«Мал конысын іздейді, Ер жігіт туысын іздейді» деген атан казактын даналыгын
белгенін жон. Колында билік барда, калтанда байлык барда туган туысына комектес.
Ретін тауып улкендеріне салем беріп жур. Жастарына желкен болып, жетіміне калкан
бол. Біріне бірін уйір кылып, уйымшылдыкка баулы. Шаман келсе олар сені іздерден
бір кун бурын оларды еске алуга тырыс.Туысына ешкашанда окпе артпа, осекке ерме
жане де жаксылыгынды карызга жасама, міндетсіме. Керісінше, бір парызыннан
кутылганына куан. Негурлым туысын коп болса, согурлым ірген биіктеу, жауын
аласалау болады. Агайыннын кадірін каралы болганда білерсін. Балтырын сыздап,
басын ауырганында касыннан табылар. Тірінде жауына алдырмас, олсен комусіз
калдырмас. Омірін думанды болады, урапагын иманды болады. Кадірін артып,
картайганда курметтке боленесін. Ботенмен куркірегенше, бауырлас туысынмен
дуркіре. Ата-коныс-алтын мекен. Казактын жерінен артык кандай жер керек. Атырау
мен Алтайын, Алатау мен Ер Кокшен, Ултымнын Улытауы, Ерейментау, Ертісін,
Кызыларай, Балхашын, Жетісуын, Жайыгын, Куландын мен Жыландын, Каркаралы,
Баянын... Таяуда «Мухтардын муны» деген макаланы окып, осындай елінен окшау,
тойган жерінде, тыныштык тауып журген жігіттердін кобейіп бара жатканын байкадым.
Жат елдін жаксысы болып, озін-озі жатсынып жургендердін, туган жерінен тугыр таба
алмаган «тулгалардын» болашакта не кадірі болар дейсін. Тагдырдын талкегімен
жургендердін жоні баска. Казактын шынайы арыстары кугын сургінде журіп,
кісендеулі куйінде еліне кашып келгенін, каншасынын елі ушін сонгы касык канын
туган жеріне тамызганын, каншасынын суйегі еріксіз жат журтта калганын, біздін ел
жаксы біледі. Ал,не болса соны сылтау кылып, журтыннан жырак журуге болмайды.
Акылды адам битіне окпелеп тонын жакпас, не болса да елінмен кор балам, «коппен
корген улы той». Отансыз жаккан отыннын кызуы болмас, урпагыннын кадірі болмас,
тегін тексізденіп, торіне Кыдыр конбас. Аруагын батасыз, тукымын атасыз калып
журмесіне кім кепіл. Арине «елсізге итте серік». Бойда куатын барда кім болса
сонымен журерсін, коштасарда кіммен коштасарсын. Бір кездері акем елден окшулап
коныс аударды, басына іс тусіп жануясы киындыкка душар болган шакта акемнін
достары кол ушын берді. Мен Алматы каласында окуда едім. Какаган кыстын ішінде
жылу кубыры жарылыпты, айналадагы толган баска улттар, жалгыз кемпірді кайтсін.
Мен келгенше бірнеше кун отіп кетті. Конілім алабуртып уйге кірсем, шешем жылы
уйде шай ішіп отыр. Акемнін досы Егешов Кабиден аксакал уш жуз шакырым жерден
батарейлер, данекерлеушілерді алып келіп, жондеп кетіпті. Акем аман-есен
ортамызга оралып, ескі досы Михаил Шаекин аксакалдын комкорлыгы аркасында оз
кызметіне, оз денгейіне кайта беттеді, бірак ауруы оршіп узакка бармады, уйде
кайтыс болды. Жаз шыга окуымды бітіріп, елге оралуга бет алдым. Кенестік дауірдін
кезі, уй тугілі патер жалдау киын уакыт. Акемнін омір бойы кызмет еткен жерінде
басшылыкта отырган Бурабаев Кайдар аксакалга жолыгып едім, «Сен Мекеннін
баласысын ба, тандаган уйге кіресін» деп жанадан салынып біткен уйдін кілтін
берді. «Акен олсе де, акенді корген олмесін» деген осы балам. Акеннін коз корген
достарын ерекше кадірлей біл, олардан акеннін иісі анкып турады. Бул дуниенін
соны калай болса, ол дуниенін басы солай болмак. Баландау жігіт болсам да акемнін
кошін туган жеріне, агайындар ортасына, аруактар корганына аман-есен алып
келгеніме озіме-озім ризамын. Тек «ел іргесі болінбей, ынтымагы ыдырамаса екен».
Кара басына так іздегенінше, оз елінде бак іздегенін дурыс жане осыны Аллага
жагымды іс деп біл. Пайгамбарымызды туган жері Меккеден тас аткылап куганда,
баска журтта тані жай тапса да, жаны жай таппады. Барлык гумырында жерін ансап,
коштасар шагында орайын тауып, коз жасын тогіп, Кажылык жасап, туган жерін барша
мусылман кауымына орталык етіп, кетуінін озі Улы адамнын, урпактык парызын калай
отегенінін озык улгісіндей емес пе. Негізінде пайгамбардан артык пірін жок.
Казактын беделді жігіттерінін бірі, зангер Омаров Орал айтушы еді,«Аскерде
жургенде бір генералдын кызы озіне гашык болып, елге кайтар кезде генерал
оган «Сен кызыма уйлен. Москвада турасындар» деген угітіне, «Жолдас
генерал, у каждого своя Москва есть» депті. Аркімнін оз жері озінін Швейцариясы.
Алла адамдарды улттарга, насілдерге боліп, аркімге жерін, мекенін, несібесін
буйырган. Империалык пигылмен баска елді жаулап алу, экономикалык тауелділікке
ушыратып, отірік камкоршы болу. Туптін тубінде жер байлыгына кызыгып, оны бодан
кылу, ел ішін сатып алып, алауыздык тугызу, Аллага жагымсыз арекеттер, бундай
саясат, сонында опык жегізетінін тарихтан коруге болады. Римдік, Византия
империялары, Советтік татолитаризм, Неміс фашизмі т.с.с. Басканын жерінде, оз
елінде турса да, оларга барі бір, тек карыны ток болса, койлегі кок болса болды.
Бундай пигылдагы адам, бундай халык адамзаттын жауы. Ал соларды жактайтын
адамдар кобінесе оз ултынын тілін, кадір-касиетін білмейтін макулыктардан шыгады.
Бунын негізі Отандык сезімнін аздыгынан, Сондыктан да олар ешкімнін елдігін,
тауелсіздігін сыйламайды. «Улы Бейбарс султандык тагын тастап, улы даласына
кетіпті» деген аныз негізсіз емес. Оз Отанын, Жерін суйген адам ешкімнін жеріне
кызыкпайды жане ешкімге де оз жерін бермейді. Ол ушін олген адам тегінен тегін
шиХид атанбайды. Алланын аміріне багынган адамнын ісі, аркашанда акталады. Аркім
озіне буйырганга канагат етуі керек. Туптеп келгенде адамзат тек жер планетасын
суйіп, тек оз планетасын игеруі керек. Осы пигыл болмайынша адамзатка космос
сырларына, гарыштык катынаска жол жок. Уа, урпагым! саган осы Дешті-кыпшак
даласынан аскан жер керек емес, ел ішінде болсан, озегін талмас. Сонгы асын
конагына сактаган елдін баласысын. Бір кездері касыма онерлі, ор жігіттерді
ертіп, ел аралап коп журдім. Бірде касыма каланын сахнасында емес, даланын
сахнасында танымал, дастурлі анші Ерлан Сейтенулын, дін біліміне он жасынан коніл
болген Ардак Кабиулын, аншы Сабыр Базарбайды ертіп Каркаралы, Семей, Балхаш
онірін аралап, кырык кун елмен кауыштык. Ауылдан ауылга, елден елге жетелеген
азаматтардын меселін кайтармадык. Кейіннен санап отырсак, осы сапарда елу койдын
басын жеппіз. Біз тойламаган той, біз кызыктамаган кызды ауыл калмапты. Аузын
ашып, козін жумган кастерлі казагым-ай, тіптен елге оралуды умыта жаздадык.
Каншама акыл, даналык соз естідік, муражайларда жок жадігерлердін козайымы
болдык. Калын елдін пигылы, анге, ангімеге, онерге, уагызга деген ынтасы, дархан
дастарханы, кимастай кабыскан кушактары, даламнын тарланбоздары алі де ел ішінде
мол. Сарыарка онірінде ел бастап, «Наркескен» атанган Шапырашты Садырбаймен
елуден аскан шагымда таныстым. Онын ужымымен Казакстаннын талай елін, талай жерін
аралап, уагыз айтып, казак халкын бастауына бетін бурып, кызмет жасадык, талай
булактын козін аштык. «Аруак риза болмай тірі байымайды». Елдін байып,
Мемлекетіміздін бейбіт гулденіп, оркендеуі де осындай азаматтардын, кыздардын
тілеуі шыгар. «Ел агасыз болмас, тон жагасыз болмас». Елді жиі аралап,
Сарыарканын сырмагына аунап, булагына шолінді кандырып жур балам. Елден окшау
жургенін жетесіздіктен, ал мен сені оган баулыгын жокпын. Кай ауылда болсан да,
сол елдін токсандагы кариясына салем бермей, агасынан акыл сурамай, аттап отуші
болма. Шакырган жерден калма. Казак сені озіде куыс уйден кур шыгармас. Есінде
болсын, «ердін жаманы болса да, елдін жаманы болмайды». Елді жерде уры бар, таулы
жерде борі бар, оны да умытпаганын жон. Бірде ел ішіндегі уры усталып, оны
керегеге байлап, би келгенінше устапты. Би келіп аска отырып, алгі урыны да аска
отыргызыпты. Сонында урыга «осы урлыгын сонгы болсын, енді урлык жасама»деп
босатып жіберіпті. Бидін бул ісіне таныркаган елге «Ей журтым, каскырды куртамын
десен, тогайынды орте, урыны куртамын десен мал устама, зинакорды куртамын десен,
катынсыз омір суріндер. Бул ушеуі де кияметке шейін болмак» депті. Олімнен
кутылган, бидін мейіріміне танті болып, кияметті есіне алган уры урлыгын койган
екен. Екі тау косылмаса косылмас, ал екі ел косылады. Козіннін тірісінде
істейтін сауапты істін бірі ол копір салу. Бірге тумаса да туган інілерімдей
болган Бабайбековтар аулетінін ата мекенінде копір салдык. Аталар онегесін
орындап сауабын алу ушін істелген бул істін манінін астарына карасам, ол елді
біріктіру, екі жактын басын косу екен. Нагыз копір салу, елді біріктіру екенін
угын. Елді алаламай баска улттардын да конілін аулай жур. Кудай каласа сендердін
замандарында дін басы бірігіп, ортак дастурде калыптасып калар. Коммунистік
заманда атеистер мен діндарлар арасында жиі болып туратын тартыстын біріне куа
болган едім. Сондагы сурактын ен киыны «дуниеге бірінші тауык келген бе, алде
жумыртка келген бе?» Жумыртканы онтустік онірінде «тукым» деп айтады. Тауыктан
жумыртка пайда болады, ал жумырткадан тауык емес, тауыктын балапаны пайда болады.
Дуниеге арине бірінші тауык келген, себебі Алланын амірімен жерден жуп-жубымен
ан, кустар пайда болган. Сол кустардын турін арі карай жалгастыру ушін жумыртка
туылган. Казактардын оны «тукым» деуі бар сурактын жауабы. Жумыртка тауыктын
тукымы. Орыс халкынын жаксы бір гурыпы, сол тукымды сандеп, оздерінін ен басты
мейрамдарынын киелі ас-дамі етуі. Тукымын ойлаган арбір адам урпагынын киесін
осылай кадірлеуі кажет. Оте жаксы гурып. Адамнын тукымы еркектін урыгында. Ол
урыкта ешкандай рух жок, тек кана аналыктын клеткасына табысканша кыймылда бола
алатындай куаты бар. Мысалы:кесертке куйрыгын кесіп кеткенде жауын алдау ушін
козгалыста болатыны тарізді. Атеистік галымдар атом куаты идеясын устанып,
баланын омірге келуін, Кудайсыз табиги нарсе деп карастырады. Аныгында урык
биоэнергетикалык куаты аркылы айел курсагында аналык клеткамен табысып, анасынын
агзаларына арка суйеп бір организмдей дамыйды. Сол дамудын аркасында жетіле келе
Рух-жанды кабылдап оз бетінше кыймылдай бастайды. Айы куні толганында Адамнын
тукымы-бала дуниеге келеді. Тукымынын болашагын ойлаган арбір еркек айелімен
жакындасарда мас, лас куйінде немесе ауру халде болмауга тырысып, урыгын
кастерлеп, дуниеге некелі, дені сау урпактын келуін ойласа еді. Казактын уйлену,
ак шымылдыкка жату гурыптары осынын барін ескерген. Адет-гурып, салт, дастурдін
коптігі, ол кызыктын коптігі, улгі-онегенін коптігі. Тек ел озінін жаксысынан
жеріп, озгенін жаманын уйренбесе болды. Мысалы:Орта жуз тургындары орыс халкына
бейімділігі, тіптен олікте арак ішу, атасымен стакан кагыстыру, тойында бата-
тілегін аракпен тілеу секілді орыстардан алган азгын кылыктары да аз емес. Ал улы
жуз онірінде уйгыр, озбек, турік халыктарына еліктеу байкалады. Казактын айтулы
бір тамагы орыстар ерекше кызыгатын «бесбармак». Шымкентте Досалы мен Мекенгуль
дастарханына шакырып, конак кылды. Онтустіктін конак кутуіне ешбір онірдін таласы
болмас. Садырбай, Багдат ушеумізді уш жуздін биіндей кылып курметтеді. Бір кезде
табакпен бас тартылды. Ерекше тартымды дастур екен. «Баска бата берініз» деп
Сакен буйірімнен туртіп калганында гана, тусіне бастадым. Баспен коса жамбас
алдыма койылды. Біздін елдегідей «тагыда тураушы болган екенмін» деп мипалауга
кіріспекші едім, Доскен «жок басты озініз женіз» деп карсылык білдірді. Міне осы
жерде казактын «сый кылсан, сыпыра кыл» дегені кандай орынды. Орта жузде табакты
тіреп турып, ар мушесін арнап толтырганымен, бастан кадір кеткелі кашан. Бірде
алдыма койган баска карап сал ойланып отырып калыппын. Карсы отырган бір кара
жігіт «Что сидите, люди ждут» деп басты жулып алып озі «мипалау» жасауга
кірісті. Аяккы устелдегі жастар да жалмандап «бастан ауыз тиейік» деп жатыр.
Содан бері басты усынса тезірек ауыз тиер-тиместен, жастарга усынатын болдым.
Улкенге бас усыну ежелден келе жаткан казактын улы дастурі емес пе, ол
басты «бас» кана жей алады, бас жеуге жастардын жасы да, кылган енбегі де, когам
ішіндегі орыны да болуы керек. Басты улкенге, курметті конакка усыну-ол озгеге
онеге, урпакка улгі дастур. Маселе бір жапырак етте емес, урпактык ізетте,
улкенге деген курметте. Ал жастын баска умтылуы, ол коргенсіздік, келіндердін,
бала-шаганын жеуі уятсыздык деуге болады. Ал онын арысында, койдын басында ерекше
биооріс болады, онын картан адам агзасына пайдасы да бар. Коргенді
жігіттердін «акем тірі турганында бас устамаймын» деп айтатыны да бар. Акмола
онірінде тагы бір кызык салтты кордім. Дастархан басында усынылган басты моллекен
газетке орап уйіне алып кетті. Жанагы ангіменін кері кейпі. «Бас берген екен» деп
карі тобеттей уйге барып жеудін не берекесі бар екен. Біздін елде ерекше беделге
ие болган К.Ботов деген орыс аксакалы болды. Оны орыс деуге аузын бармайды,
тірісінде «руым шекшек» деп, кайтыс болганында казакша-мусылманша жерленді.
Бірде, бір елдін дастарханында отырып, уй иесін катты абігерге салыпты. Ол елдін
салты бойынша койдын басынан аркім ауыз тиіп жейді екен. Кезек Какене келгенінде
койдын козі, кулагы, миы жок екен. «Ей, жануар, сен конакка Ботовтын келгенін
кайдан білдін? Коретіндей козін жок, еститіндей кулагын жок, тіпті миын да
шамалы. Е, сен сіра иіскеп білгенсін гой» деп кенсірігіне жармасыпты. Катты
саскан уй иесі кешірім сурап, арнайы кой сойып, бас усынган екен. «Естімеген елде
коп» деген осы. Ертеректе біздін жакта акемнін курдастары бас ушін айтысып,
сотталып та кеткенін біреу білер, біреу білмес. Менін тагдырымда улкен орыны бар
Кажыбеков Зада деген аксакалдын бір онегесін кордім. Койдын басын колына алып, он
кулагын кесіп алып «Кулагын жаманшылык естімесін» деп Омарова Гулзадага
берді, «Коздерін жамандык кормесін» деп он козін Рымбаев Рамазанга, сол козін
Кожахметов Болатка усынды. «Тандайын такылдап турсын» деп тандайын Байменова
Дамешке берді. «Шешен бол»деп тілін маган, »Шурайлы болсын» деп уртын Даулетке
кесіп берді.«Осынын барін улестірген миын озім жейін» деп барімізді ду кулдірді.
Асты мушелеп салудын озі онер, жане казіргідей «ой Баке, ой, Саке сенен артык жан
жок» деп мактау, жаман кылык болгандыктан, тек мушеге карап аркім озінін сый
курметін, ілтипатын білдірген. Ертеректе бір жаксы кісінін баласынын жаманшылыкта
аты шыгыпты. Сонда акесін танитын біреу торде сыздап отырган балага «Акен сенін
жаксы еді, жамбас жеген, жаксыдан жаман туса нанбас деген. Торге отырып дарежен
осіп капты, иттін богы кылшыксыз болмас деген»деп турып кеткен екен. Казакта
саркыт алу деген бар. Бул создін тубірі «сары кут».Табактын ен сонында калганын
солай атаган. Барлык елдін батасы, ынтасы, колы, тиген дамнен алу, ол уйде калган
ауру-сыркау, кариянын, жас балалардын ризыгы. Онын уй иесіне де сауабы мол, кырык
кісі конакка арналган дамі, кырык уйге таралып, садака есебінде отеді. Ретіне
карай уй иесі озі орап беретін болган. Ал енді устелге отырмай жатып бас салып
талапайлау, неткен жаман пигыл, тексіздік. Еркек адамга тіптен орескел, пасыктык.
Уй иесін, былай турсын, киелі дастарханды сыйламау, «болінбейтін еншіміз» дамді
курметтемеу. Дамді курметтемеу, оны бізге беруші Танірді курметтемеу. Казактын
гажап гурыптарын осылай ылайлап жаткан жайымыз бар.Туптін тубінде казактын салт
дастурі, адеп, адет-гурыпы тылсым дуниенін тандауына ілікті. Енді озін тугілі
озгеге улгі болардай бол. Бабаларымыздын бастапкы адет-гурыптарын жанаша улгіде
кайыра жандандыруымыз бугінгі кун тартібіндегі маселе. Казіргінін кызы кунсыз,
кудасы кырсыз болганымен, келешекте калын малсыз кыз болса да, кадесіз кыз
болмасына сенемін. Кыздардын кунсызданганын мынадан коруге болады: Кызын берген
ел куйеу жакка арі киіт кигізіп, арі жасауын беріп, арі тойын істеп беретінді
шыгарыпты. Жігіт жактын шыгыны шамалы, тегін тускен келінді «келісап» кылып
устамай кайтеді. Аркада айгілі Закен деген аксакалды Каркаралыда карсы алдык. Ел
куйбендеп журсе, мен соз андыган Бакенмін гой, Оспанов Кайыржан екеуміз, Закенмен
шуйіркелесе кеттік. Онтустікке кызын берген, сонда барып келіпті. Кудалары
он «жудырык» берсе, Закен «кызымды сатып отыргамын жок» деп ашуланып, алмапты.
Содан келесі жылы келгенінде кызы жылап, «Акетайым сіз кателестініз. Сол жолы
акшаны алмак тугілі, аз деуініз керек еді. Енді ел мені кыйт етсе «кунсызсын» деп
табалайтын болды» депті. Закен кемсендеп ангімесін жалгастыра алмады. Арыстандай
азаматтын дастурді білмегендіктен сагы сынып отырганын коріп, менде ойланып,
толганып отырып калдым. Салт дастурден жастар улгі, улкендер кошемет алуы керек.
Келешек келінін торге шыгып, жастарды кариялардын турегеп турып карсы алуы да
онша текті улгі емес. Торде атырган ата-енесіне, кайын агаларына т.б. улкендерге
жастар иіліп салем беріп, кудалардын торге шыгуы, жастардын олардан томен отыруы
біздін минталитетіміздін майегі емес пе. Не нарсе де басы калай басталса, соны
соган уласатыны шындык. Ендеше коргенсіздіктін озі біздін акылсыздыгымыздан
бастау алатыны даусыз. Кудайшылыктын кыр-сырына шала каныккан баз біреулердін,
казактын каршадай кыздарына арабша жамылгы жапканын, онын ішінде байы олгеніндей
карага оранганын коріп кеуден как айырылады.Паранжа, хиджаб дегендердін жалпы
арабтын улыттык киімі екенін білгенін жон. Жел орынына кум урлеген, ауа-райы
ыстык бул алкапта айел тугілі еркектер бет аузын тумшалап киінеді. Айтеуір арабша
киіну унаса жалан аяк, жалан бут неге журмейді екен. Куранда «барлыгын арапша
киін» деген соз жок, тек ажетті жерлерін ашык болмасын деген. Ал пайгамбардын
суннеті десендер, ол кісі хиджап кимеген. Біріншіден, шынымен иманга катты уйып,
унемі ажетті жерлерінді жауып жургін келсе, озіннін улттык киімінді, кимешекті
неге кимеске. Тіптен екі мын жыл тарихы бар христианнын монастырь айелдері соны
улгі тутады. Екіншіден, ондай киімді шариат бойынша еркектін ажетіне келетін
айелдер киуі зандылык, ал он жастагы балага ондай ереже жок. Казак соныда мензеп,
жас кыз баласына укіліп, такия кигізген. Исламнын парызы намаз кезінде хиджаб
кигізу, ол орынды талап. Ерте заманнан орамал тагынып, бурмелі койлек киген, ак
кимешекті ак салімен танып, камзол киген, казак айелдерінін иманы солардан кем
болган емес, тек иманымен коса, адептілігімен озык болмаса. Ал енді осындай
білімінен ілімі аз еліктеудін басында сакалы каугадай казактын жігіттерінін
турганын коргенінде, айтарга созін, корерге козін кор болганы капаландырады. «Мен
казак емеспін, мусылманмын» дегеннін ішінде, «мен насілді адамнын баласы емес,
ултсызбын» деу тур. Ал адамды улттарга, насілдерге, тілдерге болген Алланын
зандылыгын аттап отуге балама, болса «енді ултка болінбейсіндер» деген
Жаратушынын жарлыгын корсетсін. Кыры кетседе касиеті кетпеген казагымнын жастары,
бул уакытша, «дінсіздіктен жана арылган елдін жалган жолдары»деп білгенін жон.
Алі оларда оз уйіріне косылар кун алыс емес. Тек осы кітаптын мукабасындагыдай
уйір жинайтын «казактын казан айгыры» келер кунді кутіндер. «Адасканнын айыбы
жок, кайта уйірін тапса» деген казекен. Казактын басынан откен наубеттін ешбір
окініші жок, Урпагым. Алла да озіне шахид алудын жолын карастырады. Елі ушін,
жері ушін, діні ушін капірлердін колынан кайтыс болгандар, ар турлі апаттан,
аштыктан коз жумгандар, Алланын касында тылсым аскері катарында екенін білуін
керек. Шахидтік, ол тек Кок Танрінін суйген кауымына буйырылатын сыйы. Аруактар
алемінде біздін бабаларымыздын орыны болек, тылсым дуниенін басшылыгында тур.
Ал «дін жолындамын» деп адасып, шайтаннын аскері болгандардын, оз елінде, оз
дінінде журген бауырластарын олтіріп, «Алладан сый аламын» деушілердін тагдырын
Кураннан ізденіз. Омірде журген біздін ісімізден, тіршілігімізден жат тугілі оз
жанын туніледі. Жиырмасыншы гасырдын басында отырып, Алматы облысында табигаттын
курсауында, кар астында жолда калган бауырластарына комек орнына, бір болке нанды
кейбір казактардын мын тенгеден сатканын коріп жагамды устап едім, енді оншакты
жылдан сон сол онірдін журтынын кар суы опатына ушыраганында, букіл ел болып
соларга комекке асыкканымызды коріп, тауба дедім. Ей,Урпагым! казак «тустік
омірін болса кештік асын болсын» деген. Аркашанда сапарга шыксан елге
кайтарлыктай каражатынды тыгып уста жане оны жокка бала. Турмысында азык корын
узілмесін, ен курыганында бір конакты кутерлік жайын болсын, олік аттандырар
жагдайын болсын, несібенді шашпай укыпты уста. Казак «конак гайып, ажал гайып,
несібе гайып» дейді. «Баймын» деп тасыма, халкын аш отырса сені ешкімде аямайды.
Байлыгын тугіл басынды жер. Елден асып кетпе, уйымшыл бол, адассан да елмен адас.
Жалгыз озін жол тауып кутылмайсын. Артындагы караша уйге карайласа жур. Бір узім
нанды карынын ашса, караша уйден жерсін. Мына алдамшы дуние опасыз, корген тустей
корінер. Ел ісінде сезімнен бурын сананмен баскар «бірді куткарамын»деп, жузді
курбан етуге болмайды. «Ку далада уш баласымен калып койган айелдін сонына
каскырлар тусіпті. Олардан кутыла алмасын білген Ана калындагы ен суйікті сабиін
каскырларга лактырып жіберіп, калган ересектеу екі баласын жетектеп каша
жонеліпті. Алгі сабиді каскырлар талан-таражга салып жаткандарында, олар жолга
жетіп, кутылыпты». Казактын созінін «озыгыда бар, тозыгыда бар» деп
косемсігендерді тындама. Ештенені тусінбей «халытын созін тоз кылып турган озінін
макулыктыгы» деп білгейсін. Казіргінін акындары, соз жуйесін білетіндері казактын
макал мателіне, накыл создеріне тузету енгізіп, создін санін келтірсе де, манін
жойып жур. Мысалы: Жиен неге ел болмас малды болса, желке неге ас болмас майлы
болса» деулері. Ел деп туыскандык кандык катынастагы руды айтады. Аргыннан
туган бала кыпшактын кызынан тусада, кыпшакка ел болып, санына косылмайды, ол
аргыннын баласы болып кала береді. Малы барды ел кыламын десен, малы коп шуршітті
де кабылдауга болады. Желке майлы болса майын жерсін, ал желке барібір де саган
ас болып корытылмайды. Одан да «малы барды ел кылам, майы барды ас кылам» дегені
жон. Муны айткан адамга,«малы копті ел кылсан монголды, майы копті ас кылсан
шошканы жагалаганын жон» дер едім. Дурыс соз «Жиен ел болмас, желке ас болмас»,ол
расыда да солай. Атам казак урпагына ылгида акылдын туныгынан алынган, омірдін
озегінен корытындыланган даналык соз корын калдырган. Ата созін алаламай дурыс
устанганын жон. Ар создін дурыс тусінігі бар. Колдануга женіл жане кыска
деп «Жамбылды Жако, Суйінбайды Сако» деуге болама? Ар нарседе, «ештене етпейді»
деудін озі, тонын теріс киіп журе беретін казактардын созі. Малгундыктын белгісі
екенін есінде уста. Ертедегілердін «акеннін малына жау шапса, коса шабыс» деген
даналыгын дурыс-бурысын шешіп корші. Арине «онысы кате екен» дерсін. Жок, ол
мынадай жумбак. «Акеннін малын жау шауып, айдауы, ол барлык ерлердін оліп, малдын
иесіз калгандыгы. Осы кезде сен жауга карсы шыксан, сенде олесін. Акеннін малы
да, урпагы да калмайды. Ал сен жаумен коса малды айдассан, жаудын озі «Е, мына
балага рахмет, буганда улесін берейік» деп бір уйірін берер. Сен аман калып, бір
уйір жылкымен елге ораласын. Кейін малын осіп, озін уйленіп урпагын жалгасады.
Сонда акеннін малы да орнында, урпагы да орнында калады, ел болады деген
соз. «Кызылагаш» ауылынын апатынан кейін елагалары букіл катысушыларды тік
тургызып, бір минут еске алу расімін жасады. Ол не гурып? Егер елге пайдасы тисін
десе, жаппай ел болып, Аллага жалбарыну керек, егер маркумдарга пайдасы тисін
десе, бейіт басына зиярат етіп, дуга кылгандары дурыс болар еді. Апаттан бес жуз
уй кираганында Алланын уйі мешіттін, Аруактын мекені зираттын гана аман калуы
ешкімге ой салмаганы калай? Ал бір минут еске алу, ол елді де, кайтыс болгандарды
да, бір минут кана ойлаймыз дегеннін жоралгысы ма? Екі діннін басы косылса барша
Казакстан халкы жиналып бір ауыздан Аллага жалбарынар, Урпагына, Аруагына арнап
дуга тілер, Дегенмен казактын «кокек оз атын озі шакырады» деуінін далдігін
карашы, орыстардын гурпын булжытпай кайталауларын. Осындай сал нарседе,
немкурайлылык «біз осы мемлекетті кім ушін курып, кімге калдырмакпыз» деген ойдын
жоктыгы ма? Алде: «Ойшыл келбет адамнын акылдылыгынын гана белгісі емес»деуге
бола ма. «Ер кылыгы, елге сын» деген осы болар.Табын койды серке бастаса, калын
елді ерлер бастайды. Сол ерлердін пішінін коріп халыктын жагдайын болжауга
болады. Аркім озін куйттегенінін аркасында ел байлыгын коркау каскырларша талан-
таражыга салганын откен кундерден білесіндер. Жалпы ел азаматтары капылыста
калып, билікке казаки рухы жок жана казактардын келгенін де козіміз корді. Тек
басты дінгек мыкты болгандыктан суріне жаздап барып енсемізді котеріп
келеміз. «Тау мен тасты су бузар, ел арасын сум бузар» демекші, сумдардын да
кылыгын білдік. Ер елдін айнасы. Сендерге карап, халыктын беделі, бет бейнесі
корінетінін умытпагын. Ел баскару ісінде журіс турысыннан, айткан созін мен
істеген ісіннен сенін ел ушін туган ер екенін корініп турсын. Патшамыздын касында
сенімді кырык казактын азаматы турса билікке окпелеп неміз бар еді. Аттен тонын
келтесі, бірі саткын, бірі жебір, бірі жылпос, бірі маубас, ал енді бірі жаубас.
Казакта «Ер болатын жігіттер, ел намысын жыртады, ер болмайтын жігіттер елін
урлап куртады» деген бар. Кудайшылыгы жок, рухани азган азаматтын арам пигылына
канша каражат куйсанда, ол канагаттанбайды. Мысалы; кейбір лауазымды соттардын,
жол полициясы кызметкерлерінін т.с.с. «жалакысын котерсек пара алуын кояды» деу
жалган пікір. «Шошкага жемін кобейтсен, жеуін кояды» деуге болама? Жеген сайын
семіреді, семірген сайын жейді. Калай болганында да,«Дайын іске сыншы коп, дайын
аска жеуші коп». Арбір азамат озінін ел алдындыгы, Аруак алдындагы, Ахирет
алдындагы жауапкершілігін тусінбей болмайды. Адам канша бай болса да, канша кедей
болса да екі койлек киіп журмейді, бір сатте екі марте тамак жемейді. Байдын
корген кунін кедей де кореді. Тек кейде, кедейлер байдан кобірек гумыр жасайды.
Кундіз туні май жеген, дуниесін ойлап уайым жеген адам ауруга тез шалдыгып,
гумыры кыскарады. Бошке ішінде омір сурген Диагеннін алтын такта отырган патшадан
несі кем еді. Тек акылы мен атагынын артыкшылыгы болмаса. Казакша
айткандай «Кудай онын санасына берсін» деніз. Коп ішінде, басшылык ісінде
кемшіліксіз болмайды. Осыган карап даурыгып, кошеге шыккан елде ес болмайды,
ойіткені, алдында арандатушы журеді. Елдегі бірлікті, ынтымакты, берекені
кашырмандар. Кандайда дау-дамайды босагадан асырмандар. Ынтымаксыз елді урысы
билейді. Ынтымакты елді дурысы билейді. Казактын жагдайы жаман емес, коп елден
кош бойы озык турмыз. Демек, дурысы билеп отыр. Кобісі соган жабысып, турмысын
куйлеп отыр. Ей, урпагым, алда алі талай киын кыстау кезендер бар, болган іске
болаттай бол. доска кулкі, душпанга таба болма. Жаксылык та, жамандык
та, «уакытша сынак» деп білгін. Ешкіммен катты достаспа жане ешкіммен катты
жауласпа. Жаманмен дос болганынша, жалгыз жургенін артык. Бос нарсеге
кайгырма. «Еркектін кайгырганы - олгені, еменнін кайырылганы - сынганы» Куніне
сексен турлі сергелденге туссенде, бір Кудайдан умітінді узбе. Нагыз ер жігіт
болаттай, тагдыр талкегі кайраган сайын откірленеді. Алты кун ашыксанда, ата
салтын аттама. Жеті кун жабыркасанда, журтыннан жеріме. Жаманнын жолдасы
болганша, жаксынын жалгасы бол. Денін сау, ал куатын бар кезінде каріліктін камын
жаса. Бале-жала, кауп-катер аяк астында, айтып келмейді. Адамга кунін
туспесін. «Кісідегінін кіліті аспанда» деген бар. Озіне серіктес, касында журген
жора жолдастын камын ойлай жур, онсыз олар да сенен алшактай береді. Озіннен
комек сураганга арканшан бет бур. Ондай да комек жасау аркімге парыз. Кайыры
Кудайдан. Тек жаксылыкка гана жаксылык жасау ар жігіттін ісі, ал жамандыкка
жаксылык жасау нар жігіттін ісі. Арбір жасаган жаксылыгынды міндетсіп, «Калайда
елден бір нарсе аламын» демегін. Ботен журтка комегін кумга куйган сумен тен.
Душпанга кылган комегін езіп ішкен у мен тен. Туыска кылган комегін елді коскан
тумен .