 
«Жарлылык уяат емес, байлык мурат емес».
                Казак макал-мателдері

Сурак: – Акыл-есті билеп алган жокшылыктан калай кутылуга болады?
         
Жауап: – Жокшылыктан кутылудын адам ойынын озгертудін бірінші кадамы – озіннін осы калыпта бар екеніне жане колында бар дуниеге канагат етіп Жаратушыга ризашылык білдіріп, алгыс айтып таубага келініз. Бет алды алгыс айтпай – дал казіргі бар жагдайынызга алгыс айтыныз. Озініздін осы омірдегі тіршілігінізбен коз, кулак, аяк т.б. мушелер мен заттарыныздын бар екенін, осынын озі гажайып екенін журегінізбен сезінініз, осылай багаланыз. Барлык ынта-жігерінізді, ойыныз бен калауынызды жокка, жетпейтін нарсеге емес, керісінше, бар нарселерге топтастырыныз.
         
Барлыгы жеткілікті. Жетілген гарышта жетіспейтін нарсенін болуы мумкін емес, калай жетіспейді?   Бір Жаратушы жараткан – ішкен суынызга, озінізді жылытатын кунге, дем алатын ауага  ризашылыгынызды білдірініз – сонда гана сіздін ойыныз, жаныныз жай тауып молшылык пен байлыкка жетуге комектеседі. (Сіз тан емес – жан екенінізді умытпаныз! ).
         
Есінізде болсын – сіз адамзат алемінін денесінде бір жасауша (клетка) ганасыз. Осы жасаушага баска жасаушалармен арекет ету ушін ішкі уйлесімділік (гармония) кажет. Егер сіз осыган кол жеткізсеніз, онда сіздін куатыныз бен омірлік кушініз – омірініздегі турмыс-жагдайынызды озгертуге гажайыптар жасауга карай багытталады. Озініздін де, коршаган ортанын да Жаратушынын бір гажабы екеніне ынта-жігерініз бен акыл-ойынызды топтастырыныз, осынын тонірегіне жиынтыктаныз. Кім бола алмаганыныз бен жетіспеушілік туралы ойды басыныздан мулдем куыныз.
         
Ризашылык пен алгыс сезімдерін білдіретін нарселердін аумагын біртіндеп улгайта берініз. Отбасын мен достарын. Тамак пен киім. Канша болмасын акшаныздын барына. Осы омірдегі озінізге кызмет істеп жаткан арбір мулікке, арбір затка. Касыкка, орындыкка, каламынызга – баріне-баріне. Осыларды кажет кезінде уакытша колданганынызга, осы заттардын барына ризашылык сезіммен алгыс айтыныз.
         
Озініздін омірінізде кездескен жандарга, адамзат окілі болып жаратылганынызга алгыс айтуды тажірибенізге кіргізе берсеніз, біртіндеп жокшылык туралы ой-пікірінізден арыла бастайсыз.

«Жарлылыгын жасырган байымас».      
                Казак макал-мателдері

Сурак: Неліктен озініздін ойынызды не нарсеге шогырландырсаныз, сол улгая береді?
       
 Жауап: – Тагы да жогарыда баяндалгандарды кайталап окып шыгыныз. Конілінізге конады гой. Сіз калай ойлайсыз – солай болады. Мысалы, егер сіз біреуге карыз болсаныз жане жинаган біраз акша корыныз бар болса, онда барлык ойыныз бен калауынызды жинаган акша корын калай улгайтамын деп кана ойланыз. Егер сіздін карызыныз бес мын тенге болып, ал жинаган корыныз тек бес жуз тенге гана болса, онда барлык ойынызды осы бес жуз тенгені калай кобейтемін деп кана ойланыз. Сол кезде озініз де осы багытта іс-арекет жасай бастайсыз. Себебі, адамнын іс-арекетін онын ойы мен есі баскарады. Тек кана жаксы жагын гана ойланыз, сол кезде акшаныз да молая бастайды. Егерде сіз, керісінше, тек карызды жане кедейшілігінізді гана ойлай берсеніз, онда жокшылыктын есігін ашып койганыныз. Себебі сіз жокшылыктан баска тук те ойламайсыз. Муны бір кауіпсіз аурумен салыстыруга болады. Егер сіз тымау тиді деп ойлап, осыны кім корінген кездескенге мияулап айта берсеніз, озінізді тіпті нашар сезіне бересіз, жазылмайсыз. Ауруыныз онан арі орши туседі. Себебі, сіздін омірлік кушініз бен куатыныз ауруды демеп отырады, ойткені, сіздін калауыныз осы болып тур. Енді, керісінше, мен озімді керемет жаксы сезінемін, денсаулыгым тамаша деп ойлап жане елге кайталап айта берсеніз, денсаулыгыныз курт жаксара бастайды.
         
Сойтіп, біз озіміз не ойлаймыз, солай іс-арекет кыламыз жане осыны озімізге тартамыз. Бунын асері магнит сиякты. Осы ойлар біздін кунделікті жолбасшыларымыз. Озініздін омірініздін куат кушін жокшылыкка бейімдесеніз, осы жокшылык пен кедейшілік біртіндеп орши береді. Керісінше, бармын, мен байлыкта, молшылыкта омір суремін деп озінді-озін иландыра алсан, ойын іс жузіне калай асканын байкамай да каласын. Жаратушы не ойлайсын, журегінмен, конілінмен нені армандайсын, не туралы сойлейсін, кыскасы, барлык ынтанмен нені калайсын соны береді.

Біздін казактардын басым копшілігі ауыздарын ку шоппен суртіп улкені мен кішісі, шалы мен жасы, еркегі мен айелі жокшылыктан басканы, албетте, айтпайды. Айтатын ангімелерінін озі, сана томен болгандыктан жане рухани білімнін таяздыгы мен жутандыгынан, осы денгейден котерілмейді. Ангімелерінін басты такырыбы – бірін-бірі коре алмау, сыртынан жамандап осектеу. Біреуі байкаусызда сурінсе комектесіп жаны ашудын орнына – соны табалау. Осындай кері кеткен оймен, кара ниетпен калай гана молшылыкка, сынгырлаган денсаулык пен шексіз бакытка жетуге болады? ! Бурынгылар «Ракым Алладан, пейіл адамнан» деп тегін айтпаса керек.

Казіргілер бірін-бірі мактауды, канат бітіріп жігерлендіретін создерді оте сирек айтады. Оздерінін жокшылыктарынын себептерін оре мен ойлауы таяз болгандыктан, баска бір адамнан іздейді. Ен бастысы – осыган тек кана озі гана, озінін ойлау жуйесі гана кіналы екенін білсе де білмегенсиді, озінін ары, ішкі дуниесі алдында да мойындагысы келмейді!
 
Ягни кенес укіметінен калган кулдык санадан алі кутыла алмай келеді. Оз беттерімен тыгырыктан шыгатын жолдар мен адістердін бар екенін тусінбейді жане осы багытта ізденбейді. Тагы кайталаймын – басты себеп рухани ілімнін жоктыгынан. Естерінізде болсын – Сіздерге баю мен молшылыкка жетудін, акша табудын жолдарын мектепте, жогары оку орындагы окулардын да бір де біреуінде окытпайды. Казіргі еліміздегі жогары оку орындарынын басым копшілігінін окыту жуйесі ешкандай да сынды котермейді. Себебі – оку бітірген дипломы бар жас маманды білімінін жоктыгынан ешкімде жумыска шакырмайды, кабылдамайды, казіргі заман талабына сай емес. Ол да коп сорлынын біреуі болып шыгады, бар айырмашылыгы койын калтасында керексіз катырма кагаз – дипломы гана.
 
Осындай  тыгырыктардан шыгудын жолын, кадірлі окырман, осы кітаптан табасыз! Молшылык пен шексіз бакытка жету ушін адамга ен бастысы денсаулык керек. Сіз озініздін денсаулыгынызды жаксартудын, ауырмаудын алдын алу мен узак гумыр суру адісі мен жасарудын, байлык пен молшылыкка жету жолдарынын купиясын да, озінізді мазалап журген сурактардын жауабын да – осы кітапты окысаныз табасыз. Бундай кітап казак тілінде бурын-сонды болмаганын, тунгыш рет шыгып отырганын да біле кеткенініз артык болмас деп ойлаймын. Осы кітаптагы ілім мен білімді омір суру нускауы ретінде басшылыкка алсаныз болганы, калганынын барі де озінізде бар!
Сурак: – Сіз жетілгеннін барісіз деп не себепті айтамыз?
         
Жауап: – Сіз жетілгенсіз, шарыктау шегіне жеттініз. Сіз енді осы калыпта болмайсыз, сіз болмыстын барысыз! Осыны омірдегі тажірибенізге суйене отырып ойланыныз. Егер осыган дейінгі жинактаган тажірибенізге, казіргі денсаулыгынызга, кызметінізге, жакын адамдармен карым-катынасынызга – омірге казір куанбасаныз, онда алда турган тагы да болатын жана озгерістерге де куана алмайтын боласыз. Біздін омірге куана білуіміздін бастауы, сырткы асерге емес, озіміздін омірді калай кабылдауымызга байланысты. Бакыт пен канагаттанушылыкты бізге ешкім де сырттан бере алмайды. Оміріміздін сапасы озіміздін тандауымызга байланысты, ал тандау біздін оз еркімізде. Гарыштагы алатын орнымыз біздін ойлауымызга сайкес болады. Сіздін канагаттануыныз ушін кобірек нарсе берсе де, сіз барібір канагаттана алмайсыз.
         
Молшылыкка жету ушін іштей: «Мен озіме-озім унаймын, озімді казіргі бар касиеттеріммен, жетістіктеріммен суйемін. Маган бакытты болу ушін осыдан артык ештененін кажеті жок. Мен журегіммен озімнін осылай екенімді туйсінемін. Гарыш шексіз, мен – гарыштын бір болшегімін, сондыктан, мен де шексізбін» деп туйсіну шарт.
         
Осылай озінді иландыра алсаныз, ол сіздін молшылык пен байлыкты игеруге дайын болганыныздын кепілі. Баягыда біреу улкен гуламага барып, омірімнін сонына дейін бакытты жане сатті болуым ушін не кажет деп сурапты. Гулама осынын барі озінде бар деп жауап беріпті. Бакыт пен саттілік – сырттан келмейтін, ішкі агымдар. Біз жокшылык пен кедейшілік тургысынан карастыратын болсак, былай деп пайымдаймыз: «Егер менде анау-мынау болганда гой, бакыт пен байлыкка шомылар едім». Осыны мукият карасак былай болады: «Мен казір разы емеспін. Маган керекті нарсе жетіспейді. Осы жетіспейтін нарсені тапсам гана канагаттанамын».  Осындай жутан, таяз ойдын натижесінде мына какпанга тусеміз: «Мен бакытты болуым ушін кобірек нарсеге ие болуым керек». Осы ой жуйесі жан-жагымыздагы коршап турган молшылыкка, байлыкка бет бурыс жасауга богет болады.
         
Сізде онсыз да барі бар. Сізде копшілігіміз армандап журген – бакка, бакытка, табыска, канагаттануга керекті нарселердін барі де бар. Бізде тамак, ауа, су ен бастысы ішкі куат, ен бакытты адамга айналатын ойлау мен осыны іс жузіне асыру кабілеті бар.
Сурак: – Молшылыкка калыптасу деген не?
         
Жауап: – Молшылык пен байлык – біз ондіріп, осіріп жаткан заттар емес жане осылай екен деп ойлауымыз да емес. Егер біздін акыл-есіміз бен ойымыз, аз-маз баршылыктын озіне де разы болып – жокшылыкка сенсе, еті уйренсе, онда калган омірініз де тук озгермей-ак осылай отеді. Кайталап айтайын, біз санамыз бен ойымыз кабылдай алатын нарсені – озіміздін калауымыз бойынша гана іске асыра аламыз. Ен жаманы, гарыштан келетін молшылык пен байлыктын келер жолын – санамыз бен ойлау жуйеміздін жудеулігінен жауып тастаймыз. Біз молшылык пен байлык туралы санамыз бен ойлау жуйемізді біртіндеп озгерте алсак керемет болар еді. Онда алдыга жылжыганымызды байкау киынга сокпас еді. Ойткені, алдымен ойлау жуйеміз озгереді, сонан сон мінезіміз адетке айналмак. Уакыт оте келе озімізге кажетті нарселердін барі жанымызда жургенінен сеніп осы сенім аркылы ойымызды іс жузіне асыра бастаймыз. Тагы кайталаймын: не ойласак сол болады!
         
Гарыштагы шексіз молшылыктын жуйесіне калай кіруге болады? Ол ушін озінізге кажетті нарселерді коз алдынызга елестетіп, колынызда бар, уакытша колданып журген дуниенін де, молшылыктын да белгілі шенбер бойымен айналатынын туйсіну шарт. Осы молшылыктын саган да катысы бар екенін тусіну ушін томенгі уш суракты уйренуден бастаныз:

Сурак: – Оз пікірінізше озінізді-озініз калай багалайсыз?
 Жауап: – Сіз осы шексіз гарыштагы Жаратушы жараткан пендесінін біреуі ганасыз. Бар болганы осы. Сіз – жеке адамсыз жане адамзатсыз. Сіз, баска адамдар сиякты акикатсыз жане кайталанбайтын адамзат когамынын кундылыгысыз. Осы толык жетілгеннін бага жетпес байлыгы мен молшылыгысыз. Адам баласындай баска жетілген тіршілік иелері бар ма? Сізден артык кундылык бар ма?
Сурак: – Оз пікірінізше кандай курметке ие болуга лайыксыз?
Жауап: – Егер сіз аздаган гана бакыт жеткілікті деп есептесеніз, онда сіздін мумкіншілігініздін де осы-ак болганы. Керісінше озініздін будан да жогары мартебеге лайыкты екенінізге сенімді болсаныз жане молшылыктын айналымын біреулерге кызмет істеу аркылы колдап отырсаныз, онда озінізге жогары турмыс денгейі мен шексіз бакытты омір бойы тартып уйіре бересіз. Егер де біреулердін есебінен байып молшылыкка кол жеткізем десеніз, онда озіне-озін ор казганын – бул озінді-озін олтірудін тоте жолы. Осынын тубі кайыршылык пен жокшылыкка акеп тірейді. Есінізде болсын, сіз баска адамдар сиякты молшылыкка малына аласыз. Онын жолы – баска біреулерге комектесу. Сол аркылы озінізді де, баскаларды да бакытты етесіз.
Сурак: – Оз пікірінізше кандай жетістікке жете аласыз?
    
Жауап: – Егерде сіз кандай заттар жок немесе ешуакытта болмайды деп ойлай алсаныз, керісінше осы заттар омірінізде пайда болып кобейе бастайды. Сіздін табыс пен бакытка жету денгейініз сіздін оган шаманыз жету немесе жетпейтінімен аныкталмайды, озінізді-озініз нак шын журегінізбен, конілінізбен багалай білуінізбен аныкталады. Есте устаныз: жокшылыкка сену жокшылыкты туындатады, молшылыкка сену молшылыкты туындатады. Істеген енбегініздін карымтасын адам баласынан сураманыз жане де кісіге жасаган жаксылыгынызды дабырлап, босіп айта берменіз. Сінірген енбегініз бен істеген кайырымдылык пен жаксылыгыныздын карымтасын гарыштын шексіз байлыгынан Жаратушы сурамасаныз да Сізге кайтарады. Осынын барлык адам баласына да катысы бар. Буны алемдік карымта кайтару заны дейді.

51. Такырыбы: Еркіндік пен молшылыктын байланысы бар ма? Сіздін омірінізге молшылык акелуге комектесетін кейбір купия ойларыныз бен омір тажірибесінен корткандарыныз? Молшылыкты калай тусінеміз?   

"Аллага сенген кустай ушады,
Адамга сенген мурттай ушады". Казак макал - мателдері

Сурак: – Еркіндік пен молшылыктын байланысы бар ма?
         
Жауап: – Гарыштык алем мангілік улгаятын, тек біз ойымыз аркылы гана богет жасайтын, кедергісі жок куйылып жаткан олен-жыр сиякты корніс. Адам озінін акыл-есі аркылы гана еркіндікке шек койып алган. Су кемеріне жеткенде, жер одан калкып шыгады. Ауа мен су межемен болінбеген, олар бір-бірімен катар агып керемет уйлесімділік жасайды.
         
Еркіндік дегеніміз де – молшылык. Кус кай жерді унатса сол жерге уясын салады. Сол сиякты адамдар оз санасы мен акыл-ойындагы богеттерді алып тастаганда молшылык пен байлык куйыла бастайды. Еркіндікті санасына сініріп, ойлау жуйесін озгертуге уйренген мезетте гана олар оздеріне молшылыкты жасай бастайды. Адам бала кунінен озінін санасын –озінде жок нарсе мен елде бар нарсеге емес, керісінше не істегелі, не істегісі келетініне багындыра алса, онда ол оз тагдырына озі кожа бола алады. Ойына алганынын барі де орындалады. Казакша айтсак адамды «тан мен напсі билеу емес, адамды жан билеуі керек».
 
Тиянак корме жалганды,
Куа берме арманды.
Пайгамбар мен сахаба,
Сен тугіл содан калган-ды.
Неменені кимайсын,
Напсіні неге тыймайсын?
Озінді кімге силатып,
Озін кімді сыйлайсын?
Куры білген не керек,
Білгенді кылган, со керек.
Баянсыздын барін кой,               
Боласын сонда шын зерек.    Шакарім
 
Сурак: – Сіздін омірінізге молшылык акелуге комектесетін кейбір купия ойларыныз бен омір тажірибесінен корткандарыныз?
Жауап: – Есінізде болсын, байлык пен молшылык – «шык бермес» Шыгайбай сиякты керекті-керексіз дуниелерді жинай беру емес. Бул дегеніміз омірдін арбір сатіне куана білу. Бізде шексіз бакытты болуга барлык мумкіншілік бар, тек осыган баскаша козкараспен карау керек. Сондай-ак, жокшылык – сеніміміздін жиынтыгы мен осыган сайкес іс-арекетіміз екенін тусіну. Томенде маган жане казіргі табыска жетіп журген копшілік азаматтар басшылыкка алып журген, казак баласына купия болып келген кагидаларды баяндамакпы
н:
* Еш нарсеге карсы болманыз! Озініз жактырмайтын нарсені жаман жактан емес, керісінше жаксы жактан багалауга тырысыныз. Мысалы: салмагынызды азайткыныз келсе, арыктаган калпынызды коз алдынызга елестетіп, осыны унемі ойыныздан шыгармай журініз. Немесе темекіні бірден тастауга тырыспаныз, керісінше озінізді темекі тартпайтын адам екенінізді коз алдынызга елестетіп, осы калыпта журуге уйренініз. Кыскасы, озінізге унайтын, озінізге жетіспейтін нарсеге умтылманыз, керісінше озініз калай болгыныз келеді, солай болуга тырысып осыган умтылыныз.
         
* Озініздін кім екенінізді, озінізде бар дуниелерге кунделікті ризашылык білдіруге тырысыныз, шукіршілік етініз. Озініздін кім болып жургенініз озінізге унамаса да, тіпті будан копті армандасаныз да разы болуды уйренініз, барга канагат тутыныз. Ризашылык сезімі дуниеконыздыгыныз бен корсекызарлыгынызды ыгыстырып, сіздін ойлау жуйенізді молшылыкка багыттайды. Гарышка кунделікті ризашылык сезімінізді білдіріп журсеніз, сізге де молшылыгын еселеп тоге береді. Негурлым канагатшыл болсаныз, согурлым кобірек алатын боласыз!
         
*  Кунделікті озініздін сананызды, ойлау жуйенізді калай пайдаланып жургенінізге талдау жасап. тексеріп отыруга уакыт болініз. Озінізге жетіспейтін нарселерді ойлауга каншалыкты акыл-есініз бен сананыздын куатын шогырлайтынынызды аныктаныз. Кобірек камту мен ісініздін журмей жатканын айтып шагымданып ынырсып жылауга канша уакытыныз кететінін аныктаныз. Оз арыныздын алдында адал болыныз. Осылай істегенде – уакытыныздын басым болігі осындай ойларга болінетініне козініз жететін болады. Олай болса, осы ойлау жуйенізді озгертуге куш салыныз. Оз ойыныздын агымын калай болгыныз келетініне алмастырыныз, біртіндеп бул адетке айналып кетеді. Сіздін казіргі ойлау жуйеніз, ойларыныздын басым болігі озінізге керексіз-келенсіз нарселерді коректендіріп жатканын тусініп алыныз. Осыны нактылы тусінгенде гана, ойыныздын агымын озінізге керекті арнага бура аласыз.
         
* Осы жогарыда айтылып откенді озара карым-катынасынызда да колданыныз. Коптеген жагдайларда аракатынастын шиеленісу себебі, аркім озінін ойын келесі адамнын кемшілігіне, жетіспей жаткан нарсесіне шогырлайды. Егер озініз суйікті немесе силайтын адамынызга ренжісеніз, онда ойлау жуйенізді осы адамнын бойындагы бар жаксы касиеттерге карай бурыныз. Осылай істегенде осы адамнын жаксы жактары улгая бастайды да, коз алдынызда озініз унататын, силайтын адамыныздын бейнесі мен беделі, мартебесі осе туседі. Сіз осы адамды калай коргініз келді, солай коретін боласыз. Осынын балаларга да катысы бар. Олар озін дурыс устап, дурыс жургенін уакытында елеп, мактап дем беріп отырыныз!
       
 * Бугіннен бастап озініздін істеп журген ісінізге суйіспеншілікпен карауга, осыны суюге озінізге-озініз уаде берініз. Бугіннен бастаныз! Молшылыкка жетудін басты шарты, негізгі багыты осында жатыр. Егер іштей мамандыгынызды озгертем деген калауыныз болса, тубі ерте ме кеш пе – озгертпей тынбайсыз. Бул сіздін калауыныздын жалгыз гана жолы. Адам озі суйіп, бар конілімен беріліп, шабыттанып  унатып істейтін істерді гана істеуге тиіс.
         
* Омірде кандай болмасын жетістікке, табыска кол жеткізгініз келсе: «мен осыган лайыкпын», – деп озінізді иландырып алыныз. Бул дурыс сезім. Молшылыктын келуі, озінізге-озініз калай карауынызга байланысты. Егер де табыска кол жеткізгініз келсе – озінізді осыган лайыкпын деп есептеп, Жаратушыга сеніп, адамдардын кемшіліктерін кешіре білсен – молшылык пен табыс сіздін сиыныз болады. Бакыт пен молшылык та кус сиякты, балапандарын басып шыгару ушін уясын озіне жайлы жерге салады.  Казекеннін бакытты куска тенейтінінін мані мен магынасы осында жатыр. Даулетті, абыройлы адамдарды: «Басына бак кусы конган», – деп аскактататыны да содан. Ал бак кусынын басына кону конбауы озінін санасы мен ойлау жуйесінде бугып жатканын копшілік білмейді, сезбейді. Озінде бар бак кусын озі тусінбейтін айдаладан іздейді. Сондыктан да баскага еліктемей, озінмен-озін болуын керек.
         
* Озінізге кайырымдылыкпен, жумсак турде айтыныз: «Мен еш нарсеге ие бола алмаймын». Осы багалы ойды, озініз акша калай коп табам деп жанталасып жоспарлап жургенде – жатсаныз да турсаныз да ойыныздан шыгарушы болманыз. Бул баріне ортак шарт – сіз де осынын бір болшегісіз. Анык оянган кезде, осынын барімен коштасуга тура келеді. Егер де сіздін омірініз – менде анау жетіспейді, мынау жок деген ойлар белен алса, осы бар дуниеннін озі откінші, уакытша екенін ойланыз, сабанызга тусініз. Осыны тусінгеннен кейін, озініздін соншалыкты акымак болып – уакытша дуниеге шырмалып – маталып калганынызды сезесіз.
       
 * Жаксы адет пен калыпты омірініздін болінбес болшегі етіп алыныз. Молшылык тартатын арбір адісті колданыныз. Кабырга, айна, тоназыткыш, колігінізге озінізге унайтын ойларды, пікірлерді, кім болгыныз келетінін жазып койганыныз да жон. Жаксы ойлар калауынызды білдіріп, осылайша коз алдынызга кім болатынынызды кунделікті елестетіп, бірте-бірте сол тулгага айналуынызга септігі тиеді. Ойлау жуйеніз калыптасады.
         
* Аз беруге конілініз тартып турса да, осы ойлаган ойыныздан сал де болса артыктау беруге тырысыныз. Озініздін ескі калыптагы дуниеконыздык адетініздін кайта бастала бастаганын сезген сатте-ак, осы ойды «акыл-есініздін» комегімен дуниеконыздык пен сарандыкты туп-тамырымен жулып алып тастаныз.
Сурак: – Молшылыкты калай тусінеміз?
Жауап: – Молшылык – адамзаттын баріне ортак шарт, біздін ойлау жуйеміз дурыс болмагандыктан осыны кабылдай алмаймыз. Біздін ойымызша, дуниен  мен жиган кокыстарын негурлым коп болса, байлыгын да сонша мол болады деп. Молшылык пен байлык  дегеніміз гарыш алемі жане озіміз сиякты шексіздік екенін тусіну, осыны санамыз аркылы кабылдай білу. Омірге баскаша козкараспен карау деген міне осы.
         
Бізге молшылык пен байлыкты іздеп кажеті жок. Біз онсыз да осынын ішінде шомылып журміз. Балык мухиттын ішінде канша жузсе де, барібір мухиттан шыга алмайды. Біз де солаймыз.
         
Озініздін арбір кунінізді калай откізетінінізді шешініз. Молшылык – сіздікі, тек кана аламын деген калауын болса болганы. Молшылык – сіздін адамгершілігініздін болінбес бір болшегі. Бул тек тандаулы пенделерге гана берілген нарсе емес. Осы турган калпынызда-ак молшылык алеміне сунгіп кетуінізге болады. Тап казір не ойлап турсыз, осы ойыныз улгая береді. Токсан ауыз создін тобыктай туйіні: Оз ойыныз, акыл-есініз, калау-ниетінізбен молшылыкка, бакытты омірге апаратын іс-арекетке колма-кол кірісе берініз.
 
52. Такырыбы: Ел бірлігі дегенді калай тусінесіз? Суйінбай мен кыргыз акыны Катаганнын айтысы
 
Сурак: – Ел бірлігі дегенді калай тусінесіз?
Жауап: – Бул сурагыннын карымтасын Суйінбай бабамыздын Кыргыз акыны Катаган мен айтысы аркылы жауабын берейін.

"Созде сикыр бар, ал оленде даналык бар".  Пайгамбарымыз Мухаммед  (с.г.с)

1847 жылы Кыргыздын бай шонжар манабы Орманхан шешесіне ас береді. Бул ас жиынга Казак пен Кыргыздын игі жаксылары бас косады. Казак акыны Суйінбай Кыргыз акыны Катаган да осы жиында кездеседі. Екеуінін айтысы болып, Казактын бар баласы айтылатын бул айтыстын максаты  елімізді, журтымызды бірлікке шакыру.
Кыргыз елінін шон манабы Байтік казактан келген калын топка: «Тезек торе! Мына бадана коз, сулу жігіт Суйінбай акын емес пе? !» – деді. Озінін аты бірінші аталганда Суйінбайдын айтканы:
 
Жуйіріктер косылмаган кою шанга,
Косылар Ассалаумагалайкум, салем бердік,
Мубарак жуздерінді жана кордік.
Атакты ас-жиынды куттыктауга,
Бауырлас, кыргыз елі, саган келдік.
 Кыран буркіт кашкан анга.
Хане Жатай, Кара Байтік, Атекене,
Келіп ем амандаса Орман ханга.
 
Аргы атан ер Атіке, батыр Жантай,
Басына кидін борік кызыл алтай.
Канаттас кыргыз елін кормек ушін,
Боларын осы астын куттік алты ай.
Бас коскан екі халык улы жиын,
Келген сон сойлеу керек созден кайтпай.

Кол жайып, куран окып откендерге,
Аруагым атам кыргыз келдім жоктай.
Алдына калын кыргыз келгеннен сон,
Жарай ма кайтып кету коніл айтпай? !
Кырагы аспандагы акиыкпын,
Кумарым басылмайды борандатпай!
 
Суйінбай осылай деп токтаганда, Байтіктін тасасында отырган кагылез, кайыстай кара жігіт каргып турып, колына домбырасын ала айгайды салып, Суйінбайга тиіседі.
 
Катаган акын:
Ау, Суйінбай токтат созінді,               
Ояйын ба козінді!
Акын мен деп ойлайсын,               
Мен турганда озінді!
Кисык агаш кездесті,               
Басыннан олен жаудырып,
Бір курайын тезімді!               
Барын болса карышта,               
Барар жерін сезілді!               
Келіп капсын байкамай,               
Олетугын жерінді,               
Корсетейін деп озіне,
Казулы турган корінді!
Ажал айдап келген сон,               
Саган олім тегін-ді!
Тентіреп журіп кангырып,
Былгама шалкар колімді!               

Кара жалым  хан Орманхан,
Жантай, Байтік бегімді!               
Сыртыннан іздеп, журуші ем,
Келтірді Кудай кезінді!
Тустін бе балем колыма,
Урлейін мес кып терінді!

Катырлатып та шайнайын,               
Кыбырлаган жерінді!
Ай Суйінбай, Суйінбай, 
Суйінбай маган буйым ба-ай!   
Суйінбай сені женермін,

Ешкімге де сиынбай!      
Айтысатын акынсын,               
Бір калаштык тиынга-ай!
Керегін жок Кыргызга,            

Керегін Казак жиынга-ай!               
Келіп капсын ордама,
Катаганды туйынбай!               
Боз жапалак сен едін,               
Киякты сункар мен едім,               
Тырнагыма ілінсен,               

Калмайды желкен киылмай!               
Осы жерде женілсен               
Кірмессін кайта жиынга-ай!               
Еліне сонсон кайтарсын,
Козіннен жасын тиылмай!
         
Арманда калма Суйінбай,
Акында болсан байкайын,
Басыннан олен жаудырып,
Миынды біраз шайкайын!
Айтыспаймын да сенімен,
         
Сес корсетіп кайтайын!
Коптігімді-ау айтайын,
Байлыгымды-ау айтайын,
Менін атым Катаган,
Коныр Борік асында,
Бес жуз жылкы матагам!

Суйінбай тауір акын деп,
Мунын несін атаган!
Кус мойынды, коян жон,
Тулпардан туган жатаган!
Бай мырзанды коса гып,
Айтысыам деп менімен,
Олтіріп алма кападан!

Суйінбай сенен женілсем,
Катаган болмай катайын,
Кок шешектен жатайын!
Кыргызга акеп мактанып,
Беш тиынга-ау сатайын!
Аскер тартып барганмын,
Созімнін тапшы жалганын,
Аскер тартып барганда,
Озімдікі болмап па ед,
Койнындагы жарларын!

Атка да мінген арларын!
Кенесары тореннін,
Басын кесіп алганмын,
Науырызбайдай бегінді,
Итіме суйреп салганмын!
Заты жаман Суйінбай,
Кане кегінді алганын!

Алам деп кегін жургенде,
Ішінде кетер арманын!
Ау, коптігімді де айтайын.
Орауыз, кара бурадай,               
Шала сойлеп жатпайын!               
Куніне шауып жараган,               
         
Жуйрік жалын тараган,               
Кара Байтік бегім бар,               
Падишадан шен алган,
Орманханга балаган!               
Аузына Кыргыз караган!
Батыр Жантай бегім бар,               
Егізек пен Тогызак,               
Бугы деген кыргызым,
Мандайга біткен жулдызым!
Кыргыз болып аттансам,               
Озімдікі емес пе!   
Казактагы бар кызын!               
Кызын турмак кул болар,               
Босагандагы жалгызын!               

Кангырып журген казагым,
Кимылдашы канеки.
Суйінбай акын сені ме,
Меніменен айтыссан,               
Кіргізермін акеннін,               
Озенді жерге бас урган,               
Казулы турган коріне!               

Кезенді жерді-ау асырган,               
Казактын шауып жылкысын,
Алдына салып айдаган!               
Байлык десен, бізде бар,
Батырлык десен, бізде бар!
         
Ел шетінен айтайын,
Сарыбак уш мын дулым,
Жагамдагы кундызым!
Мандайдагы жулдызым,
Бугы деген журтым бар,
Байлык десен, мунда бар,
Коптік десен, мунда бар!
         
Беттік десен, мунда бар,
Кокше коян кумда бар,
Біздей ерчі кайда бар!
Касар уры деген кыргызым,
Сары рудан козгасам,
Тен келмес оган каруын!
         
Ауадан былай коп Солта,
Найзасын таска жаныган,
Тулпар мініп жараткан,
Жанды аузына караткан!
         
Сол Солтынын ішінде,
Калын кара Канайым,
Канайымды каптатып,
Казагым саган салайын!
         
Казак кандай, мен кандай,
Оган несін карайын!
Айтысам деген акыннын,
                Суйінбай!
Зар жылатканмын талайын!               

Онан бері танайын,
Как шекеннен урайын!
Кимылдашы канеки,
Кай жаксын бар ей Казак,               
Сыртыннан багып турайын!

Алатаудан тотелеп,
Тау ешкідей, тік басып,
Саягыма шыгайын!
Тынай менен Саяктын,
Артык кылып насілін,
Жараткан жок па Кудайым!

Онан да бері Саягым,
Саягым аман турганда,
Суйінбайдын да устінен,
Алар ма еді таягым!

Бурынгы мен сонгыда,
Оналып еді баягым,
Орманхандай бегімнін,
Кушактап суйген аягын!

Суйінбай акын байкадым,
Как шекеннен шабайын,
Сыртыннан багып карайын!

Деп, демін алганда, Катаганнын екпінінен жасканган Тезек торе Суйінбайга жалтак-жалтак карай береді.

А дегенде Суйінбай булыгып калады. Сол кезде Болтірік батыр Тезек Тореге: «Ей, торем, котер басынды, канынды кашырма. Суйінбай олен таппай отыр дейсін бе? ! Булыгып отыр. Суйінжан, шыгар даусынды» – дегенде, Тезек тореден бастап сойлеп кетеді.
 
Сондагы Суйінбайдын Катаганга айтканы:
               
Кашырма торе, канынды,
Кіргізейін жанынды,
Катаганнан женілсем,
Талап алгын малымды!
               
Іздегенім осы еді,
Іздегенім табылды.
Катаган созден жанылып,
Оз-озінен жанылды.
Кызып турган темірге,
Озі келіп карылды!

Нарескенге жолыктын,
Шашамын судай канынды.
Болаттан курыш кылышпын,
Алтыннан соккан сабымды!

Кабагын шытса Суйінбай,
Тарту кылып тартарсын,
Койнындагы жарынды,
Айдап келіп берерсін,
Алдындагы малынды,
Малын тугіл барынды!

Жуйрік аттай косілсем,
Коре алмассын шанымды,
Алжыган тазы секілді,
Аныламай шаптын анынды.
Заты жаман Катаган,
Иттігін кашан арылды!
 
Жанадан созім жанада,
Мактанып журсін Катаган!
Бес алты біткен танага,
Кенесары, Наурызбай!

Кыргызды барып бес шауып,
Келтірген аузын тобага!
Торелерін кергілеп,
Апарып тыккан молага,
Бул Кудайдын казасы,
Казага карсы бола ма?
Заты жаман Катаган,
Манайыма жолама!

Арнарсені бір сойлеп,
Аркімді бір даттайсын,
Алжып анга шыкканша,
Уйде неге жатпайсын?
Байлыгын сенін белгілі,
Бутынды отка кактайсын,
Жаздай егін айдайсын,
Жалгыз бузау байлайсын!

Тур-турлікті коймайсын,
Суйінбай сынды акынды,
Женемін деп ойлайсын,
Карсы шапкан кыргига,
Ажалы жеткен торгайсын!

Кон шокайын бултылдап,
Комекейін жылтылдап,
Аз конакка ак сурап,
Коп конакка кап сурап,
Казак жакын келгенде,
Келмеуші ме едін мал сурап!

Коппін деп айттын Катаган,
Коптігін сенін кайда бар,
Уш атанын улысын,
Казагымды каптатсам,
Журтта калган кушіктей,
Айдалада улырсын!

Шапырашты елім бар,
Аскар таудай белім бар!
Байтак жаткан елімнен,
Шапыраштыга сенім бар.
Тулпар мініп жараткан,
Жауын женіп караткан!

Маган кандай тенін бар?
Сураншы, Саурык аттанса,
Сырткы жауга олім бар!
Карасайлап аттанса,
Душпанга казган корім бар!

Шапырашты калын ел,
Жауды корсе каптаган,
Сабыр кылып саспаган.
Карасай улкен ер еді,
Есімі елге белгілі.
Асыл заттын бірі еді,
Аруагы дуркіреп,
Басылмай алі келеді!

Тулпар шапса талмаган,
Бар казактын улында,
Онан аскан болмаган!
Данкты батыр болмаган!

Данкты батыр ер еді,
Букіл казак жиналса,
Карасай білсін дер еді!
Мен Карасай улымын,

Нар келдемнін турімін.
Айтулы ердін бірімін,
Шапырашты батыр ел,
Батыр туган мен едім!

Менменсіген мыктынын,
Талайын женген ер едім.
Сураншы, Саурык кезінде,
Кайссын бетке кеп едін?
Кудияр хан мен Орманды,
Алдыма салып куганда,
Білінбей кетті дерегін!

Каршыга тиген шілдей кып,
Сондагы туган мен едім!
Кыргыз, Казак елдесіп,
Тыныштыкта турганда,
Анау мынау демегін!

Шапырашты ішінде,
Калын жаткан асылым.
Артык менін насілім,
Шыбыл менен Айкыным,
Мандайдагы айкыным!

Екей деген акын ел,
Олен таппай киналсан,
Айтысканда бізге кел.
Ескожа деген батыр ел,
Косе косе коктеген.
Букіл казак халкында,
Оган ерлік жетпеген!

Онан бері айтайын,
Калын жаткан Ошакты,
Атамыз койган осы атты.
Талай елді олжалап,
Талай жерді босатты!

Жасаган жауга осы атты,
Батырлары коп шыгып,
Алтыннан сауыт жасатты!
Ошакты деген батыр ел,
Ішіндегі атакты!

Катаган акын онбайды,
Тіл тигізіп халыкка,
Аруакка тас атты!
Онан бері Ыстым бар,
Алатаудай куштім бар.
Казагым атка конганда,
Катаган артын муштындар!

Сол Ыстынын ішінде,
Ойык пенен Тілігім бар.
Барлыгы тугел козгалса,
Сыркырар сенін жілігін!
Елдесіп отырган екі елдін,
Калаймысын булігін?

Шагыстырган журтымды,
Жакпады маган кылыгын!
Атагы жок Катаган,
Курысын сенін ырымын!
Онан бері Сары Уйсін,
Улы жуздін барі Уйсін!

Екенімді Суйінбай,
Осыларды каптатсам,
Енді «батыр» танисын.
Есенгіреп еліннен,
Умыт болар тарихын!

Онан бері Канлым бар,
Канылыны каптатсам,
Аузы басынды кан кылар!
Колындагы барынды,
Койнындагы жарынды,
Тартып алып зар кылар!
Шанышкылыны каптатсам,
Кен дуниенді тар кылар.

Кожа менен Тогышак,
Салделері бір кушак.
Кали пірім оз журтым,
Сахарадан жонейтін,
Колден ушкан ку кусап!

Онан бері Сіргелі,
О, да бір журт іргелі.
Жігіттердін барі де,
Теке жауміт мінгені.
Дуниенін кызыгы,
Тамаша даурен сургені!

Іледен ары отейін,
Жалайырга жетейін.
Он екі атанын улы еді,
Абак, Тарак журтым бар.
Ак Кобікті олтірген,
Орак батыр сонда бар,
Аргы атасын айтайын,

Когалы колді шалкыткан,
Туган айды балкыткан,
Созге шешен Балпыктан,
Он екі ата Жалайыр,
Аршынга колын сермеген,
Манына душпан келмеген!

Батыр деген сол елде,
Найзамен шаншып ет жеген.
Ажалдан бурын оледі,
Ынгайына конбеген!

Тулпар деген сол елде,
Алтын Ордада багылып,
Дорбада турып жем жеген!
Сулу деген сол елде,
Ашпаган бетін пендеге,
Еркектерін ардактап,
Омірі адам кормеген!

Батырлары жасанып,
Аттары кетпес кермеден,
Казак деген батыр ел,
Ешкімге намыс бермеген!

Онан арі Дулатты,
Батырлары коп шыгып.
Талай жерді шулатты,
Спатай андас Байсейіт,
Карсы келген душпанын,
Садак тартып найзамен,
Кылышпен кесіп турапты!

Торт Дулаттын баласы,
Жердін жузін жасырган.
Ерегескен душпаны,
Алдына келіп бас урган!

Былай барсам Сикымым,
Сикымымды козгасам,
Басына салар кикуын!
Онан бері Жанысым,
Жанысымды козгасам,
Жанып кетер намысым!

Батырлары коп шыккан,
Ешкімге бермес намысын,
Калай екен шабысым?
Созімді енді байкап  кор,
Катаган кайта барысып!

Онан бері Ботпайым,
Ботпайымды козгасам.
Кетерсін жанып оттайын.
Етім кызып кеткенде,
Сабыр кып калай токтайын?
Меніменен егеспе,
Жерге урамын доптайын!

Тура тургын Катаган,
Шымырымды жоктайын!
Онан бері Шымырым,
Шымырымды козгасам,
Кеуденнен шыгар шыбынын!
Артыннан шыгар дыбынын!

Одан арі асайын,
Алатаудан тосайын.
Алты аталы Албаным,
Албанымды козгасам,
Саган тусер салмагым!
Кобікті созді коп сойлеп,
Заты жаман Катаган!

Ар кімге тиді салдарын,
Албаным атка конганда,
Тосыркаган торы аттай,
Бойында калмас иманын!
Онан арі Суаным,
Аз да болса жуаным.
Букіл дуние жузінде,
Шогіп жаткан мунарым!

Ешкісіндей кедейдін,
Азгантай гана Кыргызсын!
Алдыма салып куамын,
Алдымнан жутып Катаган,
Артымнан кайта туамын!

Одан арі келейін,
Казакты тере берейін.
Айта берсем таусылмас,
Жалпак жаткан Улы Жуз!
Орта Жузге келейін,

Орта жуздін ішінде,
Жалпак жаткан Найманым!
Кулашын кен жайганым,
Кудайындай силайтын,

Уйіне келген мейманын!
Тур-турлікті коймадын,
Суйінбай сынды акынды,
Женемін деп ойладын!

Ажалы жеткен каргасын,
Буркітпенен ойнадын!
Суйінбайга жетем деп,
Казанымнан ас ішкен,
Кан кусып журме тойганым!

Сол Найманнын ішінде,
Бегімбетпен, Кызайым,
Кос уыстап оленді,
Тобеннен акеп куяйын!
Тобеннен олен сауласа,
Сонда болар уайым!

Одан бері келейін,
Керейімнен терейін.
Байлык пенен коптік те,
Мырзалык пен бектік те,
Оган ешкім жетпеген,

Тауекел кып корейін!
Сарыарканы жайлаган,
Мамага атын байлаган.
Даладагы аттары,
Кулын тайдай ойнаган!

Карсы келген душпанын,
Коралы койдай айдаган.
Сол Арканын жерінде,
Аргын деген журтым бар.
Былай барсан Аргыным,
Аргыным атка конганда,
Басыннан сенін каргыдым!
Ешкім басып корген жок,
Олардын екпін арынын!

Аргын деген сансыз ел,
Коныс кылган мекен гып,
Дуниенін жарымын!
Жерге кіріп кетерсін,
Олардын бассан тамырын!

Суйінбай пірін мен болам,
Енді «батыр» таныдын!
Катаган деген адам ба,
Айтканда создін аныгын!
Сол Аргыннын ішінде,
Каракесек елім бар.

Айта берсем Казакта,
Талай, талай корім бар,
Катаган акын козгадын,
Менін де айтар жонім бар!
Атыгай мен Карауыл,
Ар кайсысы ар ауыл,

Одан да ары барайын,
Жауган кардай борайын,
Алды артынды орайын!
Тобыкты менен Уагым!
Оган дагы барайын.
Байлык пенен бектікте,

Мырзалык пен коптікте,
Барлыгынды жисан да,
Коре алмассын манайын!
Жеті ата деген коп журтым,
О да, менін бек журтым.
Жанкутты деген беге бар,

Керегеге алтын сырды жактырган,
Керней сырнай кактырган.
Сен сиякты Катаган,
Акылы жок акынды,
Кул кылып малын бактырган!
Орал тауга бір конып,

Кигаштап томен кетейін.
Бак орнап Кызыр жайлаган,
Мындап бие айдаган,
Мындап бие байлаган!

Карсы келген душпанын,
Коралы койдай жайпаган,
Кіші Жузге жетейін!
Елімнін кандай екенін,
Тусінді шыгар кокейін!

Коктен тонген кок туман,
Кіші жуздін баласы,
Айналасы кок теніз,
Сол тенізге куятын,
Еділ Жайык екі су,

Сырдариянын саласы,
Арасында сол жердін,
Кіші Жуздін баласы!
Султан Сиык, Байсиык,
Хан кызы екен анасы,
Он екі ата Байулы,
Жеті аталы жеті ру,
Алімменен, Шомекей,
Халкымнын еді жагасы!

Канеки бетке карашы,
Казагым тугел атка конганда,
Ешкімнін келмес шамасы!
Одан арі шу дейін,
Ескен желдей гулейін!

Кіші жуздін ішінде,
Алшын менен Жаппасым,
Жанадан бурдым ат басын!
Суйінбай сойлеп болганша,
Тура тургын саппасым!
Одан арі барганда,
Казакты жиып алганда,

Токсан баулы Коныраттан,
Ангімені козгасам,
Журе алмассын жалганда,
Токсан екі улы бар,
Кыпшагымнан айтайын,

Кунін кандай болады,
Ногайлыга барганда.
Ногайлыга косымша,
Тагы да бар Тамасы,
Канеки бетке карашы!

Коппін деген Казактан,
Катаганнын жок кой санасы!
Толып жаткан коп казак,
Кок пенен жердін арасы!

Манаптары Кыргыздын,
Катаганды акын деп,
Алып келдін уялмай.
Катаган акын сойлесе,
Кулесін езу жия алмай,
Енді міне отырсын,

Орныныннан тура алмай!
Мына отырган Катаган,
Кайта кайта мактанып,
Жантайдын шенін коймайды.
Анга шыккан тазыга,
Оган да каргы байлайды!

Еменнен кушті агашпын,
Еселесен сынбаймын!
Алдаспанга жолыктын,
Тубіне жетпей тынбаймын!
Топ бастаган булбулмын,

Соз бастаган жуйрікпін,
Судан шыккан суйрікпін,
Байгеден озган дулділмін,
Шыгарма Катаган унінді!

Есіне сакта бугінгі,
Канатын сынган кунінді!
Жардагы оскен жапалак,

Келтіріп менін жынымды!
Кыргыз, Казак косылып,
Кыргыз, Казак косылып,
Жалтылдатпа мунынды! – деп токтайды Суйінбай.
         
– Ботам Суйінбай! Сен жендін, Катаган женілді. Катаган коппін деп мактанды, аттын тугіндей казактан кыргыз кашан коп болып еді? ! Бірак, казак ала ауыз ел, аттен сен осыны айтпадын, Катаган! – деп ашуланады батыр Жантай.
– Озіндей казактын жуйрік, алгыр акынынан калын кыргыз ешбір сыйын аямайды. Бір еркелігінді котереміз. Женген жулдене не тандайсын? Соны оленмен айтшы, Суйінжан! – дейді екі елдін айтысын баскарып отырган, торагасы Кара Байтік.
 
Суйінбай:
Ер-токымы алтыннан
Бір ат бергін астыма,
Асемдетіп мінерге.
Керегесі кумістен,
Босагасы асыл тас,
Бір ак отау уй бергін,
Енкейіп оган кірерге!

Алтын кынап, кылыш бер,
Білегіме ілерге.
Он жеті жасар бір кыз бер,
Онымен ойнап-кулерге.
Он бес атан туйе бер,
Жугімді артып журерге.
Тогыз жуз жылкы берерсін,
Еліме айдап барарга!

Тогыз жуз жамбы берерсін,
Сандыгыма саларга!
Іздеп келген Суйінбай –
Кем берсен мунан алар ма? !
Келістіріп сойлесе,
Жаксыдан соз калар ма? !

Оз ойына сенбесе,
Суырылган жуйрік болмаса,
Жакыслар алдына келер ме? ! –
дейді акын азіл-шыны аралас, базыналык білдіріп.
       
 – Суйінбай ботам! Екі елдін бас коскан улкен айтысында Катаганды женгенін ушін: Ыстыкколдін ак кобігінен жаратылган аскан сулу Мейіз атты кыз, алты канат ак орда, алтын бесік, бір буркіт, мойнында куміс каргысы бар екі тазы силаймыз. Риза бол карагым! – дейді Кара Байтік аска жиналган куллі казак пен кыргыздын ортасында.

Осынын барлыгы да бугінгі рухани кулдырау заманында халкымыздын салауатты омір жолына тусіп, оркендеуі ушін зор манызы бар дуниелер. Абай, Шакарім мурасын елдегі саяси-алеуметтік, экономикалык жане баска да шиеленісіп жаткан коптеген маселелердін себеп-салдарын табуга, когамдагы болып жаткан шым-шытырык, бір караганда тусіну киын кубылыстардын зандылыктарын аныктау ушін колдансак куба куп...


Кортынды. Омiрндi озгертiп, тагдырынды тузейтiн кагидалар

Неге «Оз тагдырынды озін калай курт озгертуге болады?» атты кітап Менін Рухани устазым болды?!

1. Неге Мен біреуді кіналамаймын, сокпеймін? !
2. Неге Мен кінаны Озімнін жан дуниемнен гана іздеймін? !
3. Неге Мен біреуді сынамаймын? !
4. Неге Мен осек айтпаймын, тек кана жаксы создер айтамын? !
5. Неге Мен біреуді кундемеймін, керісінше жетістігіне куанамын? !
6. Неге Мен біреуді кызганбаймын, керісінше даріптеймін? !
7. Неге Мен сурінген сатсіздігімді, саттілікке багалаймын? !
8. Неге Мен бакыттымын? !
9. Неге Мен ойласам болды, ойлаган ойым іске бірден асады? !
10. Неге Мен біреудін жан дуниесін тонкеріп, шабытын шалкытып, журек кылын тебірентіп, киялын шарыктатамын? !
11. Неге Мен тек кана жаксы ойлар ойлап, жаксы создер айтамын? !
12. Неге Менін жаным, танім, дуние танымым табигатпен уйлесіп кеткен? !
13. Неге Мен жалган, Фани омірдегі міндетімді абыроймен аткарып журмін? !
14. Неге Менін акшам коп мынгырган баймын, даулеттімін, саулеттімін? !
15. Неге Мен суйіктімін, суйкімдімін? !
16. Неге Мен біреуді кулай, жан таніммен беріліп суйемін? !
17. Неге Мен біреудін кол жетпес асылымын, гашыгымын? !
18. Неге Мен жаксы (акемін) анамын? !
19. Неге Мен тосекте таттімін, омірде саттімін? !
20. Неге Менін денсаулыгым оте мыкты?
21. Неге Мен оз жауапкершілдігімді Озіме гана жуктеймін? !
22. Неге Мен Оз алемімді Озім гана курамын? !
23. Неге Мен Алланын суйген кулымын? !
24. Неге Мен Алланын болініп кеткен бір болшегімін? !

Осы кагидаларды жаттап, миына кашап жазып, санана сіндіріп ал! Неге? Кез келген суракка жауап бар. Сен не ойлайсын солсын! Коп адамнын ойлайтыны жамандык /негетив/. Адамнын баска жан иелерінен ерекшелігі: озінін де, баска адамнын да кунгей жагын емес, тек коленке жагын гана кореді.
Мысалы: Мен неге ауыра беремін? Менін неге жолым болмайды? Мен неге карыздармын? Мен неге жексурынмын? Мен неге кедеймін? Мен неге бакытсызбын? Мен неге сорлымын? т. б. Осындай келенсіз, кері кеткен ойлар адамнын миын кеулеп, омірлік багдарламасын Газиз жанына осылай кылып жазып койган. ГАЗИЗ ЖАНЫННЫН ерекшелігі: сенін санандагы багдарламарды, ОЙЛАГАН ОЙЛАРЫНДЫ, АЙТКАН СОЗДЕРІНДІ булжытпай іс жузіне асырады. Жогарыда жазылган кагидаларды жаттап, санана сіндіріп алганнан кейін, Газиз жанын омірлік багдарламанды жаксы жакка озгертіп, журегіннін кірін аршып, санандагы ойынды молдір кылып тазалап, сурактарына жауап беріп, жаксы калауларынды іске асырады.

Адамдар оздерінін нашар турмыста туратындыгынын жауапкершілігін мойнына алгысы келмейді. Оларга осы калыптарына біреуді, коршаган ортаны, заманды, агайын-туыстарын, акімдерді, укіметті, президентті, тіпті болмаса Жаратушыны кіналау женіл. Олар оздерінін осы жагдайларын: «мандайыма жазган тагдырдын жазуы» деп акталады, осы сенімді санасына сініріп, журектеріне уялатып алады. Осы курдымнан шыга алмайтындарына мултіксіз сенеді. Ауруга, кайыршылык пен жокшылыкка матап-шырмап койган ойларды санасынан куып, журегінен уркітіп жіберсе, санасы мен калауы біртіндеп денсаулыкка, молшылыкка, байлыкка карай бет бура бастайтынын сезбейді, білмейді.
 
               
Пайдаланылган кітаптар:
1. Коранъ. Переводъ съ арабскага языка. Г. С. Саблукова. Третье изданіе.
  Казанъ. Центральная Типографія. 1907 .
2. Коран. Перевод смыслов и комментарии Иман Валерии Пороховой.
    Москва. Рипол классик. 2005
3.  Куран Карим, казакша магына жане тусінігі. Аударган Халифа Алтай.
4.  Поль Брэгг. «Здоровье и долголетие. Чудо голодания». – Москва: Издательство «Грэгори». – 1996.
5.  Досым Омаров. «Абайтану» немесе улы ойшылдын рухани кемелдену туралы ілімі. – Алматы: «Мектеп». – 2002.
6. Омраам Микаэль Айванхов «Свет мира». Юбилейное издания 1900 – 2000 год.  – Москва: Издательство «Техническая книга». – 2000.
7.  Абай (Ибрахим) Кунанбайулы. Шыгармалардын екі томдык толык жинагы. – Алматы: Жазушы, Олендер мен аудармалар.  – 2004.
8.  Шакарім Кудайбердіулы. «Иманым». – Алматы: «Арыс» баспасы. –  2000.
9. «Казактын халык медицинасынын гылыми кокжиектері».  – Алматы:«Атамура» – 2003.
10.  «Наука о жизни с позиции Аюрведы». – Москва. – 1998.
11. Пайгамбарымыздын бір мын бір хадистері. – Шымкент каласы – 1992 ж.
12. «Казактын макал-мателдері». Курастырган А.Т.Смайлова – Алматы: «Кошпенділер» баспасы.– 2005.
13.   «Соз тапканга колка жок». – Алматы: «Жазушы». – 1988.
14. Р. Оразалиев, Д. Омаров, А. Мукашбеков. «Жасару купиясы». –  Алматы: «Алейрон». – 2006.
15. Копен АМІР-БЕК. «Хамза кажы». – Алматы. «МерСал» Баспа уйі, 2005
16. Жырау – Акан Абдуалиевтін айтуымен унтаспадан жазылып алынган: «Суйінбай мен Катаганнын айтысы». – Алматы: 2002.