Домбыранын куйлері,
Жас журектін сыры еді.
Конілдінзары, муны еді,
Кокірек сарын уні еді.
Сакен.
Алі есімде... Коныр куз... Дихандар жумысынын кауырт кезі саябыр тартып, егін – шобін жинап, колдары босап, конілдене бастаган кез. Мал коралауга санаулы мезгіл калганда, орныма Канапияны Исидор атайга косып, окуга аттандым.
Поезга мінетін станция, турган жерімізден 100 шакырым болатын-ды. Арине, ол кездегі транспортымыз ат – арба, огіз арба, ол жоктарымыз жаяу журеміз. Шакан апам отіп бара жаткан казак кірешілердін біріне тапсырып, огіз арбаларына ілестіріп жіберді.
Жолда Волончино деген деревняда туратын нагашы апамнын танысы Екатерина Тайчина деген кемпірдін уйіне кондым. Ол кісі бурын біз турган деревняда турган екен. Самсон дейтін жалгыз баласын кулактар отын ала барган орман арасында устап, аягынан асып олтіріп, «Кім Советты жактаса, барін осылай етеміз» деп кагаз жазып, калтасына салып кетіпті. Бірак, кемпірді келген жерінде де тыныш коймай, корасындагы кісендеулі турган жалгыз сиырын тунде біреулер сойып, етін алып кетіпті. Уйлі - жанды сутімен асырап отырган жалгыз сиыры анандай болган сон кемпір куйзеліп отырса керек. Нагашы апамнын менен беріп жіберген еті мен майына риза болган байгус, жогарыдагы кызыл ала куйысканды берген. Куйыскан казактын теріп токыган баскур, узік бау, тангышы сиякты токылган зат. Бірак, керенесі жібек, аркауы назік алтын куміс ока жіппен откермеленіп, теріп токылган, оте адемі еді. Ондай кымбат куйыскандармен ертеде байлар музга салган жоргаларынын жабуын адемілеген екен.
Екатерина кемпір маган беріп жатып : «Осы кургырды конфискеден алып едім, баламнын оліміне себеп болды ма деп кудіктенемін... Баратын жагында аштык катты деп есітеміз. Кысылсан нанга айырбастарсын, бул адеуір нан болады» деген еді. Акыры маган да кырсыгы тиіп, «бай баласы» екеніме екінші куа болды.
Ноябрь айынын аяк кезі. Сібірдін кызылшунак аяздары басталмаганымен, анда – санда катты суыгы, акбораны жиі – жиі боп турады. Кундіз сататын ештемем болмаса да базар кезіп, кун откіземін, тунде темір жол вокзалына барып , озім сияктылармен тунеп шыгамын. Болмаса, Кабайдын жатакханасына барып, кузетшінін козін андып кіріп кетем де, Кабайдын керуетінін астына кіріп, уйыктап шыгам. Бірге жатсан тунде комендант келіп коріп, куып шыгады.
Акыры бір куні керуеттін астын карап, тун ішінде комендант желкелеп куып шыкты. Сол кісінін кылыгы откені сондай, кескіні алі кунге коз алдымда. Атжакты, узын бойы, тіп – тік, буырыл саргыш шашын мандайын каскайта артына тік кайырып, туксіген шалгы муртын анда санда он колынын шынашагымен тузеп, сол колын унемі койнына тыгып журетін сымбатты кісі еді. Аты – жоні есімде жок, фамилиясы Добрин еді. Бір кызыгы, осы кісіні умытпастай жек корсем де коп еліктедім. Тіпті осы кунге шейін. Арине сырт пішінін.
Ертеніне Кабайды Катыран шакыртып алып «Ендігі арі тап жауынын сілімтігін комнатана кіргізетін болсан, мектептеп куыласын» депті. Енді не істеу керек? Жангали мен Баймыштын да тыныштарын алып болдым. Окып жур дегендері болмаса, олардын жагдайлары да нашар еді. Жатакханалары суык, бала коп, тосек –орын жетпейді. Кейбіреулері бір койкада екеуден жатады. Айтеуір, тойгызбаса да уш мезгіл тамак береді, суык болса да жататын орындары бар. Менін паналап келгенім де, уш айга жуык аштан олмей жургенім де солардын аркасы , солардын комегі болатын-ды.
Жук поезімен болса да амалдап уйге кетейін десем, окуга тусіп, жатакхана алып, уш мезгіл тамак ішіп журіп біреудін нехак жаласымен жане тап жауынын калдыгы, кулактын баласы боп калай кайтамын уйге? Елге баріміз де хат жазып, аныктама документ суратып жатырмыз, бугін болмаса ертен келіп калады деп кутеміз. Ол акикат кой... Ауыстырылатыны жок, унемі устімнен туспеген киімдерім тозып панасы калмауга айналды. Онын устіне пале басы болган, арі корінген сумакай колдардын козін кызыктыра беретін тулкі малакайды сатып, нан алып жеп, Кабайдын ескі фуражкасын киіп алгамын... «Сатсан коп нан болады» деп берген Екатерина шешейдін кызыл ала куйысканын суык тусе «койлегімнін» сыртынан айкыш – уйкыш орап, бір жак ушын мойныма бокебай етіп алдым. Сырты кара ала боп тусін озгерте бастаган купім екеуі косылып суыктан жан сактауга улкен пана болды.
Бір демалысында Кабай: «Саган кудай берді, ертеннен бастап бір ай бойы тагы практикага барамыз. Жумыс тортінші депода, тунгі смена. Ол депо жылы, жататын куыс коп. Бригадиріміз озін білетін Радионов, «Озімізбен бірге алып кірейік, тунде сонда болсын» деді. Ертен кешкі сменага депо гудогін бергенде мынау киімді киіп, какпанын алдында турсын» - деп , колындагы туйіншегін берді. Куанганым сондай, Кабайды сагынып коргендей, кушактап бетінен суйдім.
Кабаймен бірге окитын балалардын кобін сырттай танитынмын да Радионов Александрды жаксы білуші едім. Себебі, ол казак тілін оз тіліндей білетін жане оте таза сойлейтін. Арі Кабайдын класындагы жалгыз орыс баласы сол еді. Озі дембелшен, кок коз, шашы сап – сары, унемі кулдіргі создер айтып, журттын шек – бауырын катырып журетін ересек бала еді. Анекдоттарынын басы: «Біздін койлы атыгайдагы Жакула атай» деуден басталады. Саша да менін жайымды жаксы біледі. Кейде асханаларынын есігінде турганымды корсе, Кабаймен бірге о да бір узім нанын алып шыгып беретін де , «Біздін койлы атыгайдагы Жакула атай: «Канагат карын тойгызады, канагатсыз жалгыз атын сойгызады» дейді. Улкендер біледі гой»,- дер еді.
Сол куннін ертенінен бастап ай бойына жакын тортінші депо менін «конак уйім» болды. Кундіз бурынгыдай базарда, вокзалда журемін. Сататын затым жок болса да журемін... Бар киімдерін нанга айырбастап, дірдек каккандардын базар манына жаккан оттарына жылынамын, кулкын тамак не істетпейді? Реті келіп калса, кунага батып, біреудін затын «сурамай» аламын... О, менін келешек урпагым! Нанды кадірлей біліндер! Бар омір, бар кызык, бар бакыт сол нан болса гана болады!
... Кешке Кабай, Сашанын класымен депога барамын. Жылы жерге бара
жан сактап уйыктамаймын, класыммен бірге жумыс істеймін. Жасымнан атамнын колына карап, онеріне кызыгып козім уйренген, колым епсекті. Мал багудан басканы касіп етіп кормеген, колдарына жана гана сайман устай бастаган ауыл балаларынын кайссынан да калыспаймын. Класым сменасын бітіріп кеткесін баскалары келеді, оган дейін мен Саша мен Кабайдын тауып берген адам таппас жылы куысына кіріп жатамын. Аттен, карным ашып шыдай алмаймын... Ремонттан откен вагондарды далага шыгарганда солардын біріне жасырынып мініп, шыгып тагы базарга тартамын... Бір тауірі жері, справкем окуга тусуге жарамаганымен милициялар сурай калса кадеге мол асады. Жумыс таба алмай журмін деймін, ол рас. Бала тугіл улкендердін озі жумыс таба алмай босып жур. Копшілігі сурамайды, танып алган. Арі, кайсысын тексере берсін кумырскадай агылып журген аштар? Тек вокзал ішіне кірсен жолаушылар куалайды. Кейбіреуі унсіз заттарын жинап, онірлерін каусырына бастайды. Журт коркатын жалгыз кубыжык емеспіз, кайсымыздын адал, кайсымыздын арам екенімзді журт кайдан білсін? Аштык адамга не істетпейді? Біреудін бір заты окшау жатса кымкыра салатыныз да бар.. Бір куні «кармагыма іліккен бір балыгымды» нанга айырбастаймын деп журіп сменаннан калып койыппын. Классыз жалгыз баланы депога кіргізбейді. Амалсыз баягы вокзалга бардым. Ол кезде Кызылжар темір жолынын вокзалы екі жерде болатын-ды. Біреуі ескі жобамен кызыл кірпіштен каланган. Алгаш сол жерге темір жол барганда салынган. Сырт курылысы адемі болганымен іші тар болатын. Жолаушылар аялдайтын екі гана шагын залы бар. Калганы ресторан, касса, почта, акімдік болімдер. Бул вокзалга тек транзит жолаушылары мен балалы айелдер гана жіберіледі. Бул станцияга поезд екі жактан келіп бір жакка , не бір жактан келіп екі жакка кундіз – туні агылып жатады. Сондыктан тартіп сактаушы да коп, оны бузушылар да коп. Вокзал таулігіне екі, не уш рет жуылады. Сонда тартіп бузушылар тіпті кобейеді. Ойткені, барлык жолаушыларды далага заттарымен шыгарады. Сонда кейбір ашыкауыздар заттарын калай болса солай тастай салады, соны андып отырган Жумаш сиякты укыпты балалар зып етіп алып дурыс орнына акетеді. Муны кайдан алдын десен «иесіне керек емес екен» дер еді. Казір ол жер автовокзал, такси аялдамасы. Ескі вокзал тарлык кылганнан кейін отызыншы жылдары вокзал аланына карагай боренеден бурап дагарадай екі болмелі вокзал салган, мен сиктыларлдын конак уйі сол болатын. Милиция да коп келмейтін. Себебі, пеші жок жагылмайтын. Сонда да конак коп болушы еді. Ойткені, баска конатын жер жок. Милиция танертен ерте келіп аштан олгендердін майітін жирен аттарынын шанасына тастай салып алып кететін.
Сагат алтыда басталатын сменамнан калганнан кейін кас карайганша далада журіп, уйренген осы вокзалыма тагы келдім. Ерте келсен жолаушылар манайларына жуыткысы келмей «бул жерде кісі бар, казір келеді» деп болмаса сені коріп бос жерге заттарын коя кояды. Кейбіреулері жанжал шыгарып журтты дурліктіреді, болмаса милиция шакырады. Айтеуір, кастарына жуыткылары келмейді. Журт уйкыга кіріскенде келсен, шаршаган, аштан шалдыгып журген сорлылар байкамай калады. Жане жарык кай бір осы кунгі самалдай жанып турады? (Оны тагы біреу бурап акетпесін деп темір тормен коршалаган.)
Акырын кіріп карасам, жолаушылар адеттегідей диван – скамья тугіл, еденді тугел жайлап алган. Торгі болмеде аяк аттар жер жок. Айтеуір алдангы болменін есігінен согатын ызгырык жакта , отыратын да, ептеп жататын да орын бар екен. Амал жок, сол жерде турегеп отырган бір шалдын касына келіп, жаткан біреудін аягына аягымды беріп жата калып едім, ол далага шыгып кеткен біреудін орны екен. Ол келіп сал турды да озіне айткандай татаршалап «Міскін, жукылап та калган» деп аягымен мені шалга карай аунатып жіберіп, ар жагымда жатканмен арамызга кысыла о да жатты. Салден кейін бас жагымыздагы адамдармен кысталып, есіктен соккан ызгырык басендеді. «Уйыктап жатып» мен барін біліп жатырмын, касымдагы турегеліп отырган шал, бірін білген жок, козін тас жумган куйі отыр.
Зат салган дорбашыгын тізесінін арасына кысып, шагын кара чемоданын шынтактап алган. Сол чемоданга тізесін таяй, малакайынын кункагарын тусірген кара тонды бір бала «уйыктап» жатыр. Касында заты жок, сондыктан шалдын баласы болар деп ойладым. Бір уакытта бала малакайынын кун кагарын ептеп котеріп, козін сыгырайта ашып, шалга карады. Дурдек ерін, улкен коз, толык бет казак баласы екен. Панасыз балага кескіні де, киімі де уксамайды. Бурын ондай жап – жаксы киінген казак баласын вокзал манында кормеп едім, кешкі поездардын бірімен келген болар, кай жердікі екен? Сурасам, кайтеді деп жатыр едім.. Бала сол жаткан куйі «менін шалымнын» чемоданын тізесімен акырын козгады. Шал козін ашкан жок, бірак чемоданын озіне тартып шынтактай тусті. Бала енді не істер екен деп мен анди бастадым. Ойткені, ондай кимылдардын талайын коргем... Бір мезгілде бала шалдын чемоданын тагы козгады... Ойлаганымдай кара тонды «кармак салып жатыр екен».. ойламаган жерден маган олжа тусетін болды. Кара тонды шалдын чемоданын акетсе, сонынан бірге шыгамын да «менін кармагыма тускелі турган балыкты акеттін, олжастыр. Айтпесе, устап беремін» деп жармасамын. Егер ол айтканыма конбесе, «мынау менін жанымда отырган кісінін затын урлап бара жатыр, комектесіндер!» деп айгайлаймын, ол тастай кашады. Сойтіп зат иесінен силык аламын. Бул менін ен колайлы касібіме айналган. Тастай кашпаса , кума! Ол жалгыз болмаганы. Касында милиция болмаса, текке таяк жейсін. Ол заманда біреуді біреу пышактап жатса да «таскайт етеді» деп карамай оте береді. Айгайлап кумакшы болсан жолаушылардын, вокзал кызметкерлерінін, милициялардын сеніміне мыктап кіресін.
Кара тонды бала ептеп арі аунап тусіп, ар жагындагы диван – скамиянын астынан сырланбаган ак тактай чемоданын суырып алып, котеріп алдына койып, екі колымен каусыра кушактап «уйкыга»тагы кірісті... Дивандарынын астынан чемодан алганга ,оянган устіндегілер, тізелерінін арасына, кеуделеріне кыскан затарына бір – бір карасып мыгымдай тусіп, олар да коздерін жумды. Мен баладан коз алмай «уйыктадым». Алден уакытта « поезд келді» деген вокзал кезекшісінін дауысы шыкты. (Ол кезде поезд келгенде – кеткенде конырау согылатын перронда.Тунде вокзалдагылар естімей калады деп кезекші кіріп пален поезд келді, пален поезд кеткелі жатыр деп айгалайтын.) Ол поездга міне ме, мінбей ме барі бір «поезд келді! десе жолаушылардын уйкыдан сергіп , кимылдай бастайтын адеті емес пе! Сол кезде менін шалым «чемоданымды алып кетті» деп бакырып жіберді. Кара тонды, бадыраккоз бала шалга: « Рахмет атажан, сіз айгай салмаганда уйыктап , поездімнен калып коятын едім» деп еденде жаткандарды баса – жанша далага атылды. Одан неге калайын, сонынан мен де умтылдым... Ойткені, шалдын чемоданын кара тонды, самалдай журттын козінше, иесінін козін бадырайтып койып жане оган журт козінше рахмет айтып алып кетті. Оны коз алмай андып жаткан менен баска жан сезген жок. «Каз ашуын тырнадан алады» дегендей, шал касынан тура жонелген мені коріп:
«Устандар ана калбитті, сонын сыбайластары акетті! Аямай урып айткызындар, иттін баласына» деп бакырды. Есікке жакындай бергенде бір карулы кол шап беріп, желкемнен алып, шалга болыскандардын ортасына лактырды.
- Ай, тимесендерші! Онын алганын корген жоксындар гой!
- Ия, колында ештеме жок, жай кетіп бара жаткан балада нелерін бар?
- О да біз кусап жылынуга келген болар
- Біз осында келгелі бес кун, сонан бері ол баланы талай кореміз.
Біреудін бірдемесіне коз алартканын коргеміз жок, тимендер балага!
- Жок, аямандар ондай жексурынды!
- Осындай жерде аркім оз дуниесіне ие болу керек! Босатындар
баланы, айтпесе милиция шакырамын!
деген дауыстар естіліп жатты. Акыры біреу ара тусіп, куткарып жіберді. Сіра, милиция шакырамын деген жолаушы болу керек. Сонын аркасында далага аман шыктым... Бірак, аз тепкіленбеген екемін. Оны салден кейін контиген устінгі ернімнен, дуылдаган кулакшекемнен, катты дем алганда ауырган жауырын ортамнан білдім. Арі, кара тондыдан айырылып калдым... Неше сагат далада жургенімді кім білсін? Денем тонып, соккынын дуылы арыла бастады.. Бірак, шалдын чемоданын кара тондынын калай акеткені басымнан арылмады. Сондай айланы калай ойлап тапты екен деп тан калдым. Расында, ол тан каларлык жумыс еді. Ол менін коз алдымда былай болды.
Жолаушылар поезд келді деген дауыска оянганда, «менін шалым» козін ашып жан – жагына карады. Сол кезде суйеніп отырган чемоданы сал бос калды. Сонысын андып, кыбыр етпей, «уйыктап» отырган кара тонды, шалдын чемоданына, озінін тактай чемоданын, іс машинасынын какпагы секілді жаба салып, озіне тартып алды. Бул істін соншалык шапшан, соншалык адемі істелгені сондай, коз алмай кадагалап отырмаганымда шалмен бірдей мен де аузымды ашып кала берген болар едім. Шал , озінін кара чемоданы болмагасын, кара тондынын ак чемоданында шаруасы да болган жок. Жане, чемодан ішіне чемодан салып акетеді деген кімнін ойына кіреді, ол анкау заманда? Сойтіп, кара тонды бала поез келгенде дыбыс беріп ояткан чемодан иесіне алгысын айтып, мені оган жаукемдетіп, тайып турды. Енді калган тунді кайда паналап откізесін? Вокзалга кіре алмайсын. Чемоданын урлаткан шал корсе олтіреді. «Мынау не гып оліп жатыр» деп ешкім сурамайды. Танертен олік жинаушылар келіп, кундегісіндей зембілдеріне салып, милициянын жирен атынын шанасындагы кошеде аштан олгендердін устіне аудара салады. Аштан олді ме, тифтен олді ме, алде біреу олтірді ме, аты –жоні кім, кай жердікі, онда шаруалары да болмайды. Кала тургындары оянбай турганда акетсе болды.
Енді паналап баратын жер – Жангалидын, болмаса Баймыштын жатакханасы еді. Баймышка баруга алыс, каланын как ортасында, арі кауіпті. Кызыгатын киімін болмаса да ЖКС деп аталатын тонаушылар карангыда шешіндіре береді. Жангалига зияным тиеді деп баруды озім сиреткемін. Кабайлар сменасында. Жатакханаларына болса да бара алмаймын.Сондыктан олар уаделескен жерге кезекпен келіп,жиган – терген нан – пулын беріп, «біреудін бір нарсесіне тиме, текке оліп каласын, аштан олтірмейміз, документін келгенше шыда» деп акылдарын айтып кететін. Бірак, документ келмеді. Келетін реті де жок еді. Оз бастарымен кайгы болган журт... Менін туыстарым ел жакта емес. Барінен де коп карайласатын Жангали. Себебі, ол уш кун сайын ет комбинатына практикага барады. Алып шыга алмаганымен тойып шыгады. Шужык цехында мастер боп істейтін Азмухамбетов Карім дейтін татар досы бар.
(Бір айта кететін жайт, 1934-1935 жылдары сол Карім агайдын уйінде патерде турып, Жангалидін агасы Мукатай Хасенов екеуіміз театр студиясын бітірдік. Ал 1938 жылы Амина екеуіміз косылганда уйлену тойымыз сонда отіп, Карім агайдын шешесі Сарби ани, менін окіл анам боп, Касым агатайым мен Жакай женгемен катар отырды. Карім агай мен зайыбы Фатима женгей тойымызды баскарды).
Сойтіп, вокзалга коркып кіре алмай, абден калтырап тонгасын, шыдамай амалсыз Жангалидын жатакханасына тарттым. Вокзал манынан шыга бергенімде алдымнан біреу шыкты. Жан ушырып, жугіріп келеді екен. Жанымнан оте беріп: «Олай барма, жікістар жур, тоналасын, мені куып келеді» , - деді ентіккеннен кырылдай сойлеп. Жікістер тонайтын акшам, тауір киімім болмаганымен шешіндіріп кетер, не урып кетер деген оймен коркып, алгімен катарласа мен де каштым. Алгі адам, желбегейленіп белбеуін колына алыпты. Басындагы казактын улкен тымагынын бауын байлап алган. Беті – жузі корінбейді. Журісіне караганда орта жастагы адамга усайды, ынкылдап – курсілдеп зорга жугіріп келеді. Артымызга карап коямыз, коше карангы болгандыктан ешкім корінбейі. Ол жылдары журт кун батысымен терезелерін іші – сыртынан бірдей бекітіп, какпаларын кісендеп, есіктерін жеті жерден кілттеп дегендей, айелдері косеулерін, еркектері балталарын бастарына жастанып, ун шыгаруга коркып жататын...
Коше тым – тырыс. Уретін ит тугілі, калада мысык жок. Шынын айтсам, мысык жейтін тышкан да жок. Барін аштар урлап жеп, аулап жеп курыткан. Вокзалга жакындаганда кашкын серігім журісін сал басендетіп:
- Кайда бара жатыр едін, шырагым?- деді.
- Ет комбинаты ФЗУ- нын жатакханасына.
- Онда саган кауіп жок екен! Тез сыртпен кет , - деді кашкын.
Мен кашкан вокзалга кайта бардым.
Осы куні, сол аштык есіме тускенде, тан каламын. Осы Петропавлдын атакты ет комбинаты кундіз – туні істеп турды. Ондагы «бойня» цехы, «консервы», «колбасный, «мясопорционный», «гематогенный» деп аталатын цехтар істеп, мал деген эшелонмен келіп турды. Ондагы жумысшылар улгере алмагасын барды гой Жангалилар сменамен. Кошеде аштан олгендердін арасынан, Сашанын «Койлы атыгайындагы Жакула айтады» дегендей, мойнына кірес таккан бір олік кормейсін , барі тандагандай кара коз... Ал олік жинап акететіндер кок коз, жеккен аттары да жирен... (Мунымды Катыран агай естісе «Ескертіп едім гой сендерге «кой терісін жамылган адам» деп дер еді...)