10. сулаймонлик даъвосида

Анвар Шукуров
               Нокдаун булган фельетон жанри

Абдумалик узининг бошидан кечирганларини айтиб берар экан, бу вокеаларда Оллохнинг кандай куз илгар-илгамас иштироки борлиги, унинг ердаги вокеа-ходисаларни бошкариб туришининг исботини, яъниким хамма нарса ва хамма киши кузатув остида турганлигини курсатишимни менга айтган, унинг бу таклифига мен рози булган булишимга карамай, менинг ёзувчилик ишимга хам кундан-кун аралашиб бораётганлиги менга ёкинкирамади.
Мана бугун хам, уз хикоясини сузлаб бергач, бу бобга “Нокдаун булган фельетон жанри” деган номни куясиз деб туриб олди.
Аввалига унинг бу гапи нафсониятимга тегаётганлигини билдириб кузларимни олайтириб чукур нафас олдим. Аммо, узимни бироз босгач, унинг бу гапида хам бирон хикмат бордир, дедим-у “бу масалани уйлаб кураман” деб ундан кутилдим.
Уйга келиб, телевизорни куйдим. Россиянинг НТВ каналидан “Российские сенсации” деган курсатув бошланиб колди.
Курсатув Россия йулларидага транспорт эгаларининг хавфсизлик коидаларига риоя килиши хакида эди. Беозоргина куринган мавзу. Бу ерда нима хам сенсация булиши мумкин?-деган савол тугилди менда. Аммо, курсатувнинг давоми мен янглишаётганлигимни билдирди.
Репортажларни таёрлаган журналистлар ёш, олийгохни битирганига икки-уч йил булган йигит-кизлар бир пайт шунаканги кизикарли ва танкидий ёндошув билан курсатувларни олиб боришдики, урнимга михлангандай булиб, курсатувни охиригача куришга мажбур булдим.
Журналистлар “юзинг-кузинг” демасдан машиналарни конун-коидага хилоф равишда бошкараётган каттазангларнинг болаларини хам, катта-катта вилоятлар губернаторларини хам, улар нимаймиш? Россия Президенти маслахатчиси Дворкович деганни хам куюшкондан чиккан киликларини хам кескин сатира оркали фош килиб ташлашди. Шундан сунг Абдумаликнинг маколага ном куйиш борасидаги таклифини кабул килишга рози булдим.
Бу курсатувнинг жамият хаётидаги самараси жуда катта эканлигини, бошкаларга хам бу вокеалар урнак булиши лозимлигини барча тушуниб етди. Журналистлар виждонан, аъло бахога ишлаганликларини курсатдилар.
Бир танишим 70-йилларнинг бошида, бир журналист битта яхши фельетони учун юксак мартаба ва мансабларга кутарилиб кетганлигини айтиб берди.
Вокеа тафсилоти шундай. Дин-иймон масаласида оксайдиган вилоятларнинг бирида хар бир туйда 20 яшик, яъни 400 дона арок дастурхон устига куйилмаса, туй туй хисобланмас экан. Яна бир деталь бу ерда урф экан. Туйда машшоклар гурухида уйинчи аёл иштирок этса туйнинг нуфузи баланд буларкан. Шунда даврада утирганлардан хар кандай киши уйинчи аёлга битта “юзталик” кистириб, бир рюмка арок хам таклиф киларкан. Аёл пулни олгач арокни ичиши ва пул берган кишини упиши шарт экан.
Туйларнинг бирида уйинчи аёл касал булиб колибдими, бошка туйга кетибдими, кискаси уйинчи аёл йук экан. Туй эгаси эса уйинчи булсин деган шартни куйган экан. Машшоклар гурухи нокулай вазиятдан чикиш учун уша кунги туйга узларининг гурухидаги доирачининг хотинини жалб килишибди.
Туй авжига олаётган пайтда бир тракторчи кулида “юзталик” бир пиёла арок билан Ўйинчини упишга шайланиб даврага чикибди. Ўйинчи уптирмабди. Тракторчининг дустлари билан туй эгалари орасида жансал булибди ва мезбонлар тракторчиларни “туйни бузяпсанлар” дея зиёфатдан хайдаб юборишибди.
Бу кишлокнинг чеккасида якка-ю ягона битта куприк булиб, барча автомашина мана шу куприк оркали шахарга кетар экан. Аламзада тракторчилар куйниларига арок, кулларига газак олишиб, куприкнинг тагига бориб, артистлар гурухини пойлаб ётишибди. ;еч нарсадан бехабар машшоклар гурухи тун соат 2-00га якин куприкка якинлашибдилар. Ана жанжал-у, мана жандал.
Хуллсс, ушбу фельетон уша пайтдаги Республика Бош котиби назарига тушиб колади ва у газета бош редакторини ёнига чакириб, “ушбу фельетон бизнинг шунча съезд-у, конференция, пленумларимиздаги соатлаб килган маърузамиздан афзал”-дея журналист йигитни рагбатлантиришга курсатма берган экан.
Абдумаликнинг маърузаси, унинг кискагина тахлили, статистик маълумотларни рост сузлашга чакируви, тугрироги оддийгина одамийликка, муаммога халкка нисбатан мехр билан карашга булган даъвати силликкина кучиши, бундай иш, яъни ижро хокимиятини бемалол танкид килоламан, демакки халк олдида, сайловчиларим олдида девиденд оламан деган хулосага олиб келди.
Партия функционерлари Абдумалик билан булган вокеани айнан шу тахлитда, аммо янада кучли зарб билан такрорлаш учун жиддий тайёргарлик куришди.
Улар Тошкент вилоятидаги бир туманда ахолига ичимлик суви етишмаслиги бош мавзу сифатида олишиб, шов-шувли (худди Абдумаликники каби) макола тайёрлашиб уни партиянинг рус тилидаги сонида эълон килишди. Ўзларича осонгина галабага эришаман деган кечаги “босс”лар шунаканги шапалок ейишдики, асти куяверасиз.
;а, бу вокеа конун чикарувчи хокимиятнинг ижро хокимияти олдида канчалик ночор эканлигини курсатди. Газетанинг рус тилидаги редактори ишдан кетди, партиянинг “сомса емаган” рахбарларидан бири интизомий жазо олди, журналистлар уз хатолари учун кечиримлар сурашди. Аслида, бу хол унчалик вахимали нарса эмасди. Лекин партия рахбарлари Абдумаликдан “кандай килиб сенинг танкидий гапларинг юкоридагиларга маъкул келди, макола булиб эълон килинди ” деб сурашмади.
Агар сураганларида эди Абдумали ;уръондаги Зумар мураси 43-44-оятларини укиб берган буларди:
  “ 43. Балки улар Оллохдан узга кулловчиларни ушлаб олгандирлар?! Айтинг: Агар улар бирон нарсага эга булмайдиган ва англамайдиган булсалар хам-а”. 44. Айтинг: “Барча шафоат куллаш Ёлгиз Оллохникидир. Осмонлар ва ернинг подшохлиги хам Уникидир. Сунгра Ёлгиз Унгагина кайтарилурсизлар.”
       Энг ёмони бу вокеадан сунг газеталар ОАВдан танкидий макола бериш, фельетонлар эълон килиш аста-секин йукола борди.
       Шуниси аникки, фельетонни бизлар уйлаб топганимиз йук, у биздан олдин хам бадиий жанр сифатида бор эди, биздан кейин хам булади. Факат у хозирги пайтда чукур нокдаун холатида турибди. Бу нокдаунддан уни чикарадиган мард хозирча чиккани йук.
   Аслида фельетон дегани нима? Мана энциклопедияда бу хакда нима дейилади:
Фельетон —
(франц. feuilleton < feuille — варак, варака) — бадиий-публицистик жанр. Ижтимоий хаёт масалаларини сатира ва юмор воситаси б-н, яъни ижтимоий кулги асосида ёритади хамда ижтимоий танкид учун хизмат килади.
  Фельетон деб дастлабки даврда матбуотда берилган ижтимоий-сиёсий, адабий-танкидий мавзудаги кизикарли ва алохида ажратиб курсатилган материалларга айтилган. «Туркистон вилоятининг газети»да босилган айрим адабий мавзудаги материаллар, жумладан, шоир Махтумкули ва Огахий хакидаги маколалар мазкур рукн остида берилган. Кейинчалик, жамият тараккий этиши б-н бу рукнда ижтимоий хаётда учрайдиган нуксон ва камчиликларни кулги танкиди остига олувчи материаллар чоп этила бошлаган.
  Фельетон хажвий публицистиканинг алохида жанри булиб, ижтимоий хаётда мухим урин тутади. Мазкур жанрнинг асосий вазифаси жамият хаётининг ижтимоий-сиёсий, иктисодий-и. ч. ва маданий-маънавий томонларини камраб олган холда узида акс эттириш, мазкур сохаларда учрайдиган камчилик, нуксон, ижтимоий иллатларни фош этиш, бу камчилик ва нуксонларнинг тугатилишига эришиш, бинобарин, жамият хаётининг тараккиётига ижобий таъсир курсатишдан иборат. Фельетон нинг танкидий макола ва б. жанрларга оид материаллардан фарки — унинг хажвий публицистика конуниятларига асосланиши, яъни ижтимоий кулги, сатира ва юмор воситаларига таянишидадир. Ижтимоий кулгининг хил ва куринишлари турлича булиб, улар орасида киноя, пичинг, хазил, енгил кулги кабилар б-н бир каторда захархандали кулги, ижтимоий масхаралаш, гротеск (атайлаб бурттирилган кулги) каби хажв воситалари хам мавжуд. Фельетонда ижтимоий кулгининг ана шу серкирра усулларидан кенг фойдаланилади.
  Фельетон уз олдига куйган максад ва вазифасига кура 2 хил — маълум фактга асосланган ва умумий Фельетон булиши мумкин. Маълум фактга асосланган Фельетонда хаётдан олинган аник фактлар, муайян одамларнинг ижтимоий нуксонлари, фаолиятларидаги камчиликлари курсатилади (Фуркатнинг «;инд найрангбози Ёркентда», Абдулла ;одирийнинг «Тошкент бойлари» ва б.). Умумий Фельетон эса хаётдаги бирор ижтимоий иллат, нуксон ва муаммолар хакида булиб, унда мазкур масалалар хажвий мушохада этилади ва танкид килинади (Абдулла ;одирийнинг «Калвак махзумнинг хотира дафтаридан», Абдулла ;аххорнинг «;уюшкон» ва б.).
  Фельетон ёзилиш услуби жихатидан хикоя-Фельетон, публицистик Фельетон, Фельетон-шарх, Фельетон -такриз, Фельетонлар туркуми кабиларга булинади. Буларнинг хар бирида Фельетонга хос умумий хусусиятлар б-н биргаликда алохида тасвирий услуб, ижодий йуналиш мавжуд. Фельетон жанрининг Фельетон-репортаж, Фельетон-сухбат, Фельетон-кундалик ва б. шакллари хам бор. Фельетон насрий булиши б-н бирликда шеърий хам булиши мумкин. Шеърий Фельетон бадиий адабиётнинг мухим тури булган хажвий шеърият талабларига жавоб бериши, шунингдек, узида публицистик хусусият хам касб этиши, хаётда учрайдиган ва ижтимоий ахамиятга эга булган иллатларни кулги, танкид остига олиши лозим. Мас., ;афур ;уломнинг 30-й.ларда яратилган «;ултикланган калла тугрисида кофияли ваъз» хажвий шеъри узбек хажвий публицистикасида яратилган биринчи шеърий Фельетон булган.
  ;ажвий публицистиканинг энг мураккаб ва мукаммал асарларидан бири — Фельетонлар туркумидир. Бундай бадиий-публицистик асарлар бир неча Фельетонлардан ташкил топади. Фельетонлар туркуми хам ижтимоий хаётнинг энг мухим масалаларига, кузга куринарли иллат ва нуксонларини фош этишга багишланади ва бир ёки бир неча муаллифлар томонидан ёзилиши мумкин. Бундай хажвий-публицистик асар Фельетончидан хаётни чукур кузатишни, катта хажвий-публицистик махоратни талаб килади. Маълум бир хажвий тип б-н богланган Фельетонлар туркуми хажвий публицистиканинг энг мураккаб асарларидандир. Бундай Фельетонлар туркумига Абдулла ;одирийнинг «Калвак махзумнинг хотира дафтаридан», «Тошпулат тажанг нима дейдир?» каби асарлари мисол була олади. Мохир Фельетончи тукима образлар — Калвак махзум ва Тошпулат тажанг образлари оркали уз даврининг ижтимоий иллатларини очиб ташлаган. ;ажвий публицистиканинг бу ижодий анъанаси хоз. узбек хажвий матбуотида хам кулланиб келмокда.
  Фельетон бадиий публицистика жанри булганлиги сабабли, унда турли бадий воситалар, жумладан, бадиий тукима хам иштирок этади. Аммо Фельетонда бадиий тукима адабий асарлардагидан фаркли равишда чекланган куринишга эга. У  Фельетоннинг асоси булиб хизмат килаётган факт ва вокеалардан, «кахрамон»лар феъл-атворларининг мантикидан келиб чикиши лозим. Фельетонда образ мухим урин тутса-да, бадиий адабиёт асарларидан фаркли равишда, унда образ публицистик характерга эга булади.
  Жахон матбуоти тарихида Фельетон жанри мухим урин тутиб келган. Ўзбекистонда хам мазкур жанрнинг тарихи узок замонларга бориб такалади. ;али матбуот вужудга келмасдан илгари мазкур жанрнинг функцияларини ёзма хажвий адабиёт бажариб келганлиги маълум. Алишер Навоийнинг хаётдаги ижтимоий адолатсизлик, зулм-залолат ва б. иллатларга карши каратилган асарларини бу жанрнинг уша даврдаги куринишлари, дейиш мумкин. Кейинги даврларда ижод килган Турди Фарогий, Махмур, Мукимий, Завкий ва б.нинг уз давридаги мухим ижтимоий иллатларни фош этган хажвларини мазкур жанрнинг ёркин намуналари, дейиш мумкин. Ўзбекистонда дастлабки матбуот нашрлари пайдо булиши б-н Фельетон жанри матбуот жанри сифатида иш кура бошлади ва тез суратлар б-н тараккий этди. Айникса, 20-а.нинг бошларида майдонга келган жадид матбуоти сахифаларидан Фельетон жанри кенг урин олди ва ривожланди. Мазкур жанрнинг вужудга келиши ва тараккий этишида ;амза, Тавалло,  Чулпон ва б. катта хизмат килдилар. А. ;одирий 20-й.ларнинг мохир Фельетон чиси сифатида самарали ижод килди. Ўзбек хажви  усталари Абдулла ;аххор,  ;афур  ;улом  хам мазкур жанрнинг ривожига салмокли хисса кушдилар.
  Ўзбекистонда 90-й.лардан публицистиканинг бошка жанрлари каторида Фельетон жанри хам кенг ривожланди, унинг бир катор янги турлари, жумладан, радиоФельетон, телеФельетонлар вужудга келди.