БОЛАШАККА КОЗ ЖУГІРТІП КОРЕЙІК
Социалистік когам оте кушті жане букіл алемнін коп жагын камтыган жуйе болган. Ол букіл капиталистік жуйеге урей тугызып, алемдегі бебітшілікке жане азаттыкка умылган елдердін тірегі болган. Ал бул алемдегі «екінші державанын» аяк астынан кулаганы, онын осындай кутпеген жагдайга урынып, козді ашып-жумганша талкандалганы – мунын барі осы уакытка шейін тарих тургысынан алі ешкімді ойландырмаган тарихи окига болып тур. Сол себептен ол жай гана, тарихтын «абайсызда кателескенінен» туган, еш магнасыз козгалыс болып, онын куйреуі осы уакытка шейін алі ешкімге сабак болган жок. Соган байланысты социалистік жуйені іштей ірітіп, акырында ыдыратуга алып келген акшанын куші бул жерде белгісіз, жасырын гана, сыры ашылмаган жай болып калды. Ал алемде болып жаткан дагдарыстын негізінде де сол акшанын куші жатканы казір карапайым санага да белгілі нарсе. Алемде журіп жаткан дагдарысты «финансовый кризис», ягни акшага гана байланысты дагдарыс дейді. Сол себептен, оган «ойламаган жерден урынган» елдер де, шамамен, социализмнін куйреген жолымен журеді. Социализм, сойтіп, озінін тарихтагы омірімен де, «ажалымен де» болашакты осылай деп болжаган. Ал онын куйреуінін ар жагында не жатыр, оны Батыста алі ешкім болжаган жок. «Посткризисный период» деген бос соз. Онын «постсоциализм», «постмодерн» немесе «посткапитализм» деген создерден еш айырмашылыгы жок магынасыз тусініктер.
Бул дегеніміз кейінгі адамзаттын дамуынын мані мен жайінін ашылмаган кезенді білдіреді деген соз. Ондай «посттын» капитализм оле-олгенше алі талайын ойлап табады. Ал Батыстан олшем ретінде алынган экономикалык улгілердін болашактын олшемі емес екенін казіргі журіп жаткан ыдырау процесстері анык корсетіп отыр. Біздін казіргі коріп отырганымыз, Батыстан алынган болашактын дамуы емес, ыдыраудын сан-килы жолдары. Бул жерде де тыгырыкка кірген адамдардын назары мемлекетке аууда. Ал мунын барінін осыган дейінгі когам тургысынан жасалынган болжамдарга карама-кайшы болып жаткан себебі, экономикалык когамнын ыдырауынын салдары. Маркс те, Энгельс те, Ленин де болашакты экономикалык когам тургысынан болжап, оны экономикалык формациянын жогаргы сатысы деп тусінген. Ал болашак адам тургысынан гана дамитын когам болганнан кейін, адам тургысына алі келмеген сана социализмді гана емес, сонымен бірге букіл адамзаттын да болашагын жокка шыгарып, сол себептен онын дамуын амалсыздан акырзаманга акеп тіреген.
Болашак бізге тан аткандагы куннін шуагы сиякты, саулесін шашып жымиып келмейді. Ар заманнын болашак жайындагы оз тусінігі болады. Бірак кай кезенде болса да, болашак бугінгі кунде гана туып, біздін кокірегімізде арман болып кана уялайды. Сырткы дуниенін тур-сипатына, олардын санділігіне, сулулыгына карап, болашак бізге міне дал осылай болып келеді деп біз ешкашан да ашып айта алмаймыз. Сырткы дуние аркашан да адам енбегімен озгеріп жанарып жатады. Солардын барінін натижесі, тубінде, адамнын жандуниесінен жане санасынан гана корінеді. Сондыктан ар жана заманнын озіне сайкес санасы туганда гана елдер саналы омірге кошеді. Акша санасынын бір ерекшелігі сол, ол аркімге де болашакка деген куштарлыкты тугызады. Сойтіп ол аркімді козгап, озі ушін деген бак-даулетке курес аркылы жеке адамдарды калыптастырады, олардын кабылетін, талап-тілектерін осіріп, аркімді ар нарсеге кулшындырады. Бундай куресте шынында да ар адам шыныгады. Бул тек сонан кейін гана, ягни адамнын осындай жолмен калыптасу кезені болганнан кейін гана, киын кезен болып келеді. Мунын бір дегенде баскарылмайтын болуынын озі де осыган байланысты болып келеді. Біздін санасыз оміріміздін тугызган шындыгы мынада: бізде козгаушы куш болып келетін адамдардын адамгершілікке умтылганы ма, жок алде акшага умтылганы ма?
Когам тургысынан акша козгаушы куш болып келеді. Осы тустан акшанын баска манызы жок. Ал казір осы когамды акша калай козгап турганын біз кордік. Ал адам тургысынан аркімге адамгершілік керек жане адамдык сана керек. Бізде «санасыз» деп адамгершіліктен журдай адамдарды айтады. Ал енді осы жерден болашак жайында кортынды жасасаныз болады.
Біздін санамыз казіргі кезенде адамзатты акырзаманга неге алып келіп тіреп тур? Бул абден орынды сурак. Ойткені осы уакка шейінгі когам тургысынан жасалынган болашак, ягни адамзат умтылган экономикалык байлык курдымга кетіп барады. Мунын барысынын озі тубі жок тунгиык дуние. Бул беймалім козгалыс адамнын да санасын тонкеріп, оны тунілдіреді. Бул жерде баскаша болуы мумкін де емес. Аздаган гана адамдардын байлыкка кенелгені, бул жерде букіл когам ушін болашактын улгісі болмайды. Демек адамзат бара жаткан болашак экономика тургысынан бейнеленбейді. Ол адамдык тургымен гана алынып, адамдык олшеммен гана есептеледі. Демек адамзат жогалткан болашак – ол осы уакытка шейін экономика тургысынан жасалынган болашак. Будан баска бізде дін тургысынан жасалынган болашак бар. Бірак ол казіргі заманда когам санасы ретінде жойылып, жеке адамдар санасы ретінде гана сакталып, когам даму барысына онын ыдырауынын жылдамдауына гана сеп болады.
Бул жерде адам тургысынан, адам келбетінен болашакты алі ешкім жасап, біздін заманга каратай пайымдаган жок. Барлык тужырымдар осы уакка шейін так кана экономика тусынан гана істелінген. Біз кейінгі кездерде гана «адам алпетіндегі капитализм» деп, капитализмнін сонгы кездегі адами тургыга кошкенін айта бастадык. Демек акшага негізделген капитализм гана адамнын келбетіне ене бастаган. Демек біздін болашак біздін коз алдымызда біздін санамыздан тыс, бізге карама-карсы журген козгалыста калыптасып осіп жатыр.
Осыдан барып, адам тургысынан дамитын когам кандай болады жане ол калай дамиды дегенде, онын аныгын ешкім білмесе де, онын адамгершілік когамы екенін аркім сезінген. Ал киял тугызытын, аркімді ансатып, армандататын, соган деген, омірдін шиеленіскен карама-кайшылыктарынан туатын санасыз талпыныс, умтылыс. Адам когамы социализм кусап кырлысып жатып орната салатын курылым емес, ол адамдар арасындагы акшасыз негізде гана, олардын карым-катынастарынан туатын адамдык, адамгершілдік байланыстар. Акшасыз негізде осы байланыстардын туып, дамитынына жане онын танылатынына біз каміл сенуіміз керек. Ал казір адамдар арасында мундай байланыстар жок, олардын карым-катынастарынын барі акшага айналып кеткен дейтін болсак, онда біз омірдін сырткы жагын гана коріп, ішіне унілмей, уакытша нарселерді мангілік деп тусініп, акша психологиясынын шенберінен шыкпаганымыз. Ал бул жерден, ягни акша психологиясынан, біз тек кана олімді гана кореміз де, омірдегі бар кимылды соган багындырамыз.Сойтіп кана біз «акырзаманга» келіп тіреліп турамыз.
Казіргі дамудын натижесінде аркімнін бізден жасырын жандуниесі, рухы дамуда. Іштей дуниеге сыни козкарас дамуда. Демек болашак дал казір ар адамнын жан дуниесінде гана дайындалып жатыр. Міне Бердяев тура осылай деп айтып, экономикалык адам мангілік емес, ол ерте ме кеш пе рухани адамга айналады деген. Сонан кейін ол болашакты социализмнен емес, адамнын жандуниесінен іздеу керек деген. Ал социализм осы жандуниені тугызган козгалыс екенін алі ешкім білмейді. Бердяевтін тусінігі бойынша, рухани адамды жасайтын Кудай гана болган, сол себептен онын шындыкты білетін мумкіншілігі болмаган, бірак онын адам жайындагы угымы акикатка материализмнен горі алдекайда жакын болган.
Социализм коммунизмге отеді, жер бетінде коммунизм орнайды деген угым, сойтіп, экономикалык кана тусінік болып, озін озі жойды, ойткені ол тек кана молшылыкты гана ансап, тубінде аркімнін байлыкка кенелетінін гана суреттеген. Ал байлык адаммен не істейді? Жане онын устіне бар байлыктын олшеміне акша айналганда? Бул жагын ешкім ойластырмаган. Кедейшіліктін зардабын тарткан адамдар байлыкты гана армандаган. Ал байлар байлыгымнан айырылмасам деп, оны шексіз кобейткенді гана максат туткан. Бул козкараста адам еш ескерілмеген, дуниемен жане дуниенін молшерімен гана алып каралынып багаланган. Адамнын акшага байланып турган жагдайы мулде ескерілмеген. Шындыгында бул жай гана киял болган. Ал мундай экономикалык коммунизмді Батыс кен молынан жасап, казіргі кезенде сонын кушімен ыдырап жатыр.
Сол себептен болашак – адамдар когамы. Сол себептен оган адамдар тек жандуниесімен, рухымен, оздерін дуниеден боліп алып кана жете алады. Мумкін, кияметкайымнан отіп, адамдар шынында да тазартылып, айуандар алемінен біражола болініп шыгатын шыгар. Ал казіргі кездегі адамдардын тойымсыздыгы, олардын айуандарга тан пигылдарынын ушыгуы – олардын анга айналып бара жатканын корсетіп тур. Бул тойымсыздык дуниеге таласудын салдары. Ал ол таласуды біз, жогарыда айткандай, «басеке» деп майда тілмен сипаттаганда, бул адамдар арасындагы карым-катынастар баскаша болып, мадени турге айналмайды. Муны біз тіпті «аділетті болісу» деп айтсак та, адам омірі одан да еш озгермейді. Бул біздін киялымыз болып кана калады.
Адамдар ешкашанда дуниені оз ара тен болісуге келмейді. Ойткені ол дуниені казірдін озінде техника жасайды. Ал техника – тарихи дамыган когамдык куш. Ол біреудін жеке меншігі емес, жалпыга тан когамнын байлыгы. Онын колемін акшамен олшеп, жеке адамдардын меншігіне айналдыган, тек кана біздін заманнын адамдары гана. Жогары дамыган техника тек кана болашактын негізі. Ол болашактын шындык екенінін булжытпас далелі. Техника бізге молшылык пен береке гана акеледі. Ал оны адамдардын озара болісуі – бул капитализмге гана тан амал.
Тарихи маселе болісуге келіп ешкашан да тірелген жок. Кай кезенде болса да маселе ондіруде болган. Тек кана ондірісті толыгымен игергенде гана тарих адамнын тулга ретінде дамуын алга шыгарган, ягни ар адамнын дамуын. Маселе ар адамнын тойымсыздыгын канагаттандырганда емес, ол ар адамды, букіл когамды камтамасыз ететін ондіріс жасап, соны аркімнін игілігіне бурып, сол аркылы адамнын даму кеністігін жасау, ягни ар адамнын дамуы алдымен когам ушін кажеттілік болып кана коймай, ол когамнын жан-жакты даму негізінде жататын олшемсіз куш болганы. Содан барып кана бар дуние, бар байлык ар адамнын байлыгына айналу максат болып калыптасады.
Казіргі кездегі бар байлыктын адамдардын колына тусуі – бул когамнын адамга каратай алгаш рет акша аркылы бурылганы гана. Бул тек сокыр козгалыс. Осы жерде ар адамнын бай болуы жай гана байлыкты дурыс болісу деп тусінсек, онда осыны болісе алмай кырлысканды былай койып, ондірісті токтатканды не дейміз? Сонда аркім бай болу ушін когамнын ондірісін токтату керек пе? Егер Батыс ондірісті токтатып, онын жумысын шыгыстагы елдерге жуктесе, онда шыгыс елдерін кім куткарады? Казір Шыгысты акша алі козгап тур. Ал каржы дагдарысынын ол жакта да дамитынына дау болуы мумкін емес. Сонда адамзатты кім куткарады? Ал енді муны омірдін шындыгы деп алып карап, осымен біз жететін жерге жеттік десек, онда біз тек кана арманмен гана омір суріп, бугінгі кунімізді елеске гана айналдырганымыз. Бізді мапелеп, осы уакытка шейін бесікке салып тербетіп келген Батыс кана, ягни алемдік капитал. Ал егер осы омірді де біз «шеттен келген бар байлыкты баріне тендей болу» деп тусінсек, онда бара-бара бізде болісетін де ешнарсе калмауы мумкін. Сонымен курып бара жаткан дуниемен біздін санасыз куруга айналганымыз ба?
Дуние адамнын тубіне жетеді деген осыдан шыгады. Арине, адам дуниемен бірге жойылмайды. Бірак, балкім, муны дін кияметкайыммен бекер тенемейді. Біз тубінде одан отеміз. 20 жылдан бері біз басымыздан кешіп отырган дагдарыстын ушы-киыры жок болатынынын озі бізге осыны корсетіп турган жок па? Омірдін реттілігі бузылудан бастап, киямет аркім ушін ашылган. Біз кері кеткен омірді коркейу деп, кулдырауды дагдарыс деп тусініп, осы уакытка шейін тек булінген дуниені калпына келтіріп, турактылыкка кайта оралганды гана максат тутамыз. Сойтіп біз омірдін тарихи озгеру агысын біле алмай, алі кунге шейін біткен ескі омірді тек сактап калып жанарткымыз келеді. Біздін казіргі бар айтатынымыз – осы ускынсыз омірді калпына келтіріп коркейту. Міне осыдан баска бізде ешкандай жана ой да жок.
Казіргі кезде «дуниенін кулы» деген «акшанын кулы» деген тусінікке ауыскан. Экономика деген угымды «нарык» ауыстырган. Ал бул мулдем баска тусініктер. Бул ар адамды камтыган жане ар адамды озіне багындырган когам байлыгын, ягни когамдык экономикалык дамуды акшанын билігіне айналдыру деген соз. Сонда адамдар, акшанын сонына тускенде, олар жалпы байлыкты куалап кетеді. Сонда шын дуние жайында калады. Бул адамдардын осы капитализм курган ускынсыз дуниеден козсіз ат-тонын алып кашуы. Казір бізде мынандай жагдайлар коп кездесіп жатыр. Артулі жолдармен акшаны басып байыган адамдар жинаган байлыктарын алып шетелдерге кашып жатыр. Сонда булар Казакстаннын кандай байлыгын алып кетіп жаткандар? Акшаны гана. Нарык деген тусінік акшанын гана билігін корсетеді. Бул акша аркылы адамнын казіргі озін кулга айналдырган дуниеден болінуі. Сондыктан ол оз дуниесіне озі ие бола алмай, акша аркылы жутап такырга отырады. Коп акша алып баимын деп уйсіз калады. Акша жасау оны абден дінкелетті. Енді ол ауру болып олуге айналды. Демек, адамнын дуниеден болінуі біздін болашактын карсанында турганымыздын белгісі. Сонымен катар бул адам санасынын жогаргы денгейге котерілгенінін белгісі. Бул осы козгалыста адамнын жанаратынынын, жана санага келетінінін анык белгісі. Бул жердегі акшанын зор манызы – біздін алдымызда косе-колденен жатып, аркімді мыктап озіне байлап, оны шын дуниеден ажыратып, акшамен гана калдырып, осы кажеттілікті тугызу жане сонын шын дамуына байланысты озінін жойылуы. Акша озін озі жояды. Адамнын оз озін жойуы казір бізге уйреншікті жагдайга айналган. Кандай жолмен болса да. Жанкиярлык. Жанкестілік. Опасыздык. Айуандыкпен.
Адам да, адамнын санасы да тарихи дуниені жасап, дуниемен бірге журіп дамыган. Демек адамда дуние психологиясы калыптаскан. Демек экономиканын кулдырауы адамнын адамдык рухынын калыптасып, онын босану кезенін білдіреді. Бул дуниенін билігінін акша аркылы жойылуы гана. Ал елдер, кудай жараткан пенделер буган санасыз карап, бір бірінен зардап шегіп жатса, онда буган кім кіналі? Егер Казакстандагы уйлердін барін тауарлар мен дукендер алып, адамдардын оздері уйсіз журсе, онда оган кім кіналі? Ол олма, бар уйлерді акшага айналдырып, уй-жайсыз кангып журген адамдардын саны осіп жатса, оган кім кіналі?
Казіргі кезенде, біз жогарыда коргендей, акшага ие болган адамдардын акшаларынан айырылуы тукке турмайтын нарсе, акша когамнын да туракты негізі бола алмайтынын біз кордік. Кенес укіметі кулаган кезенде букіл когамнын байлыгы, ягни завод-фабрикалар, жер, су, букіл онеркасіп, ауыл шаруашылыгы токтап, кейіннен талан-таражга тусті. Олардын кажеті болмаган сон акыры оларды акшалары бар шетелдіктерге берді. Сойтіп адам омірі гана емес, сонымен бірге когам омірі де тез арада акша негізіне кошті. Акша адамнын омірін тураксыздыкка айналдырды. Ал байлыктын барі акшага айналганда, адам акшага гана тауелді болып калады.
Бул, ашып айтканда, адамнын рухани бостандыкка келді дегені, ойткені акшанын кулдыгы омірді толыгымен камтып, адам омірін толыгымен акшага айналдырып, омірді токтатып кана коймай, оны мулде жоюга умтылады. Ал адамдар, арине, булай болгызбайды. Бурын-сонды мундай кажеттілік болмаган. Бул жердегі акшанын маселесінін шиеленісуін экономикалык проблемалармен шатастырып, алі кунге шейін онын шын маніне алі ешкім коніл боліп унілмеген. Маселен, неге Казакстаннын жерінін барін курай басып кеткенін осы уакытка шейін ойланган біреу бар ма? Жогарыда айткандай, біз бірін бірі кіналап, соттасып жаткан халыктарды гана кореміз. Сонымен бірге, ка;арынын барін мемлекетке каратай бурып жаткан забір шеккендерді гана кореміз. Сонда елді мемлекет асырау керек пе? Жок алде мемлекетті ел асырап келеме?
Бірак мундай жагдайга барлык ел бірдей келіп жаткан жок. Біздегі нарык – шетелдін акшасынын билігі. Бул бізді толыгымен жаулаган шетел акшалары. Бурын бір елді бір ел отарлайтын. Енді акшамен гана жаулап, акшанын кулдыгы аркылы гана устемдігін орната алады. Біз ушін бул уакытша гана негіз болып келеді, ягни ойланып-толганып, есімізді жиганша гана. Егер бул жагдайга біз келген болсак, онда Батыстын аркасында гана келдік, ал енді Батыс келсе, онда Шыгыстын аркасында гана келуі мумкін. Бул жердегі сырттай акшага гана байланысты болып келген проблема шындыгында адамнын гана проблемасы. Ал адам озінін проблемасын жане онын шешуін озінін калтасына салып жургенін біз адамнын санасы мен акылына карап білмейміз. Демек, біздін санамызды теріс айналдырып жаткан шетелдін гана акшалары. Ал біз адамдарды жогарыда айткандай біріктіретін болсак, онда бул жерде шетелдін акшаларынын керегі шамалы болады. Бул тек кана біріккен адамдарга алемдік басекеге тусу ушін гана керек болады.
Менін «ар адам» деп отырганым бекер соз емес. Жогарыдагы айтылгандардын барі, когамнын дамуы ар адамнын дамуына багытталганын корсетіп тур. Бул жерде акшанын кулына айналатын жекелеген гана адамдар емес, барша адам, букіл когам. Акшанын кулына копке бармай, маселен, Казакстан гана емес, букіл постсоциалистік кеністік айналады, сонан барып букіл Батыс айналады. Ал бул калай болган кунде де акшанын проблемасын алемдік проблемага айналдырып, оны елдердін бірігіп шешуіне алып келеді. Ал акша адамдардын гана колдарында болган сон жане солардын гана калауымен жумыс істейтін болган сон, бул адамнын проблемасына жане оны акшадан ажыратудын маселесіне алып келіп согады. Бул акшанын негізінде гана журіп жаткан козгалыс. Сондыктан алем ушін мундай улгіні кандай болсада ел бере алады. Осыдан барып акшаны ауыздыктаудан бастап жана негізде ар адамнын дамуы жузеге асырылады. Міне бар акикат осында. Енді акшаны да, дуниені де, социализмдегідей, мемлекет адамдардан тартып ала алмайды. Акша ушін адамдар жер алемді жойып тастайды, ойткені акша адамнын санасынын мазмунына айналган. Ал егер дал казіргідей санасыз козгалыс ары карай жалгасып, акшасыз калган адамдардын саны кобейетін болса, онда олар букіл алемді де жойып тастай алады. Біз акшадан куралган сананы олім санасы деп бекер айтпаймыз.
Біз «капитал», «тауар», «акша», «зат» деп озімізден тыс дуниені айтамыз. Бірак олар оз беттерінше омір суретін, бізден тыс нарселер емес. Олардын барі когамдык байланыстарды, біздін карым-катынастарымызды, санамызды, жандуниемізді курайды. Біз байлыкты да озімізден тыс дуние деп есептемейміз. Бул жалпы алып караганда дурыс. «Логика» - ойлаудын дамуынын зандылыктарын зерттейтін философия гылымынын саласы. Сонымен бірге «психология» деп біз озіміздін жандуниемізді, санамызды айтсак, психология гылымы осы саланы толыгымен камтитын гылыми козкарас. Букіл Батыс адамнын акыл-ойын рет-ретімен зерттеген. Солар аркылы адамнын кылыгын, іс-арекетін психология жагынан жан-жакты карастырган. Совет укіметінде де осы жагына коп коніл болген. Казіргі уакытта бурынгы оз алдына алып каралынатын ойлау жуйесі, акыл, сана адаммен, адам проблемасымен байланыстырылуда. Булардын озі адамнын жандуниесінін ушы-киыры жок байлыгын корсетеді жане сонымен катар дуниетанымнын да шексіз екенін білдіреді. Сонда Маркс «товарды» немесе «кунды» алып караганда, гылымга катысы жок дуниені гана алган ба? Ал біз «акша» дегенде нені алып отырмыз? Буларга адамнын іс-арекеті, кылыгы, кимылы кірмей ме? Сонда адамнын акшага куныгуы немесе акшанын кулына айналуы, - осылардын когамды, адамнын жандуниесін танып білуге еш катысы жок па? Сонда біздін омірдегі шындык деген не? Субъективті жане объективті немесе идеалды жане материалды заттар гана ма? Жок алде тек елес кана ма? Осы оз алдына алып каралынган «жандуние» ме? Гегель оны озінен озі дамитын жане бізді коршаган объективті дуниені жасайтын жараткан куш деп тусінген. Егер жандуниені Гегелге карап тусінетін болсак, онда біз омірдін бар шындыгын «рух» деп кана білеміз, ягни елес, оз бетінше, адамнан болек омір суретін ой жуйесі деп кана. Ал бул бос соз.
Біздін жандуниеміз бізді коршаган жане біз иеленген дуниеден турады. Олар тарихи сонын даму барысында гана калыптасып дамыган. Егер дуниесіз калсан, онда амал жок бомжга айналып, санан да соган каратай озгереді. Мунын барі адамга карасты шындык. Ал «психологиянын» оз алемі бар. Сол сиякты философиянын да оз алемі бар. Ал егер олар кангып, зардап шегіп журген адамдарды кызыктырмайтын болса, егер киналып жаткан халыктарга акикатты жеткізе алмаса жане оларга киындыктардан шыгатын нактылы амалдарды корсете алмаса, онда бул турінде оларга катысы жок болганы, демек онын жалган дуние болмаганы.
Біздін жогарыдагы коргеніміздін барлыгы – біздін омірдін шындыгы. Осы шындык гасырлар бойы дамыган. Адамдар хайуанаттар алемінен болініп, мындаган жылдар бойы табигатпен бірге дымыган. Онын тапка болініп даму кезені бізге белгісіз тарихтын тереніне кеткен. Ал адамнын оркениетті когам болып, байлыкка бірігіп, озі ондіретін дуниемен бірге дамыганына коп болса 400 жуз жыл гана отті. Одан бурын ол оз озін алі табигаттан да болмеген Кудайдын гана кулы болган. Адамнын табигаттан болініп, оз алдына когамдык байлык жасаганы, онын экономикалык даму кезені гана. Ал бул жерде ол экономикалык, дуние ушін гана омір сурген адам гана болган. Ар адамнын тулга ретінде дамуы осы уакытка шейін жасалынган когам байлыгын адам байлыгына айналдырып, онын жандуниесінін оз алдына дамуына жол ашу. Ал бул ар адамнын жан-жакты дамуын білдіреді. Осы жерде барып кана ар адамнын психологиялык, ягни адамдык дамуы басталып, онын мындаган жылдарга созылган экономикалык, когамдык дамуы таусылады. Бул адамнын сырткы дамудан ішкі дамуга кошуі. Ал енді осыдан кейін «рыночная экономиканын» не екенін ойлап корініз.